3

Sobre a películaCoa espectacularidade dos efectos tri-

dimensionais, o tamaño da pantalla xigante e a calidade de imaxe do cine dixital, «Di-nosauros. Xigantes de Patagonia» é unha ocasión única para vivir a experiencia de coñecer o incrible tamaño e a forza destas criaturas que unha vez habitaron o planeta.

A película céntrase nos principais des-cubrimentos realizados na Patagonia, ao sur de Arxentina, polo prestixioso paleon-tólogo Rodolfo Coria. Sendo director dun museo sobre dinosauros na cidade de Praza Huincul, Coria descubrira algúns dos maio-res dinosauros xamais localizados: o Arxen-tinosauro, un herbívoro xigante que podía pesar 100 toneladas e superar os 35 me-tros de lonxitude, o que o converte no maior animal que camiñou sobre a Terra; e o Xi-ganotosauro, un carnívoro de 15 metros de longo, maior incluso que o famoso T-Rex

A película presenta á audiencia a estas dúas impresionantes criaturas. A acción é intensa e as paisaxes, rodadas nalgúns dos lugares máis sorprendentes de Patagonia, son fermosísimas. As localizacións atópanse moi próximas aos enclaves onde viviron os dinosauros.

Ademais de tratar como finalizou a era dos dinosauros hai 65 millóns de anos, a película tamén revela que, dalgún xeito, es-tes seres aínda se atopan entre nós. Pode-mos ver aos seus descendentes no noso día a día. Trátase das aves.

Sobre este cadernoEste caderno de actividades proporciona

unha serie de ferramentas que complemen-tan a película.

Comeza cunha descrición da era dos dinosauros, para complementar os coñece-mentos dos alumnos sobre ese longo perío-do na historia natural do planeta. Isto pro-porciona un contexto tanto para a película como para as actividades que se inclúen.

As actividades pretenden ser unha expe-riencia interactiva de aprendizaxe. Tanto os temas como a metodoloxía son variados.

Na páxina web oficial da película pódese atopar información adicional:

www.dinosaurs3dmovie.com.

Táboa de ContidosO salvaxe mundo dos dinosauros . . . . . . . . . . . . . 4Que sabes sobre dinosauros? . . . . . . . . . . . . . . . 7Os segredos da Patagonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Barreiras montañosas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Eran xigantes todos os dinosauros? . . . . . . . . . . 10Debuxos ao grande . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Un planeta diferente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Modelando continentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Hai moitos, moitos anos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14A liña do tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Dinosauros polo miúdo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16O segredo do 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

DInosaurosxIganTes Da paTagonIa

Producción: Carl Samson

Guión e dirección: Marc Fafard

Conselleiro científico: Rodolfo Coria

Fotografía: William Reeve, CSC

Edición: René Caron

Dirección artística: Richard Bergeron

Son: Pierre Rousseau

Narrador: Donald Sutherland

CaDerno De aCTIVIDaDes

Texto: Rémy Charest

Deseño: Elena Fragasso

4 enormes e en ocasións terribles criaturas que nos fascinaron sempre marcharon, ainda que seguen existindo dunha forma marabillosa.

A era dos dinosauros acabou hai millóns de anos, pero constantemente descubrimos cousas novas acerca deles. Desde

a Patagonia ata Canadá e desde Mongolia a Madagascar hai moitas historias que contar.

O salvaxe mundo dos dinosauros

Unha película sobre dinosauros xi-gantes como o Arxentinosauro ou o Xiganotosauro presenta un gran período da historia natural. Con

todo, Dinosauros. Xigantes da Patagonia só desvela unha parte desta sorprendente his-toria.

Que é a era dos dinosauros?

O período durante o cal todas estas cria-turas, grandes e pequenas, dominaron a Terra durou uns 180 millóns de anos. Durante todo este tempo as grandes especies que nos fasci-nan aínda hoxe en día, creceron ata dimensións xigantescas e despois, desapareceron.

Concretamente, este período denomina-do Mesozoico, divídese en tres partes:

•O Triásico (desde 250 ata hai 203 millóns de anos), cando os dinosauros apareceron na Terra por primeira vez, xunto con tartarugas, serpes, lagartos, crocodilos e os primeiros mamíferos.

•O Xurásico (desde 203 ata hai 144 millóns de anos), cando os dinosauros dominaban o planeta.

•O Cretáceo (desde 144 ata hai 65 millóns de anos), un período que supuxo o declive dos dinosauros e que finalizou cunha extinción masiva que puxo fin á súa era e abriu o camiño para o desen-volvemento dos mamíferos.

Para a maioría dos paleontólogos é evi-dente que, dalgún xeito, os dinosauros non desapareceron totalmente. Desde un punto de vista biolóxico, os paxaros son dinosauros. As

5

Na Patagonia as capas antigas do terreo afloran debido ao clima seco . Esto facilita que os paleontólogos localicen fósiles .

Que é exactamente un dinosauro?

