Tarahumara Del Norte

194
KOSTITUSIONI MAPU ONÁ UCHÚWI OSIRUA SÉBALI NULALÍWAMI MAPU NIRÚ JEMI KAWÍ MÉSIKO CONSTITUCIÓN POLÍTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS EN TARAHUMARA DEL NORTE

description

este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas indígenas habladas en nuestro país y un parámetro general sobre la diversidad lingüística y cultural de méxico. el fruto de este arduo trabajo de planeación, análisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once traducciones de la carta magna —así como los respectivos glosarios jurídicos realizados para el mejor término de los trabajos—, en las variantes lingüísticas ch'ol de tabasco, chontal de tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once familias lingüísticas que se hablan en nuestro país

Transcript of Tarahumara Del Norte

  • kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir

    jemi kaw msiko

    constitucin polticade los

    estados unidos mexicanos

    en tarahumara del norte

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 1 12/6/12 2:38 PM

  • datos generales sobe la traduccin de la constitucin poltica de los estados unidos mexicanos

    en tarahumara del norte

    kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    traduccin realizada con la colaboracin de la coordinacin estatal de la tarahumara (c.e.t.) -instituto nacional de lenguas indgenas, el documento cuenta con las reformas a la cpeum realizadas hasta el 14 de julio de 2011.el equipo de traductores est conformado por colaboradores de la c.e.t.

    Coordinadores:

    Ing. Jess Velzquez RodrguezVocal ejecutivo de la coordinacin estatal de la tarahumaraIng. Jos Luis Garca Naranjojefe de la oficina de capacitacin Lic. Enrique Servn Herrera asesor acadmico y jurdicoLic. Rosa Candelaria Moreno Gonzlez asesor jurdicoLic. Liliana Elizabeth Herrera Medina apoyo logstico

    Equipo de traduccin:

    Tirza Gonzlez Castillo Mara Irene Corpus Ortega Espino Mara Refugio Abigail Prez Holgun Rosa Elva Palma Chaparro Genaro Csar Gardea Espino Guadalupe Prez Holgun

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 2 12/6/12 2:38 PM

  • kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir

    jemi kaw msiko

    constitucin polticade los

    estados unidos mexicanos

    en tarahumara del norte

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 3 12/6/12 2:38 PM

  • 342.Y08M611c mxico. constitucin 2012 constitucin poltica de los estados unidos mexicanos : en lengua tarahumara del norte = kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko / coordinadores jess Velzquez rodrguez [et. al] ; traductores tirza gonzlez castillo [et. al]. -- mxico : coordinacin estatal de la tarahumara : inali, 2012. 194 p.: tablas isbn 978-607-7538-71-4 incluye glosario de trminos jurdicos 1. Familia Yuto-nahua mxico leyes y legislacin 2. tarahumara (agrupacin lingstica) mxico leyes y legislacin 3.mxico. constitucin traducciones al tarahumara del norte (idioma) 4.mxico derecho constitucional

    de acuerdo con el Catlogo de las lenguas indgenas nacionales: variantes lingsticas de Mxico con sus autodenominaciones y referencias geoestadsticas, publicado en el Diario Oficial de la Fe-deracin el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicacin corresponden a la variante tarahumara del norte.

    esta edicin y sus caractersticas son propiedad deld.r. 2012 instituto nacional de lenguas indgenas privada de relox 16-a, 5 piso, col. chimalistac, del. lvaro obregn, mxico, d.F., c.p. 01070 tel. (55) 5004 2100 www.inali.gob.mx

    diseo editorial, formacin y diagramacin:comercializadora nups s.a. de c.V.ro tber nm. 100, colonia cuauhtmoc, delegacin cuauhtmoc, c.p. 06500, mxico, d.F. e-mail: [email protected]

    ISBN 978-607-7538-71-4

    todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproduccin total o parcial de esta obra por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografa y el tratamiento inform-tico, la fotocopia o la grabacin, sin la autorizacin por escrito de los titulares de los derechos de esta edicin.

    ejemplar de cortesa, prohibida su venta

    impreso en mxico

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 4 12/6/12 2:38 PM

  • 5Presentacin

    la constitucin poltica de los estados unidos mexicanos es uno de nuestros mximos smbolos de unidad nacional, es la ley fundamental que en esencia recoge los principios y mecanismos de organizacin del estado mexicano, as como los derechos y deberes de los ciudadanos mexicanos. como ley suprema de la nacin, y fundamento del resto de la legislacin, es una declaracin de principios que recoge los ideales y las aspiraciones de la sociedad nacional.

    el 11 de junio de 2011, entr en vigor la reforma constitucional en materia de derechos humanos, que eleva los derechos humanos a rango constitucio-nal, misma que modifica los artculos 1, 3, 11, 15, 18, 29, 33, 89, 97, 102 y 105. esta reforma reconoce la progresividad de los derechos humanos, mediante la expresin clara del principio pro persona como rector de la interpretacin y aplicacin de las normas jurdicas, as como la obligatoriedad de vincular los tratados internacionales firmados por el estado mexicano.

    en virtud de dicha reforma, la constitucin incide de manera sustantiva en las instituciones del estado, para quienes estipula de manera clara la obliga-cin de reconocer, proteger, respetar y garantizar los derechos fundamentales de la ciudadana a favor de la justicia y el mejoramiento de las condiciones de vida de la sociedad mexicana.

    en este sentido, el captulo primero de la constitucin que incluye los artculos 1 al 30, contiene los derechos humanos que protegen a todos los mexicanos, los cuales no pueden ser restringidos ni suspendidos, sino en los casos y condiciones especiales dispuestos tambin en la carta magna. de tal manera que , el artculo 1 establece que estn prohibidas la esclavitud y la discriminacin por motivos tnicos, de gnero, de edad, por capacidades dife-rentes o por condicin social, entre otros y el artculo 2 seala los derechos reconocidos a los pueblos indgenas en dos apartados: en el apartado a que reconocen los derechos colectivos de los pueblos y comunidades indgenas a la libre determinacin y autonoma, y el apartado b que contiene las obligacio-nes de la Federacin, los estados y los municipios para garantizar la vigencia de derechos de las personas indgenas y el desarrollo integral de sus pueblos y comunidades con su participacin.

    el reconocimiento de los derechos lingsticos plasmados en la constitu-cin y en la ley general de derechos lingsticos de los pueblos indgenas, hace necesario difundir entre la poblacin hablante de idiomas nacionales el documento ms importante de legislacin nacional en su lengua materna para impulsar el conocimiento y la valoracin de las lenguas indgenas nacionales, fomentando la lectura y escritura de las mismas.

    por tal motivo, el instituto nacional de lenguas indgenas, como institu-cin del gobierno federal y rectora de las polticas lingsticas, pone a su

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 5 12/6/12 2:38 PM

  • 6 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    disposicin la segunda edicin de la constitucin poltica de los estados uni-dos mexicanos en lenguas indgenas, proyecto que se logr gracias al apoyo invaluable de la universidad de sonora, la universidad intercultural de tabas-co, la unin nacional de traductores indgenas y la coordinadora estatal de la tarahumara, las cuales cuentan con especialistas en el campo de la traduccin, lo que permite obtener un documento apegado a las caractersticas gramatica-les, semnticas y culturales propias de cada una de las lenguas indgenas.

    este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas in-dgenas habladas en nuestro pas y un parmetro general sobre la diversidad lingstica y cultural de mxico. el fruto de este arduo trabajo de planeacin, anlisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once tra-ducciones de la carta magna as como los respectivos glosarios jurdicos realizados para el mejor trmino de los trabajos, en las variantes lingsticas ch'ol de tabasco, chontal de tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once familias lingsticas que se hablan en nuestro pas.

    Mtro. Javier Lpez Snchezdirector general

    instituto nacional de lenguas indgenas

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 6 12/6/12 2:38 PM

  • 7traduccin de la constitucin poltica de losestados unidos mexicanos (cpeum) a lenguas indgenas

    Objetivos

    el instituto nacional de lenguas indgenas, en su facultad de articular polticas lingsticas en materia de lenguas indgenas, ha implementado estrategias que tienen como objetivo difundir entre la poblacin hablante de idiomas nacio-nales, los derechos y obligaciones que confiere la constitucin poltica de los estados unidos mexicanos (cpeum), la ley general de derechos lingsticos de los pueblos indgenas (lgdlpi) y los tratados internacionales en la materia, con la finalidad de impulsar el ejercicio de los derechos lingsticos, estimulando a la poblacin indgena a utilizar su lengua materna en los espacios instituciona-les, socioculturales y en los medios de comunicacin masivos. todo ello dentro de un marco donde se valora el multilingismo de mxico como patrimonio cultural de la humanidad.

    este proyecto responde a diversos objetivos planteados en el programa de revitalizacin, Fortalecimiento y desarrollo de las lenguas indgenas nacio-nales 2008-2012 (pinali), un ejemplo de ello es el eje rector iii La igualdad de oportunidades en un marco multicultural y multilinge, el cual incide en la aten-cin gubernamental con pertinencia lingstica y cultural que se inserta en el reconocimiento del estado de los idiomas indgenas y de la lengua de seas mexicana con las misma validez que el espaol.

    por lo tanto, la traduccin de nuestra carta magna a lenguas nacionales es un reflejo inicial de la obligatoriedad de difundir los ordenamientos jurdi-cos a las comunidades indgenas en sus lenguas maternas.

    el eje rector ii El enfoque del multilingismo, complementado con el enfoque intercultural, est orientado a incentivar el uso de las lenguas nacionales en todas sus formas y mbitos, con el propsito de reconocer, valorar y fortalecer la realidad multicultural y multilinge del pas.

    el uso de las lenguas indgenas en contextos que van ms all del mbito cotidiano y/o de su cultura tradicional, como las traducciones que ahora se presentan, les otorga un reconocimiento y un valor equivalente al del espaol, lo que abre la posibilidad de aumentar su funcionalidad.

    la utilizacin de las lenguas nacionales como instrumento de expresin, en este caso legal o judicial, permite, por un lado, su desarrollo y ampliacin de su repertorio de trminos especializados; y por otro, actualizar y equilibrar las lenguas indgenas frente al espaol, orientndolas a recuperar su funcio-nalidad en contextos pblicos.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 7 12/6/12 2:38 PM

  • 8 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    El proyecto

    para la materializacin de la traduccin de la constitucin poltica de los estados unidos mexicanos (cpeum), el instituto nacional de lenguas (inali) convoc a instituciones que cuentan con estudiantes y trabajadores bilinges calificados. la participacin activa de la universidad de sonora (unison), universidad intercultural del estado de tabasco (uiet), unin nacional de traductores indgenas, a.c. (unti) y la coordinacin estatal de la tarahumara (c.e.t.), que cuentan con una amplia experiencia en el campo de la traduccin, permiti obtener 11 traducciones en diferentes variantes lingsticas, las cuales representan a cinco de las once familias lingsticas que se hablan en nuestro pas.

    en el caso de la universidad intercultural se formaron grupos de estu-diantes bilinges que, dirigidos por sus maestros, iniciaron un proceso que permiti, por un lado, la obtencin de la experiencia en el campo de la traduc-cin y, por otro, el incentivo para realizar trabajos en su lengua materna.

    aunque la metodologa de trabajo fue diversa, siempre se procur la re-flexin colectiva de los traductores y la participacin activa de los mismos, lo cual fue fundamental para el trabajo de produccin de glosarios jurdicos que facilitan la interpretacin del texto en espaol.

    debido a que la traduccin de textos jurdicos en idiomas indgenas es relativamente reciente, y muchas lenguas no cuentan todava con dicciona-rios, vocabularios y glosarios especializados, fue necesario generar un espa-cio de construccin colectiva de instrumentos que facilitaran la labor de la traduccin, as como las herramientas terico-metodolgicas pertinentes para la comprensin de estos textos por parte de los connacionales hablantes de alguna lengua indgena.

    tomando en cuenta que toda traduccin debe contar con el consenso de los hablantes de la lengua objetivo, especialmente por la gran cantidad de con-ceptos que requieren de un proceso de apropiacin, la traduccin todava no ha finalizado. como ltimo escaln sometemos los textos estimados perfecti-bles a la consideracin de los hablantes de idiomas indgenas nacionales para que en pleno ejercicio de sus derechos lingsticos, participen en la mejora, perfeccin y enriquecimiento de la versin de la carta magna que hoy se pu-blica.

    es preciso sealar que algunas variantes lingsticas que aqu se presen-tan pueden mostrar diferencias en sus grafas al comparar estas traducciones con otros escritos. lo anterior se debe a que las lenguas indgenas nacionales se encuentran en proceso de normalizacin y ser en un futuro no muy lejano que las comunidades cuenten con un sistema de escritura consensuado.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 8 12/6/12 2:38 PM

  • 9el siguiente cuadro presenta las diversas traducciones de la cpeum en las va-riantes lingsticas disponibles as como las instituciones que realizaron el trabajo de traduccin.

