SALUSTIO - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/f2/es-eu... · Web viewOf his whole...

SALUSTIO

VS

SUETONIO

Mari Cruz Fernández Fernández

IRALE-R400

Salustio vs Suetonio

AURKIBIDEA

AURKIBIDEA....................................................................................................................................2

SARRERA.........................................................................................................................................3

SALUSTIO........................................................................................................................................4BIZITZA ETA IDAZLANAK.............................................................................................................4

SUETONIO.....................................................................................................................................13BIZITZA ETA IDAZLANAK...........................................................................................................13

ITZULPENAK..................................................................................................................................20

SALUSTIO..................................................................................................................................211. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, V.......................................................................212. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, XXIV..................................................................263. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, XXXI..................................................................294. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, LIV.....................................................................345. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, LXI.....................................................................376. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum,V..........................................................................417. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, LIX......................................................................468. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, XCVI...................................................................499. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, XCIX....................................................................5210. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, CXIV.................................................................55

SUETONIO................................................................................................................................5811. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber I; Vita Divi Iuli, XL........................................5812. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber I; Vita Divi Iuli, LXII......................................6113. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber II; Vita Divi Augusti, XXII.............................6314. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber II; Vita Divi Augusti, LXXXIII........................6515. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber III; Vita Tiberii, XXX.....................................6716. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber III; Vita Tiberii, LXIX....................................7017. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber IV; Vita Caligulai , LII..................................7218. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber V; Vita Divi Claudi, XXX...............................7519. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VI; Vita Neronis, LVII...................................7720. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VIII; Vita Divi Vespasiani, XI........................8021. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VIII; Vita Divi Vespasiani, XVIIII..................82

BIBLIOGRAFIA...............................................................................................................................84

Mª Cruz Fernández Fernández 2

Salustio vs Suetonio

SARRERA

Lan honetan Salustio eta Suetonio latindar idazleen bizitza eta hainbat idazlan ezagutuko ditugu.

Lanaren helburua guztiz didaktikoa da, eta 2. Batxilergoko latin-ikasgaian erabiltzeko sortu dut beren-beregi. Izan ere, ikasleek latinetik euskarara itzultzeko duten gaitasuna handitzea du xede.

Helburu horri begira, lana xume samarra da, eta antolamendua, praktikoa. Hasieran, aurkibidea eta sarrera topatuko dituzu; gero, Salustioren eta Suetonioren bizitza eta inguruari buruzko hainbat datu irakurriko dituzu, batez ere, euren garai historikoan kokatzeko eta idazlanak hobeto ulertzeko. Mamizko atala itzulpenak dira; ahal den neurrian, oreka bilatzen saiatu naiz testuen luzeran eta zailtasunean. Amaitzeko, bibliografian, liburuak aipatzen ditut, baita helbide elektronikoak ere ―gure munduan, Internet erabil daiteke, eta erabili egin behar da, ikasteko tresna gisa. Horrez gain, PowerPoint-en bidezko aurkezpen bat prestatu dut, gelan ikasleei gaiaren sarrera egiteko orduan pizgarri izan daitekeena.

Halaber, gure gizartea (eta mundua ere) eleaniztuna izanik, itzulpenak euskaraz ez ezik, gaztelaniaz eta ingelesez ere eman ditut, hiruren arteko aldeak eta antzekotasunak aztertzeko lagungarri izan daitezkeelakoan. Hizkuntza horiek ezaugarri hauengatik aukeratu ditut: lehenengo, gehien erabiltzen ditugunak direlako; gero, gaztelania, hizkuntza erromanikoa delako (latinetik eratorria), ingelesa, germaniarra, eta euskara, guztiok dakigun bezala, apartekoa. Hiruren ezaugarri sintaktiko eta morfologikoak desberdinak direnez, argi ikus daiteke latinetik itzultzeko orduan hizkuntza bakoitzak nola antolatzen duen jatorrizko testua.

Horrela, ahal den neurrian, latinera jo dut itzultzean; baina itzulpenok, batzuetan, eta hizkuntzen ezaugarriak direla eta, latin-testuarekin ez dira hitzez hitz bat etorriko. Kasu horietan, itzultzen ari garela hartu behar dugu kontuan, eta ez transliterazioa egiten. Alde handia gertatu denetan, itzulpenetarako oharrak gehitu ditut. Beste kasu batzuetan, parentesi artean jarri ditut jatorrian egon ez baina euskaraz testua ondo ulertzeko “beharrezko” ditugun hitzak.

Besterik gabe, eta material hau lantzeko orduan irakasleen lana ere ezinbestekoa izango dela gogoan dudala: Si vis scire, doce.


Salustio vs Suetonio bizitza eta idazlanak

SALUSTIO

BIZITZA ETA IDAZLANAK



SALUSTIO

Caius Sallustius Crispus Amiternon jaio zen, Sabiniako probintzian, K.a. 86an.

Salustio

Amiterno (Sabinia), K.a. 86 - Erroma, K. a. 35

Politikaria eta idazlea

Alderdi Demokratikoaren alderdikidea

Zesarren aldekoa

Jatorri plebeiokoa bazen ere familia aberatsean jaioa zenez, Salustiok gazte nobleen heziketa jaso zuen, Erroman bertan.

Gaztetik aritu zen politikagintzan, K.a. 56tik aurrera, eta hainbat kargu izan zituen bizitza publikoan: adibidez, quaestor1 , tribunus plebis2 , eta praetor3 .

Senatutik kanporatu zuten zentsoreek, moralgabekeria larriaren akusaziopean, baina, dirudienez, akusazio hori hartaz libratzeko aitzakia hutsa baino ez zen izan; izan ere, Ponpeiok, kontsul zela, ez zuen nahi Zesar4 bere etsai politikoaren lagunak Senatuan nagusitzea.

K.a. 49an, Gerra Zibila amaitu eta Zesarrek Ponpeio garaitu ondoren, Zesarrek Afrikako proconsul cum imperio5 (kontsulorde) izendatu zuen Salustio, Afrikako kanpainan egindakoak saritzeko. Kargu horretan ez zuen taxuzko jokabidea hartu, eta, kargualdia amaitu zitzaionean, ustelkerian eta harrapaketan ibili izana leporatu zioten. Hala ere, Zesarrek barkatu egin zion, eta, haren eraginari esker, ez kondenatzea lortu zuen Salustiok.

1 Quaestor kargurik xumeena zen. Herri-altxorra administratu, eta zergak kobratzen zituen.2 Tribunus plebis kargu berezi bat zen, gaur eguneko Arartekoaren antzekoa.3 Praetor hirugarren kargua zen. Justizia-epaile antzeko bat zen.4 Zesar eta Salustio Alderdi Demokratikoko kideak ziren.5 Proconsul cum imperio postmagistratura zen, ohorezko kargu bat. Kontsulordea gobernuaren boterearen ordezkaria zen.



K.a. 44ko martxoko Idusetan6 erail zuten Zesar, eta, ondorioz, Salustiok politikagintza bertan behera utzi, eta idazteari ekin zion, K.a. 35ean Erroman hil zen arte.

Autorea eta garaia

Salustioren garaian egoera larrian zegoen estatua, Erromak hainbat lurralde oso arin konkistatu, eta, ondorioz, inperioa neurririk gabe hedatu zelako. Horregatik, Gobernuak7 ezin zien nahikoa baliabiderik eman konkistatutako herriei, ez politikorik, ez ekonomikorik. Gainera, Greziako eta Ekialdeko kultura ez ezik, hango ajeak ere jaso zituen Erromak. Ajeen artean, adibidez, ustelkeria eta Erromako usadioen dekadentzia zeuden, eta berehala hasi ziren gailentzen eguneroko bizimoduan, batez ere, hiriburuan. Izan ere, probintzietako eta Erromako bizimoduaren artean alde handia zegoen.

Dena dela, dekadentzia-egoera horren aurrean, senatari batzuk antzinako balioei eta usadioei eustearen alde agertu ziren, batez ere, gazteriaren bizimodu ustela ikusita (mozkorraldiak, adulterioa, erlijio-errituei ez jarraitzea...).

Salustio da garai hartako pertsona paradigmatikoa: gaztaroan, Erromako ohituren jarraitzaile petoa izan zen; politikagintzan, berriz, ustelkerian eta harrapaketan ibili zen; zahartzaroan, azkenik, literatura-lanetan, bere burua zuritzeko edo.

Autorea eta idazlana

Kirinaleko eta Tivoliko bere bizileku eder eta handientsuetan idatzi zituen bere obrak:

Catilinae coniuratio (Katilinaren zimarkua) Bellum Iugurthinum (Jugurtaren aurkako gerra) Historiae (Historiak)

Katilinaren zimarkua

K.a. 42an idatzi zuen Salustiok.

Monografia honen bidez, eta 61 ataletan, kontatzen du nola saiatu zen Katilina estatua gobernatzen Zizeronen kontsulatuaren garaian. Izan ere, Katilina birritan ahalegindu zen kontsul izaten, baina, inoiz ez zuela lortuko oharturik —Zizeron haren etsaia beti suertatzen zen irabazle—, konspirazio bat amaraundu zuen, K.a. 63an.

6 Martxoko Idusak: martxoaren 15a.7 Res Publica: Gobernua. Hitzez hitz, herriak bere burua gobernatzeko antolamendu politikoa.



Zimarku hori oso garrantzitsua da Erromaren historian, lehenengo estatu-kolpea horixe izan zelako. Ezin da ahaztu Zesar geroago beste zimarku baten ondorioz erail zutela. Azken batean, Erroma Estatu demokratikoa zen; baina, lehenengo, Katilinak, eta gero, Zesarrek, diktadore bihurtzeko ahaleginak egin zituzten.

Idazlan honetan, Salustiok modu bizi eta argian deskribatzen du gizartea: noblezia, plebeioak, gizonak, emakumeak, magistratuak, zorrez jositako gazte aristokratikoak, baserritar eta artisau pobreak, esklaboak...

Katilina Senatuan, bakarrik, Zizeronek zimarkua leporatzen dion bitartean.

Jugurtaren aurkako gerra

Lan hau ere monografikoa da. 114 ataletan, Erromako estatuaren eta Numidiako erregearen arteko gerraren kronika egiten du Salustiok. Afrikan gertatu zen gerrate luze eta gordin hura(K.a.111-105).

Numidian, Mario jeneralak preso hartu zuen Jugurta, eta Alderbal-ek berriro bereganatu zuen tronua, jatorriz berari zegokiolako erregetza.

Salustiok salatu zuen Erromako politikariak eta jeneralak ustelkeriaz lepo bete zeudela, eta Jugurta erregeak urrearekin erosi zituela. Hori zela eta, agerian utzi zuen Erroman bizi zen oligarkia ere basaz hondatuta zegoela.

Historiak

Salustioren idazlan nagusia da, baina pasarte batzuk baino ez dira guganaino ailegatu. Bost liburutan, K.a. 78tik (Silaren heriotza) K.a. 67ra arteko gertaerak idatzi zituen: Hispaniaren sezesio-gogoa, esklaboen matxinada Espartakorekin, gobernu demokratikoaren agonia…



Autorea eta literatura

Salustio Erromako historialari onenetariko bat izan omen zen. Berorrek bihurtu zuen Historia genero literario.

Tuzidides historialari grekoa eredutzat hartuz, bi ezaugarri nagusitu zituen bere obretan: objektibotasuna eta moralitatea. Beraz, zehazki eta alderdikeriarik gabe aztertu zituen gertaerak zein pertsonaiak. Halaber, ikuspuntu filosofikoa, soziala eta psikologikoa ematen zituen, ekintzen arrazoiak, ondorioak eta haien arteko loturak ulertzeko.

Nahiz eta idazlanetan objektiboki jokatu nahi izan, bere iritzi filosofikoak ere txertatu zituen bi monografiotan; hitzaurre luzeetan, hain zuzen ere. Hainbat ideia landu zituen: gizakien bizitza laburra, espirituaren nagusitasuna gorputzaren aurrean, ohituren usteltzea, lurreko ondasunen arbuiatzea, politikagintzarekin etsituta egotea…

Aipagarriak dira, halaber, Salustioren pertsonaia-erretratuak, hitzaldi gogoangarriak eta tartekiak. Gainera, pertsonaia eztabaidagarriak eta gatazka-egoerak erabili zituen, irakurleen eta entzuleen arreta erakartzeko eta hari eusteko, baina, betiere, neurrian, eta datu krudelak idatzi gabe. Horrela, esate baterako, Katilinaren zimarkuaren pasadizoa aztertu zuen, batetik, Katilinak itzelezko gaiztakeria erakutsi zuelako, eta, bestetik, Estatua arrisku larrian jarri zuelako; edo Jugurtaren aurkako gerra —berez, bigarren mailako gertakaria—, Erromaren beraren boterea kolokan egon zelako. Historiaken, ordea, Silaren diktadura eta haren ondorioak aztertu zituen; adibidez, Lehenengo Gerra Zibila.

Pertsonaien kasuan, Salustio euren lekuan jarri zen, eta, pertsonaiek eurek bezala pentsatuz, ahalegindu zen antzematen ea zergatik hartu zuten erabaki jakin bat eta ez beste bat. Pertsonaien psikologia zorrotz eta zehatza eman zuen erretratuen, hitzaldien eta gutunen bidez. Hala ere, pertsonaien jatorrizko hitzaldiak ez zituen hitzez hitz idatzi, estiloa ez apurtzearren: hala, moldatu egin zituen, testuetako estiloari egokitzeko.