Os dinosauros son unha clase particular dun gran grupo de animais denominados réptiles. Os réptiles actuais inclúen crocodi-los, tartarugas, lagartos e serpes. Os dino-sauros non foron os primeiros réptiles nin os únicos que viviron durante aquela época.

Os primeiros réptiles apareceron nun período anterior denominado Carbonífero, hai uns 350 millóns de anos. Os réptiles mariños que viviron durante a era dos dino-sauros non eran propiamente dinosauros; incluían un amplo número doutros réptiles como o ictiosauro, o plesiosauro, diversas tartarugas mariñas e crocodilos. E os que criamos que eran dinosauros voadores, per-tencían realmente a outro grupo denomi-nado pterosauros.

Determinar que é o que distingue aos dinosauros doutros réptiles é complexo. Os expertos observan determinados ósos, nos dentes, nas poutas ou nos cornos. O oco da cadeira onde esta se conecta co fémur (o óso da coxa), é particularmente importante: os ósos da cadeira dos dinosauros presen-tan máis dunha ducia de diferenzas se os comparamos cós doutros réptiles. Por iso, descubrir un óso da cadeira resulta clave para identificar un fósil de hai millóns de anos.

A diferenza na cadeira e aínda máis im-portante, a forma da cabeza do fémur (a parte superior deste óso), reflicte outra di-ferenza crucial: Os dinosauros podían man-ter unha “posición ergueita”; tiñan as patas directamente debaixo do corpo e a articula-ción do xeonllo podía permanecer estirada. En contraposición, os lagartos e os crocodi-los presentan o que se denomina “posición tombada”, coas patas en ángulo co corpo. A parte superior de cada pata se sitúa nos lados e a parte inferior apunta cara abaixo.

A posición ergueita permitía aos dino-sauros moverse con rapidez e precisión. É un dos motivos da súa eficacia.

Descubrir fósilesOs científicos que estudan aos seres vivos

do pasado denomínanse paleontólogos. A súa ciencia, a paleontoloxía, céntrase no estudo dos fósiles, que son os restos de animais e plan-tas que permaneceron conservados nas rocas durante miles ou millóns de anos.

Para identificar os fósiles adecuadamen-te e situalos no seu contexto, os científicos precisan coñecementos tanto de xeoloxía

como de plantas, animais e a forma na que estes interactuaban na natureza. Para com-prender como funcionaban as cousas no pa-sado, comparan e contrastan os seus acha-dos co que existe na actualidade.

Os dinosauros centran boa parte da atención, pero os paleontólogos ocúpanse tamén de moitos outros elementos, a miúdo pequenos e delicados. As plantas, os peixes e os insectos son tamén obxecto de estudo xa que permiten realizar unha recreación máis fiel dos ecosistemas antigos. En xuño de 2006, por exemplo, un científico do Mu-seo Americano de Historia Natural anunciou que atopara unha arañeira de 110 millóns de anos nun pequeno anaco de ámbar, na cal se observaba un insecto atrapado. Os pequenos descubrimentos como este po-den dicirnos tanto do pasado como os ósos xigantes dun Arxentinosauro.

Unha pequena parte da vida

Cada ano identifícanse máis dunha ducia de especies novas de dinosauros en diferen-tes partes do mundo. Atopáronse criaturas novas e estrañas desde as illas do Antártico ata os desertos de África, desde China e Mongolia ata as chairas de Alberta e Monta-na. Dinosauros grandes e pequenos, algúns cunha cuberta de plumas, outros de sangue quente, como os mamíferos; todos eles fo-ron identificados ao longo dos últimos 20 anos. En Auca Mahuevo, na Patagonia, ato-páronse ducias de embrións de dinosauro, aínda dentro do ovo; que estaban tan ben conservados que se podía distinguir clara-mente a textura da súa pel.

6

O equipo de Sky High Entertainment viaxou ata a Patagonia para filmar todas as localizacións nas que os dinosaurios, xenerados por ordena-dor, volveron á vida .

Con todo, os nosos coñecementos sobre a era dos dinosauros están incompletos. Coñecemos centos de tipos de dinosauros, que non son máis que unha parte dos que existiron durante 180 millóns de anos. E só son unha pequena representación da vida que existiu ao seu redor.

Como comparación, calcúlase que ac-tualmente no noso planeta existen máis de 10 millóns de especies de animais, plantas e outros seres vivos, entre as que hai un-has 10.000 especies de esponxas, a forma máis simple de vida animal, e unhas 25.000 especies de peixes. Diariamente identifí-canse novas especies.Sexa no pasado ou no presente, o estudo da vida é unha lección constante de diversidade. Ao coñecer máis en profundidade a adaptación das especies ás diferentes condicións, ou como xorden e se extínguen, obtemos información sobre como vivimos e como podemos protexer o futuro da vida na Terra.

rodolfo Coria, paleontólogo da patagonia

Na película Dinosauros . Xigantes da

Patagonia coñecemos a un dos pa-

leontólogos de máis prestixio mundial,

Rodolfo Coria . Desempeñou un papel

fundamental no descubrimento dos maiores xigantes da era dos dinosauros,

o Arxentinosauro e o Xiganotosauro . Ademais, foi o codirector da expedición

que descubriu a zona de aniñamento duns saurópodos xigantes, similares ao

Arxentinosauro, que contiña centos de ovos ben conservados, un dos descu-

brimentos máis sorprendentes sobre os dinosauros .