    Cuadro de variantes

    Familia lingstica Variante lingstica Institucin

    mayach'ol de tabasco universidad

    intercultural del estado de tabasco (uiet)chontal de tabasco

    oto-mangue

    mixteco del oeste de la costa unin nacional de

    traductores indgenas, a.c. (unti)zapoteco de la planicie

    costera

    yuto-nahua

    pima del nortecoordinacin estatal de la tarahumara (c.e.t.)

    tarahumara del norte

    tepehuano del norte

    yaquiuniversidad de sonora (unison)

    mayo

    seri seri

    mixe-zoque zoque del norte altouniversidad intercultural del estado de tabasco (uiet)

    introduccin

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 9 12/6/12 2:38 PM

  • TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 10 12/6/12 2:38 PM

  • 11

    kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko.

    a buyanaro kti suwba ikwima; mal raw sbachi mech febrero bil mli kimaki siento maki kichwi.

    k al wachinrami j; usni raw inrachi mech febrero bamali bil mli kimaki siento maki kichwi.

    nakulwika al k osiro osirami; maki kimaki,os maki al kichwisa makoi bika,al buyanaro kiti sinami ikwima, maki nay raw inrachi julio mech bamali oku mli maki bil.

    walala nulami sontrosi Venustiano carranZa bisirente k wilami jemi kaw msiko a nawsi:

    napawli sinami jwami konkreso muchwami napawka rachali al natwili bil raw sbachi mech risiembre bamali bil mili kimaki siento maki usni,bach al owsa sinami al osak bajurkisa maki ikimaki raw mech setiembre echiyna bambali,osak nijli jwami bil jefatura,ne mapu rik an nulalwami osirami nayana churek nakulwali maki nay raw a nokli al ku osay,al maki oku raw cho sbachi mech risiembre bamali bil mli kimaki siento maki bika inrachi mapu al ne al k newli,rachali mapu buynali konkreso mi Veracruz aynacho jena osiiro oselchi plan de guadalupe maki usni raw sbachi marzo mech bamali bil mli kimaki siento maki bika,al newalak buynali:

    kostitusion politica nulaami jemi omaana kaw msiko estados unidos mexicanos, al ku osiiro mal raw sebachi mecha Febrero, bile mili os naY siento malisa maki kichwi inrachi bambali ko.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 11 12/6/12 2:38 PM

  • TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 12 12/6/12 2:38 PM

  • bach anirami

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 13 12/6/12 2:38 PM

  • TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 14 12/6/12 2:38 PM

  • 15

    Kapitulo bil

    rercho suwba paktami nala al abni nimala

    OSIRAMI 1. jmi kaw msiko sinami paktami nwi rercho machirami kostitusini mapu bach rik raichrami j map msiko s nikroli, ayna ch nikro tiba, k wsi omro m k nakiwa map chirik nokiba, al nerka kostitusini.

    nulalwami mapu nwi rercho iblipi paktami nwala, al riwtami nma al k bach rik raichrami j kti sinib al kuroma sinami paktami.

    sinami wala jwami jpu on nul, iwrili j kti nikrima tiba al riwiwa sbal rercho ibli paktami nwala mapu rik nul suwim nirami. suw ikisa estaro j mapu nochma al nikroma chwia, aasa, rikira al k karwa, kti riwtami nima suwba paktami, n mapu rik an nulalwami.

    jmi kaw msiko k tasi risnsia j mapu paktami simrami nochripa, al k nattika ch k re jarena ch jnsa skami k.

    ke nir risnsia maputa risa olrami nima jpi rik kawlia, riwa al chijnia ch k r wikantami ralmuli k, piri k r muk k, reji m, riskapasir1 nayami, ch k r w winomwami k al risati, pri iyri onorami bichwiami k, al mapu rik nta bini, ch k r muk chpi rik napawsa al reji, p chuw rik nokisa k wsi nama ansar chijuna sbal rercho al k bel nikumwisar chi paktami.

    OSIRAMI 2. chi kaw msiko p bilpi j, k wsi omro rojan.

    suwim kaw msiko eper wikantami paktami mapu rik epereli anaywal suwim pbolochi mapurik chabi kiy kch sachi ol jena tam kawwalachi mapu rik abi natuka epereli chrek nochma, kpu mma wenom, mapurik omawmi nili, al chrik natuka jwal islikami.

    abi paktami ikika anima cha ralmuli k kit natami nerrami nima.

    1. mapu k roname j, k sikame k le m; mapu k al machli; mapu k al nmu k l m; mapu

    tamro j, al jar ch nawil.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 15 12/6/12 2:38 PM

  • 16 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    bilana pbolochi mapu wikka napawka eper, sbal mapu abi ncha, al k chrek omaw, al mapu on epera muchwi paktami, mapu abi riwika noksimi chi jwami, mapu rik binrili anaywal.

    sbal rercho paktami nwala abni ikika nokisre mapu rik nul kostitusini kti al napawka rejlima. kti al machirami nima jpi on eper paktami chon pbolochi mapu al estro newmar nulalwami al inka olma kostitusini al riwika olma bach anirami, mapu wikantami raichliwa mapu on eper paktami.

    A. n kostitusini k al mach al kuro sbal rercho mapu nwi suwba pbolochi al ralmuli omana eperame kti abni ntaka al ikika tibma sbal abi nwala:

    I. abni ikika nokima al natuwka nochma al mma wenom, abni ch jawma jwami.

    II. abni al natuwka katewma rachal isni kara nokisa paktami, al machik mapu rik nul kostitusini, al nerka ch sbal rercho mapu niw iblipi paktami al riwik ch umuk.nulalwama karwem mapu ali umuk oyripar chirik ilsa jwami oyerami.

    III. abni natuwka jwama islikami kti chi nima mapu al tibma paktami umuk ayna ch w natiki kti s nakroma karwa rachal karami, al riwik nulalwami mapu nir omna kawch al omna estrochi.

    IV. w natami nirka abni raichala al sbal mapu mach al nwi abni paktami.

    V. al tibka sbal mapu ochro al nir echim mulpi n mapu reg nul kostitusini.

    VI. al riwik al al enek mapu reg nul kostitusini al nulalwami we ktera, nerka sbal rercho mapu iyrami j mapu ikika tumu epera muchwi, al tubka al natemka neb namti mapu ik nir mapu on tumu eper, al jar w ch rikachi perlisa, abni elsa k napawka natwika nochma.

    VII. omana munispio mapu on wekantami ralmuli eper wilrami nima bil kti nikrima ralmuli sebria mapu reg ncha jwami.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 16 12/6/12 2:38 PM

  • 17bach anirami

    kostitusini al sbal nulalwami mapu nir omana kawich ay machirmi nima kti riwitmi nima sbal rercho omana munispio, kti paktami s nakrima abni natuwka al tiba sbal mapu rek nok abni.

    VIII. al riwitami nima mapu on b jnsa nulsa r wala jwami, kti al nejiwitami nima rercho paktami nwala, omana mapu al najriwa ibli nera al wekka napawka om, al riwika olba abni paktami nwala al natala, n mapu reg nul chi kostitusini.

    sinami pagtami kurotami nima bil machami ralmuli al ol racha al nikriami mapu mach chureg eper chi paktami. kostitusini al nulalwami mapu nir omana kawich, an mapu abni ikika anima pagtami cha ralmuli k, abni ikika al rejlima mapu on eper, al machirami nima suwba ktera.

    B. omna kawich ay, suwba estrochi al sinami munispio, anri natami nima pagtami, k risa olba mapu reg chijuna, riwiwa al kawlia om, jwami al anima chrek noksipa kti al riwitami nima rercho paktami nwala, kti nochaka kanlia rejlima mapu on eper, sinami newma al nem chirek nokiwami.

    kti k risati kayenma paktami omana eperami, jwami al iwrili nakrima:

    I. iwrili anem kti al perlima ralmuli omna, nirlima mapu on nochma kti k lwa rejlima sum pbolochi, al nakrima wala jwami bikiantami kaymi al suwba paktami ya.

    jwami munispiochi nchami anri nera sebrima wenom mapu abni pbolochi perami newle. II. al sebripo mapu on benma kuchi, kura bena ralmuti al olti rachaka kti al moma sbal binekami, kti al sbal kurima bena, bini ilsa k aminbi repab sebrima bena. suwba benami bka2 iyba ralmuli nsa k. chi binek al anima al benrima namti wekantami kaymi ralmuli nwala, mapurik an nulalwami chrik nritami j rarmuli eperlachi. iwrili riwik sbal nwala al ntal al mapu rik nokmi j omana kawich.

    2. bka, kti rami nima wenom kti repab sebrima bena.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 17 12/6/12 2:38 PM

  • 18 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    III. al witami nma suwba paktami, nami omana mochma, al al riwika sbal owmi mapu nti wa pagtami, al kuripa buynaka jar porma3 kuroli kti chiliwba kowami, kuchi nal w al kuripa.

    OSIRAMI. 3. suwba paktami nwi rercho kti binritami nima. omna estrochi, al kawich ay mapurik ristirto4 jererli5, ayna ch suwba munispiochi n iwrili j kti benma rechol benami6, pirimriachi al sikuntriachi bename.

    benekwami mapu nij estarochi al anrika kanlika benrima chi paktami al kalek busurka ruysima, mapurik inma al al oyripa.

    I. mapurik an osirami osmaki nay bini ikika bichwima, mapu benriwa k wan j.

    II. mapu ruysima chi benami cha al bensia, busurrima k machami, mapu kalrili nchami j al chbi isami.

    Ayna ch:

    a) suwba nakrima jaw wala jwami, k mapu rikbi an jwami al k bil nulami, ikika al rejolsa r mapurik ta abni nira, k ne sinib mapurik an nulalwami;

    b) omna kawich msiko, al akb rachal kti al karwipa, al neb sbal kawich nirami, al machiba nima al ma wenom minbi k rewika mapurik ta benritami j, al

    c) nakrika al perlima pkotami, al nirka kti iwrima mapurik ta binriwa, nirka ch paktami al bini retemala, al mapurik nok jarcho, tibka mapurik il abni wnowala kti chop rik natami j suwba paktami, anrika kuritami nima, chkor wikantami kaymi k, al sin bichwiami k, wikka enami, chkor muk k al reji k al p chuw k r;

    3. porma, mapu programa anirwa ol rachaka nera.

    4. ristirto, mapu ristrito anirwa ol rachaka nera. pe bil we j mapu abni natuwka nwi

    nulalwami.

    5. jererli, pererli, mapu jererali anirwa ol nera.

    6. rechol benami, mapu preescolar anirwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 18 12/6/12 2:38 PM

  • 19bach anirami

    III. kti n al sbal nokiba mapu rik nuliru okan kaymi kuchi rojanrami7 al okuan rojanrami, wala jwami al anima chrik nochba echion benelachi, rechol, pirimaria, sikuntaria al normal suwim kawich msiko. wala jwami anrika olma jw mapu muchwi estarochi al chi ristirto jererli ali echirik ch mapu ncha benera n mapurik an nulalwami.

    IV. suwba binerwa mapu nijliwa estrochi ke nattika nima;

    V. ayna ch binria rechol, pirimaria al sikuntria anirami bachwala kuchi rojanrami, chi estaro nikrima mapurik al niwma sbal benripo mapu kul chotsimi bena al mapu w repab sebrisi kti minbi noksima bena jmi kawich, kurima a w machami namti isa, nakrima ch iwritia al omna chijan mapurik ta nokmi j.

    VI. mapu k kobirno nwala omroma binera mapurik abi binernal. mapu an nulalwami chi estro, nijma al k em ch osel machiwami chi mapu binriwa ke kobirno nwalachi sikula. mapu al benriwa rechol, pirimaria, sikuntria, al normli al chi ke kobirno nwala sikula nokima:

    a) echirik ch binerma mapu rik an okuan rojanrami,al osirami okuan, al chi rik ch nok mapu rik nul porma mapu rik we nul rojanrami bik, al

    b) bach rik nwia, ibli nira karwitami rachal, mapu nakiiwtami j mapu rik wala jwami, mapurik an nulalwami;

    VII. repab nira benala al jar ch s benelwami nulelwami nakima mapu rik abni ilak al natuka binrima, newma mapu benrima, al abni aak machiwami al jar ch chirik ch ikirima mapu rik abni nokami j al nejewka n osirami al riwika mapu rik nocha chi benerami, bini aak bineerpa al k al machik al rachaka mapu rik nta; abi anima ch rik olma al nochma; abi anima ch rik moima, abni ruma ch rik al kilpi benma, abi tibma sbal echon nirami. echon nochami al suwba binriami al sbal tibami, ineek olma osirami bil sinto os maki biki jna kostitusini, mapu rik rorami j nulalwami omna chi nochal ktera mapu rik abi nwala j nochal natami, mapu rik abni il,

    7. kuchi rojanrami mapu prrafo anerwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 19 12/6/12 2:38 PM

  • 20 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    chi binerami al amwami al mapu rik nokinli nochami mapu rik r rojanrami; al.