Salustiok virtusa8 goratu zuen, biziki. Horregatik, bizio sozialak salatu zituen: itxurakeria, ustelkeria, berekoikeria, gehiegikeria, virtusaren suntsitzea, gazteen harropuzkeria politikagintzan, kameleoiarena egitea… Guztiei leporatu zien zer edo zer: nobleziari, harroputza izatea, euren abantailak edonola babestea, herriaren beldur izatea, ustelkerian eta alferkerian bizitzea, bake-garaian herriaren aurkako azpijokoetan ibiltzea eta gerran, berriz, zapaltzea; eta herriari, politikagintzarako ezgai izatea, etorkizunari ez begiratzea, elkar gorrotatzen bizitzea, objektibotasunik ez izatea…

8 Virtus erromatarra antzinako balioetan eta ohituretan oinarritzen zen kode morala zen. Erromatarrei bizitzan nola jokatu erakusten zien: zer sinetsi, zer eta nor defendatu eta babestu, nola hil...



Idazlea eta estiloa

Latin-literatura aroka sailkatzen denean, Salustio urrezko aroan kokatzen dute adituek, hau da, Zizeron eta Augusto bizi izan ziren aroan (I K.a. - 14 K.o.). Hala eta guztiz ere, urrezko aroa bi garaitan banatzen dute: Zizeronen garaia (Zizeronen heriotza arte, K.a. 43an) eta Augustoren garaia. Salustio Zizeronen garaian kokatzen dute adituek.

Marko Tulio Zizeron (Marcus Tullius Cicero)

K.a.106 – K.a. 43

Erromatar politikaria, filosofoa, hizlaria eta legelaria

“Homo novus”, plebearen tribunoa, kontsula eta kontsulordea

Errepublikazalea

Zesarren kontrakoa

Oktavio Augusto (Octavius Augustus)

K.a. 63 – K.o. 14

Zesar eta Jainkoa: Divus Augustus

Erromako lehenengo enperadorea

Res Publicari (gobernu demokratikoa) azkena eman, eta Erromatar Inperioa sortu zuen.

Bakezko inperio luzea: Pax Augusta



Garai horretan, prosa zen genero nagusia; batez ere, Oratoria eta Historia. Aldiz, berezko erromatar poesia, hots, latindar jatorrikoa, ez zen genero garrantzitsua: satira eta poesia filosofikoa lantzen ziren. Hala eta guztiz ere, poeta batzuk eta haien idazlanak heldu dira guregana: Luziliok satira idatzi zuen; Lukreziok, poesia filosofikoa; eta Katulok, poesia “berria”, xamurra eta herrikoia.

Dena dela, prosan ditugu izen nagusiak: Zesarrek egunkari militarra idatzi zuen; Zizeronek, gutunak, elkarrizketak, hainbat tratatu eta jurisprudentzia-testu (hots, gaur egun abokatu batek edo fiskal batek egiten dituenak); Salustiok, historia.

Garai horretarako, idatzizko latina finkatuta egon arren —Zizeronek lan handia egin zuen arlo horretan—, Salustiok hainbat ezaugarri berezi erakusten ditu bere estiloan. Hortaz, argitzearren, ataletan sailkatuko ditugu ezaugarriok:

1. Fonetika eta morfologia: arkaismoak, infinitibo historikoa, sum aditzaren elipsia, -ere amaiera...

2. Sintaxia: alborakuntza, paralelismoa, variatioa, kiasmoa, antitesia.

3. Idazkera: labur-labur eta neurriz kontatzea (Brevitas Sallustiana), gauzak modu ilunean adieraztea, esaerak eta esapideak erabiltzea.

Orain banan-banan azalduko ditugu:

- Arkaismoak. Salustioren garaian, latin klasikoa finkatuta zegoen; hala ere, Salustiok nahiago zuen arbasoen ohiturei jarraitzea.

-u- erabili zuen -i- ren ordez: maxumus/maximus, lacrumas/lacrimas, optumus/optimus, lubet/libet.

-o- erabili zuen -e- ren ordez: voster/vester, advorsum/adversum.

-und- erabili zuen -end- en ordez: faciundi/faciendi, dicundi/dicendi.

Nominatibo singularrean, -os erabili zuen, -us erabili beharrean: equos/equus, servos/servus, vivos/vivus.

Akusatibo singularrean, -om erabili zuen, -um erabili beharrean: equom/equum.

Akusatibo pluralean, -is erabili zuen, -es erabili beharrean: equitis/equites.

Nominatibo arkaikoak: plebes, plebs erabili beharrean; labos, labor.

Genitiboan, senati, senatus-en ordez.

Genitiboan, die mota (diei-ren ordez).

Datibo trinkoak: -u, -ui erabili beharrean (senatu).

Datibo fosilduak: luxu, fide.

-tudo eta -mentum atzizkiez amaitutako izenak: claritudo, turbamentum.

-osus atzizkiaz amaitutako adjektiboak, gehiegikeria adierazteko: limosus.



quis erabili zuen, quibus erabili beharrean.

Indikatiboko lehenaldi perfektuan, 3. pertsona pluralean, -ere erabili zuen,

-erunt barik: facere/facerunt.

foret, esse (sum aditzaren infinitiboa) erabili beharrean.

Maiztasuneko aditz trinkoak : ductare, missitare, adventabat, imperitabat, defensabantur.

Orainaldia maiz erabili zuen iraganeko egoerei buruz idazteko.

Adjektiboak adberbio gisa erabili zituen askotan.

Joskera : quippe qui + indikatiboa erabili zuen quo, ut + konparatiboaren ordez; perditum ire, ultum ire…

Asimilatu gabeko lexemak : in-r > irr-, in-p > imp-, in-l > ill-.

-Infinitibo historikoa. Asko erabiltzen du, gertaeren kontakizunak laburtzeko. Salustiok indikatiboko inperfektuarekin amaitzen zuen egitura. Gogora ezazu infinitibo historikoaren subjektua nominatibo kasuan dagoela.

-Sum aditzaren elipsia egiten du Salustiok, bai kopulatiboa denean, bai aditz laguntzailea jokatzen duenean; adibidez, forma pasibo eta deponenteetan.

-Alborakuntzaz lotzen ditu perpausak, juntagailurik gabe. Horretarako, koma, puntu eta koma, puntua, eta bi puntuak erabiltzen ditu.

-Paralelismoa da perpaus desberdinetan egitura sintaktiko berbera erabiltzea. Sarri erabiltzen du.

-Variatioak paralelismoa apurtzen du, monotoniatik ihes egiteko. Salustiok korrelazioak baliatu zituen: pars…alii…, multi… pars…; baita betiko formulak aldatu ere: mari atque terra (formula: terra marique), designati consules (formula: consules designati).

Kiasmoa ere sar daiteke hemen, errepikapenezko figura literarioa delako: proelio strenuus erat et bonus consilio; vim aut dolis, furtim aut celertitate.

-Antitesia aurreko adibidean daukagu. Antitesia bi elementu edo gehiago kontrajartzeko erabiltzen dugu: ausardia/arriskua, ona/txarra, zoriona/zoritxarra, bertutea/bizioa, bakea/gerra, Zesar/Katon, Metelo/Mario; esaterako, laudis avidi, pecuniae liberales.

-Elipsia da figura nagusia Salustioren estiloan, Brevitas Sallustiana deritzona lortzeko, hau da, kontakizunak labur-labur idazteko. Elementu linguistikoak eliditzen ditu, baita erretorikoak ere. Horrela, adibide batzuk aipatuko ditugu: ibi idazten du Salustiok, baina, latinez, in ea re erabiliko litzateke; supra ea erabiltzen du, quae suprae ea sunt izan beharrean; juntagailuak baliatzen ditu (nisi, tamen, sed, postquam, ubi), perpaus osoen ordez; beste horrenbeste egiten du denborazko adberbioekin (interim, interea, deinde).



-Ablatibo absolutua gehienetan kausa adierazteko erabili zuen Salustiok.

Laburtuz, Salustiok laburtasuna nagusitu zuen; ondorioz, edozein baliabide eskuragarri erabili zuen bere helburua lortzeko, eta edozein motatakoa: fonetikoa, morfologikoa, sintaktikoa edo estilistikoa.



SUETONIO

BIZITZA ETA IDAZLANAK



SUETONIO

Caius Suetonius Tranquillus (ca. 69 – ca. 150) Afrikako Iparraldean jaio omen zen, Vespasiano9 Erromako enperadore zela, baina ez dakigu ziur non eta noiz jaio eta hil zen. Plinio Gaztearen10 gutunen bidez, berriren bat edo beste daukagu Suetonioz, haren laguna eta babeslea izan zelako.

Vespasiano

Falacrinae (Sabinia), 9 – Erroma, 79

Erromako enperadorea

Flaviotarren dinastiaren sortzailea

Militar ona

Erdi-goi mailako familia batekoa zen, aita zalduna zuen eta. Trajanoren11 garaian, enperadorearen idazkari (a studiis) eta inperioaren biblioteken arduradun (a bibliothecis) izan zen. Hadriano12 enperadorearekin, berriz, enperadorearen gutunak irakurtzeko kargua izan zuen (ab epistolis). Gero, enperadorearen mesedea galdu, eta idazteari ekin zion.

Trajano

Italika (Hispania), 52 – Selinus (Asia), 117

Erromako enperadore

Antoninotarren dinastiaren sorburua

Bakezko inperioa eta inperioaren hedapen handiena

9 Vespasiano (9-79): erromatar enperadorea.10 Plinio “Gaztea” (62-113): abokatua, idazlea eta zientifikoa.11 Trajano (52-117): erromatar enperadorea.12 Hadriano (76-138): erromatar enperadorea.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Vespasianus01_pushkin_edit.png

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Trajan-Xanten.JPG


Hadriano

Erroma /Italika?, 76 – Baia (Italia), 138

Erromako enperadore

Antoninotarren dinastiakoa

Kulturazalea

Inperioaren mugak babestu

Biblioteketan eta dokumentuen artean ibiliaren ibiliaz, entziklopedista-lan handia egin zuen, eta, ondorioz, oso pertsona jakintsua bihurtu zen. Baina haren lan gutxi heldu dira guregana.

Autorea eta garaia

Suetonio inperioaren garaian bizi izan zen. Vespasiano enperadore zela (Falacrinae, K.o. 9a – Erroma, K.o. 79), Afrikan jaio omen zen, Hiponan, Argelian, hain zuzen ere. Hala ere, harremanak antoninotarren dinastiako Trajano eta Hadriano enperadoreekin izan zituen Suetoniok.

Marko Ulpio Trajanok (Italika, 52 - Selinus, 117) herrialde asko menderatu zituen: Dazia (hango erregea zigortzeko), Arabia Petraea, Partia... Izan ere, haren mandatupean lortu zuen Erromatar Inperioak mugak gehienik hedatzea.

…


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Hadrien-ven.JPG

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/62/Lunt_and_Coventry_024.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Trajan%27s_Column_Panorama.jpeg

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Aureo_di_traiano_con_la_colonna_traiana.jpg


Bakezko inperio egonkor bat eratzea lortu zuenez, eraikin publikoak hobetzen aritu zen: erromatar galtzadak, erromanizazioa bultzatzeko eta garatzeko; Trajanoren zutabea, hiriburua apaintzeko; antzerkiak eta zirkuak, aisialdirako; Ostiako Trajanoren portua, merkataritza-produktuen garraioa arintzeko; akueduktuak, hiriak urez hornitzeko; Nilo ibaiaren eta Itsaso Gorriaren arteko ubidea; Alcantarako zubia Hispanian... Horregatik guztiagatik, historian egon den enperadore onenetako bat izan zelako ospea hartu du Trajanok.



. .. ..

. .. ..

Hadriano (Erroma, 76 - Baia, 138), ordea, ez zen ondo konpondu Senatuarekin; alde batetik, haiekin bildu nahi ez zuelako13, eta, beste batetik, erreforma administratiboa burutu zuenean, senatariek boterea galdu eta adituek hartu zituztelako ordura arte senatariek zeuzkaten administrazioko lanpostuak.

Ez zuen gerrarik egin, Erromatar Inperioaren mugak babestu baino. Horretarako, harresiak —adibidez, Britainia Handiko Hadrianoren harresia, Kaledoniako herrien erasoetatik babesteko—, gotorlekuak, talaiak eraiki zituen inperioan zehar.

13 Inperioaren garaian, Senatuak ez zuen benetako botererik, baina Augustoren garaiko ohiturari eusten zioten, hau da, noizean behin, gobernuko konturen bati buruzko aholkua eskatzen zion enperadoreak Senatuari. Gero, beti gailentzen zen enperadorearen iritzia.


http://commons.wikimedia.org/wiki/File:OpusSpicatumRomaMercatiTraianei.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c6/Milecastle_39_on_Hadrian%27s_Wall.jpg


Soldadutza ere erreformatu zuen: auxiliak —probintzietako soldadu laguntzaileak: adibidez, Eivissako habailariak— indartu egin zituen armadan. Baina Hadriano gizon kulturazalea izan zen. Batez ere, filosofia epikureoa eta estoikoa izan zituen gustuko.

Idazlea eta idazlanak

Suetonioren idazlan asko galdu egin dira, eta heldu zaizkigun gehienak pasarteak baino ez dira. Hamabi zesarren bizitza (De vita Caesarum), ordea, osorik iritsi zaigu.

Suetonio entziklopedista jakintsua zenez, arlo askotako gaiak jorratu zituen galdu diren obren artean. Beste autore batzuen aipamenetatik daukagu lan horien berri.

- Lexikografia-lana

- Kontu zaharrei buruzkoak

- Erakundeei buruzkoak

- Biografia-lanak

- Zizeronen Re Publica-ri buruzkoa

- Prata (Zelaiak)

- Erregeei buruzkoa

- ...

Idazlanen pasarteak:

- De viris illustribus (Gizon ospetsuei buruzkoa).

- De grammaticis et rhetoribus (Gramatikariak eta retorak).