O primeiro contacto de Rodolfo Coria cos dinosauros tivo lugar en 1983, cando

traballou como voluntario no Museo Argentino de Ciencias Naturales, en Bos

Aires . Estudou baixo a tutela de José Bonaparte, unha das autoridades máis

destacadas da paleontoloxía de América do Sur, e converteuse en profesional

en 1989 .

É, desde 1996, director do Museo Carmen Funes en Plaza Huincul, na provincia

de Neuquén, na zona occidental de Arxentina, no corazón mesmo das terras

ricas en fósiles da Patagonia . Ademais de descubrir polo menos dez novas

especies de dinosauro durante os últimos quince anos, tamén contribuíu a

comprender como vivían os dinosauros . En colaboración co paleontólogo

canadense Philip Currie, descubriu un grupo de polo menos sete mapusauros,

unha subespecie da familia dos Xiganotosauros, que parecían morrer xuntos .

Este descubrimento serviu para probar que estes depredadores xigantes

vivían xuntos e que, probablemente, cazaban en

manda .

O Dr . Luis Chiappe, director do Dinosaur Institute

no Museo de Historia Natural do Condado dos

Anxeles, defíneo como “o mellor paleontólogo de

dinosauros de toda Sudamérica . O seu traballo

sobre os dinosauros xigantes da Patagonia pro-

porcionou información contrastada que facilita

a comprensión do estilo de vida destes animais .

7

Que sabes sobre dino-

sauros?pon a proba os teus

coñecementos sobre

estas criaturas

sorprendentes e o que

sabemos acerca delas.

Solucións na páxina 18.

1. Canto durou a era dos dinosauros?a) Uns 100 millóns de anos

b) Uns 180 millóns de anos

c) Uns 250 millóns de anos

d) E logo! xa acabou?

2. Que é máis grande, unha balea azul ou un Arxentinosauro?a) O Arxentinosauro

b) A balea azul

c) O Arxentinosauro era máis longo, pero a balea é máis

pesada

d) A balea azul é máis longa, pero o Arxentinosauro era máis

pesado

3. Que científicos se encargan de buscar dinosauros?a) Biólogo

b) Xeólogo

c) Paleontólogo

d) Desertólogo

4. Os dinosauros seguen estando presentes na actualidade en…a) As películas

b) As exposicións dos museos

c) Os lagartos e os crocodilos

d) As aves

5. Só se localizaron restos de dinosauros en climas tépedos.a) Verdadeiro

b) Falso

6. Os Arxentinosauros eran…a) Herbívoros

b) Omnívoros

c) Carnívoros

d) Bebían moito leite para ter ósos fortes

7. De que cor eran os dinosauros?a) Na súa maioría verdes

b) Na súa maioría marróns

c) Habíaos de moitas cores

d) Non se sabe con seguridade

8. A maior parte das criaturas voadoras que vemos nas películas de dinosauros son:a) Dinosauros con plumas

b) Réptiles voadores da familia pterosauro

c) Esquíos voadores de dentes afiados

d) Falconosauros

8

Os segredos da Patagonia

Por que se descubriron tantos dinosauros xigantes no sur de

Arxentina?

Durante os últimos 15 anos a maioría dos descubrimentos máis importan-tes de dinosauros tiveron lugar na Patagonia, unha rexión que discorre

desde os Andes ata o océano Atlántico, no extremo sur de Sudamérica. Moitas destas especies, como o Arxentinosauro ou o Xi-ganotosauro, causaron impresión polo seu enorme tamaño.

Por que os dinosauros foron tan grandes na Patagonia? Aínda non o sabemos.

Parte da resposta pode ser a deriva continental. Hai uns 120 millóns de anos, un gran continente denominado Gondwana rompeu en varias partes, entre as que se in-cluían Sudamérica e África. Probablemente esta situación xerou un cambio nas condi-cións que influíron no maior tamaño dos di-nosauros en Sudamérica.

Por exemplo, os animais puideron bene-ficiarse dun clima amornado nunha terra fértil, con moita vexetación. Outros consi-deran que as grandes extensións de chairas facilitarían que animais grandes, como o Arxentinosauro, se desprazasen. Ou pode que os animais máis grandes estiveran mel-lor adaptados ao clima seco con noites moi frías: o seu tamaño axudaría a manter a ca-lor corporal.

O que si se sabe é por que se conserva-ron tantos fósiles na Patagonia.