    VIII. jwami konkrso8 uninchi muchwami, kti al napaba al natuka benripo omna kawich msiko, nijma nulalwami mapu nwalelwa, chijanma ch rik nochsar, natuwka benerwami wala jwami ya, estrochi, al munispiochi, al nijma wenom mapu ik nijsar, kti al sinami kuritami nima al anima ch rik bujba chi jwami k al noochsa al k al nokisa chi rik, ayna ch mapu s nikroli k al nocha.

    OSIRAMI 4. chi reji al muk anri k natami j mapu rik an nulalwami. chi k tibma, natuka nochami kti k al knlika retemka perlima.

    sinami paktami nwi rercho kti al abni ikika, al machik ch ikipu kchuwinal.

    siname paktami nwi rercho mapu owtami nima jpu al naysa. chi nulalwame la an chrek nokisre kti al owtami nima, bel napawka natuwka chrek al nochma mapu rik nochsar chon mapu on wil nalachi, mapu rik an n rojanrami maki usni al k osirami kichosa maki biki jna kostitusini.

    sinam pagtami nwi ch rercho kti al knlia eperlima al ochrima.

    sinam retmala nwi rercho mapu knlika eperlima kalab kalrilichi. ch nulalwame al anima ch rek kuritami nima japu iyr nwal. jpu rek sebrima jpi rek newnal.

    sinami kruwi al kchi ayna nwi ch rercho kti al knlika ochrima k elwa, k nayka, kti al binma, al k w knlika ochrima sinami k napawka. mapu tibla a nwi japu rek katewma jna rercho. chi estro nikruma mapu al tiba kti al riwitami nima chi kuchi al k al chirik nochma chi rercho ktera.

    8. konkrso, mapu on napawka nocha wala jwami. congreso aniliwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 20 12/6/12 2:38 PM

  • 21bach anirami

    ch estro nikroma kti al riwitam nima ch rercho kuchi nwala.

    sinam pagtami a nwi ch rercho mapu rik binritami j al k chi rik olma. ch estro k nikroma, kte chirik nokiba mapu rik ta benritami j. ch estro k nikroma chijna al tiba mapu rik benritami j, al mapu rik ta nokami j, al riwika suwba mapu ta nokami j.

    OSIRUAMI 5. bil paktami k bil wsi nama anma mapu iyri mach nooch, komrsio mapu iyri mach neway, ali jarcho noochli krem, mapu rik ral nwa. al mapu rik bini ikika nocha kalab noochli. chi rik b knila insaka chi jurisili9 b nima mapu m k nakiwma, mapu al jarcho kara olsa, chi rik nulsa k jwami, mapu rik an chi nulalwami, mapu rik chuw pagtami kawlisa.

    k wsi m nikumma muj nochala, p chi jurisili oyerami b.

    chi nulalwami anima abni estrochi, ch iyri benelwami al osel nwima, mapu rik nochma, ypi k nima mapu narma chi osel jwami nijala.

    k wsi m iwrili nochrima k nattika jpi rmi bini k chi rik elsa k, kara m isiis al jwami m noochrisa k kal enek nima mapu rik an chi rojanrami bil al oku, osirami bil sinto os maki biki.

    mapu rik sinami ch rik nwima, sbal namti mapu nwal, iwral anermi mapu rik chi nulalwami, mapu tibla chi ranela ktera al jwami s, mapu s nikri, al mapu rik noochmi nawesami10, mapu al nakulwa jwami11, sinami k natuwka al p chuw k r. chi al raw b s nikrima nooch w iwrili j, al k m nattira m nima, nal b nwaleswa w machami k, chi k nattera m nima, n mapu rik nul kostitusini al nulalwami. chi w machami nikrala bel iwral nima al nattira m nima mapu rik an nulalwami. k chi rik nima k nulsa k nulalwami.

    chi estro k k nakima mapu kaynima rachaka al osak, mapu rik wikawrami j chi iwral olirami mapu rik knlia inma chi pakta chuw namti ktera.

    9. jurisili, mapu oyerami jursa; oyerami jonsa inrame.

    10. noochmi nawsiami, mapu cargos concejiles anirwa ol nera.

    11. nakulwa jwami, mapu cargos de eleccin popular anirwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 21 12/6/12 2:38 PM

  • 22 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    k bil ch ktuwsa r mapu k amin julba, k nochnal sa chuw nera, p teli al sinib m.

    kch nakiw mapu rik rachaka al kcho osak al k abni ilak kti k k rewem bini nochala mapu on nocha.

    chi katuwtami osel12 anima pri noochli newalwa al ch kilpi raw k nochma mapu rik nul nulalwami, k bil bambal simirsare chi nchal, ni bil wilmin simisre chi k nsa k, riwisre muj nwala rercho.

    k chirik nokiswa k mapu rik an chi katuwtami osel, kti riwitami nima chi noochmi, nal b iwrili anermi nima mapu on j kti al chi rik isim echin siblichi noochmi, k bil wsi suw rik olma chi paktami. OSIRAMI 6. mapu rik aniba sbal k al riwlisa aniwami k bil wsi aam ni bil jurisial al kch tibami, k tsi kawlitami nsar mapu rik nta, mapu rek kara isiswa k, chta kara isi, al k al iynisa mapu rek ti nokisr; b nwi rercho mapu rik nimma mapu rek an nulalwami. ayna ruyermi nima, al k mapu rik nokisre chi jwami na suwam estrochi, al ristrito jererli, mapu ona jonsa omro nul, enek bach anirami:

    I. suwba machisre al k katewma mapu abni nak mapu k wsi machima, mapu rik nul chi nulalwami k j, chi bikiantami jwami mapu rik estatli al jererli ayna ch munispiochi, sinami ikisar al p katewrami b nima p teli b, mapu al nwalermi b j map al jnsa nul ch osel nulalwami. mapu al r jna rercho w al machik nis r. sinw k wikan chijansa r.

    II. sbal rachal mapu nwiar ibli nira rumi j muj ktera bel tibtami nima mapu rik nul nulalwami.

    III. suwba paktam, k nwalek nija osel, k natami nerka sin rikachi k, ruk pri ktera neem nwima map rek k nattika ruyrami nima, suwaba bini nwala rewal al ajar ch namti map bini b machik insa r, al map k al newrami j ch osel k al newrami nisa jn.

    12. katuwtame osel, mapu contrato anilwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 22 12/6/12 2:38 PM

  • 23bach anirami

    IV. al bel anrami nima kti al machiba rachal cha al machin nera. jna map ch rek olsa r km wilibmin nira nsa r ch map ikina m cha r ch w machami mapu rek nsa r, al map rek bin eel.

    V. chi map iwral nulermi j katewsa r bin oselwala chi on map on katewala map rek k kulwami niwram nima al ruyermi nima suwam oselchi litrniko13 sbal rachal, mapu ch rek suwbal jwami wenom.

    VI. chi nulalwami al anima mapu iwral anrami j map suwba ruma chi nwalelwame suwba ikirika. chi nulalwami anima ch rek suwwitami j wenom mapu iyrami nili.

    VII. ch k inelwami mapu rek karwipa ch ktera noochami map rek machiba sinami k bujetmi nima mapu rek an nulalwami.

    OSIRAMI 7. k ws m nam anem newachi osel al k sinami machriachi chi mapu mu osli chuw rachal ktera.

    k bil ch nulalwami al k bil jwami, jiywiti chwia olsar k bil iwral tnia nattiwami chi mapu newli osel al mapu si nikroli bujan osel mapu on bujan osli osiruami, k bil simrosa r mapu ikib bujansar ch osel oseram kti k, k nwi kmi jnsa kuwan k map rek j tam eper abni b ikika, mapu rek nsar al al kili sinami k. k sinti ompba chinsia chi osel bujanala.14

    mapu rek na ch bil kara isimwami. chi nulalwami mapu rek nsar anima ch kilpi nwal b mapu rek k j anima ch winijwami mapu rek k al bujli, morami nma mapu nikroli ral nwa chi osel al jar ch s map chon s nchami, mapun jons buyli ch osel osirami mapu on ch winijwami. mapu r machisw iy jiywiti mapu rek ch nokl.

    OSIRAMI 8. wala jwami al noochmi sinami kurami riwitami nima abni nwala rercho map rek tma, kti sinibsi al ruyrami nima osak, al kili al riwika; nli b chi mapu rek racha jwam pe nli b omro chi rik aniy mapu na b kawich eperami j.

    13. litrniko, mapu electrnico anilwa ol nera.

    14. osel bujanami, mapu impresor anilwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 23 12/6/12 2:38 PM

  • 24 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    suwba trami bel osak karwima chi jwami mapu rami j ch osel, mapu rek niw al machima ch map rek trami j.

    OSIRAMI 9. k wsi m nam ansar mapur m chi rik ilsa k, al jar ch ya napawka noochnilisa k risnsia j mapu chi k b olma, jpu jmi kawich ochrikami j p chi b omro. s nakrama mapu rek nok jwami jmi kawich. k bil napawka chi sontrusi al nwi rercho mapu rek najroma karewa k r ch rachal.

    natami nira b, k omroma karewa wikka napawka, ni bil osel osak tniwami mapu rek isli chi wilami, k bel napawka al k bil nakka al k majrisa, suw anek al k iwrili anek mapu rek karewima mapu rek abni karewnal.

    OSIRUAMI 10. chi paktami jmi msiko eperami nwi rercho mapu rek umruma niwa raneel abi eperlachi, k nam olrami nima al sin rikach chi nt k nimma, nli b k nak chi osel tam nulami na tam kawwalachi. mapu nakitami j mapu nem chi k j sontrusi, sontrusi bawechi ename15 al k sontrusi ropilnchi enami16, al mapu omana tam kawwala tibami17 j. chi tam kawwala nulami jererli anima pri ktera, ch rek, pri nwalelwa al kmi nakiw mapu on ak jroma chi raneel.

    OSIRUAMI 11. sinami paktami nw mapu rek moima tamuj kawwala al buja na jnsa, k basalwa bini kawwala al bilana ch betera, k newak bil osel, k nwalek osel simrala18. nli b m osel ak inma mapu m chi islikami mapu on m risnsia mapumu inma basalwa bilana m al jar ch osel nokmi chrti ch. chi mapu rek ncha jna rercho bel k chami jwami jurisili, mapu rek noochma karami nokmi ktera al ayna ch chuw paktami sibli ya, chi jwami p mapu rek an chi osel tam nulami ch ta rek nokiba p ch rik bi olba chi nulalwami al anima ch rek al enima jpi nak enami j, al jpi k kasana enami j, al mapu omna on jro jarcho mek k sami kara nokisa na tam kawwala.

    mapu al najtorami nisa, chi rik nulsa jwami, sinami paktami nwi rercho mapu rik tma al nakitami nima kti beterma bilana

    15. sontrusi bawechi ename, mapu armada anilwa ol nera.

    16. sontrusi ropilnchi ename, mapu Fuerza area anilwa ol nera.

    17. omana kawich tibame, mapu guardia nacional anilwa ol nera.

    18. osel simrala, mapu pasaporte anirwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 24 12/6/12 2:38 PM

  • 25bach anirami

    ch bajonka; kti chim tibtami nima. chi nulalwami al karwima mapul al nisa k, al k al nisa.

    OSIRUAMI 12. na kawrili cham msiko k al m nima osel mapu rek nwima wek namti, k bil walala nira b al k ompba ch, mapu rek chi jarana ch kawrili eperami nulsa mapu rik walala nira natami nima. na tam kawwala k k natik mapu rek nirlima wala.