- De Poetis (Poetak). Bakarrik Terenzio,Virgilio, Lukano eta Horatioren biografia.

- De Historicis (Historialariak)

Hamabi zesarren bizitza

Suetonioren libururik ezagunena da. Lehenengo hamabi enperadoreen bizitza biltzen du, hau da, Zesarrekin hasi, eta Domizianorekin amaitu. Baina, berez, ez da zesartarren eta flaviotarren dinastiei buruzko historia-liburua, biografia baino. Hortaz, edozein motatako berriak idazten ditu Suetoniok: haien jolasak, sexualitatea, bizio eta ohitura txarrak, grinak, jatunkeria...



Zesar (Caius Iulius Caesar)

Erroma, K.a. 100 – Erroma, K.a. 44

Erromatar militar ospetsua

Alderdi Demokratikoko alderdikidea

1. Gerra Zibila, Ponpeioren aurkakoa

Idazlea eta estiloa

Inperioaren garaian, literatura idazteko, autoreek itzal handiko pertsona bat behar zuten ondoan, euren lana babes zezan; adibidez, Suetoniok Plinio Gaztea izan zuen babesle. Hala eta guztiz ere, arriskutsua zen idaztea, enperadoreari idazlana gustatzen ez bazitzaion, zigortu egingo zuelako idazlea. Gainera, noizean behin enperadore batzuek ere idazten zutenez, lehian jartzen zituen idazleak eta enperadoreak (esaterako, Neronek Petronio suizidarazi egin zuen).

Ia-ia Suetonioren obra guztiak galdu ditugu, eta, guregana osorik heldu den idazlan bakarra Hamabi zesarren bizitza izan denez, horixe aztertuko dugu Suetonioren estiloa azaltzeko.

Hasteko, idazlan hori, berez, ez da historia-lana, biografia baino. Suetoniok iturri zabalak eta askotarikoak hartu zituen: irakurgaiak, ahozko iturriak, aurreko historialarien lanak, gertakizunen garaiko agiriak, gutun pribatuak, panfletoak...

Jarraitzeko, Suetoniok ez ditu kronologikoki metatzen egitateak eta gertaerak, eta atalka antolatzen du bere obra: pertsonaiaren jatorria, jaiotza, gaztaroa, bizitza publikoa eta pribatua, ingurua, eta heriotza. Hori dela eta, ondoko literaturan biografia idazteko eredutzat hartu dute idazlan hau.

Amaitzeko, datuak biltzen ditu, baina ez du sakonki aztertzen pertsonaien psikologia, ezta haien egintzen kausak eta ondorioak ere.

Suetonioren helburua da erraz eta atsegin irakurtzea. Beraz, estiloa argi eta laua da, xume eta garbia; baina hitz zehatzak, termino teknikoak eta hiztegi herrikoia ere erabiltzen ditu, era egokian.


Salustio vs Suetonio itzulpenak

ITZULPENAK


Salustio vs Suetonio Salustio, Katilinaren zimarkua

SALUSTIO

1. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, V

Katilinaren irudikapena

L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et14 animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata15 fuere16 ibique17

iuventutem suam exercuit. Corpus patiens inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cuius rei lubet18 simulator ac dissimulator, alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum19. Vastus animus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae20 21; neque id22 quibus modis adsequeretur23, dum24 sibi regnum25 pararet, quicquam pensi26 habebat27. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque28 iis artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa29 inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta30 maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint31 quantamque 14 et…et…: korrelazioa15 grata: nominatibo neutro plurala. Bella intestina, caedes, rapinae, discordia hitzekin komunztatzen da.16 fuere: fuerunt.17 ibique : et in iis rebus.18 cuius rei lubet: cuius libet rei. Arkaismoa. 19 satis eloquentiae, sapientae parum: kiasmoa.20 lubido, maxuma, capiundae: libido, maxima, capiendae Arkaismoak..21 rei publicae capiundae: gerundiboa. Lubidoren osagarria.22 id: anaforikoa. Itzulpena: hori, bera.23 quibus modis adsequerentur: zehar-galdera.24 dum: berez, denborazkoa da, baina hemen, eta testuari begira, baldintza izango balitz bezala itzuliko da.25 regnum: bi mendeko perpausen osagarri zuzena26 pensi: neutroa. “Pisua” esan nahi du, baina hemen metaforikoki itzuliko da: garrantzia, inportantzia.27 neque id quicquem pensi habebat: perpaus nagusia.28 utraque: neutro plurala. Quae hitzarekin komunztatzen da.29 pessuma ac divorsa: pessima et diversa. Arkaismoak.30 instituta: disserere aditzaren osagarri zuzena.31 quo modo rem publicam habuerint: disserere aditzaren osagarri zuzena. Zehar-galdera.



reliquerint32., ut paulatim inmutata ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma33 34 facta sit35, disserere36.

32 quantamque reliquerint: disserere aditzaren osagarri zuzena. Zehar-galdera.33 inmutata, pulcherruma, optuma pessuma ac flagitiosissuma: immutata, pulcherrima, optima pessima et flagitiosissima. Arkaismoak.34 flagitiosissuma: -osus amaitutako adjektiboa. Arkaismoa.35 ut paulatim inmutata ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma facta sit: disserere aditzaren osagarri zuzena. Zehar-galdera36 disserere: infinitiboa.



Gaztelaniazko itzulpenaRetrato de Catilina

Ingelesezko itzulpena The character of Catiline by Jared W. Scudder.

V. Lucio Catilina, nacido de linaje noble, fue de gran vigor espiritual y corporal, pero de carácter malo y depravado. A éste, desde su adolescencia, le fueron gratas las guerras internas, los asesinatos, los robos y las discordias civiles, y en ellas ejercitó su juventud. Su cuerpo sufría el hambre, el frío, la vigilia más allá de lo que es creíble a cualquiera. Su espíritu era audaz, pérfido, veleidoso, fingidor y disimulador de lo que quería, codicioso de lo ajeno, pródigo de lo suyo, ardiente en sus deseos; tenía bastante elocuencia, sensatez poca. Su ánimo insaciable deseaba siempre lo desmesurado, lo increíble, lo extraordinario.

A éste, después de la dominación de Lucio Sila, le había invadido un gran deseo de apoderarse del gobierno, y no tenía ninguna importancia por qué medios conseguirlo, con tal de obtener el poder para él. Se agitaba más y más por días su ánimo feroz por su carencia de patrimonio y por el remordimiento de sus crímenes; males, tanto uno como otro, que había aumentado con las artes que he mencionado arriba. Lo incitaban, además, las corruptas costumbres de la ciudad, a las que impulsaban males muy grandes y distintos entre sí: la lujuria y la avaricia.

V. Lucius Catiline was a man of noble birth, and of eminent mental and personal endowments; but of a vicious and depraved disposition. His delight, from his youth, had been civil commotions, bloodshed, robbery, and sedition; and in such scenes he had spent his early years. His constitution could endure hunger, want of sleep, and cold, to a degree surpassing belief. His mind was daring, subtle, and versatile, capable of pretending or dissembling whatever he wished. He was covetous of other men's property, and prodigal of his own. He had abundance of eloquence, though but little wisdom. His insatiable ambition was always pursuing objects extravagant, romantic, and unattainable.

Since the time of Sylla's dictatorship, a strong desire of seizing the government possessed him, nor did he at all care, provided that he secured power for himself, by what means he might arrive at it. His violent spirit was daily more and more hurried on by the diminution of his patrimony and by his consciousness of guilt; both which evils he had increased by those practices which I have mentioned above. The corrupt morals of the state, too, which extravagance and selfishness, pernicious and contending vices, rendered thoroughly depraved,



Ya que la ocasión nos ha recordado las costumbres de la ciudad, el propio tema parece aconsejar que volvamos arriba, y citemos, en pocas palabras, las instituciones de nuestros mayores en la paz y en la guerra, de qué modo han mantenido el estado, y en qué grandeza nos lo han dejado para que, alterado paulatinamente, se haya pasado a ser del más glorioso y mejor al peor y más criminal.

furnished him with additional incentives to action.

Since the occasion has thus brought public morals under my notice, the subject itself seems to call upon me to look back, and briefly to describe the conduct of our ancestors in peace and war; how they managed the state, and how powerful they left it; and how, by gradual alteration, it became, from being the most virtuous, the most vicious and depraved.



Euskarazko itzulpena

Luzio Katilina, aitoren semeen leinuan jaioa, indar handikoa izan zen, gorputz eta gogoz, baina izaera gaizto eta ustelekoa. Hark gaztetik37 izan zituen gustuko barne-liskarrak, hilketak, lapurretak eta herritarren arteko gorabeherak; eta horrelakoetan trebatzen eman zuen gaztaroa. Haren gorputzak gosea, hotza eta gaubeilak jasaten zituen, inorentzat sinesgarri izan daitekeen baino are gehiago. Haren espiritua ausarta, zitala eta aldakorra zen, desio zituen gauzak ezkutatzekoa eta disimulatzekoa, inoren ondasunen grinatsua, bereen xahutzailea, irritsetarako sutsua, elokuentzia nahikokoa (baina) zentzu gutxikoa. Haren gogo aseezinak gauza neurririk gabekoak, sinestezinak, bitxiak nahi zituen beti.

Luzio Silaren diktaduraren ondotik, botereaz jabetzeko grina handi batek menderatu zuen, eta ez zitzaion ardura hura zer eratan lortu, betiere beretzat bereganatuz gero. Egunez egun, gero eta gehiago estutzen zen haren gogo ankerra, familia-ondasunak xahutzeagatik eta (horrek sortzen zion) kontzientziako harragatik; gaitz bi horiek dagoeneko areagotuak zituen, lehenago aipatu ditudan maltzurkerien bidez. Gainera, herriaren ohitura ustelek akuilatzen zuten, eta, (ustelkeria) horretara, bi gaitz oso handik eta elkarrengandik desberdinek bultzatzen zuten: lizunkeriak eta zekentasunak.

Okasioak garai hartako hiriaren usadioak gogorarazi dizkigunez, badirudi hizpideak berak aholkatzen duela atzera itzuli eta hitz gutxitan aipatzeko zein ziren gure arbasoen erakundeak bakean eta gerran, nola iraunarazi zuten gobernua, zer bikain utzi ziguten (gobernua), eta, pixkanaka- pixkanaka transformatuz, nola bihurtu zen txarrena eta kriminalena onena eta bikainena izatetik.

37 Latinez ez dago nerabetasun kontzeptua. Berez, gaztaro egokiagoa da adulescentia itzultzeko.



SALUSTIO

2. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, XXIV

Katilinaren jarrera hauteskundeak galdu ondoren

Igitur comitiis habitis38 consules declarantur39 M. Tullius40 et C. Antonius. Quod factum primo popularis coniurationis concusserat. Neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed41 42in dies plura agitare:43 arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorum fide sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quendam portare, qui postea princeps fuit belli faciundi44 45. Ea tempestate plurumos46 cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur47, mulieres etiam aliquot, quae primo ingentis48 sumptus stupro corporis toleraverant, post, ubi aetas tantummodo quaestui neque luxuriae modum fecerat, aes alienum grande conflaverant. Per eas se49

Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbem incendere, viros earum vel adiungere sibi vel50 interficere51.

38 comitiis habitis: ablatibo absolutua.39 declarantur: modu pasiboa. 40 M. Tullius: Zizeron.41 tamen... sed: korrelazioa.42 neque tamen…sed…: korrelazioa.43 zehar-estiloa: aditzak infinitiboan daude, baina, itzultzean, jokatu egin behar ditugu.44 belli faciundi: gerundiboa.45 faciundi: faciendi.46 plurumos: plurimos. Arkaismoa.47 dicitur: modu pasiboa. Itzulpena, inpertsonala: omen, ei.48 ingentis: ingentes. Arkaismoa.49 se: infinitibozko perpausaren subjektua, akusatibo kasuan.50 vel…vel…; korrelazioa.51 posse…sollicitare…incendere…adiungere…interficere: infinitibozko perpausak.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/Cicero.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaNuevas medidas de Catilina tras perder las elecciones al consulado.

Ingelesezko itzulpena Catilina’s attitude after the elections by John Selby Watson.

XXIV. Así pues, celebrados los comicios, son declarados cónsules M. Tulio y C. Antonio, hecho que, en un principio, había aterrado a los cómplices de la conjuración. Sin embargo, no disminuía la actividad de Catalina, sino que, de día en día, trataba más asuntos; preparaba armas en lugares oportunos por Italia; llevaba a Fésulas, a casa de un tal Manlio, quien luego fue el primero en comenzar la guerra, dinero tomado en préstamo por su crédito o el de sus amigos. En este tiempo se dice que se unieron a él muchos hombres de todas las clases (estamentos), también algunas mujeres que , al principio, habían hecho frente a enormes gastos con el comercio de su cuerpo y luego, cuando la edad había puesto límite solamente a sus ingresos y no al lujo, habían amontonado grandes deudas. Por medio de ellas, Catalina creía que podría sublevar a los esclavos de la ciudad, incendiar la urbe, ganarse a los esposos de aquellas o si no matarlos.

XXIV. Accordingly, when the comitia were held, Marcus Tullius and Caius Antonius were declared consuls; an event which gave the first shock to the conspirators. The ardor of Catiline, however, was not at all diminished; he formed every day new schemes; he deposited arms, in convenient places, throughout Italy; he sent sums of money, borrowed on his own credit, or that of his friends, to a certain Manlius, at Faesulae, who was subsequently the first to engage in hostilities. At this period, too, he is said to have attached to his cause great numbers of men of all classes, and some women, who had, in their earlier days, supported an expensive life by the price of their beauty, but who, when age had lessened their gains but not their extravagance, had contracted heavy debts. By the influence of these females, Catiline hoped to gain over the slaves in Rome, to get the city set on fire, and either to secure the support of their husbands or take away their lives.