Cara ao final da era dos dinosauros a cordilleira dos Andes, na zona oeste de Su-damérica, comezou a elevarse e a adquirir o seu aspecto actual. Isto provocou que o cli-ma se fixese máis e máis seco na Patagonia. As montañas formaron unha barreira que freaba a humidade do Océano Pacífico e li-mitaba a choiva ao leste dos Andes. O clima seco favorece a conservación dos fósiles. A maioría dos achados de dinosauros tiveron lugar en rexións secas como as chairas de

Montana, en Estados Unidos, ou o deserto do Gobi, en Mongolia.

O clima seco tamén favorece a erosión, co que resulta máis fácil recuperar os fósiles. Como as rocas sofren a erosión do vento e da auga, as capas máis antigas saen á super-ficie, revelando as mellores pistas para loca-lizar fósiles, co que o traballo do paleontólo-go resulta moito máis sinxelo: saben o que están buscando incluso antes de empezar a escavar. E ademais dános a impresión de camiñar polo mesmo sitio que os dinosauros.

PATAGONIA

Chile

PlAzA HUiNCUl

Ar

xe

nt

i na

9

Barreiras montañosas

por que a patagonia é tan seca? porque as montañas da costa oeste de sudamérica frean a humidade procedente do océano pacífico. Constrúe unha pequena cadea montañosa e verás que ocorre.

O que necesitas:» Un ventilador» Unha teteira» Unha caixa de cartón ou dous anacos

grandes de cartolina» Un anaco de tea escura

Para realizar este experimento necesitarás un ventilador,

unha teteira chea de auga e unha caixa de cartón alta

ou dous anacos de cartolina grandes colocados sobre unha

mesa ou un mesado. A parte superior do cartón deberá

estar bastante máis alta que a teteira. Servirá unha caixa de

cartón fino como as de cereais, ou se non colle unhas carto-

linas e pídelle a alguén que as sosteña en posición vertical a

uns 30 centímetros da teteira e un pouco separadas a unha

da outra. A cartolina que quede máis preto da teteira deberá

ser un pouco máis curta que a outra. Se usas unha caixa

bastará con que recortes ou dobres unha das solapas.

.Pon a auga a ferver. Cando comece a saír vapor

acende o ventilador a media potencia,

para que empuxe o vapor cara á

cartolina. Ten coidado de non te

queimar! O anaco de tea escura

colocada detrás da teteira e

da cartolina permitirá ver

mellor o movemento do

vapor.

A medida que o vapor

se atope co cartón irase

separando: unha parte

deslizarase polo cartón

cara abaixo e outra

ascenderá e despraza-

rase máis aló da mesa.

Así é como a choiva tende

a caer ao oeste dos Andes,

mentres que a humidade do

océano Pacífico queda freada polas

montañas.

30 cm

VElOCiDADE MEDiA

10

Patagonia é o fogar dos dinosauros máis grandes descubertos no planeta. O Arxentinosauro, con 36,5 metros de longo, 12 de alto e un peso de case

100 toneladas, é a maior criatura que ca-miñou xamais pola Terra. Tiña aproximada-mente o mesmo tamaño que a balea azul, o ser vivo máis grande na actualidade.

A columna vertebral do Arxentinosauro podía medir 1,5 metros de ancho; o seu fé-mur podía alcanzar case os 2 metros de lon-go. Un animal así de grande, tanto como 14 elefantes adultos, podería facer que o chan tremese con cada paso que dese. Con todo tratábase dun apracible animal herbívoro.

Os maiores carnívoros xamais descubertos tamén viviron na Patagonia. O Xiganotosauro e o Mapusauro, non eran pouca cousa. Podían exceder os 12,5 metros de longo e pesar máis de 8 toneladas -tanto como 4 todoterreos-. A cabeza dun adulto tiña máis de 2 metros de longo. Dous nenos de 8 anos caberían no inte-rior do seu cranio.

Os científicos non están seguros dos motivos que permitiron aos dino-sauros acadar esas dimensións. Algúns pensan que era simplemente unha medida do seu éxi- t o .

O utros consideran

que ese tamaño axudou aos dinosau-

ros de sangue frío a sopor-tar os cambios de temperatura.

Pero non todos os dinosauros eran xigantes; de feito algúns eran bastante pe-

quenos, ata diminutos. O Compsognathus (que significa “mandíbula bonita”), é un dinosauro localizado en Europa que medía 1 metro e pe-saba uns 2,5 quilogramos, como unha galiña grande. O Microraptor zhaoianus, descuberto en China, era semellante a un paxaro, cunha capa de pequenas plumas; medía menos de 60 centímetros e era aínda máis lixeiro que o seu curmán europeo.

Pequenos mamíferos, insectos e réptiles mariños e voadores viviron na mesma época que os dinosauros. Do mesmo xeito que su-cede na actualidade, animais de todos os tipos, tamaños e formas poblaban o planeta durante a era dos dinosauros.