    OSIRUAMI 13. ke wsi oyritami nma nulalwami ktera k jwami newsa k, p chuw reji niwsa k k natami j. k bil mapu on najrowachi newsa k. map on natik k j komerch19 najralachi.

    k wsi paktami al jwami nwima mapu rek natemtami nima, k nam olrami nima al k ch wik ram nima wenom p mapu ikpi alwa ch noochmi j chi walala nulami ya, mapu rek nul chi osel tam nulam ju. bel nir mapu rek sayritam nima ch karami k al isis mapu rek issa r ch sontrusi; chi mapu on nwi komerchi najrowachi mapu on karwi ch karami ktera ch sontrusi, k wsi chon oyritami nima mapu k sontrus j k. jpi l bil kara iss sontrusi nulala ch k sontrusi j map sayrima, nal b k omro oyera mapu on abi nwi najrala, ayna semersa r map on oyerwa sinami paktami. kti echon karwitami nima.

    OSIRUAMI 14. ke iyeri nullwami ku uwana nisare paktami kara isisa.

    ke wes chapiruam nim al ke tmi nima namut mapu niw, jpir k komerachi jonsa nulrmi nis map rek nis r. bachrik ech nokiram. jep rem nejeyasaka mapu reka anruami ch jwamiktera, al ko mapure nul walu nullwami.

    a mi riwetami nima mapu reka nokisipare mapu reka an ch osel tam nuleami mapu rekati eperlipa ch najorowami a k risencia al wa mapu pe mayka mapu ch rik isili ke ch al ikika mapu sinami ch rik ansa, rikritami nisako ech machka al mapu rik nisa r.

    map reka nul ech najorowami. mapu l sun ch najorowami abelako nis r mapu reka an ch rosirami ne chin enek mapu reka an ch osel tam nuleami.

    19. sontrusi ropilnchi ename, mapu Fuerza area anilwa ol nera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 25 12/6/12 2:38 PM

  • 26 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    OSIRUAMI 15. ke nakiw mapu k bujanaba ch karami al kara nokmi al suw nokm, jarna ch kawrili ke tam kawwal.ke nirulima risa oliwaami mapu nakuliwipa ch niwal bilpskotami mapu on uchwi osera mapu on racharmi j sum kawril mapu on msiko s j. bach napawka raicharmi chrik jaroma paktami al chuw jmi pereami.

    OSIRUAMI 16. ke wsi mi nikumma kebil muj retmal, muj betelachi, al muj niwal namti mapu rik osel iyiri, jep r ch nulmi mi bil osel m jlisa chi walal wiliami mapu on an piri ktera m winijiwa.

    sinami a paktami anwi derecho kti al tibukitami nima muj niwal mapu rik rewal al osel iyiri, checho ku inesarekti ma ke oima ch ktera kti mapu rik rachasare piri ktera, chrik an ch nullwami, nal b nir ch osel mapu on an pri ktera m nakuliwama ech osel. jna suwba k j kti k majka inaba.

    ke nijirami nima ch osel mapu m chapimea jpi r ke nirulisaka bil winijiwami al ko namti nokisua mnpure ch nulmi chrik ansaka mapu karamiti j, rikritami nima mapu ke machnama al ko mapure achirik nisaka mapu nokl al ko mayesuwa mapu chrik j ch paktami mapu kara isili al ko nikurisa.

    ch nulmiko nabela nijisare osaka mapu on an kti chapiboa ch kara isiami, ayna bela simesare ch kara isiami oyerami ta, wilimi na nokisa karewia abni iyiri nima rikitami nima mapu rik an null wami.

    chuw paktami a omro chapia ch map kara isiach riwska mapu reka kara ismi.chapka nijma map on mulib muchuwi jawam kti we sapuka karewima ch ministerio publiko abela nirulima bil osl mapu on anmea piri ktira chapir.

    jpi r w sapuka. map l w ch riwelis ech karam machruami nisa ch osl ktera map tam nuleami j chta rek eperlipa mapurik ch nullwami mapu rek mayesuwa mapu ch minb kara iska nma.

    sinib al ko mapuli ke chirik ikisa echon mapuli bayesa ch jwami sine rikchi be nal ke ichinako sisa mapu rik katuisa bil hora, mapu on j suwerik ikisama, ch ministerio publico abela, alko mapurik katili, nulsa chapnila, al mchika alko al rachaka mapurik kara isli.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 26 12/6/12 2:38 PM

  • 27bach anirami

    jpi r w sapuka al kop risua ch kara isiami, ch oyerami kti rikitami nima wesapu anbopiri ktera chapira welaku machparminimamapu rik nullwami.

    ch weal nulmiko, mapurik an ch misterio publico mapure kara nokia wikka, a belatibutamimakti ke machnama ch paktami, mapu on nisare al ko mapu kilipi an ch nullwami,ke bela tasi simirare nayosa maki rawe, mapure chrik iwrili nisaka kti kal napabrami nima chi raichal , al tibutami nima ch pagtami,al mapu iki niwi namti mapu al ch kara isili wisaa namti, ke nejeisa mapu rik ch nullwami an. abelachecho winilima nimire, mapure ch rik ansaka ch misterio pblico mapure chirik ilsa al ko mpire a nirlisaka mapure chika nsare. arikbe ke tasi simirasare osa naosa maki rawe mapu rik tibuluwa mapu kemachnima mapu on katewara ati.

    mapure bikiaka kara nokisa mapu mayewa mapu chrik j wikbeka kerwima, mpi aybi kara nok, mpirik an nullwami.

    ke bil wsi chapirami nma chi ministerio pblico ktera kebela bil simir naysa maki osana hora, wela ku mach ptami nma wela simero ch walual jdicial; jepuna ktira ko wilimin ku karewitami nimire mapu rikan ch nullwami mapure chrik wikka kara nokisaka. sieneami mapu karanok abela chirik rikritami nima mapu rikan nullwami.

    sinami mapu rik nuleliwa nilia namti bilanabitichi, ch weal nulma chrik,al ko osaka anmea ch misterio publico, ktiko anmea kmi on j japu on inepa, ch paktami ko al komapu chapiboa al ko chu iyiri namti al wa alko chu iyiribi liwa, kti osiboa bilana oselri ma sunisuka , al ko riwrik testigo mapu rik anli mapu ch bite , mapure ke chirik ilsake nakisama mapu inema ch jwami.

    ch rachal ke bela wsi machsre.

    na nullwamiko bela rikirma mapu kara nokisa al ko mapu bachka acha mapu ke chrik ila ilsaka binoy, nalbe binoy chrikilsaka sima chi ya. ch oyramiko abelinma chreka ikila ch ktera, mpire a chirik anska chi rachal mapure kara nokli. ke bil nakiwtami nma mapu rachama alko ke jarnacho raha nama mapurik rachal chirik bela an ch nullwami.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 27 12/6/12 2:38 PM

  • 28 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    pe mapureka an chi walbi jwami jdisial jererali, al ministerio publicope mapu on jonsa bi nulsare chrik nisare karwami ch rachal, bela nakiwtami nima mapureka nultami mi j kti chirik nochma. nalbe, ch jwamimapurik newasare osakachriknli al ko rachaka chreka nokl chi pagtami al chrik ikilipirik nokl. ch jwami jdicial jererali ke bela tasi omro nija risencia nijia mapu al wawelariami nirulimare, fiskal, ralmij al ko ral neawami, sibili mapureka ncha al ko mapu iyiri benekmi j, al ko kecho omro ta raicha ch mapu kara isili al ko mapu kuira isimi.

    mapu on jonsa nul chi jdisial belanwima mapu oyrami j kti al karewa, we sapuka, al kowe jiywik rikrima, tanwami mapu tel bachram nima, kit ech rek ama ech jawam, map rek nwal ech jdisial , a riwka ech niwla derechowal ech mayrami al ech risa olirami al mpi s chiwakami. a nirulisar map reka machrami nima ne machami chi suwba map reka raichsimi ech jawam oyrami al ministerio pblico al jarch s jawami kompitenti.

    mapu rik s nakrami mapu nochma map rek tnitami j al mpi rik jonsa an ech nullwami. ech m machrami mapu rik atam j al k ch rek nokisa map reka nulelwa newalma map reka natami nirba.

    ech wiliami nulami isma basalowia betelachi p machmeyav cha nokira map rek nulerami j ech bewami al ech polica; al iwral ana mapu rek sinami riwirima ech libro al osel w newalliwami map rek machba map rek nokir mapu rek nul ech jwami fiskales, ensika j irik nisa k, map rek an null waami al map reka al nisar ech amwami.

    ech ma ku nejwiwam k machami oliwami ech estafetas, k wsi ompma ena, k riwitami nsa k kastigaritami nma ech nulliwami ktera.

    k nekwachi k wesi ech sontarisi omroma ripa chuw kalrili k chirik elsako niwal, ke bil ta mapu tanewipa namut. jpi l nekwachi nisa ech sontarisi omro iwral ta mapu on ripima, ech suwba sontarisi, kowam al jarcho tawmi, mapu rek an ech nulliwami mapu rek al j.

    tanwami mapu tel bachram nima, kit ech rek ama ech jawam, map rek nwal ech jdicial, a riwika ech niwla derechowal ech mayrami

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 28 12/6/12 2:38 PM

  • 29bach anirami

    al ech risa oliruam al mapu s chiwiakami. a nirulisar map reka machruami nima ne macham ech suwba map reka raichsimi ech jawam (jeces) al ministerio publico al jarch s jawami compitentes.

    mapu rik s nakirami mapu nochma map rek tnitam j al mapu rik jonsa an ech nullwami. ech m machrami mapu rik atam j al k ch rek nokisa map reka nulelwa newalma map reka natami niraba.

    ecch wiliami nulami isma basalowia betelachi p machmeyav cha nokira map rek nulerami j ech bewami al ech polica; al iwral ana mapu rek sinami riwirima ech libro al osel w newalliwami map rek machba map rek nokir mapu rek nul ech jwami fiscales, ensika j irik nisa k, map rek an null waami al map reka al nisar ech amwami.

    ech ma ku nejwiwam k machami oliwami ech estafetas, k wsi ompma ena, k riwitami nsa k kastigaritami nma ech nulliwami ktera.

    k nekwachi k wesi ech sontarisi omroma ripa chuw kalrili k chirik elsako niwal, ke bil ta mapu tanewipa namut. jpi l nekwachi nisa ech sontarisi omro iwral ta mapu on ripima, ech suwba sontarisi, kowam al jarcho tawmi, mapu rek an ech nulliwami mapu rek al j.

    OSIRUAMI 17. k bil paktami omroma karewia bino ktera, al k nekka tama bini derechowal.

    sneami pakotam niwi derecho mapu rek karewilipa tribunalchi mapu reka al kili nijba mapu rek anruami j al mapu rek an ch nullwami, ansika bujana w sap, sbal al wachiami. ech kuiroliami k natetika nima, ripika, k natetika ech jdiciales.

    ech konkreso napawka nijma ech nullwami kti ku anar newal wami napawka. ch nullwami anma, jruka newama, ech newsiwami jdiciales al chu rek k natetima map rek suw isil. ech jeces jereralies machma map rek n newsiwa ech.

    ech nulliwami niwima mapu rek krewip ech nawawami. ech rikriami nar nokima, n wichiwal k rikrima map rek suwe isli al niwma ch namut map rek tba nliwami jdicial.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 29 12/6/12 2:38 PM

  • 30 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    ch rikriwami m suniwami map rek nokiswa rachasia iwral ruytami nma ech najrowachi nmitika bach ana ch okanatami.

    ech nulliwami omna al na newma map rek natami nima ecch nakiramech on najrimach n al newal wach karewal wami.

    ch omna, estadoch al ristrito jererali natami nirama map rek nru sinami kurami k bujka sinami map rek nulliwa jem perami ktera wichiwwka kuiroma we al machk map ech rek benel kit ech rek nikroma. machka ech nukuram k ompama oka map rek niw chi jawam ministerio publico.

    k wes ritam nima weksa chuw paktami. map rek machami chuw pakotam

    OSIRUAMI 18. echi jereracion omaana estaro ali ristrito jererali mapu ona nocha weala jawaami, bil sitema najorowami mapu ona nocha jare paktami rikiratami nima o iyarami bil paktami ke ala isisa papu karua isimiwami echi nulalwami kitera,mapu bamibami nisa maki okua sebali,ali ke cho sebachi maki osanao bambali napu ona ne ala aniwa echi rerecho mapu wabe nateami ju mapu machiruani ju jena constitucioni sineami pakitami kitera echirika mapu rika rerecho mapu ne machina ani mapu rika ju echi paktami mapu machiruami kti aminbi ala niraa ju,echi paktami mapu ke cho maki okua bamibami ju mapu ma nokali karua isimiwami echi ko a omroma narea nikuurowami kti ku owitami.