Horrela, hauteskundeak egin ondoren, Marko Tulio eta Kaio Antonio aukeratu zituzten kontsul. Hasieran, gertaera horrek izutu egin zituen zimarkuaren konspiratzaileak. Hala eta guztiz ere, Katilinaren kemena ez zen urritu; kontrara, gero eta kontu gehiagotan aritu zen egunez egun: armak gordetzen zituen Italian zehar, leku egokietan; bere edo lagunen kredituan mailegatutako dirua eramaten zuen Fesulasera, Manlio delako batenera, geroago gerrari ekiten lehenengoa izan zena. Garai horretan, klase askotako gizon ugari batu omen zitzaizkion, baita emakume batzuk ere. Emakume horiek52, euren lehen egunetan, gorputza salduz bizimodu ikaragarri garestia izandakoak ziren; geroago, adinak diru-sarrerak murriztu zizkienean baina ez luxua, zor handiak metatutakoak ziren. (Emakume) horien bidez, Katilinak uste zuen hiriko esklaboak matxinaraziko zituela, Erromari sua eman, emakumeon senarrak bereganatu, edo, bestela, erail egingo zituela.

52 Latinezkoan, erlatibozko perpausa.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/53/Michel_Ghislain_Stapleaux_-_Marcus_Atilius_Regulus.jpg


SALUSTIO

3. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, XXXI

Hiria izututa. Katilinaren jarrera Senatuaren aurrean

Quibus rebus permota civitas atque inmutata urbis facies erat. Ex summa laetitia atque lascivia, quae53 diuturna quies54 pepererat, repente omnis55 tristitia invasit:56 festinare, trepidare, neque loco neque57 homini 58cuiquam satis credere, neque bellum gerere neque59

pacem habere, suo quisque metu pericula metiri60 61. Ad hoc mulieres, quibus rei publicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, adflictare62 sese, manus supplices63 ad caelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare omnia, omni rumore pavere, superbia atque deliciis omissis64 sibi patriaeque diffidere. At Catilinae crudelis animus eadem illa movebat, tametsi praesidia parabantur et ipse lege Plautia65 interrogatus erat ab L. Paulo66. Postremo dissimulandi causa67 aut sui expurgandi68, sicut iurgio lacessitus foret69, in senatum venit. Tum M. Tullius consul70, sive praesentiam eius timens sive71 ira conmotus, orationem habuit luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. Sed ubi ille adsedit Catilina, ut erat

53 quae: akusatibo neutro plurala. Mendeko perpausa, aposizioan.54 diuturna quies: Mario eta Silaren aurkako azken gerra zibila 19 urte lehenago amaitu zen.55 omnis: omnes. Arkaismoa. Infinitiboaren subjektua.56 Zehar-estiloa. Infinitibo historikoak dira. Itzulpena: aditz jokatuak.57 neque loco neque homini: korrelazioa. Ne+atque.58 loco...homini...: datiboak.59 neque bellum gerere, neque pacem habere: korrelazioa.60 festinare, trepidare,credere, gerere, habere, metiri: infinitibo historikoak. Zehar-estiloan idatzita dago. Aditzak jokatuta baleude bezala itzuli behar dira.61 metiri: infinitibo pasiboa. Aditz deponentea.62 adflictare: afflictare. Arkaismoa.63 supplices: mulieresekin lotuta. Ez doa manusekin. Tendere aditzaren subjektua.64 superbia atque deliccis omissis: ablatibo absolutua.65 lege Plautia: K.a. 89an onartu zuten. Hirian armen bidez istiluak bultzatzen zituen edonork heriotza-zigorra jasoko zuen. Izan ere, debekatuta zegoen Erroman bertan armak eramatea.66 interrogatus erat ab L. Paulo: perpaus pasiboa. Ab L. Paulo osagarri agentea da.67 dissimulandi causa: gerundiboa. Helburuzkoa.68 sui expurgando: gerundiboa. Helburuzkoa.69 foret: esse. Arkaismoa.70 M. Tullius consul: Marko Tullio Zizeron kontsula.71 sive preaentiam…sive ira…: korrelazioa.



paratus ad dissimulanda omnia72, demisso voltu73, voce supplici postulare a patribus74 coepit, ne quid de se temere crederent:75 ea familia ortum76, ita se ab adulescentia vitam instituisse77, ut omnia bona in spe haberet; ne existumarent78 sibi, patricio homini79, cuius ipsius atque maiorum pluruma80 beneficia in plebem Romanam essent, perdita re publica opus81 esse, cum eam servaret M. Tullius, inquilinus civis urbis Romae. Ad hoc maledicta alia cum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. Tum ille furibundus: "Quoniam quidem circumventus", inquit, "ab inimicis praeceps agor, incendium meum ruina restinguam82.

72 ad dissimulanda omnia: gerundiboa. Helburuzkoa.73 demisso vultu: ablatibo absolutua.74 patribus: senatariak. Gobernuaz arduratzen zirenek patri patriae izena zuten, hots, herriaren babesleak.75 Zehar-estiloa hementxe hasiko da.76 ortum (esse): sum aditzaren elipsia.77ortum (esse), instituisse, esse, obstrepere, vocare: infinitiboak, zehar-estiloan. Aditz jokatuak balira bezala itzuli behar da.78 existumarent: existimarent. Arkaismoa. 79patricio homini: patrizioak, hots, Erroma sortu zuten lehenengo erromatarrak, aristokrazia osatzen zutenak. Zizeron erdi mailako familiakoa izanik ere senatari izatera iritsi zenez, mesprezatu egiten zuten senatari patrizio batzuek.80 pluruma: plurima. Arkaismoa.81 opus: deklinatu gabeko neutroa. Itzulpena: behar izan.82 restinguam (esse): sum aditzaren elipsia.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4e/Marc_Tulle_Ciceron.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c9/Fresco_of_woman_with_tray_in_Villa_San_Marco_retouched.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaActitud de Catilina en su comparecencia ante el Senado.

Ingelesezko itzulpena His effrontery in the Senate by Jared W. Scudder.

Con esto estaba conmovida la población y el aspecto de la ciudad cambiado. De una gran alegría y lujuria que había producido una larga calma, de repente invadió a todos la tristeza: iban deprisa; se agitaban; no se fiaban lo suficiente ni de ningún lugar ni de ninguna persona; ni estaban en guerra, ni tenían paz; cada uno medía los peligros por su miedo. Además, las mujeres, a las que había invadido un temor insólito a la guerra por la grandeza del gobierno, se afligían; levantaban suplicantes las manos al cielo; se compadecían de sus hijos pequeños; preguntaban; temían todo; abandonados orgullo y placeres, estaban temerosas por sí mismas y por su patria.

Pero el ánimo cruel de Catilina causaba aquello mismo, aunque se disponían guardias y él mismo había sido acusado por Lucio Paulo conforme a la ley Plaucia. Finalmente, para disimular o para justificarse, por si fuera atacado, vino al senado. Entonces el cónsul Marco Tulio, ya temiendo la presencia de aquél, ya alterado por la ira, pronunció un discurso espléndido y útil al gobierno, discurso que luego editó por escrito.

By such proceedings as these the citizens were struck with alarm, and the appearance of the city was changed. In place of that extreme gayety and dissipation, to which long tranquillity had given rise, a sudden gloom spread over all classes; they became anxious and agitated; they felt secure neither in any place, nor with any person; they were not at war, yet enjoyed no peace; each measured the public danger by his own fear. The women, also, to whom, from the extent of the empire, the dread of war was new, gave way to lamentation, raised supplicating hands to heaven, mourned over their infants, made constant inquiries, trembled at every thing, and, forgetting their pride and their pleasures, felt nothing but alarm for themselves and their country.

Yet the unrelenting spirit of Catiline persisted in the same purposes, notwithstanding the precautions that were adopted against him, and though he himself was accused by Lucius Paullus under the Plautian law. At last, with a view to dissemble, and under pretense of clearing his character, as if he had been provoked by some attack, he went into the senate-house. It was then that Marcus Tullius, the consul, whether alarmed at his presence, or fired with indignation against him, delivered that splendid speech, so beneficial to the republic, which he



Pero cuando aquél se sentó, Catilina, como estaba preparado para disimular todo, vuelto el rostro hacia abajo, con voz suplicante empezó a pedir a los senadores: que no le juzgasen a la ligera; que había nacido de tal familia; que había formado su vida desde la juventud de tal modo que podía esperar toda suerte de bienes; que no juzgasen que él, un hombre patricio, cuyos antepasados y él mismo habían hecho muchos servicios al pueblo romano, tenía necesidad de la ruina del gobierno, cuando creían que lo defendía Marco Tulio, un mero ciudadano inquilino de la ciudad de Roma. Sobre esto, como añadiese otras injurias, protestaban todos, lo llamaban enemigo y parricida. Entonces aquél, enfurecido, dijo: “puesto que estoy realmente rodeado de enemigos y soy empujado al precipicio, apagaré mi incendio con ruinas.”

afterward wrote and published.

When Cicero sat down, Catiline, being prepared to pretend ignorance of the whole matter, entreated, with downcast looks and suppliant voice, that "the Conscript Fathers would not too hastily believe any thing against him;" saying "that he was sprung from such a family, and had so ordered his life from his youth, as to have every happiness in prospect; and that they were not to suppose that he, a patrician, whose services to the Roman people, as well as those of his ancestors, had been so numerous, should want to ruin the state, when Marcus Tullius, a mere adopted citizen of Rome, was eager to preserve it." When he was proceeding to add other invectives, they all raised an outcry against him, and called him an enemy and a traitor. Being thus exasperated, "Since I am encompassed by enemies," he exclaimed, "and driven to desperation, I will extinguish the flame kindled around me in a general ruin."


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cd/Boulanger_Gustave_Clarence_Rudolphe_The_Slave_Market.jpg



Kontu horiek zirela eta, asaldatuta zegoen herria, eta hiriaren itxura, aldatuta. Luzaroko lasaitasunak eragindako alaitasun eta lizunkeria handitik, bat-batean, tristura hedatu zen guztien artean: lasterka zebiltzan; asaldatuta eta larrituta zeuden; ez ziren nahikoa fidatzen ez inon, ez inorengan; ez zeuden gerran, baina ez zeukaten bakerik; nork bere beldurraren arabera neurtzen zituen arriskuak. Gainera, emakumeak, inperioaren hedadura zela-eta gerraren beldur ezohiko batek harrapatuta, samindu egiten ziren; zerura jasotzen zituzten eskuak, erreguka; seme-alaba txikien erruki ziren; edozertaz zebiltzan galdezka; zurrumurru guztien beldur ziren; harrotasuna eta plazerak alde batera utzita, ez zuten esperantzarik euren buruaren eta herriaren patuan.

Baina Katilinaren gogo ankerrak kausatzen zuen hori guztiori, guardiak ezartzen zizkioten arren eta Luzio Paulok Plautia legearen arabera akusatu zuen arren. Azkenean, (zimarkua) ostentzeko edo bere burua zuritzeko, Senatura etorri zen, badaezpada ere, hitzez (bakarrik) erasoko ziotelakoan. Orduan, Marko Tulio kontsulak, Katilinaren presentziak beldurturik edo hirak sumindurik, hitzaldi bat egin zuen, bikaina eta gobernuarentzat probetxugarria, geroago idatziz argitaratu zuena.

Baina, (Marko Tulio Zizeron) eseri zenean, Katilina, dena ostentzeko prest zegoenez, aurpegi goibelez, senatariei erreguka hasi zitzaien, arrenezko ahotsarekin, ez zezatela arinki epai; halako familian jaioa zela; bere bizitza gaztarotik halako moduan moldatu zuela, non zorion guztiak edukitzeko esperantza zuen; ez zezatela aldez aurretik pentsa berak, gizon patrizio batek ―haren arbasoek eta berorrek ere Erromako herri xeheari hainbat mesede egin zizkioten―, estatua hondatzeko beharra zuenik, eta Marko Tuliok, berriz, Erromako hirian kokatutako herritar xume batek, (estatua) defendatuko zuenik. Horri beste irain batzuk gehitzen ari zitzaizkiola, guztiak hasi ziren protestaka, eta etsai eta parrizida deitu zioten. Orduan, suminduta, esan zuen: “benetan, etsaiz inguratuta nagoenez eta amilarazi egingo nautenez, nire (inguruan isiotu duzuen) su-meta den-dena birrinduz amatatuko dut.”.



SALUSTIO

4. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, LIV

Zesarren eta Katonen arteko aldea

Igitur iis83 genus, aetas, eloquentia prope aequalia fuere84, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis ac85

munificentia magnus habebatur86, integritate vitae Cato. Ille mansuetudine et misericordia clarus87 factus88, huis servitas dignitatem addiderat. Caesar dando, sublevando, ignoscundo, Cato nihil largiundo89 90 gloriam adeptus est91. In altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies92. Illius facilitas, huius constantia laudabatur93. Postremo Caesar in animum induxerat94 laborare, vigilare; negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi magnum imperium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. At Catoni studium modestiae, decoris, sed maxume95 severitatis erat; non divitiis cum divite neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia96 certabat; esse quam videri97 bonus malebat: ita, quo minus petebat gloriam, eo magis98

illum sequebatur99.