Eran xigantes todos os

dinosauros?

Cantas veces ti?

Canto pesas? Se un

Xiganotosauro pesaba

8 toneladas (8 .000

quilogramos), cantas

veces pesa máis ca

ti? E que me dis dun

Arxentinosauro que

pesase 100 toneladas

(10 .000 quilogramos)?

Canto mides? Se un

Xiganotosauro medía

14 metros, cantas

veces era máis longo

ca tí? E un Arxentino-

sauro de 40 metros?

11

Para debuxar un Arxentinosauro a tamaño real, tes que

trazar unha liña horizontal de 36 metros e a continua-

ción outra vertical de 12 que sobresaia uns 10 da horizontal.

Agora divide a liña horizontal en dúas metades e á súa vez

divide a primeira metade en dúas partes iguais; a última

parte corresponderá á cola, mentres que a primeira metade

repartirase entre o corpo, o pescozo e a cabeza. Debuxa a

silueta seguindo estas guías. O debuxo que aparece nesta

páxina pode servirche de axuda.

A continuación, os teus compañeiros poden tombarse no

chan uns a continuación dos outros para ver cantos de vós

sodes necesarios para igualar a un Arxentinosauro.

Podes facer o mesmo exercicio co Xiganotosauro. Para

empezar, debuxa un cadrado de 9x9 metros, traza unha

diagonal cara ao ángulo superior dereito e debuxa ao dino-

sauro en torno devandita diagonal, usando como referencia

o debuxo desta páxina.

Para facerte unha idea mellor do tamaño destes enormes

dinosauros podes sacar unha foto desde a azotea do teu

colexio. Un dos teus compañeiros pode colocarse xunto á

silueta como referencia da escala destas criaturas xigan-

tescas.

Debuxos ao grande

para ter unha idea do

grandes que eran os

dinosauros, debuxa unha

silueta a tamaño real

no patio do colexio, no

campo de fútbol ou na

pista polideportiva.

O que necesitas:» Unha cinta métrica» Moitos xices» Unha cámara de fotos (se che apetece un recordo da experiencia)

9 m

9 m

Xiganotosauro

36 m

10 m

¼ ¼½

2 m

Arxentinosauro

12

Un planeta diferente

continentes son o resultado do despraza-mento e do choque das placas tectónicas.

A medida que os continentes se separa-ban durante a era dos dinosauros, o tempo, o clima e outras condicións cambiaban ta-mén en diversas partes do mundo. Os dino-sauros e todas as outras criaturas e plantas que existían naquel momento tiveron que adaptarse e evolucionar para responder a estas condicións, creando unha gran varie-dade de ecosistemas en cada rexión. Estes cambios foron os que probablemente favo-receron o desenvolvemento tan espectacu-lar dos dinosauros na Patagonia.

O movemento das placas tectónicas afecta ao mundo periódicamente. O mortal tsunami que ocorreu o 26 de decembro de

2004 foi consecuencia dun desprazamento das placas baixo o océano Índico, que pro-vocou un terremoto de 9 na escala de Rich-ter e derivou nunha onda xigantesca que acabou coa vida de 200.000 persoas en varios paises.

Cando vemos o mapa dos continentes nos parece algo estable e permanente. Iso pode ser así a escala humana; con todo, ao longo de millóns de anos, os

continentes desprazáronse pola superficie do planeta.

Durante o período Triásico, todos os continentes que hoxe coñecemos formaban unha única superficie chamada Panxea, que comezou a separarse hai uns 180 millóns de anos. En primeiro lugar xurdiron Gondwana, que daría lugar a África e a América do Sur, e Laurasia, que comprendería América do Norte, Europa e Asia.

Cando os Arxentinosauros e os Xigano-tosauros habitaron o planeta, hai uns 100 millóns de anos, os continentes tal e como

os coñecemos agora estaban empezando a xurdir. Gondwana dividiuse en América do Sur e África, pero aínda permanecían moito máis preto do que o están na actualidade.

Por que se desprazan os continentes? A cortiza terrestre “flota” sobre o manto ter-restre, formado por roca líquida. A medida que a grosa capa de roca líquida se move, os anacos da cortiza terrestre, denominados placas tectónicas, desprázanse tamén. Os terremotos, a actividade volcánica, a eleva-ción das cadeas montañosas e a deriva dos

XURÁSICO hai 135 millóns de anos ACTUALIDADE

AMÉRiCAAFRiCA

ASiAEUROPA

OCEANiA

ANTARTiDA

l A U R A S i A

g O N D w A N A

13

Modelando continentes

podes crear cadeas montañosas nos continentes, con plastilina e un

pouco de maña.

O que necesitas:» Plastilina» Diversos obxectos ríxidos» Unha superficie de traballo plana

1Esmaga a bóla de plastilina ata que teña un grosor de 1

centímetro.

2Despega a plastilina da mesa de traballo e colócaa de

novo sobre ela pero sen que se pegue.