    echi sitema kitera mapu nula siliami echi ko nokima institusionchies, tribunales ali jwami wala

    machami echirika nochaa e imparticin de justicia echi kuuchi temuli kitera. a omeropa niwaa bil nulalwami mapu rika aruyeba, chirika tuka eenama ali chi iyiri owaami bajima mapu iyiri newal o mapu nisare oa suwba mapu inili ali mapu newal suwba kuuchi temuli.

    chirika asare kti n chirka noksima mapu rik an sistema, chirika katutami j mapu on jonsa newalwa. suwba n chirik bla noksare kuchi tmali kti chirik intami nima, chi jwami b bla oyrima al moa chi bel anima chreka olba. jna bel anim apiri ktera kara nokla al kti k kili iynima al bini retmala, chrika ochrisimi bini ktera al mapurik nata. mapu al bachlwa ko al tibtami nima chukore

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 30 12/6/12 2:38 PM

  • 31bach anirami

    teli noka karew, al kuchi tmali bi bla chirika oliwa mapu kcho maki nay bamba, map al maywa mapu wabe rasirika karua isli.

    jar mapu ma pach eta muchw, al jem kaw mexico ocheram, nal mekab mochsa eta, a be jmi ku mochia natetima mapu kara nokl. abni ku, newalk ne mapu rek an nullwami ne chirik wee oyripa, we biteami nisa karami, o pe ke me chati nisa karam, isini a ku tok mulipi mapu on bete chmi ku oyripo, nal al enek nawesal mapu nili bach raicharmi al osiruami tratados internacionles al narik kara nokam a cha elaya abni, kti oyeripa mulipi abni ku eperlach. machsuwa mapu kara nokl, kilpi abni ku al natama al abon retemal ku wikwal tanma, kti buysa chimi si ku eperlima, ma ku buysa ko eta mochia.

    we natuwik wikka kara nokisaa, k risnsia j, kti sap ku buyama, ch ko k kuirowa, echi nak we al tibukiwami, isini k jmsisa, al ech jawam a newama, map on ne al eta muchuwba kara nokam al k umeroma ta ku raicha retemal, kti ch karami we chati j, we risa olal a jarcho, a risnsia aba kti ya raichama ch wiliami al jwami nikurami al abni rachaka anemea chu reka al tibupa kti ke jmisima, ne al aneka ech nawesal null wam, ayna cho ch rik we olba che jarcho kara cho nokam.

    ma al eta muchuwrami, ne mapu rik nulli nulalwami, a ku rikrima moliwachi mocha mulipi mapu nir abi perlachi,kti ma ku buysa ku echi mi komirchi ku al si perlima.jena k kuri mapu al jar wikaka natwika karua nokisaa,al jarcho mapu nak kti al tibtami ju pach a mocha.

    maou al jar pe teeli molwa,mapu al k echo aneliwa chu kilipi mochama eta mapu kara nokli wikaka natwika a muchuwrami nima wan.jwami wala kompitentes echi k nakwima kti ta rachma mapu ichwiliwa kti ta rachma mapu ichwiliwa al mapu ma anrami j chu kil mochma kti echirik ku rikrima o rikima echi mapu napawka natwika karua nokli,nikurami bi a onpama bakik ta racha,echi we al tibka olba,mapu a eta muchwi echirikaachi.jarcho echirik nokisaa aynacho wan eka muchuaka al tibupa,ne mapu rik an nulalwami nima.

    OSIRUAMI 19. mapu ali bil paktami chapsa ke bel tsi simsare kichosa maki oka hora, y bela simritami nima mapu on oyriwa cvhi paktami mapu maywa mapu kara isli mapu ona karewwa rachali, piri ktera oyripa, chu isl, piri ktera wnijri, chu kab kara isl, churik.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 31 12/6/12 2:38 PM

  • 32 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    churek kara isli al kmi chapirami j, kum kara nokiri, acha ech pagtam kara isl, acha s nikurili kara isa.

    ech wiliami ministerio pbliko; a tnima ech wiliam jez, kit ka achba kara isam, ma che tma mapu a sebal rachal, a be, bayba restiko mapu a riwal, kara isachi ch mapu rita ati, aynacho chimi mulip eperam, al aynacho a oyripa ech mapu kara isl, jawam ma al ensa sebal ra ichal, ma al anma cha ech j mapu ne chwak wee kara isil al a nataga bino. al chon jonsa ech wilami jez, ma nulm kti eka a achab krua isiam, we jarcho ta natik kara nokisa, measa bil paktam, a tbisa oma, a chikka ka achaka wenom tasa m, jar, w obtica nsa ranel mapu ke risensi j, al kara nokisaa mapu ke nak nawsili ley, nal k al tibusa sebal mapu nir jmi kaw, al tibpa suwba kti ke ownima kara nokiwaam.

    wachi a mi raichal ley a nausma chureg any kti ke ku mach papua kara isiam, mapu bij a oyrawa.

    wiliami a rumea chu kipu rawe nokima, napabua wik raichal tamuti karami om, kia chatsipa oyrisia ch kara isiam, al norka ley ne mapu reg nul. wili e ka achsuwa nekul, a be risensi j. ch ley a al nawsi churega oyripa. walual wiliami j mapu al an mea piri al eta at pagtam, al k sap narsa o sel anam mapu a ch kara isil, al a eta ripima, ma al rusa kab ku machnama, al isini teel risnsia tasa ch wiliami, nal ne mapu rek osel wal constitucin, a be la walual wiliam jez oyerami achi anmea kabu kuwanba karewa ch karami, al ke narsa osel bikia hora kayami, abela ku mach pap ech paktam.

    sebal oyeripo abe n bach machsaa, acha paktami kara isil, bil risa olaram a newarewelisa a rimisoa olasiwa, al winijisuwa suwerik ktera, wel jawam chotasima napaba raichal karam pe wana nira, ma sunisa napaba karam raichal nokiruam, abela napabka karam nokiwaami oyripa ch pakotam.

    mapu ne kuli, ch kara isiami, ke riwisa nullwami, chotsipo oyera, wikka natika kara nokisaa, a bilcho jez oyerima, kara isisa mekab al ch bilana kawch, a ku riweba oyeriwami mapu anli jawam.

    kara isiami k al berik chapiswa, k al tibsiwa pach eta achak, rimisosuwa p eke namtira, abe bujka chrik nokam ech nokiwaam abe

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 32 12/6/12 2:38 PM

  • 33bach anirami

    ch nullwami k wachinama, mapu al jwami rimisosa kara nokam mapu ma eta muchwi.

    OSIRUAMI 20. a winijika oyripa, al rachaka, a riwirik sineam, a ompama nimia al ntaka, isbika m k najrik.

    A. a nul sinami:

    l. a bela oyeripa, kti ch rik al machba ch rek ikla, a kuripa k chib isiam, al kara isiam k k natetima mapu rek isil kara, k k wikwal iyba chrik isisa k.

    ll. sinib map kisap oyriwa; a sinib s asmea walual jez, ke wesi kuroma oyeram jez, ne bini al akma al enma namut map napabka namti nijl mapu on kara nokru.

    III. mapu l m al karewpa raichal karami a enek nma sebal mapu a nijli oyriwachi wik rejach. nullwami enek nima, kt bach rik enrami nima rachal al namt map riwirami j, al nijrami j oyriach.

    IV. oyripa atachi walal jez, ech k k ikwisa r kaami nijrami, ikma m nijwach sebal rachal al namut riwiram a wik rejlima chon oyriwach rachaka.

    V. mapu a winijli ech nima map nijma rachal al namti, n map rek nul kara iksaa. winijwami al kara isiami chpi rek oyripa;

    VIII. ch jez omro b riquria jep l nirlisa machmi mapu rek ech iyri j map chiwba.

    IX. chuw namti riwirami kara olrami, k nejipa.

    X. sebal mapu nil artikulo, al enka ms una k karwa oyriwami.

    B. a nwi risnsia mapu kuiropa karam:

    I. m al machswa map k kara isli, abel ruyma oyrami jez pri ola m suniba karwa;

    II. a nawesma al kili k rachaka asima. m chapiswa a ruyba pri ktera

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 33 12/6/12 2:38 PM

  • 34 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    chapirami j kit k rachama, k risnsia j kit choniba rik achak, tas nak ech nullwami, rik achaka choniswa, k nakwisa kit ya rachama retmala, chonisuwa a bel nimima, a b sinib s chon asima kuriami k chirik k k natem namti:

    III. al ruyba kulipi chapiswa piri ola rik achal wa, al ruyba map al m oy ch ministerio al jez weal jwami oyerami, mapu ch rek rara is, al ruyeba ch jpi kuroma nimia. we jiliwami nisa karami wikka natwik kara noksaa, ch polica nulma kit k ruyba jpik niwijil nibilrewal machma. rachal nulami ayna machrim, kt sap jiywik napabma kara nokrami, map karami wikka natika ch nokli.

    IV. a akeba jap rewal al a narpa rachal karami, ap wil buyeba al nerka nullwami, aynacho nakromna jarcho map rek nul ech nullwami:

    V. a oyerima jez wik rejachi, k osak buynaba piri ola oyriwa, a risnsia nijisa k nullwami al nima, sini k nakpa kit jarcho ikma, sini majawiwa kti k chibi olba paktam, al tibpa map risa olrami j, mapu rewal al kuchi m, jpu l nir kara ikwami jpi l iksuwa ch rachal w al tibtami, jpul ch tribunal maymap nir piri kitera newarmi j pir ktera.

    ech napawka kara nokami, ch newaram sunirami ech on siwami omro map rek natami nerba, jpu l k omrowa moya najrowachi al nirlisa map kara ikis r ech map rewli kara nokwamial risa olirami. bachwal map rek kara isli ech derchowal ech chewal wami k natam nirba nikrachi macha ech ktera.

    VI. rami nima kit k nchal olma osli ta kti nti chewitaminima kti nati k nimima ech najrowami.

    ch kara isami al mapu kuro omro nsia ch rek noksiw asa jpi l bachwla m et at al narekiliwa rachal al nariwami. ayna ch, bach rik k ch nariwachi jez ktera omroma naria m osruami, mapu rek ikli mapu rek bini al ner karewima map rek al tibupa. j na jonsa k ompaba k nima ke wesi ikirik ch mapu rek nokiru chi amiwami, naj nal b ech bachwal nisa al machami mapu reka an nullwami jpi l ech nisa mapu newallia kit chewitaminima ech ma suniwami ch

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 34 12/6/12 2:38 PM

  • 35bach anirami

    atami al sinibsi jepu l nisa al raw riwiriwami kti k ch elaka ripima ech niwal map chewima;

    VII. oweritami nima k ch nay mecheachi jpi r nisaka ech karami k m rikiriwami k simiroma oka bamial erita, bach k ch bil bamibaach jep r simrosa ech al, naj nal tasa wil papi rek k nimima;

    VIII. niwima binoy niwal mapu reka kuirotaminima al bil abogado ktera, mapu reka aboy ikka chapima mapu al jonsa chapirami j. k nakisa al k rewsa bil abogado, m newalrami nisa kit newama, ch jez ma bil mapuu kuiroma k bujeka. aynacho niwima mapu kuiroami muliwima sinibsi mapu reka nokisiwa al jna k iweral niw kti ch reka isima jpi ikis newalliwa, al

    IX. k sineti omropa wilimin eria al chapia, jepu r k natetisa mapu rek ech nikurami al jarcho namti ktera kuirowami nisa wenom, mapu ktera kuiroliwami nisa al jarcho namti ktera nisa chyri ch.

    ch eritami tepeli k simirosa r jpil jonsa an ch nullwami ch karami mapu irik nokisiwa al k sineti simirosare okua bamibal, nal bi jpi l wilimin nisa ech rik isimiami ch niwal mapu reka ku nimima ech winijirami. jpi r kalb nisa jna suniwami k ch anruami najrowachi, ch winijirami k machburami nim jiyawit jpi r biji nokisiwa asia,jpi r k ch suwecho ansa kit oweripa jarcho ktera nullwami kit tibutaminima.

    sinami rikiriwami ech morami jep ik anerami j ch kilipi jonsa mochima erita, machma ch jab jonsa chapiruami k.