83 iis: eis. Arkaismoa. 84 fuere: fuerunt.85 ac: et.86 habebatur: modu pasiboa.87 clarus: predikatiboa.88 factus: partizipioa. Perpaus pasiboa; hortaz, sum aditzaren elipsia dago hemen.89 dando, sublevando, ignoscundo…largiundo: gerundioak.90 ignoscundo, largiundo: ignoscendo, largiendo. Arkaismoak.91 adeptus est: perfektu pasiboa. Aditz deponentea: adipiscor92 in altero miseris…in altero malis…: paralelismoa.93 laudabatur: modu pasiboa.94 in animum induxerat: (+ infinitiboa/k). Egituraren itzulpena: ekin, aritu.95 maxume: maxime. Arkaismoa.96 non divitiis cum divite neque factione cum faccioso sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore cum inocente absistentia: kiasmoa eta paralelismoa.97 videri: infinitibo pasiboa. Esanahia: eman.98 quo minus...eo magis: korrelazioa.99 sequebatur: modu pasiboa. Aditz deponentea.



Gaztelaniazko itzulpenaComparación entre César, un militar, y Catón, un civil.

Ingelesezko itzulpena Parallel between Caesar and Cato by John Selby Watson.

LIV. Así pues, su familia, su edad y su elocuencia fueron casi iguales; semejante la grandeza de ánimo y lo mismo su gloria, pero distinta para cada uno.

César era considerado grande por sus beneficios y liberalidad; por la integridad de su vida, Catón. Aquél se hizo preclaro por su bondad y piedad; á éste su severidad le había añadido dignidad. César, dando, levantando, perdonando, alcanzó la gloria; Catón, no concediendo nada. En uno había refugio para los desgraciados; en otro castigo para los malvados. De aquél se alababa la afabilidad; de éste la constancia. Finalmente, César se había dedicado a trabajar, a estar alerta, a desdeñar lo suyo atendiendo los negocios de sus amigos; a no negar nada que fuese digno de ser dado; para sí deseaba un gran poder, un ejército y una guerra nueva, donde pudiese brillar su valor. En cambio, Catón tenía afición a la moderación, el decoro, pero, sobre todo, a la austeridad. No competía en riquezas con el rico, ni en intrigas con el intrigante, sino con el valiente en valor, con el recatado en pudor, con el generoso en desinterés; prefería ser bueno a parecerlo. Así cuanto menos buscaba la gloria, tanto más la conseguía éste.

LIV. Their birth, age, and eloquence, were nearly on equality; their greatness of mind similar, as was also their reputation, though attained by different means.

Caesar grew eminent by generosity and munificence; Cato by the integrity of his life. Caesar was esteemed for his humanity and benevolence; austereness had given dignity to Cato. Caesar acquired renown by giving, relieving, and pardoning; Cato by bestowing nothing. In Caesar, there was a refuge for the unfortunate; in Cato, destruction for the bad. In Caesar, his easiness of temper was admired; in Cato, his firmness. Caesar, in fine, had applied himself to a life of energy and activity; intent upon the interests of his friends, he was neglectful of his own; he refused nothing to others that was worthy of acceptance, while for himself he desired great power, the command of an army, and a new war in which his talents might be displayed. But Cato’s ambition was that of temperance, discretion, and, above all, of austerity; he did not contend in splendour with the rich, or in faction with the seditious, but with the brave in fortitude, with the modest in simplicity, with the temperate in abstinence, he was more desirous to be, than to appear, virtuous; and thus, the less he courted popularity, the more it pursued him.




Horrela, bada, ia berdinak izan zituzten jatorria, adina eta elokuentzia; antzekoa, gogo-handitasuna, eta omena ere bai, baina nork, berea.

Zesar apartekotzat hartzen zen, (bere) eskuzabaltasunarengatik eta mesedeengatik; Katon, berriz, bere bizimoduaren zintzotasunarengatik. Zesar ospetsu bihurtu zen errukia eta adeitasuna zela eta; Katoni, ordea, austeritateak gaineratu zion duintasuna. Zesarrek emanez, bihotzak altxatuz, barkatuz lortu zuen omen ona; Katonek, ostera, ezer ez emanez. Batarengan, babesa zuten zorigaiztokoek; bestearengan, berriz, zigorra, gaiztoek. Zesarrena, xalotasuna laudatzen zen; Katonena, ordea, irmotasuna. Azkenik, Zesarrek gogor ekin zion lan egiteari, erne egoteari, lagunen kontuetan arreta jartzeko bereei jaramonik ez egiteari, ematea merezi zuen ezer ez ukatzeari; beretzat, ostera, botere handi bat, armada bat eta adorea erakusteko moduko gerra berri bat nahi zituen.

Aldiz, Katonen anbizioak apaltasuna, diskrezioa ziren, baina, batez ere, austeritatea. Ez zen lehiatzen aberatsarekin aberastasunean, azpikariarekin, azpijokoetan. Alderantziz: lehiatzen zen adoretsuarekin ausardian; apalarekin, xalotasunean; zintzoarekin, neurribidean; nahiago zuen ona izan (onaren) plantak egin baino. Horrela, ospea zenbat eta gutxiago bilatu, orduan eta gehiago zihoakion atzetik segika.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/52/Julius_Caesar.gif


SALUSTIO

5. Testu aukeratua: Katilinaren zimarkua, LXI

Guduaren ostean. Katilinaren adorea, desegigoa eta heriotza. Garaileak

Sed confecto proelio100 tum vero cerneres101, quanta audacia quantaque animi vis102 fuisset in exercitu Catilinae. Nam103 fere quem104 quisque vivus pugnando105 locum ceperat, eum106 amissa anima107 corpore tegebat. Pauci autem, quos medios cohors praetoria disiecerat, paulo divorsius108, sed omnes tamen advorsis volneribus conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est109 paululum etiam spirans110 ferociamque animi, quam habuerat vivus, in voltu retinens. Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis111 ingenuus captus est112: ita cuncti suae hostiumque vitae iuxta pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat113; nam strenuissumus quisque114 aut occiderat in proelio aut graviter volneratus discesserat115. Multi autem, qui e castris visundi aut spoliandi116 gratia117 processerant, volventes hostilia cadavera amicum alii, pars118 hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item,

100 ablatibo absolutua101 cerneres: 2. pertsona singularrean. Itzulpena: 3. pertsona singularra, edo inpertsonala.102 quanta audacia quantaque animi vi: paralelismoa.103 nam: zeren.104 Komunztadura: quem...locum. 105 pugnando: gerundioa.106 Komunztadura: eum...corpore.107 amissa anima: ablatibo absolutua.108 divorsius, advorsis, volneribus: diversius, adversis, vulneribus. Arkaismoak. 109 repertus est: modu pasiboa. Itzulpena: modu aktiboa.110 spirans, retinens: partizipioak.111 civis: hiritarra. Erroman civisak libreak ziren; besteak, berriz, atzerritarrak edo esklaboak ziren.112 captus est: modu pasiboa. Itzulpena: modu aktiboa.113 adpetus erat: adipiscor, aditz deponentea. Kontuz: esanahiz, ez da pasiboa.114 quisque: singularra. Itzulpena: pluralean, izen kolektiboa balitz bezala. Beraz, itzultzerakoan, aditzaren komunztadurak bat egin behar du.115 aut occiderat in proelio aut graviter vulneratus discesserat: paralelismoa.116 visendi aut spoliandi: gerundioa.117 e castris visendi aut spoliandi gratia: kiasmoa.118 alii, pars: batzuk… beste batzuk…



qui inimicos119 suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitum laetitia, maeror, luctus atque gaudia120 agitabantur.

119 inimicos: pertsona baten etsaia. Hitzez hitz, laguna ez den pertsona. Hostis,-is: gerra-etsaia.120 laetitia, maeror, luctus atque gaudia: variatioa.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Jacques-Louis_David%2C_Le_Serment_des_Horaces.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bd/Roman_Lictor_Clothes.png

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/Roman_Soldiers.png


Gaztelaniazko itzulpenaDespués del combate. Muerte de Catilina. Vencedores.

Ingelesezko itzulpena His (Catalina’s) bravery, defeat, and death by Jared W. Scudder.

Pero, concluido el combate, entonces se podía ver en verdad cuánta audacia y cuánta fuerza de espíritu había existido en el ejército de Catalina. Pues casi cada uno cubría con su cuerpo, perdida la vida, aquel lugar que había ocupado cuando luchaba vida. Sin embargo, unos pocos, que la cohorte pretoriana había dispersado, habían caído un poco fuera de sus sitios; pero todos, sin embargo, con heridas de frente. En cambio, Catilina fue encontrado lejos de los suyos entre los cadáveres de los enemigos, aún respirando un poco y conservando en el rostro, la fiereza de espíritu que había tenido vivo. Finalmente, de todas las tropas ni en el combate, ni en la huida fue capturado ciudadano libre alguno: así todos habían perdonado por igual su vida y la de sus enemigos.

Y, sin embargo, el ejército del pueblo romano no había alcanzado una victoria alegre o incruenta. Pues los más valientes o habían caído en combate o habían salido gravemente heridos. También muchos, que habían salido del campamento con el propósito de ver o expoliar, al dar la vuelta a los cadáveres enemigos, unos encontraban a un amigo, otros a un huésped o a un pariente; incluso hubo quienes reconocieron a enemigos personales suyos. Así,

LXI. When the battle was over, it was plainly seen what boldness, and what energy of spirit, had prevailed throughout the army of Catiline; for, almost every where, every soldier, after yielding up his breath, covered with his corpse the spot which he had occupied when alive. A few, indeed, whom the praetorian cohort had dispersed, had fallen somewhat differently, but all with wounds in front. Catiline himself was found, far in advance of his men, among the dead bodies of the enemy; he was not quite breathless, and still expressed in his countenance the fierceness of spirit which he had shown during his life. Of his whole army, neither in the battle, nor in flight, was any free-born citizen made prisoner, for they had spared their own lives no more than those of the enemy.

Nor did the army of the Roman people obtain a joyful or bloodless victory; for all their bravest men were either killed in the battle, or left the field severely wounded. Of many who went from the camp to view the ground, or plunder the slain, some, in turning over the bodies of the enemy, discovered a friend, others an acquaintance, others a relative; some, too, recognized their enemies. Thus, gladness and sorrow, grief and joy, were variously felt throughout the



por todo el ejército, se repartía distintamente la alegría, el dolor, el duelo o la satisfacción.

whole army.


Gudua behin amaitu eta gero, begien bistakoa zen zenbaterainoko adorea eta zenbaterainoko espiritu-indarra egon zen Katilinaren armadan, zeren eta ia (soldadu) bakoitzak bizirik zegoela borrokan hartzen zuen leku berbera estaltzen zuen bere gorpuarekin, (azken) arnasa eman ondoren. Hala ere, gutxi batzuk, pretoriar kohorteak sakabanatu zituenak, (bere lekutik) haranztxoago erori ziren, baina, guztiak, ordea, zauriak aurrealdean zituztela. Katilina, ostera, beretarrengandik urrun aurkitu zuten, etsaien gorpuen artean, oraindino arnas apur bat hartzen eta aurpegian bizirik zegoeneko espiritu-gogortasuna gordetzen. Azkenik, tropa guztietatik, herritar libre bat bera ere ez zuten atzitu ez borrokan, ez ihesean. Horrela, guztiek euren eta etsaien bizia modu berean barkatu zioten elkarri.

Eta, hala ere, erromatar herriaren armadak ez zuen lortu garaipen alai edo odolgabekoa, zeren adoretsuenak guduan hil ziren, edo larri zaurituta egin zuten alde. Bestalde, (sarraskia) ikusteko edo harrapakinak osteko nahian kanpamendutik irten ziren hainbat pertsonatako batzuek, etsaien gorpuei buelta emandakoan, adiskide bat aurkitzen zuten; beste batzuek, senide bat edo apopilo bat; izan zen bere etsairik ezagutu zuenik ere. Hala, alaitasuna, bihozmina, dolumina eta gozamena desberdin banatzen ziren armada osoan.


Salustio vs Suetonio Salustio, Jugurtaren aurkako gerra

SALUSTIO

6. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum,V

Salustioren asmoa liburua idazteko orduan. Jugurtaren jatorria

Bellum scripturus sum121, quod populus Romanus cum122 Iugurtha rege Numidarum gessit, primum quia magnum et atrox variaque123

victoria fuit, dein124 quia125 tunc primum superbiae126 nobilitatis obviam itum est127; quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae processit, ut128 studiis civilibus bellum atque vastitas Italiae finem faceret. Sed prius quam huiusce modi rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum129

omnia130 illustria magis magisque in aperto131 sint132. Bello Punico secundo133, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani134 Italiae opes maxume135 attriuerat, Masinissa rex Numidarum in amicitiam136 receptus a P. Scipione, cui137 postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora fecerat. Ob quae victis Carthaginiensibus et capto Syphace138, cuius in Africa magnum atque late imperium valuit, populus Romanus, quascumque urbis139 et agros manu ceperat, regi dono140 dedit. Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta141 nobis 121 scripturus sum: perifrastikoa, modu aktiboan. Geroaldiko esanahia.122 cum: kasu honetan, “aurka” esan nahi du, Jugurta etsaia zelako, eta ez laguna.123 magnum et atrox variaque victoria: variatioa, bi adjektibo eta kalitateko ablatibo bat dauzkagulako.124 primum...dein: korrelazioa.125 quia magnum...quia tunc...: paralelismoa.126 superbiae: datiboa.127 itum est: perfektu pasiboa. Eo aditza.128 eo(que)...,ut...: ondoriozko perpausa. 129 ad cognoscendum: gerundioa.130 omnia: subjektua.131 illustria magis magisque in aperto: variatioa eta kiasmoa.132 quo...sint: helburuzko perpausa. Perpausaren barruan, konparaketa bat ere badago.133 bello punico secundo: Bigarren gerra punikoa. Kartagoren eta Erromaren arteko gerra, K.a. 219-202.134 post magnitudine nominis Romani: 272 urtean, Pirro garaitu ondoren. Pirro Mazedoniako eta Epiroko erregea zen.135 maxume: maxime. Arkaismoa136 amicitiam: ez da ”adiskidetasuna”, “ ituna” baino.137 cui: datibo posesiboa.138 victis Carthaginiensibus et capto Syphace: ablatibo absolutuak.139 urbis: urbes; akusatibo plurala. Arkaismoa.140 dono dedit: aliterarioa. Dono: helburuzko datiboa; “sari gisa”.141 bona atque honesta: predikatiboak. Bona (erromatarrentzat erabilgarria) atque honesta (Masinisarentzat ohore bat).



permansit. Sed imperi vitaeque eius finis idem fuit. Dein Micipsa filius regnum solus obtinuit Mastanabale et Gulussa fratribus morbo absumptis142 143. Is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit Iugurthamque filium Mastanabalis fratris, quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum144 dereliquerat, eodem cultu quo liberos suos domi145 habuit.