3Colle un obxecto ríxido de tamaño similar ao do anaco

de plastilina. Pode servir a tapa do bote no que viña,

unha regra de madeira grosa ou un bloque de madeira ou de

plástico.

4Coloca o obxecto plano sobre a mesa e desprázao cara

á plastilina presionándoa suavemente. A medida que

presiones, a plastilina irase dobrando e formando ondas e

sucos similares aos dunha cadea montañosa. Os resultados

serán distintos dependendo do grosor da plastilina, da forma

dos obxectos, da velocidade do movemento e da presión que

se exerza, ademais da consistencia do material. Todo iso

mostrará o carácter casual da formación das montañas.

14

Hai moitos, moitos anos...

Esta galaxia rota lentamente a medida que se move no espazo. O noso sistema solar tardará 225 millóns de anos en completar unha soa volta ao redor da galaxia. Se contas cada rotación da galaxia como unha hora, a Terra ten 20 horas de idade; os dinosauros viviron 48 minutos e os primeiros homínidos apareceron hai apenas... 48 segundos.

Nunha época na que pensamos que todo conta, na que a comunicación entre persoas de todo o planeta é instantánea, resulta útil pensar en todas estoutras formas de medir o tempo, porque real-mente importa tanto un segundo máis ou menos?

En ocasións resulta difícil facerse unha idea do tempo durante o cal os dino-sauros dominaron a Terra. Para imaxi-nalo temos que facer os cálculos a

grande escala.

A humanidade inventou a agricultura, a escritura e construíu as primeiras cidades hai uns 10.000 anos. Pero para o planeta, para o universo, toda a historia humana é tan breve como un simple pestanexo.

Como comparación, a era dos dinosau-ros durou uns 180 millóns de anos, é dicir, 18.000 veces a historia dos humanos. E prolongouse o mesmo que 2,5 millóns de xeracións humanas. Pero para o noso pla-neta os dinosauros non supoñen máis que un capítulo dunha historia que durou uns 5.000 millóns de anos.

Moitas veces, cando observamos a ladeira dunha mon-taña ou un cantil dámonos conta de que está formada por centos de estra-tos. Estas capas acu-muláronse ao longo de centos de millóns de anos, propor-cionándonos unha medida do tempo denominada escala xeolóxica.

Para os xeólogos, paleontólogos, as-trónomos e outros científicos que es-tudan fenómenos a longo prazo, o tempo mídese cunha escala totalmente diferen-te. Millóns de anos é unha unidade de medida básica, mentres que un simple ano ou unha década apenas contan.

Por exemplo, os astrónomos determina-ron que o noso planeta está localizado nun dos “brazos” da nosa galaxia, a Vía Láctea.

A historia natural da Terra pódese comprender observando os estratos do chan de lugares como a Patagonia . A medida que escavamos en devanditas capas retrocedemos millóns e millóns de anos .

15

A liña do tempo

unha ferramenta para

medir millóns de anos é

empregar unha escala.

aquí tes dous exemplos:

1. un día na vida da TerraUtilizar unha unidade de tempo máis pequena como “modelo

de escala” da historia natural da Terra é a mellor forma para

ter unha idea de canto durou a era dos dinosauros.

A efectos deste exercicio, considera que a era dos dinosau-

ros comezou hai uns 240 millóns de anos. Tomemos eses

anos coma se fosen un único día. Se 24 horas = 240 millóns

de anos, 1 hora = 10 millóns de anos.

Seguindo esta escala, un millón de anos convértese en 6

minutos, e así ata chegar á duración da civilización humana

(uns 10.000 ou 3,6 segundos). intentar calcular a historia

dun país seguindo esta escala resulta unha experiencia

única.

Noutros casos pódense utilizar o mes ou o ano como uni-

dade de tempo maiores a unha escala menor.

2. a prehistoria nuns me-trosPara outros pode resultar máis fácil facerse unha idea da

escala a través de medidas físicas. Debúxase no encerado

unha liña de 2,5 metros que permitirá elaborar unha escala

na que cada 10 centímetros equivalen a 10 millóns de anos.

Nunha liña de 3,5 metros, a aparición dos homínidos na Ter-

ra estimada hai uns 7 millóns de anos, situaríase na marca

de 8 centímetros, e a historia humana tería que contarse en

fraccións aínda máis pequenas.

Tamén se pode debuxar unha liña máis longa no chan da

clase utilizando cinta adhesiva, ou no patio cun xiz.

Actualidade

Era

Ceno

zóic

a(M

amífe

ros e

Hom

ínid

os)

Era

Mes

ozoi

ca(E

ra d

os D

inos

auro

s)

ESCALA TEMPORAL

Millóns de anos

65

1,8

144

206

248

CUATERNARiO

TERCiARiO

CRETÁCEO

XURÁSiCO

TRiÁSiCO

16

A pesar de que os gráficos por computador desempeñan un papel importan-te na creación de imaxes realistas, os obxectos sólidos poden facer o mesmo traballo en menos tempo e de forma máis precisa .