    C. ch derecho niwal risa oliruami al mapu s chiwiakami j:

    I. narea ruyeliwami mapu rka an najorami; ruyetami nima derechowal mapu rek kuiroma newaa ech konstitusioni al, jepu l ta, kit ruyetami nima mapu rek nokisiwa newasia karami;

    II. nikuura ch ministerio publico; kti narekitami nima suwba raichal natami mapu machri ruwea, mapu rek tan j kepi kera nokisiwa, kti suwba anmea w sapuka mapu reka j, al nikumea najrowachi s ana papu rek olsare mapu rek an nullwami.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 35 12/6/12 2:38 PM

  • 36 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    mapu al ministerio pblico ke may mapu newalliwa checho piri rik ikili bini anmea piri ola ke rumea;

    III. narema we jiyawiti oninowami ch k r kara isiami ke chrika ku al wachia natsima;

    IV. ku natetima kara isisako. mapu on jonsa chotal , ch ministerio publico iweral nima mapu rik tama kti ku natetim nima mapu kara isili, chirik ku tasa mapu kara olarmi, ch oweriami ko ke omroma ma bach karewisa ko.

    ch nullwami al anmea chrik olaba karewa mpi ku nattima kara isili;

    V. sebal raichal katewik olma mapu al kara nokisa kuuchi mapu al tabitami nisa al erik achasuwa al wikka natuika kara nokisa chrik nakisa cho oyerami al tibutami nima sebal rercho ch ministerio al tibuma risa olarmi mapu si chiwili al mapu riwal al sinami mapu si nikuro karewia kara ikiruami ch oyerami tibuma kti al karewipa sebal kara nokirami.

    VI. taba kti erik achaka eneba achaa kara isila al al tibtami nima ke kara isisaka abela ku machbuba, checho ku aba bini rerchowal.

    VII. mapu al ke elsa mapu rik karewiri sebal kara nokiruami chrik sebal ruyeba na raichal al ikima ministerio pblico, mapu al ma napabusuwa raichal karami nokiruami, al ma sunisuwa karewia raichal kara nokirami, ke tasi riwesare ch raichal kariwa, kemi chrik elsa ku bela natetitami nisare ch kara nokiruami.

    OSIRUAMI 21. ministerio publico ch j napabuma sebal raichal al roama oselchi al polica bela si nakuroma ch bela al anmea chrika olaba.

    mapu al karepa raichal kara nokisa chapiboa nokmi chrik nulma ministerio publico al nijewik mapurik an nullwami mapu chrika olaba.

    chi kilipi rikisare kara isiami, abni jwami anmea al abni ikiwik karewima rachal.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 36 12/6/12 2:38 PM

  • 37bach anirami

    kopitenti jwami wenom tibami chko bujeama ke natetisaka winom ne mapurik nul al polica, pe bujerami nima, al chapiruami nima bil raw nasipa isini ncharipa abni perelachi, ke natetisaka mapurik bujeliwa, abela chapiruami nima kti rik an nullwami, pe bujerami nima bil rawe min nasipa.

    ch kara isisa al ke wekabe meka nchasa ke ne simira bujepa mapu iki me bil raw, chue nchami nisa ke wenom meka nchasa, mapu iki aneliwa mapu natetima mapu rik an nulami al polica,

    ch ministerio publico a omerima mapu rik najorima ch ra chal karami ktera, al mapu rik an ch nullwami.

    weal jwami jereralchi omrima, mapu rik an nchami senarochi nchami ibilli raichal nira, machya mapu on jonsa cheami najrowachi omna kawchi.

    ch seguridad publico nchami j omna mi ktera, al ristri jereralchi, al estadochi aynacho munisipiochi, mapuri a si katuiwi chewi kara nokiwami; ch amiweami al najatowami kti al kariwerami nima, chrikcho bujea mapu wenom tibul, mapu rik an nullwami,

    ch nasayetawami mapu rik an kostitusini mapu rik nokami j nchami seguridad publica a nokima mapu rik ne wachna nisare, ne wichika, we jiyawiti, al machka, al riwik ch paktami niwal rercho machruami jna kostitusini.

    ch seguridad publicachi nchasare mapu rik nuleliwa, ne mapu rik nisare al mapu rik benritami j. ch ministerio publico wikinatami jwami anararik natuika nochma kti chrik al nokima mapurik nisare kti al anarik nochma:

    a) suwba mapu moimeare mapu nochama al ineka jpika mopimea al ineka chon a bineritami nrami nma acha al abinesia, al echon jonsa ma al binsaka ma narema osel al machwaama kti chirik al omerima paktami tiba. na sebal nchami ch abni jwami mapu rik ncha chko al inema walual kobierno, al ristrito jereral, estadochi al munisipiochi muchawami jwami.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 37 12/6/12 2:38 PM

  • 38 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    b) ch mapu on uchuwi osiruami chrik ikili al mapu nchami j segurida publica ke wesi omro chrik ncha ke chirik beneritami nisa ke olasaka bil osel mapu al nawesi piri bineami j.

    c) a buyanarimi nima raichal kti a nikuroma kti ke kara ikimea.

    d) paktami aynacho nakurima chrik nokya al enea acha ne chrik nokiwa kti ke wsi kara nikima.

    e) winom mapu neja walual kobierno a armi nima seguridad publica abela armi nima suwba estrochi al munisipiochi kti ne chrik suwabima wenom.

    OSIRUAMI 22. ke nakiwa mapu koiboa, ni bil sikireka, ke chibi aneka, ke bil baweraka, ke wipisoka, ke kusiti, al ke namti ktira risa olma ke simira bujema, ke bil namti niwal ma al ke bil che suwe rikirima; suwama rikiriwama chopirik anari nima mapu rik kara isli.

    ke belako etami nima bini niwal mapu al bujesuwa mapu al natetimare, ni bil mapu al chrik ansa jwami mapu al kara isisako. pe ke bela chikowami nima mapu al jwami nulsaka enulia suwba mapu iki niwili kara isika mapu rik an osiruami bil siento kima maki chi namti mapu eliwa bela ku chapik ripma estrochi mapu ali pe riwsa, ch tkual mukus ke wsi riwlisa estado ku wima mapu al machruami j mapu mukuli ma chotasipa karewisia osil jerik nima:

    I. abni natuika mapu on jonsa karewisare jwami.

    II. a oyritami nima wikka natuika kara nokisa, risa olasa bil, paktami erik achaka al wenom tasa, toroka chikosa ma, al ko paktami risa olisa ncharia al ral neasa, mapureka ansimi:

    a) suwba namti mapu nati, kara nokiro mapu al kecho anerami j rikiriwami, kara isiami, nal be a nirulima sebal namti mapu al an mapu a kara ikili.

    b) suwba ch ke namti j, mapu nati kara nokiro, mapu nati nerami j al chinastami nasowarmi nisa mapu nati kara nokiro, sinerikchi a napabusuwa mapu rik an bachwal rachal.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 38 12/6/12 2:38 PM

  • 39bach anirami

    c) suwba mapu nati neliwa kara olaya bil rikmiti, bini tekual a ikisa al ke ruyesa jawama al suw isisa chwia mapu ke machrami nma.

    d) mapu a osiliwik muchuwi nal na jarcho rewal ktera, nal be a nirulisa sebal namti mapu rik anmea mapu kara isika niwi, napawka kara nokisa al ch winijirami si mapu ne suwba niwik ripli.

    III. sinami mapu kara olasuwa mayesisuwa a ku omroma riwiria achi karami ka kti al wichipa mapu chirik ke nakiwiri mapu machma chi niwal ktera.

    OSIRUAMI 23. ke sineti bes kayami oyritami nma chi bi ktera. ke bil osa kaymi oyritami nima ch bi kara ktera, pe sinpi oyrik anpa chrik rikripa.

    OSIRUAMI 24. sinami paktami abi ikiwima chu iyiri onoruami bichiwinal a omawik mapu rik naki abni mapu rik bichiwinal mapu rik isinal , k karami rik nisaka, mapu k nak nokuba nullwami.

    ch jwami konkreso muchuwami ke omro nullwami newa mapu k nakimea chu iyire onoruami bikiwipa.

    mapu rek nokwa onoruami bichwia omwipa api teyopachi. mapu k chirik omawal wa a nejewik olma ch nullwami.

    OSIRUAMI 25. estro bela j mapu al tibma teyopa mapu iki namti newalsa kita kanlika perlipa omna kawch aynacho. kuiritami nima mapu newalsa winom al nchal cho al nachutrami nma kti sinami a nchaka mema abni nataka al ikka mapu rik nokisare sinami pakota, a mapu rik chewi na kostitusini.

    ch estro newama, al isima natuika al ruyeka ncha nochika mema wenom omna, mapu chrika ku al niwaba ch nchal mapu rik naki paktami a naki mapu rik nokiboa jna kostitusini.

    al machka neba wenom omna nirami kti minbi a muyesima mapu rik nisare, mapu rik ncha nakurami, al mapu rik awenili, kti ke wikma winom al chue rik nchaka kti che muyewa winom kti al kanlia rejlipa jmi omna kawchi.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 39 12/6/12 2:38 PM

  • 40 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    ch nikurami nima mapu rik we olaba, ne chonbi, mapu on nisare mapu rik an osiruami osa maki osa nao, rojanmi nayo osiruami kostitusini, sinib nakurima weal jwami jereral al tiba sebal abi niwal mapu ktera jawarmi j.

    chrik aynacho a nokima, ch nikurami ta al awerili nchami, mapu rik an nullwami, kti iwrili anema echon nchami kti minbi al nokisima.

    sinami anari al kuritami, kti minbi nokisima nchasia mapu awenili ncha al mapu wikka ncha muyewisia wenom, mapu rik abni nochsare, al anarik niwipo sebal namti, al tibka sebal kawchi nirami.

    nuliwami al nullma chrik olma mapu napawka ncha al che wik nchami nakima kit che nochma wenom che muyewa: mapu rik nokiw ejirochi, mapu al natuika ncha nachami, mapu napawka ncha, komunirachi, mapu on wik ncha nchal wami, suwba nchami natuika nok al, nachutasi sebal amapu iki newalwa.

    ch null wa al anmea al al tibuma mapu rik muyewi wenom al mapu nikuiri kti mapu aweni ncha a nakuirimacho ne mapu rik an kostitusini.

    OSIRUAMI 26

    A. chi estrochi ko a niwma ne mapu rik nchaba anarik minbi al nokispa sinami kti al muyma winom mapu reka abni niwi al mapu reka abi mach nila, al mapu reka nokami j omna kawchi eperami.

    sebal nchal mapu siro na konstitusioni anmea mapu reka kainama mapu anrami j.

    jpi abni ikika nokima. mapu li si nikuro wikna nchami aku napabuma mapu reka naki al mapu rik an kti echon si uchuchaba mapu rik an chrik nchaba omna. a nirulima bil mapu rik nchaba mapu rik an wal jwami.

    null wa al anmea chrik nochma weal jwami, newak chrika si nikurima al narik suwba mapu anruami j mapu rik nisare, ne mapu rik nisare, mapurik nchaba, al neka sebal nikurowami kti sebal al perelipa.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 40 12/6/12 2:38 PM

  • 41bach anirami

    chrikcho a, anmea mapu nikuro kti al nochma wal jwami natuika japu estrochi muchuwami ya, mapu rik abni natuika nochnal.

    mapu al ma kaynasiwa mapu rik nchaba, ch jawama concreso unin al nejewima mapu rik an nullwami.

    B. ch estroko anwi bil raichal osiruami we anatami mapu rik an omna ktera jna raichal sinami ikma. mapu rik omna kawrili. estrochi, ristrito jereral al municipio, a niwi osel we natami kti suwba ne iwrili nira nema ne mapurik an nullwami.

    mapu rik anarik natuika nokima mapu rik an kti al tibuma ch nochma al mapu amiti j, al mapu chirik a nchami abi a tibka mapu niwi, mapurik abni a newal kti abni al moma, abni nawesama ch rachal mapurik insipa.echon nchami a napawka rachama mal ana kayami, bil bisirnte wilba natuika anarik; ch jwami ko a jawama nal chrik elsa kamara senarore? mapu al rewesa ko al nulerami sinibsi chon concreso echon uninchi?

    nullwami al anmea chrik nochma natuika omna mi la sebarima ruyea kti omna mi kawrili, ne mapu rik an nawesiami sinami machriami, ne al wachia nokmi; mapu rik chrik nchasare jwami mapu kilimin nira nakuliwisare kti minbi repabe inrosima nochsia.

    ch nchami napawka jwami pe ompama nakuliwia mapure kara nokisa al ma ke che nwima nchal , ma ke nulami nima al ni bil nchal che newami, al ke bilcho natetirami nima takore nochi binera, sebal namti, mapu rik omawami j; chrik anokima mapu rik an ne bachwal rachal nayo jna kostitusini.