142 mastanabale et Galussa fratibus morbo absumptis: ablatibo absolutua. Kausala.143 absumptis: assumptis. Arkaismoa.144 privatum: predikatiboa.145 domi: lokatiboa. Non galderari erantzuten dio.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/36/Numidia_220_BC-es.svg


Gaztelaniazko itzulpenaPropósito de Salustio al escribir su obra literaria. Orígenes de Jugurta.

Ingelesezko itzulpena The author's declaration of his design, and prefatory account of Jugurtha's family by Jared W. Scudder.

V. Voy a escribir sobre la guerra que hizo el pueblo romano contra Jugurta, el rey de los númidas; primero, porque fue grande y atroz, y con alternativas en la victoria; segundo, porque entonces, por primera vez, se le hizo frente a la arrogancia de la nobleza; dicha contienda perturbó todo lo humano y lo divino; y llegó a tal grado de locura, que la guerra y la devastación de Italia pusieron fin a las pasiones políticas. Pero, antes de comenzar la narración de semejante situación, me voy a remontar un poco atrás, a fin de que todo sea más claro y más evidente para su conocimiento.

En la segunda guerra púnica, durante la cual Aníbal, jefe de los cartaginenses, había castigado severamente el poderío de Italia desde que el nombre de Roma se hizo grande, Masinisa, rey de los Númidas, quien fue recibido en alianza por Publio Escipión, al cual después por su valor se le dio el sobrenombre “el Africano”, había realizado muchas y notables hazañas militares por las cuales, una vez vencidos los Cartagineses y hecho prisionero Sifax, cuyo imperio en África había sido poderoso y extenso, el Pueblo romano donó al rey todas las ciudades y territorios que había conquistado por su mano. Así

V. I am about to relate the war which the Roman people carried on with Jugurtha, King of the Numidians; first, because it was great, sanguinary, and of varied fortune; and secondly, because then, for the first time, opposition was offered to the power of the nobility; a contest which threw every thing, religious and civil, into confusion, and was carried to such a height of madness, that nothing but war, and the devastation of Italy, could put an end to civil dissensions. But before I fairly commence my narrative, I will take a review of a few preceding particulars, in order that the whole subject may be more clearly and distinctly understood.

In the second Punic war, in which Hannibal, the leader of the Carthaginians, had weakened the power of Italy more than any other enemy since the Roman name became great, Masinissa, King of the Numidians, being received into alliance by Publius Scipio, who, from his merits was afterward surnamed Africanus, had performed for us many eminent exploits in the field. In return for which services, after the Carthaginians were subdued, and after Syphax, whose power in Africa was great and extensive, was taken prisoner, the Roman people presented to Masinissa, as



pues, la amistad de Masinisa con nosotros siguió siendo buena y honrosa. Pero, el fin de su vida fue también el de su imperio. Despues, su hijo Micipsa obtuvo solo el reino, muertos sus hermanos Manastabal y Gulusa de enfermedad. (Micipsa) tuvo dos hijos: Aderbal y Hiempsal, y crió en su casa, con el mismo trato que a sus propios hijos, a un hijo de su hermano Manastabal llamado Jugurta, al que Masinisa había privado de la corona, ya que había nacido de una concubina.

a free gift, all the cities and lands that they had captured. Masinissa's friendship for us, accordingly, remained faithful and inviolate; his reign and his life ended together. His son, Micipsa, alone succeeded to his kingdom; Mastanabal and Gulussa, his two brothers, having been carried off by disease. Micipsa had two sons, Adherbal and Hiempsal, and had brought up in his house, with the same care as his own children, a son of his brother Mastanabal, named Jugurtha, whom Masinissa, as being the son of a concubine, had left in a private station.


http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scipio_Africanus_the_Elder.png


Euskarako itzulpena

Jugurta numidiarren erregearen aurka Erromako herriak egin zuen gerrari buruz idatziko dut; lehenengo, sekulakoa eta gordina izan zelako, eta batak zein besteak irabazteko modukoa; gero, orduantxe egin zitzaiolako aurre aitoren semeen harropuzkeriari lehenengo aldiz. Gerra horrek giza eta jainkozko guztia nahasi zuen, eta halako zorakeriaraino heldu zen, non gerrak eta Italiaren suntsipenak giltza eman zieten grina politikoei. Baina, egoera hori narratu aurretik, pittin bat joko dut atzera, guztia argiago eta garbiago uler dadin.

Bigarren gerra punikoan, Anibal kartagotarren buruzagiak Erromaren izena handi egin zenetik Italiaren boterea inoizko gogorren zigortu zuen hartan, Masinisa numidiarren erregeak aparteko ekintza militar gogoangarri asko egin zituen (gure alde) —izan ere, ituna egin zuen Publio Eszipionekin, zeinari geroago “Afrikarra” goitizena eman zitzaion, bere merituengatik—. (Ekintza) horiengatik, kartagotarrak garaitu eta Afrikan inperio luze-zabala zuen Sifax gatibu hartu ondoren, Erromako populuak erregeari (Masinisari) eman zizkion, sari gisa, bere eskuz konkistatu zituen hiri eta lurralde guztiak. Horrela, Masinisarekiko itunak guretzat onuragarri eta (Masinisarentzat) ohoragarri izaten jarraitu zuen. Baina haren bizitzaren eta inperioaren amaiera batera gertatu ziren. Gero, Mizipsa haren semeak berak bakarrik eskuratu zuen erresuma, Manastabal eta Gulusa (beste bi) anaiak gaixotasun batek jota hil zirelako. Hark bi seme izan zituen, Alderbal eta Hiempsal, eta etxean hazi eta hezi zuen, semeen pare, Manastabal anaiaren semea, Jugurta. Jugurtari Masinisak erregebidetza kendua zion, konkubina batengandik sortua zelako.



SALUSTIO

7. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, LIX

Marioren eta Jugurtaren arteko gudu bat

Igitur postero die, prius quam ad oppugnandum146 egrederetur147, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus erat, pro castris agitare iubet148, portas et proxima loca tribunis dispertit, deinde ipse pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur149. Interim Iugurtha ex occulto repente nostros invadit: qui in proximo locati150 fuerant, paulisper territi perturbantur, relicui151 cito subueniunt. Neque diutius Numidae resistere quiuissent, ni152 pedites cum equitibus permixti153 magnam cladem in congressu facerent. Quibus illi freti non, uti equestri proelio solet, sequi154, dein cedere, sed aduersis equis concurrere, implicare ac perturbare aciem : ita expeditis peditibus suis hostis paene victos dare155.

146 ad oppugnandum: gerundioa.147 egrederetur: aditz deponentea; formaz pasiboa izan arren, modu aktiboan itzuli behar dugu.148 iubet…dispertit…pergit…aggreditur: orainaldi historikoa. Lehenaldian euskaratu behar ditugu.149 aggreditur: aditz deponentea.150 locati…territi…: partizipioak. 151 relicui: reliqui: arkaismoa.152 neque… ni…: korrelazioa.153 permixti: partizipioa.154 sequi: infinitibo perfektua. Sequor aditz deponentea.155 sequi…cadere…concurrere…implicare…perturbare…dare: infinitiboak. Itzultzean, jokatu egingo ditugu aditzok.



Gaztelaniazko itzulpenaCombate entre Mario y Jugurta.

Ingelesezko itzulpena A battle between Mario and Jugurta by Alfred W. Pollard.

LIX. Así pues, al día siguiente, antes de combatir, ordena a toda la caballería que patrulle delante del campamento, en la parte por donde se esperaba la llegada del rey, encarga a los tribunos las puertas y las zonas próximas; después él se dirige hacia la fortificación y, como en el día anterior, ataca el muro. Entretanto, Jugurta, saliendo de su escondite, ataca de repente contra los nuestros; los que estaban situados más cerca se asustan un tanto y se perturban, los restantes acuden rápidamente (en ayuda).Y los númidas no hubiesen podido resistir mucho tiempo, si su infantería mezclada con la caballería no hubiera provocado una gran carnicería en el choque. Aquellos (caballería), confiados en éstos (infantería), no perseguían y luego retrocedían, como ocurre en las batallas ecuestres, sino que acometían de frente con los caballos, se embrollaban, y desordenaba las líneas; así, entregaban casi vencidos los enemigos a su rápida infantería.

LIX. The next day, before marching out to the attack, he ordered the whole of the cavalry to patrol before the camp, on the side by which the king had made his approach, and assigned the charge of the different gates and the neighboring points to the different tribunes. He then marched up to the town and attacked the wall as on the former day. While he was so engaged, Jugurtha suddenly dashed upon our men from an ambush. Those who had been posted nearest to his point of attack were for the moment frightened and thrown into confusion; the rest, however, quickly came to their aid. The Numidians could now have no longer stood their ground had not their infantry mingled with the horsemen made great havoc in the encounter. In reliance on these, instead of following the usual cavalry tactics of alternate pursuit and retreat, they charged horse against horse, and entangled and confused our ranks, and thus, by the help of their light infantry, almost defeated their enemy.




Horrela, hurrengo egunean, borrokatzera irten baino lehen, zalditeria guztiari agindu zion kanpamenduaren aurrean patruilatzeko, hain zuzen ere, erregea agertuko omen zen aldean; tribunoei, ateak eta hurbileko lekuak esleitu zizkien; gero, bera gotorlekura abiatu zen, eta, aurreko egunean bezala, harresiari egin zion eraso. Bitartean, Jugurta ezkutalekutik ustekabean oldartu zitzaien gureei; hurbilen kokatuta zeudenak asaldatu egin ziren pixka batean; gainerakoak arin joan zitzaizkien (laguntza ematera). Eta numidiarrek ezin izango zuten luzaroan erresistitu, zalditeriarekin nahasitako infanteriak sarraski gordina egin izan ez balu talka horretan. Horiengan (infanteriarengan) uste osoa jarrita, haiek (zaldunak) ez zebiltzan —zaldizko guduetan gertatu ohi den moduan— erasoka eta gero erretiraka. Aldiz, etsaien zaldien kontra oldartzen ziren, (gure) tropa-lerroak nahasi, eta desitxuratu egiten zituzten; horrela, ia garaitutako etsaiak entregatzen zizkioten infanteria arinari.



SALUSTIO

8. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, XCVI

Silaren jarrera armadan

Igitur Sulla, uti supra dictum est156, postquam in Africam atque in castra Marii cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli, sollertissimus157 omnium in paucis tempestatibus factus est158. Ad hoc milites benigne appellare159, multis rogantibus160, aliis161 per se ipse dare beneficia, inuitus accipere, sed ea properantius quam162 aes mutuum reddere, ipse ab nullo repetere, magis id laborare, ut illi quam plurimi deberent, ioca atque seria cum humillimis agere, in operibus, in agmine atque ad vigilias multus adesse, neque interim, quod praua ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni famam laedere, tantummodo neque consilio neque manu163 priorem alium pati164, plerosque antevenire. Quibus rebus et artibus brevi Mario militibusque165 carissimus166 factus167.

156 dictum est: perfektu pasiboa. Perpaus inpertsonal baten bidez itzul daiteke.157 sollertissimus: predikatiboa.158 factus est: perfektu pasiboa.159 Puntu honetan hasiko da zehar-estiloa. Ezaugarri nagusia infinitiboa da (appellare… dare… accipere… reddere… repetere… laborare… agere… adesse… laedere… pati… antevenire...) ; baina, itzultzerakoan, aditzak jokatu egin behar ditugu. 160 rogantibus: partizipioa.161 multis…aliis: korrelazioa.162 prosperantius quam: konparazioa.163 neque consilio neque manu: korrelazioa.164 pati: infinitiboa. Patior aditz deponentea.165 Mario militibusque: osagarri agenteak.166 carissimus: adjektibo superlatibo graduan eta predikatiboa.167 factus: perfektu pasiboa. Sum aditzaren elipsia.



Gaztelaniazko itzulpenaDescripción de Sila como militar.

Ingelesezko itzulpena Silla’s description as military by Jared W. Scudder.

XCVI. Así pues Sila, como se ha sido dicho antes, después de llegar a África y al campamento de Mario con la caballería, inexperto y desconocedor de la guerra como era antes, en poco tiempo se hizo el más versado de todos. Aparte de esto, hablaba amablemente con los soldados, hacía favores a muchos que se lo pedían, a otros por propia iniciativa; los aceptaba a la fuerza, pero los devolvía más rápido que si fuera un préstamo; él mismo no reclamaba nada a nadie; se esforzaba para que muchos le debieran a él; hacía bromas y trataba asuntos serios con los más humildes; en las trabajos, en la marcha y en las rondas asistía frecuentemente; y ni siquiera, como la maldita ambición suele hacer, dañaba la reputación de un cónsul o de cualquier persona honrada; de ningún modo soportaba que hubiera otro superior a él en prudencia o en valor y aventajaba a la mayoría. Por estos medios y artes, en poco tiempo, se hizo muy estimado por Mario y los soldados.