Para a pelí-cula creáronse maquetas moi precisas de Arxentinosauro e Xiganoto-sauro, que fo-ron escaneadas para facer que estes xigantes parecesen o máis reais posible .

Dinosauros polo miúdo

Dúas imaxes, unha pantalla

En fotografía é fácil deseñar un visor para que ambos os ollos poidan ver cada imaxe por separado. Con todo, nunha sala de proxección só hai unha pantalla; ambas as imaxes teñen que proxectarse á vez.

Ese é o motivo polo que é necesario poñer unhas lentes especiais para ver pelí-culas en 3D. Orixinalmente tiñan unha lente vermella e outra verde e sobre a pan-talla proxectábanse simultaneamente unha imaxe vermella e outra verde.

Actualmente utilízanse outras técnicas, como lentes polarizadas ou filtros de cristal líquido. Sexa cal for o método utilizado, as lentes funcionan como filtros, de tal forma que cada ollo só percibe unha das dúas imaxes.

A maioría das salas de cine 3D empre-gan a polarización, que se basea no move-mento vertical ou horizontal das ondas de luz. As lentes de sol polarizadas utilizan este principio para reducir o resplandor e a ce-gueira producida polo sol, xa que só permi-ten o paso dun tipo de raios. No cine 3D, un ollo ve unha imaxe polarizada en horizontal e o outro unha polarizada en vertical. Logo o cerebro encárgase de unilas e convertelas nunha imaxe tridimensional moi realista.

Así que cando vexas que un dinosauro enorme achega os seus fauces cara a ti, non te preocupes, non é máis que o teu cerebro gastándoche unha broma... pero, polo si ou polo non, non deixes de apartarte.

A tecnoloxía en 3D dixital permite que os dinosauros

parezan máis reais ca nunca nos cines de pantalla xigante

Un dos aspectos máis emocionantes das películas en gran formato é que che fan sentir coma se realmente es-tiveses alí. Este efecto conséguese en

maior medida nas películas en 3D, xa que os obxectos parecen moverse xusto diante do teu nariz.

Para conseguir este efecto, os técnicos baséanse no feito de que os nosos ollos mi-ran ao mesmo tempo cara adiante; ao telos situados na parte frontal superior da cabeza (a diferenza da maioría dos dinosauros ou dos paxaros), temos unha boa percepción da distancia e da profundidade. Ambos os ollos perciben as cousas desde un ángulo lixeiramente diferente.

Grazas a esta capacidade, denominada estereoscopía, resúltanos sinxelo calcular a que distancia de nós se atopan os obxectos, e a súa posición con respecto aos demais. Se miramos só cun ollo, esa capacidade re-dúcese considerablemente.

Os fotógrafos coñecen este principio desde hai moito. Uns cen anos atrás xa usa-ban dúas cámaras, unha xunto á outra para xerar dúas imaxes lixeiramente diferentes, que despois revelaban como un único docu-mento para crear postais tridimensionais.

Utilizando un visor especial compróbase que cada ollo ve só unha das imaxes; o cere-bro úneas creando así unha impresión de profundidade e de maior realismo.

17

para dar unha sensación

de profundidade, os

creadores de películas 3D

baséanse nun fenómeno

chamado paralaxe. aquí

ensinámosche a facer o

mesmo sen a axuda de

ninguén, ata cun só dedo.

Estira o brazo horizontalmente diante de ti. levanta os

polgares cara arriba. Primeiro mira ao polgar cos dous

ollos. Agora, mira soamente co ollo esquerdo aberto, e logo

só co ollo dereito. Verás que o teu polgar parece cambiar de

posición, en relación cos obxectos do fondo.

Repite o exercicio dobrando o brazo primeiro e despois

achegando o polgar a uns centímetros do nariz.

Canto máis se achega o polgar á cara, o efecto é máis

pronunciado. O polgar parece moverse máis a cada lado.

intentar centrarse ao mesmo tempo no polgar e no fondo

resulta cada vez máis difícil.

Nas películas 3D, as dúas imaxes dun obxecto que se

mostra en primeiro plano proxéctanse máis separadas na

pantalla que os obxectos máis distantes. isto permite ao

noso cerebro “interpretar” que ese obxecto está máis cerca

de nós que o fondo.

outras formas de veloEstes son algúns exercicios que podes facer

mentres camiñas ou vas en coche.

1. Ao camiñar pola rúa, localiza un obxecto

inmóbil, como un camión aparcado, un cartel,

unha cabina de teléfonos ou un edificio

pequeno. A medida que te desprazas, observa

o que ese obxecto esconde detrás, o que vai

aparecendo ou desaparecendo e como desa-

parece o obxecto a medida que te achegas ou

te afastas.