    OSIRUAMI 27. ch sebal we al baw mapu niru mapu on jonsa kayami omna kawrili abela ko nirami j je kaw mjiko, mapurik anwili anwi rercho a ompama jarcho ruyea chrika chotama a wenili niwia namti.

    ch eliwami pe omeripa sinamika na, al mapu al ke nattirami j.

    omna kawchi niwi sinibsi rercho mapu rik an chrik olma kti sinamika nrami nma, chrik tibka neba sebal namti kti ke riwetami, kti al anarik nachutarmi nima suwba mapu iki niru echon al mapu tibka nelwa, chrik anarik minbi ne sebal al kanlika perelima

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 41 12/6/12 2:38 PM

  • 42 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    omna kawchi al minbi al kayenisima ralmuli al oli perelachi. al ko al anboa kti al kal rama paktami mapu on pere al a sebarik al kuiritami nima mapu iki namti newal, neba al, sebal mapu niru chimi, mapu rik we, baw al oko, kti al kaynaba nchal mapu ktera kaynabare, al al anka al piri ktera newaba, tibupa, al newaka al kti al walu kaynasima pobolochi; kti al tibka neba sebal , mapu on wik kal jawi al mapu on wele eka wilara j kal ; kti nebo, mapu rik an ch nullwami natuika al anarik nchaba chmi ejirochji al komiracho kti al pereli kuchi nira niwi we; kti a iwereli ichaka, welia sebal namti, al tibka nemacho ok mapu on jonsa buyan wenom ke nakiwepo mapu pe chue naminma mapu iki niru kawchi.

    omna nirami mapu iki kawchi niru namti abela niwal walual kobierno sebal bawchi nirami, al kaw nasipa bawch nirami, al mapu iki namti we natami j ret bta anelwami, manto, masa, al yasimiento, mapu sin j mapu ke iw ktera kaynikami j, mapu rik j mapu bujannalowa minchi jnsa al mapu ik neliwa minchi jnsa bujaranrami; mapu ret w baami j, kon jema anelwami w akami mapu nir bawchi; namti mapu ret ktera kayna, mapu al chi bujanliwa rel bawchi jnsa; mapu nira bawchi mineral al orgnico mapu fertilizante newliwa; rerecho omna nirami

    jmi kaw msiko sebal walu bakochi nirami j omna mapu reka an rercho omna kawchi nirami; sebal baw omna bakochi nirami; mapu rik lakunchi al basikochi mapu sinib a nachuka baw walu bakochi; al bokrili mapu on jnsa bayna baw; al mapu on jonsa owina baw, mapu on nawa walu bakochi bokirili, bakochi, lakunchi, sebal mapu omna nirami kaw msiko niwal j; mapu on sinib mawa baw, mapu on rojan kaw, mapu simirosa chirik rojansa kaw, jereralchi nirami al simirosa bilanacho republika;ch on boquirili, lakunchi al basikochi, ta bokirili, mapu on simiro baw, mapu simiro baw rojansia wiknatami kayami kaw al republika al pas msiko chea chuku; al ko bajichi owna baw mapu on bayna suw satebchi (playa), mapu on walu bakochi j, bayna, kuchi bokirili, mapu on sinib mawa baw,lakunchi al basikochi omna mi nirami j al sebal mapu min jonsa machna; al mapu on bayna,sinib baw maachi an ch nullwami. ch baw rele weeri maami abela ompama nea mapu wee tekuwal j, mapu al sinami paktami tasa al suwecho reka nesuwa; we al jwami aanmea chrik mach ppa al neba mapu on jonsa nesare, al chrikcho olaba sebal baw omna kawchi nirami. al jarcho baw ke si uchucharmi kecho anruami, a si nirami nima echon wereli mapu niru mapu ikiana aman

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 42 12/6/12 2:38 PM

  • 43bach anirami

    mapure riwisuaka okuana werili al wikna na sebal baw mapu chimi inaro a sinami omro nea, al ripima mapu rik an estrochi jwami.

    mapu rik an okuana bach osiruami, a sebal mapu tibula kaw ke wesi niwima ke wesi nasulima al kesi risa olma, mapu rik neba sebal namti mapu rik abni al napawka nchami amapu rik an nullwami msiko nirami, ke ompama newaya jpire ke tanewitami nisa, ke nakisa ch jwami weal, mapu rik an nul nullwami ch wachia nullwami, mapurik nochma mach bujanal wa minchi al mapu rik an osiruami nayoana kayami, ch ku anaritima ma niwarmi al mapu al machruami kti al olaba mapu al jnsa chtal , mapu al josa armi risencia, ke al enetami nisa ka ku bela rami nima ch risnsia ch walual kobierno jereralchi omroma tiba kti a riwitami nima. sebal raichal ko a nijma weal jwami mapu al chrik a nisa wal nulalwami. ch bitirolio ktira anwaka al sebal mapu bitiroli nati kayna, ke risnsia armi nima kebil katuitami, ch kterako abni jwami nochma, ne mapu rik an nullwami. aynacho jwami jmi kacwichi nulmi ala anima chreka neba namti ik neliwa ali mapu rik nrami nima jarcho mamuti. echiko pe narabi nima kti kil nrami nima.

    omna kawchi ay nrami pe ka bawchi ko a jyawika sebali rerecho a niwi suwama estaro ali mapu ona jsa nula mapu rik osirami mapu kayni konkreso. mapu ona abni a nchaka meka rejowi a ruy an oka sinto mikmi mapu onbi insare, mapu ona jnsa man baw. isni ke riwta kti ktimulpira nchama, cchi rika ilrami nima mapu re chirika abni a ilsaka bach al natuka jarana estaro jwami ya.

    mapu rika ompaba nulaya jareana kawrili al bawrili mapu rir jmi kawchi ala nejka olba mapu bach anirami j.

    I. mapu msiko ranaruami al ocherikmi a niwima rercho mapu rik niwima we, baw, mapu risnsia armi j mapu bujanama minchi al bawrili. jwami estrochi anma mapu nijma rercho mekaka jonsa siami, mapu ta natuiwili mapu ma karewik ola osili mapu jmi perelima, tibutami nima abni ktera kobiernowal, mapu rik an ke chirik nokisa ku etami nima ch osel sebal mapu iki niwi. ke omerima niwia we al baw mulipi bilanacho paischi al ke bil mulibe suwe walu bakochi.

    ch estrochi mapu rik natui sinamika al bachrik anruami a omroma nea secretaria al relaciones, kti arisensi armi nima mapu ke nai msiko ocherami j kit a niwima kal mapu on perelima weal jwami,

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 43 12/6/12 2:38 PM

  • 44 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    abni bi niwal suwba mapu iki namti newal mapu kuritami nima mekabe jonsa sikami,

    II. mapu napawka onoruami bichikiami j a be nejeyka ola ch osiruami bil siento besamakoy al mapu rik an nullwami mapu an a ompama, namti niwia nea alo tiba sebal abni niwal mapu abi newal, nal mapuruka tanwa mapu jonsa nakiliwa mapu rik an nullwami;

    III. mapu on nikurowa, sinami al ibili nira, mapu rik kuirami j we risati, aami suwba namti ktera, mapu a benri sebal namti, al nikurili mapu neja napawka nchami al jarcho kal, ke omro niwia, jarcho namti mapu newal abni, we jiyawiti al mapu aba, a nokima mapu rik nullwami;

    IV. mapu napawka ral newa abela ompama niwia wee mapu chulu newal.ke sineti ompama mapu napawka ncha niwia wee mapu on ichimea, welima namti, mapu sebal oko nati nochma wilimin ke simirima mapu rik an rojanrmi maki mal jna osiruami. ch nullwami al tibuma kti anarik niwima mapu napawka ncha chiko rikcho, ke simirima ne wele mapu sij kuichi weewal.

    jerik nisa, suwba ibilipi nira abela niwicho we charikchi, abela osaka uchucharmi nima komputarorachi. chrikcho an, ch nullwami mapu chrikcho nokima mapu nikurima ncha mekaka siami.

    ch bini a anmea chrika rorami nima oselchi, jna ktera rojanrami;

    V. banko wenom tibami a risnsia rami, mapurik ani nullwami mapurik a tanewi winom, a niwima wenom, mapu nati natetima mapu al ne we ktera al we we charikchi mapurik osira ochwi nullwachi, ke bela omroma niwa che wik namti pe mapu abni bi nwale.

    VI. ch estarchi al ristrito jereral , al aynacho suwba municipio mapu iki niru suwam ripublika, a omroma niwa al ne sbal namti mapu rik al nwale kti al nakrima.

    ch nullwal ma jererli al omna estrochi mapu on jonsa nulsare, abi anmea chrika nba chi we mapu al sinamika nliwa bilana ke wsi nwal, mapu rik an jna nullwami ch weal j mapu al nawsima. mapu ik anrami j mapu nattipa, a inrami nima chu ikipi natamika al chki ku nattika mapu on natetiliw, bini chirik ansa tekual al bini a ilsa al a natetisa. simirira natami nisa ch bonoi

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 44 12/6/12 2:38 PM

  • 45bach anirami

    niwal al karewisa bach kcho inwachi chu ikpu natami ke, chrik bi nima mapu rik natami nima al suniba karwia, chrikcho enek olaba ch namti ke anruami chu kipi natesare mapu on natetetiwa.

    ch mapurik nokisre jwami jmi omna kawchi, mapu rik an jna rosirami, ne chirik bla noksima mapurik ani jwami rachal karewmi; al a anrami nma bil mech simirsa ch jwami tibami a omerima jarcho rakiwa ke natetika we, baw al ko sbal mapu si nwi, ke omroma ku uwmi ikiy ch jwami kcho anwachi chu kilpi rikima.

    VII. a be al machw mapu wacha ncha suwba ejido al mapu pe napawka ncha, chrik al tibki we mapu on ich al mapu on eper paktami mapu abni nchaka ko.

    ech nulliwami al nikrima tiba we ralmuli nwal.ech nullwami al an mapu a nerba abni pobolo al mapu rek nta paktami al mapu reg eper omaana ejidos al pobalo, tibpa sebal we mapu on ich,sebal okuachi al baw mapu sinami n,al a nochma kti k lwa eperlima abni.

    nullwami al kurima ejidatarios al mapu ke ejiratorios j, kti abni al natwik nochma sbal mapu nwa ejido, nal nullwami nima mapu al tibma ch nchal al chka wachami rercho mapu nwa ke ejiratarios j, mapu sinemi ka tib la al n sebal we, aynacho suwba ejiratarios mapu abni a nwa re we mapu on ich, nulliwami al kurima kti al natwik nochma mapu rek nak abni,al jar ta kere. isini jarcho tanwisa re we, abini napawka anma mapu rek nak abni nal al raichsa bach.

    bilana ejido tsi ne wil nwima we ibli ejidatarios pe mal por ciento bi nima (5%), isini jor simrami wil we nwisa al nerka nulliwami rojanrmi maki mal maki mal.

    sinami ejiratario napawka natuika ansa al aynacho mapu napawka ncha we nal j mapu we natiki, sinami al natwik kti al nochma n mapu reg an nullwami. wiliami komisariado ejidal al mapu willi comuneros ch nima mapu al nochma ejido ktera al komuneros om, ne mapu reg an napawikiwami, ch jwami ko a jawarmi nima ne mapu rik an nullwami, chko j nchami ne mapu rik an napawikiwami.

    checho ku nsia we isni wikwisa we, baw al okachi, al chea olba ne mapu rik an null mi;

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 45 12/6/12 2:38 PM

  • 46 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    VIII. anw mapu ke ir:

    a) suwba we, baw al rabaye nirami, ke wesi niwal nima sbal ralmuli nal j, sum rejachi, mapu napawka ncha y al suwba komirchi al pbolo eperami, niwaal jwami sum estados weal jwami, pe chuw jwami, ne mapu rek nul nullwami rachrami os maki mal rawe mech jnio, bambal bil mili osa nay siento mal sa maki usan, al cha che jarcho nulliwami.

    b) sbal mapu niwi, ku karewik al sbal mapu al ral nwa we,baw,al sbal al rabaye ochriami k umri ral nwa kal secretaras de fomento,hacienda om al ni bil jwami kami msiko muchwami,chrik anro chab bil raw sbachi mech diciembre,bil mili os nay siento kichwisa amkoi usan al jipi a si, mapu on pe chuw ke risensi iysuwa arik chm kayenro ejidos,al we suwba nal a nachutsa we ralmulu nal,nwal om al mapu on wek rejwa re.

    c) sbal oyriwami,eywami,nijwami o mapu al ral nliwa al cha nullwami rojanrmi bachwami,sebal jwami oyerami jmi omna estados al omna nirami, mapu nti tami j we ejidos sebal we, baw sebal kachi aye, al we mapu n suwba a ralmuli ne chm a permi nwal j.

    ma ke natami nima mapu bach anru pe we mapu a niwami j osel mapu a nachutarmi j ne mapu rik anli nullwami osa makoy mecha jnio bamial bil mili osa nayo siento mal sa makoy usan al mapu rik tekual rewal ucharmi j osel anami mapu maki bamibal ompama nea, mapure ke me simirisa mal sa makoy hectarias.