XCVI. When, as narrated above, he arrived with the cavalry in Marius' camp in Africa, Sulla was quite ignorant and unpracticed in war. In a short time, however, he became the most skillful soldier in the army. He addressed the men with kindness, granted many favors, both by request, and of his own accord, and was unwilling to receive those offered by others, though he returned these more readily than he did his loans; for his own part he never sought repayment, but rather was anxious to increase the number of his debtors. He would talk, both gravely and gaily, with the humblest, frequently visited the men at their work, on the march, and on guard, and all the time refrained from the vice of the meanly ambitious, and never injured the character of the consul or any man of honor; he contented himself with allowing none to excel him in counsel or action, and with himself outstripping most competitors. By these services and accomplishments he quickly endeared himself to Marius and the soldiers.




Horrela, bada, lehenago esan den moduan, Sula, hasieran gerra-kontuetan eskarmenturik gabekoa eta ezjakina, Afrikara eta Marioren kanpamendura heldu ostean, guztietarik iaioena bihurtu zen, denbora gutxian. Hortik aparte, soldaduekin adeitsuki hitz egiten zuen; batzuetan, erregutzen zioten askori mesedeak egiten zizkien; beste batzuei, bere borondatez; behartuta onartzen zituen (eskaintzen zizkioten mesedeak), baina diru-mailegu bat baino arinago itzultzen zituen; ez zion inori ezer erreklamatzen; ahalegin handia egiten zuen asko zorretan egon zitezen berarekin; txantxetan eta kontu serioetan aritzen zen apalenekin; maiz agertzen zen lanetan, martxetan eta zaintza-errondetan; eta ez zuen —anbizio madarikatuak ohi duen ez bezala— kontsulen baten edo beste inoren ospe ona zikintzen; inola ere ez zuen jasaten zuhurtzian edo adorean bera baino hoberik egotea, eta gehienak gainditzen zituen. Modu eta bide horien bidez, denbora gutxian, oso estimatu zuten Mariok eta soldaduek.

Mª Cruz Fernández Fernández

1 Praetorium 2 Via Praetoria 3 Via Principalis 4 Porta Principalis Dextra 5 Porta Praetoria (ate nagusia) 6 Porta Principalis Sinistra 7 Porta Decumana (atzeko atea)

51

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sulla_Glyptothek_Munich_309.jpg


SALUSTIO

9. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, XCIX

Marioren garaipena

Plurimum vero Marius imperitia hostium confirmatus168 quam maximum silentium haberi169 iubet, ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere170. Deinde ubi lux adventabat, defessis iam hostibus ac171 paulo ante somno captis172, de improuiso vigiles, item cohortium173 turmarum174 legionum175 176tubicines simul omnis signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere177 iubet. Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu repente exciti178, neque fugere neque arma capere neque179 omnino facere aut prouidere quicquam poterant: ita cunctos strepitu clamore, nullo subueniente, nostris instantibus, tumultu formidine [terrore] quasi vecordia ceperat. Denique omnes fusi fugatique arma et signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio quam omnibus superioribus interempti180. Nam somno et metu insolito181 impedita fuga182.

168 confirmatus: partizipioa. Mario hitzarekin komunztatzen da.169 haberi: infinitibo pasiboa.170 canere: infinitiboa. Aditz nagusia: iubet.171 ac: et.172 defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis: ablatibo absolutuak.173 cohors, cohortis: kohortea. Infanteriaren oinarrizko unitatea zen, hau da, 480 soldadu edo. Berez, legio baten % 10 zen. Kohorte bakoitzak hiru manipulu zituen, eta manipuluek 160na soldadu; manipulu bakoitzak, 2 zenturia, eta zenturiek, 80na soldadu. 174 turma,-ae: zalditeria-eskuadroi batek 30 zaldun zituen (equites). 175 cohortium turmarum legionum: genitibo pluralean daude, eta tubicines hitzaren osagarriak dira. Kontuz: ez dago komarik, baina alborakuntza-kasua da. Brevitas Sallustinaren adibide bat da.176 legio,-onis: 5200/6000 soldadu eta 300 zaldun.177 canere, tollere, erumpere: infinitiboak. Aditz nagusia: iubet. Infinitibozko perpausak; subjektua, akusatibo kasuan.178 ignoto... exciti: azalpenezko aposizioa. Mauri et Gaetuli hitzei dagokie.179 neque… neque… neque: korrelazioa.180 fusi fugatique… capta… interempti: sum aditzaren elipsia. Perpaus pasiboak dira; aditzak, perfektu pasiboan.181 somno et metu insolito: osagarri agentea.182 somno… fuga: sum aditzaren elipsia. Perpaus pasiboa.



Gaztelaniazko itzulpena Preparación de la guerra. Victoria de Mario.

Ingelesezko itzulpena War and Mario’s victory by Jared W. Scudder.

XCIX. Así Mario, efectivamente confirmada la poca pericia militar de los enemigos, ordena guardar el mayor silencio, y que ni siquiera toquen las trompetas, como se acostumbraba en el cambio de la guardia nocturna. Después, cuando se aproximaba la luz del día, cansados ya los enemigos y poco antes vencidos por el sueño, ordena de improviso a los centinelas, así como a los trompetas de las cohortes, escuadrones y legiones que, al mismo tiempo, den la señal y que los soldados den el grito de guerra, y salgan a todo correr por las puertas.

Los moros y gétulos, despertados repentinamente por un sonido desconocido y espantoso, no podían ni salir huyendo, ni coger las armas, ni hacer ni prever nada en absoluto: de este modo, les había entrado a todos una especie de locura con el estrépito, el griterío, la falta de ayuda, la carga de los nuestros, la confusión, el miedo y el pánico. Finalmente, todos fueron arrollados y puestos en huida, y (fueron) capturadas la mayor parte de sus armas y enseñas militares, y en este combate murieron muchos más que en todos los precedentes. Pues el sueño y el miedo insólito les obstaculizaron la huída.

XCIX. Marius, most of all, was encouraged by the inexperience the enemy betrayed and ordered perfect silence to be kept, forbidding even the ordinary calls to be sounded at the different watches. As daylight approached and the enemy, already wearied out, had been now for some little while overpowered by sleep, [he suddenly ordered] the watches and, with them, the trumpeters of the cohorts, squadrons, and legions, all simultaneously [to] sound an alarm, and the soldiers [to] raise a shout and sally forth from the gates.

The Mauritanians and Gaetulians, suddenly roused by an unfamiliar and terrifying din, could neither flee nor seize their arms, nor, in fact, take any action or measures for defence, to such an extent had the din and outcry, the absence of help, and the onset of our men, the confusion and panic, caused them all to be seized as with a kind of madness. To conclude, the whole army fled in utter rout; many arms and ensigns of war were captured, and more of the enemies were killed in this battle than in all those that preceded it. Sleep and an unwonted panic hampered their flight.




Horrela, etsaien trebetasun militar eskasa benetakoa zela baieztatu ondoren, Mariok agindu zuen erabat isilik egoteko eta tronpetak ere ez jotzeko gaueko zaintza-txandaketan egin ohi zuten ez bezala. Gero, egun-argia hurbildu ahala, etsaiak dagoeneko nekatuta eta apur bat lehenago loak hartuta zeudela, (Mariok) ustekabean agindu zien zentinelei eta kohorteetako, eskuadroietako eta legioetako tronpeta-jotzaileei ere batera jo zezatela seinalea, (eta) soldaduei, garrasika hasi eta ateetatik lasterka atera zitezela.

Mairuek eta getuliarrek, zalaparta ezezagun eta izugarriarekin bat-batean esnatuta, ezin zuten ihesik egin, ez armak hartu, ez ezertxo ere egin edota aurreikusi. Horrela, zalaparta, iskanbila, laguntzarik eza, gutarren erasoak, nahasmendua, beldurra eta izua zirela eta, halako erokeria batek harrapatu zituen guztiak. Azkenik, guztiak sakabanatu eta ihes eragin, eta arma eta bereizgarri militar gehienak atzeman zituzten (gutarrek), eta borroka honetan aurrekoetan baino askoz gehiago hil ziren. Izan ere, loak eta ez-ohiko beldurrak oztopatu zien ihes egitea.



SALUSTIO

10. Testu aukeratua: Bellum Iugurthinum, CXIV

Gerraren amaiera

Per idem tempus adversum Gallos, ab ducibus nostris183 Q. Caepione et Cn. Manlio male pugnatum184: quo metu Italia omnis contremuerat. Ibique et inde usque ad nostram memoriam Romani sic habuere185:186 'alia omnia virtuti suae prona esse; cum187 Gallis pro salute, non pro gloria certare.' Sed postquam bellum in Numidia confectum188, et Iugurtham vinctum adduci189 Romam190 nuntiatum est191, Marius consul192 absens193 factus194, et ei decreta195 provincia Gallia: isque calendis196 Ianuariis magna gloria consul triumphavit. Ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae197.

183ab ducibus nostris Q. Caepione et Cn Manlio: osagarri agentea. Perpausaren itzulpena, modu aktiboan.184 pugnatum: esse aditza aldez aurretik ulertuta dago. Sum aditzaren elipsia. Modu pasiboa.185 habuere: habuerunt.186 : zehar-estiloa. Infinitiboak.187 cum: ablatiboko preposizioa. Esanahiak: norekin eta noren aurka.188 confectum: esse. Sum aditzaren elipsia. Modu pasiboa. Itzulpena, modu aktiboan.189 adduci: infinitibo pasiboa. Itzulpena: modu aktiboa.190 romam: itzulpena, “Erromara”. Kasu akusatiboan, eta preposiziorik gabe.191 nuntiatum est: pasiboa. Itzulpena: modu aktiboa edo inpertsonala.192 consul: predikatiboa.193 absens: partizipioa, kasu nominatiboan. Mario izenarekin komunztatzen da.194 factus : sum aditzaren elipsia. Itzulpena: modu aktiboa edo inpertsonala.195 decreta: sum aditzaren elipsia. Itzulpena: modu aktiboa edo inpertsonala.196 calendis: Kalendas: hilabetearen lehenengo eguna.197 ea...sitae: sum aditza ulertuta. Aditzaren elipsia.



Gaztelaniazko itzulpenaEl fin de la guerra contra Yugurta.

Ingelesezko itzulpena The end of the war by Jared W. Scudder.

CXIV. Por este tiempo nuestros capitanes Quinto Cepion y Gneo Manlio fueron derrotados en su lucha contra los galos; con ello toda Italia había temblado de miedo. Desde entonces, y después sin interrupción, hasta nuestra época, los romanos han creído esto: que todo lo demás se podía superar por su valor, pero que contra los Galos no se peleaba por ganar gloria, sino por la supervivencia. Sin embargo, cuando se anunció que la guerra en Numidia había concluido y que traían preso a Yugurta a Roma, Mario fue elegido cónsul en su ausencia, y se le encargó la provincia de Galia. Y el uno de enero llegó triunfante con gran pompa e investido de cónsul. Por aquel tiempo la esperanza y las fuerzas de la ciudad estaban puestas en él.

CXIV. During this same period the Roman generals Quintus Caepio and Gn. Manlius were defeated in a battle against the Gauls, and all Italy trembled in the panic thus occasioned. From that day down to our own times the Romans have believed that, while their courage can surmount all else with ease, with the Gauls their contest is for preservation, not for fame. In the present crisis, when it was announced that the war in Numidia was ended, and that Jugurtha was being brought to Rome, Marius was elected consul in his absence, and Gaul decreed to him as his province. On the first of January the general who had won such renown, and was now consul, celebrated his triumph. At that crisis the hopes and the resources of the state were alike centered in him.




Sasoi horretan, galiarren aurkako borrokan, Kinto Zepion eta Gneo Manlio gure jeneralak garaitu zituzten; horregatik, beldurrez dardaraka egon zen Italia osoa. Ordudanik, eta gure garaira arte, erromatarrek honela uste izan dute: euren bertuteekin erraza zela beste guztia (gainditzea), (baina) galiarren aurka bizirik irauteko borrokatzen zutela, ez loria lortzeko. Baina, Numidiako gerra amaituta zegoela eta Jugurta Erromara preso zekartela zabaldu zenean, Mario kontsul hautatu zuten, bertan egon ez arren, eta Galia probintzia dekretatu zioten (administra zezan). Eta urtarrilaren batean, loria handiz, kontsul zela ospatu zuen triunfoa. Garai hartan, hiriaren itxaropena eta indarrak harengan zeuden jarrita.