2. Cando vaias en coche pola cidade, observa

como os edificios xogan ao agocho uns detrás

dos outros e como aparecen e desaparecen,

dependendo do cerca que estean ou o grandes

que sexan os outros edificios. Nunha estrada

fíxate en como os pequenos obxectos próximos

á vía poden ás veces esconder outros moito

maiores que están máis lonxe.

Nunha película en 3D proxéc-tanse dúas imaxes á vez sobre a pantalla e as lentes filtran cada unha delas cara a un ollo . Hai máis distancia entre as imaxes de obxectos que están na parte máis próxima ao espectador, que entre os obxectos que forman parte do fondo .

O segredo do 3D

18

Para saber máisOs dinosauros son un tema moi popular e hai

numerosos recursos para todas as idades e intereses. Estas son algunhas suxestións.

páxinas WebDinosaurios. Gigantes de PatagoniaPáxina oficial da película con información e recursos adicionais.http://www.dinosaurs3dmovie.com/

DinópolisPara coñecer un proxecto que une ciencia e lecer a partir dos valiosos xace-mentos de dinosauros de Teruel.http://www.dinopolis.com/

Museo Jurásico de AsturiasNun edificio con forma de pegada de dinosauro, expón espectaculares répli-cas a tamaño real destes seres, entre eles o Xiganotosauro.http://www.museojurasico.com/

DinosauriosAmpla páxina de información sobre dinosauros, con seccións como clasifi-cación, árbore xenealóxica, modo de vida, marcas, preguntas sen resposta...http://www.duiops.net/dinos/

Museo Carmen FunesDatos para coñecer mellor o museo que alberga a colección paleontolóxica máis importante da Patagonia.http://www.interpatagonia.com/paseos/carmen_funes/

BBCSección sobre vida prehistórica que inclúe variados contidos sobre dinosau-ros, como noticias, artigos ou imaxes.http://www.bbc.co.uk/sn/prehistoric_life/dinosaurs/

Museo de Historia NaturalSituado en Londres, é un dos museos de historia natural máis importantes do mundo. Dedicou un considerable esforzo a presentar ao público a súa valiosa colección de dinosauros e a divulgar a ciencia que hai detrás destes achados.http://www.nhm.ac.uk/

TectónicaWeb educativa sobre tectónica de placas, con gráficos animados e informa-ción rigorosa. http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html

LibrosEl libro completo de los dinosaurios. Steve Parker, Blume, 2007.Desde os primeiros dinosauros ata os últimos sobreviventes, tamén trata interesantes temas relacionados como os mitos e as lendas, a procura de fósiles e a súa datación ou a reconstrución de dinosauros.

Descubre los dinosaurios, Varios autores, Ediciones SM, 2007.Destinado a exploradores intrépidos. Propón como construír un esqueleto de dinosauro, reproducir fósiles, ou xogar á dentada do dino-sauro con cartas especiais.

Gran atlas de los dinosaurios: un viaje fasci-nante por el mundo perdido, John Malam y John Woodward, Pearson Educación, 2007.Para penetrar no mundo das criaturas máis asombrosas da Terra, incluído o Tiranosauro, un dos predadores máis feroces do Xurásico.

La gran enciclopedia de los Dinosaurios y Reptiles prehistóricos, Jenny Jonson, Edicio-nes SM, 2006.Unha completa mirada ao mundo dos dinosauros con ilustracións moi realistas e unha aproxi-mación aos seus hábitats, comportamentos, familias...

DVDCaminando entre DinosauriosRealizada en 1999, esta produción da BBC que consta de seis capítulos continúa sendo un dos documentais de máis éxito sobre a era dos dinosauros.

Dinosaurios interactivosUnha produción que nos sitúa hai 100.000.000 anos e invítanos a descubrir quen eran os máis grandes, rápidos e veloces con todo luxo de detalles. Producións JRB, 1997.

Dinosaurios al descubiertoNational Geographic produce estes dous episo-dios sobre dinosauros:

“Autopsia de un Dinosaurio”: Dakota é o nome dunha das momias de dinosauro mellor conser-vadas que xamais se atoparon e, logo de 67 millóns de anos de descanso, un grupo de Natio-nal Geographic deulle vida neste documental.

“La Trampa Mortal”: algúns científicos chamáro-no «a fosa da morte», outros se refiren a este lugar como «A Pompeia dos dinosauros». Trátase dun lugar único, con restos de dinosauros amon-toados un encima doutro, en pilas de ata cinco esqueletos cada unha...

Solucións: 1-b, 2-c (Os Arxentinosauros podían alcanzar os 40 metros de longo e unhas 100 tonela-das, mentres que a maior das baleas azuis xamais capturada medía uns 30 metros e pesaba unhas 158 toneladas), 3-c, 4-d, 5-b (Atopáronse fósiles de dinosauros nas illas da Antártida), 6-a, 7-d (Os fó-siles non aportan datos sobre a cor), 8-b (Aínda que os dinosauros desenvolveron ás e algúns podían voar, os réptiles voadores dominantes daquela era foron os pterosauros).