    IX. sbal rojna nachutsuwa we al iysuwa suwba paktami mapu eper chm omna, isni k al nisa a k natma,a elsa pe oku pagtami mapu epera muchwi chm werili,mapu nachutba re, al a eybo suwba chimiaye eperami mapu k nwi we.

    X. ey jiwral bil nullwami

    XI. ma ke natiki

    XII. ma ke natiki

    XIII. ma ke natiki

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 46 12/6/12 2:38 PM

  • 47bach anirami

    XIV. ma ke natiki

    XV. jmi kaw mjiko, k risensi j mapu nochrik k nattipa pagtami.

    kuuchi wewami j mapu ma nwa re we bil siento hectreas mapu on ich, al uch pe kuchii pe chuw we.

    a sebrima bil hectrea mapu on baw roka ich al oku hectrea nima mapu pe sinib bamba okeachi ich, nay hectrea nima w kasaleachi ko, al os nay hectreas okachi, rab al kasaleachi o pe chuw remojachi wakichachi.

    a taa nwami j a ma nwa malsa maki hectreas mapu on ich algodn.a baw roka ichisaa bika sientos hectreas ichisaa sebal namti rakami mapu reg pltano,akaan son, kaj,kulu, al uli, ichisaa om raka,vid ul,olibo,bainiya,cacao,mee, il al sbal namti rakami.

    pe taa niwiami wee mapu on al kasal, al sebrisa kwia bini upukla namti, mapu on al akaana malsa maki sientos waasi, al jarcho ipukla pe kuuchi enami.

    abni wee nwami al tibka nesa was a be kuuchi j, a risensi j kti a nijma sbal osel mapu tniwa, mapu al kayenba re jar namti chm werili, a nsiwa ch we ichiwaa sebal kowaami, k simrami wil nisa al kecho al olrami nisa ne kulii al simirosa mapu rik an jna rojanmi, a napabusa sebal osel mapu rik ani nullwami.

    mapu al kuchi weerili mapu on a weliwa namti, al nesuwa al ichusuwa namti ke simirik wele nema wee, mapurik an osiruami okua al bikia jna rojanrmi ke al nisa bach kecho karewisuwa.

    XVI. ma k natiki.

    XVII. jwami mapu muchwi kokreso napawka nchami al nullwami newaami omna estrochi, mapu on jonsa bi nijma nullwami mapu rik an osiruami a s nakro karwia rachal, k wesi chikma ni bil umro ral nwa ch we mapu kuchi ripli chm mulipi, nejwik mapu nul rojanrmi nay al maki mal jna osiruami.

    a kuchii ripsa ko we al k nachutsa al ral neasa sinami riwirik al winomti bil bambal simrisa mapu al anero, anarik al riwitami nima

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 47 12/6/12 2:38 PM

  • 48 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    ch niwal rercho abela chewima mapurik nisare a be ral kapa mapu a ral nli nal al chka mapu reg nul wal nullwami.

    nullwami mapu a nir chim emi eperlachi, ch nima mapu al natwima sebal pagtami nwal namti, al ank pri nal al natma, k nakulatami nima ni bil ba al ke wesi bujeba.

    XVIII. al enbo osel mapu al natuika al conseciones mapu kayenma nchal, mapu newli jwami ne chab bambal bil mili os nay siento kichosa maki siento usan, mapu chapli wil we, baw alo sbal okachi mapu nwal j jna kaw, k bilpi rejo nwa ripma, nal wal jwami a ku sulma ch we, ke al nesa sinami niwal paktami chm mochasa ko;

    XIX. ne mapu reg nul kostitusini, jwami sum estados muchwami al nulma chureg al machn katewba rachal we ktera, mapu nir sum ejidos, we suwba pagtami nal, kuchii we nwami, al kuripa suwba ichaami al akarwa.

    mapu on jonsa bi nul walal wiliami ch we ktera mapu nir omna ejiro al we suwba paktami nal, pe chuw a nirsa karami chim ejiro, nawasa jar nasula we, kti a katewba ch rachal, jwami al walual nullwami enka a jwama tribunales mapu on mocha jwami magistrados mapu a jwal jawami kobierno jereral, al kmara mapu on muchwi senarores ,a akarwima rachal we ktera nal al enka nullwami.

    jna kterako suwba karewia racahal we ktera, ch nullwami al nulema kti abni natuika al kuirima mapu on nikurisare, napawka majistrado ta, mapurik an weal jawama jereral al mapu napawka ncha kamara serores, mapu al isabisa jna, nikurima mapu sinib a ncha.

    ch nullwami a newama mapu a nakurima karewia, raichal we ktera, al.

    XX. jwami estrochi muchwamu al nakrima kayna wik nchal kti a nochma pagtami al chrik suwba al kanlia eperlima. aynacho nakrima suwba al ncha, al tiba sbal mapu kayenluwa, aynacho tibupa sebal ok, chureg nebo we al nchal mapu jawluwa omna, mapu on newallwa, al tanwipa wenom newalsa ko, binekwami al kurili m.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 48 12/6/12 2:38 PM

  • 49bach anirami

    al jwami buyanma newak sbal nullwami kti al natwik nochma al kayenma sbal kowaami, al ch ktera a jarcho kowaami kayenba al ral npa ch jarna mapu om a newallwa.

    OSIRUAMI 28. jmi omna kaw msiko, k nakipo mapu jarcho nayurik nulma, eka raichama chrik nipama mapurik an nullwami. chrik anerami al ke nakiwitami nima osiwal mapurik kuirima ch nchal achi.

    kara isisa, ch nullwami ne wabe jilika rikirima, al jwami ko asima we al, we nataka su waba napabua namti bielana pe okua mapurik an osiruami mapu rik sebal nerami nima al mapurik aminbi we natesima sebal namti; suwba chirik, newasimi al nasoka namti, nchal wachi, ral newami al wikna nchami, chue chirik nokisa, kti ke bilanabi wik nochma kti ne anari ral kiama kti ke simirami natetika ral kima al ke wesi simirisare mapurik ke al j bilpi al mayea al wikka anruami kti ke risa olarmi nima paktami jarcho pe a niwami.

    nullwami al anma chukipo natma kowaami, namti sbal mapu newal pagtami, al natwik omna nachutma mapu on a newallwa, k riwba kti bilpi pagtami suwba ralk simra nattika ku ral nama.nullwami al nikrima natwik al tiba mapu reg newal pagtami.

    sbal nullwami al tibma namti kowaami natikla, kti k ne simra natka nal neama sbal namti, al ntaka mapu jmi omana kaw a rejwa k wenomwami al pe risata j. ral nwami al natuwik nachutma omna kowaami nal k ne simra natka ral kama. ch nullwami al tibuma pagtami mapu ralk ko kowaami, kti k we nattika ral kapa namti.

    jwami muchwami estro k kurima jar mapu napawka ncha al ne nulnal jwami mapu chureg nochma ta, mapu chijna osel correos,telgrafos,radiotelegrafa, petrleo,al sebal mapu newalwa ch ktera,minerales radioactivos al na nuclear ch sebal al nulma nullwami mapu kti a buyanma jwami congreso de la unin. al ir sebal mapu nti raichba, al mapu on simrima treni al ir, ne mapu reg nul ley nullwami, al nejeka mapu reg nul articulo os maki mal, rosirami oselchi kostitusini; jwami estro muchwami al nema al tibuma kti k wesi risa olrami nima, mapu al nijliwa risensi kti al tibpa sebal buw omana nirami ne mapu reg nul nullwami ch ktera.

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 49 12/6/12 2:38 PM

  • 50 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

    jwami estrochi muchwami, a jawma kami nochma al yepika nochma chon kti al natika a enek mapu a jiwrili al jiywik kuripa, nal napawka nakrik ta paktami al napu wan nochma mapu rik an nullwami.

    jwami estrochi muchwami a wilma mapu on katwik tibma wenom, abni natwik al nochma. al tibma k riwma kti wikwima natekla, al wacha tanwik wik muwwima al ku nba estadochi. k wsi jwami nulma map chue tanwipa wenom.

    jwami estadochi nchami, tsi umeroma nuly mapu chureg nochsa re ch kal wenom tibami, ni bil anma chu ayri wenom ch buyanba.ch kal wenom tibami ko aboy nejwik nochma nullwami, al nejwik cho wal jwami, mapu al nakuri al wacha al al tibka ncha. kti al wacha nochma ch kal wenom tibami a be jwama chon nchami ch walal bisirnte kami atiami a ya jwami mapu muchwi kmara de senarores o mapu sinim chon muchwi ncha, al isini a nakulwipa kti jarcho uch nochma nal abni ntaka, isini a nakulapa mapu al kara isisa bil chon nchami, al k riwba kti bij a nochma joreana, ni bil bichwipa a ncha ruy ansaa kal wenom tibalchi.al k nattirami mapu al binkami nisa om. chon nchami a oyripa ne mapu reg nul osiruami bil siento min maki, mapu osirua uchuwi jna kostitusinichi.

    ch mapu napawka noch nok ke bel ompama ne simra nuly mapurik abni a tibka olma abni niwal al al jarcho ko mkapu napawka ncha al mapu natuka nocha kti muysima, kti abni kal tibuma namti suwba mapu iki niwi, al mapu ral neaka n oka namti momi bajonika namti jmi newarmi al ch j nchal mapu minbi al nikro jmi namti mapu we newalliwa, ch natuika nochma al inerami nima weal jwami ktera jereral al estrochi muchuwami, bach a risnsia armi j jwami ktera, mapu nullwami newaami j. chbi nullwami niwami, anmea mapu ke natiki, mapu ali iwral tsaka mapu newal sinami, mapu nakiri mapu napawka nochma mapu rik j.

    mapu napawka ncha ke bela nejeitami nima mapu al abni ansa mapu al tasa risnsia chu kilipi nokka kaynama mapu osa, al wikra mapurik abni nokima, mapurik a neta mapurik abi machka newal, a nakitami nima mapu machka newal a al mapu we machk new.

    ch estro, nejewik nullwami, ompama mapu rik abni naki tanewima kti jarcho a nakuroma mapurik nochma, al neka nchaka sebal namti

    TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 50 12/6/12 2:38 PM

  • 51bach anirami

    omna nirami, nal be mapu chikacho ke nakiwa, ch nullwami al anmee mapu rik rejolipa al kti sinami a tanewitami nima al neba sebal namti mapu iki niru, al ke nakiwipa mapu sue anmea napawka kti ke cha aneba jarcho.

    mapu rik kuiripa sinami ne mapu rik ani kostitusini al ne chirikbi nokiboa mapu rik an nullwami.

    a nijirami nima nikurowami al nchal mapu al we newallwa, mapu al omaruami j, pe telibi niraa chirikbi nukuro kti ke wikma wenom omna. jawama estrochi muchuwami al tibuma acha al suwabitami ka ch wenom jna ktera.

    OSIRUAMI 29. mapu al jarcho chimi moisa al we charik nikumea al ke nakisa mapu kili perelima, kti ke suwe ikimea al nakichika, ch bisirenti bi msiko atiami a natuika jwami sikritario jmi estrochi muchuwami al ( rachal karewal ami kara omna nirami jereral procuradura general de la repblica) chrik ko mapurik katuiwili nchami ch konkreso napawka nchami mapu sinibsi ch k r ke napawka ke, a ompama ana kmi jonsa al ke nakia omna kawchi al mapu on jnsa bi nchasare ch rercho ktera al chewia ke nakiwia mapurik nokima, we sapuka ke nchal olaka chrik; pe telibi ke nakiwa, al chewik sinami al ke nakiwitami nima al ke erami nima al ke ibilibi paktami rosoa olarami nima.

    ch ke nakiwami al k ewami nwisa kmi on muchima konkreso napawka nchalchi, jnako nijma risnsia maputika a abi maye mapu newal wa mapurik kti ch jwami nokima karewia ch namti ke al j; mapuli nesuwaka mapu al isabiwa, a iyawiti napabuba konkresochi kti a katuika nokima.

    ch nijirami null wama, ke ompama ke nakiwa ni bil ea kit a nerami nima rercho kti ke wesi mi kawlima, mapurik machwami nima bil wiliami, a rawewal, mapurik bitelinal , al tibka retemal, bini rewal, mapu on ocherami j; rercho kuuchi kuli ocherisiami niwal; al rercho jwami niwal; al ma