Salustio vs Suetonio Suetonio, Hamabi zesarren bizitza

SUETONIO

11. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber I; Vita Divi Iuli, XL

Julio Zesarrek egutegian egin zituen aldaketak

Conversus hinc ad ordinandum rei publice198 statum fastos correxit iam pridem vitio pontificum per intercalandi199 licentiam adeo200 turbatos201, ut neque messium feriae aestate neque202

vindemiarum203 autumno conpeterent204; annumque205 ad cursum solis accommodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et intercalario mense sublato206 unus dies quarto quoque anno intercalaretur207. Quo autem magis in posterum ex Kalendi208

Ianuariis209 novis temporum ratio congrueret, inter Novembrem ac 210Decembrem211 mensem interiecit duos alios; fuitque212 is annus, quo haec constituebantur213, quindecim mensium cum intercalario, qui ex consuetudine in eum annum inciderat.214

198 ad ordinandum rei publicae: gerundiboa. Helburuzko esanahia.199 intercalandi: gerundioa.200 adeo...ut: ondoriozko esanahia.201 turbatos: partizipioa. Fastosekin komunztatzen da.202 neque messium…neque vindemiarum…: korrelazioa.203 messium...vendimiarum: nahiz eta pluralean egon, itzultzean singularra erabil dezakegu. 204 conpeterent: competerent. Arkaismoa.205 annumque: -que enklitikoa. Et annum.206 intercalario mense sublato: ablatibo absolutua.207 intercalaretur: modu pasiboa. Itzulpena: perpaus inpertsonala.208 kalendii: hilabetearen lehen eguna. Hilabete erromatarrean, izen bereziak zituzten 3 egunek: Kalendas, Nonas eta Idus, eta, data jartzeko, 3 egun horiek ziren erreferentziak.209 Ianuariis: urtearen lehen hilabetea. Jano jainkoari kontsakratuta zegoen. 210 ac: et.211 Novembrem ac Decembrem: hitzez hitz, bederatzigarren eta hamargarren hilabeteak.212 fuitque: -que enklitikoa.213 constituebantur: modu pasiboa. Itzulpena: perpaus inpertsonala.214 Hasieran, ilargiaren egutegia erabiltzen zen, hamar ilargialdikoa. Gero, Numa Ponpilio erregeak urtarrila eta otsaila hilabeteak erantsi zizkion urteari. K.a. II. mendean, urtea, martxoan hasi ordez, urtarrilean hastea erabaki zuten, baina ilargi-egutegia ez zetorren bat eguzki-egutegiarekin (ilargialdiko egutegiak 355 egun zituen eta). Hortaz, lau urtean behin, bi hilabete gehitzen hasi ziren, hau da, mens intercalarius. Julio Zesarrek egutegia erreformatu zuen, eta gaur egunekoaren oinarria sortu zuen. Juliotar egutegia izena eman zitzaion.



Gaztelaniazko itzulpenaIntento de César por establecer un calendario coherente.

Ingelesezko itzulpena Cesar’s attempt to establish a right calendar by Bill Thayer.

XL. Dedicándose luego a reorganizar el gobierno, corrigió el calendario, ya desde hacía tiempo desordenado por el abuso, ya antiguo, de los pontífices de intercalar días, de modo que las fiestas de la cosecha no coincidían ya en verano, ni las de la vendimia en otoño: ajustó el año al curso del sol, para que constase de 365 días y, suprimido el mes intercalar, se intercalase un día cada cuatro años. Para conseguir que, en lo sucesivo, a partir de las próximas calendas de enero, fuera más congruente, entre los meses de noviembre y diciembre intercaló otros dos meses, de tal modo que el año en el que se implantó esta (reforma) fue de quince meses con el mes intercalar que, según la costumbre, le había correspondido en ese año.

XL. Then turning his attention to the reorganization of the state, he reformed the calendar, which the negligence of the pontiffs had long since so disordered, through their privilege of adding months or days at pleasure, that the harvest festivals did not come in summer nor those of the vintage in the autumn; and he adjusted the year to the sun's course by making it consist of three hundred and sixty-five days, abolishing the intercalary month, and adding one day every fourth year. Furthermore, that the correct reckoning of seasons might begin with the next Kalends of January, he inserted two other months between those of November and December; hence the year in which these arrangements were made was one of fifteen months, including the intercalary month, which belonged to that year according to the former custom.




Gero gobernua berrantolatzeari ekinaz, (Zesarrek) egutegia zuzendu zuen, pontifizeek euren gogora egunak tartekatzeko bizio zaharrak aspalditik horren desitxuratua, non uzta-jaiak ez zetozen udarekin bat, ezta mahaskakoak udazkenarekin ere. Eta eguzkiaren ibilbidera egokitu zuen urtea, tartekatutako hilabetea ezabatu ondoren hirurehun eta hirurogeita bost egunekoa izan zedin eta lau urtean behin egun bat tarteka zedin. Are gehiago, hurrengo urtarrileko Kalendetatik aurrera urtaroekin bat etortzeko, beste bi hilabete txertatu zituen azaroaren eta abenduaren artean; hori zela eta, (erreforma) hura ezarri zen urtea hamabost hilabetekoa izan zen, ohiturari jarraituz urte horri zegokion tartekatutako hilabetea barne.



SUETONIO

12. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber I; Vita Divi Iuli, LXII

Julio Zesarren jarrera gerran eta armadarekin

Inclinatam215 aciem solus saepe restituit obsistens216

fugientibus217 retinensque singulos218 et contortis faucibus219

convertens220 in hostem et quidem adeo plerumque trepidos, ut221

aquilifer222 moranti223 se cuspide sit comminatus224, alius in manu detinentis reliquerit signum225.

215 inclinatam: partizipioa.216 obsistens...retinens...convertens...: partizipioak. Zesarri dagozkio.217 fugientibus: partizipioa. Erlatiboko perpausa baten bidez itzuli behar dugu.218 obsistens fugientibus retinensque singulos: paralelismoa.219 contortis faucibus: ablatibo absolutua. 220 contortis faucibus convertens: kiasmoa.221 adeo...ut: ut-en esanahi zehatz bat markatzen du.222 aquilifer: Erromako arrano-estandartea zeraman soldadua.223 moranti: partizipioa.224 sit comminatus: perfektu pasiboa. Comminuo aditza. Gramatikalki, comminatus sit da ordena zuzena, baina Suetoniok estilo-kontuengatik aldatu du; kasu honetan, indartzeko.225 signum: Erromaren estandartea arrano bat zen.



Gaztelaniazko itzulpenaCésar en el campo de batalla.

Ingelesezko itzulpena Caesar and his leadership in the battlefield by Bill Thayer.

LXII. A menudo él solo contuvo a sus ejércitos, cuando vacilaban, cerrando el paso a los que huían y sujetándolos uno por uno y agarrándoles por el cuello, les hacía enfrentarse con el enemigo. Del mismo modo, a veces, estaban hasta tal punto dominados por el miedo que un portaestandarte, detenido de esta manera, se dirigió contra él con la punta del portaestandarte; otro, al intentar (César) detenerle, le dejó el estandarte en la mano.

LXII. When his army gave way, he often rallied it single-handed, planting himself in the way of the fleeing men, laying hold of them one by one, and even catching them by the throat and forcing them to face the enemy; that, too, when they were in such a panic that an eagle-bearer made a pass at him with the point as he tried to stop him, while another left the standard in Caesar's hand when he would hold him back.


Askotan, berorrek bakarrik geldiarazi zituen amore ematen zuten soldaduak, ihes egiten zutenen bide erdian plantatuz, banan-banan eutsiz, eta, lepotik helduta, etsaiengana bihurtuz; eta, era berean, batzuetan hainbesteraino beldurtzen ziren, non behin arranodun batek (estandartearen) puntarekin mehatxatu baitzuen (Zesar) hala gerarazi zuenean; beste batek, ordea, eskuan utzi zion estandartea, geldiarazten saiatu zenean.



SUETONIO

13. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber II; Vita Divi Augusti, XXII

Pax Augusta

Ianum Quirinum226, semel atque iterum a condita urbe ante memoriam suam clausum, in multo breviore temporis spatio terra marique227 pace228 parta ter clusit. Bis ovans229 ingressus est230 urbem, post Philippense et rursus post Siculum bellum. Curulis triumphos231

tris egit, Delmaticum, Actiacum, Alexandrinum, continuo triduo omnes.

226Ianum Quirinum: gerrarako tenplua. Erromatarrek, gerra deklaratzeko, tenplu horren ateak irekitzen zituzten, eta irekita egoten ziren gerran zeuden bitartean.227 terra marique: formula.228 pace: Pax Augusta.229ovans: garaipen-ospakizuna. Gerra irabazi ondoren, jenerala Erroman sartzen zen, oinez, herriak ohoreak bihur ziezazkion. Ohorerik xumeena zen.230 ingressus est: aditz deponentea.231curulis triumphos: garaipen-ospakizuna. Jenerala, gerra irabazi ondoren, Erroman sartzen zen, zalgurdian, herriak ohoreak bihur ziezazkion. Ohorerik handiena zen.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Ara_Pacis_Rom.jpg


Gaztelaniazko itzulpena Pax Augusta.

Ingelesezko itzulpena Pax Augusta by Bill Thayer.

XXII. El templo de Jano Quirino, que desde la fundación de Roma solamente había estado cerrado dos veces, lo cerró tres veces en un tiempo mucho más corto, por estar asegurada la paz por mar y tierra. Dos veces entró en Roma con los honores de ovación: una, después de la guerra de Filipos, y la otra, después de la guerra de Sicilia. Celebró tres triunfos curules por sus victorias de Dalmacia, Actium y Alejandría, todos en tres días consecutivos.

XXII. The temple of Janus Quirinus, which had been closed but twice before his time since the founding of the city, he closed three times in a far shorter period, having won peace on land and sea. He twice entered the city in an ovation, after the war of Philippi, again after that in Sicily, and he celebrated three regular triumphs for his victories in Dalmatia, at Actium, and at Alexandria, all on three successive days.


Jano Kirinoren tenplua, Erromaren fundaziotik birritan baino itxi ez zena, hiru aldiz itxi zuen askoz ere denbora laburragoan, itsasoan eta lehorrean bakea ziurtatuta zegoelako. Birritan sartu zen Erroman ovatio garaile-ohoreekin: lehenengoa, Filipoko gerraren ostean, eta bigarrena, Siziliako gerraren ondoren. Hiru garaipen-ohore kurul ospatu zituen, Dalmaziako, Actiumgo eta Alexandriako garaipenengatik, guztiak hurrenez hurrengo hiru egunetan.



SUETONIO

14. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber II; Vita Divi Augusti, LXXXIII

Augustoren ariketa fisikoak eta aisialdia

Exercitationes campestres equorum et armorum statim post civilia bella omisit et ad pilam primo folliculumque transiit, mox nihil aliud quam vectabatur et deambulabat, ita ut in extremis spatiis232, subsultim decurreret segestria vel233 lodicula involutus. Animi laxandi causa234 modo piscabatur hamo, modo235 talis aut ocellatis nucibusque ludebat cum pueris minutis, quos facie et garrulitate amabilis undique conquirebat, praecipue236 Mauros et Syros. Nam pumilos atque distortos et omnis generis eiusdem ut ludibria naturae malique ominis abhorrebat.

232 extremis spatiis: eguraldi aldakorra.233 vel: juntagailua.234 animi laxandi causa: gerundiboa. Helburuzko esanahia.235 modo…modo…: korrelazioa.236 -ve: juntagailu enklitikoa.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/eb/Statue-Augustus.jpg

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Knuck_dice_Steatite_37x27x21_mm.JPG

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/22/August_Pio-Clementino_Inv259.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaEntrenamiento y ocio de Augusto.

Ingelesezko itzulpena Augustus’ exercises and spare time by Bill Thayer.

LXXXIII. Inmediatamente después de las guerras civiles renunció a los ejercicios de equitación y manejo de armas, y los sustituyó, primeramente, por la pelota y por el balón; muy pronto, se limitó a pasear a pie o en litera, y, al terminar el paseo, corría saltando, cubierto, según el clima extremo, con una tela fina o una manta. Para relajar su espíritu, unas veces pescaba con caña, otras veces jugaba a los dados, a la taba o a las nueces con niños pequeños cuyo rostro y charla le agradaban y que le buscaban por todas partes, especialmente moros y sirios. Pero a los enanos, contrahechos y deformes los aborrecía como engendros de la naturaleza y portadores de malos presagios.

LXXXIII. Immediately after the civil war he gave up exercise with horses and arms in the Campus Martius, at first turning to pass-ball and balloon-ball, but soon confining himself to riding or taking a walk, ending the latter by running and leaping, wrapped in a mantle or a blanket. To divert his mind he sometimes angled and sometimes played at dice, marbles and nuts with little boys, searching everywhere for such as were attractive for their pretty faces or their prattle, especially Syrians or Moors; for he abhorred dwarfs, cripples, and everything of that sort, as freaks of nature and of ill omen.


Gerra zibilak amaitu eta berehala, bertan behera utzi zituen (Marteren) zelaiko zaldi- eta arma-ariketak, eta, lehenengo, pilotara eta baloira lerratu zen; handik gutxira, oinez edo angarilan paseatu baino ez zuen egiten; saltoka egiten zuen arineketan, eguraldiaren arabera oihal batez edo tapaki batez estalita. Espiritua lasaitzeko, batzuetan amuz egiten zuen arrantzan; beste batzuetan, dadoetan, tortoloxetan edo intxaurretan jolasten zen ume txikiekin, zeinak edonondik ekartzen zizkioten euren aurpegi eta berba-jario atseginarengatik, batez ere mairuak eta siriarrak; zeren nanoak, makerrak eta halako guztiak gorrotatzen zituen, naturaren munstrotzat eta zorigaiztokotzat hartuta.



SUETONIO

15. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber III; Vita Tiberii, XXX

Tiberioren lehenengo urteak inperioan: estatu demokratikoaren itxurak gordetzen ahalegindu zen

Quin etiam speciem libertatis quandam induxit conservatis senatui ac237 magistratibus et maiestate pristina et238 potestate239. Neque tam parvum quicquam neque tam240 magnum publici privatique negotii fuit, de quo non ad patres conscriptos241

referretur242: de243 vectigalibus ac monopoliis, de exstruendis reficiendisve244 operibus245, etiam de legendo vel246 exauctorando milite ac legionum et auxiliorum discriptione247, denique quibus imperium prorogari aut extraordinaria bella mandari, quid et qua forma regum litteris rescribi248 placeret. Praefectum alae de vi et rapinis reum causam in senatu dicere coegit. Numquam curiam nisi249

solus intravit; lectica quondam intro latus aeger comites a se removit.

237 ac: et.238 et...et...: korrelazioa.239 conservatis senatui ac magistratibus et maiestate pristina et potestate: ablatibo absolutua.240 neque tam…neque tam: paralelismoa.241 patres conscriptos: senatariak (formula: patres et conscriptos).242 referretur: pasiboa.243 de: ablatiboko preposizioa. Zertaz edo zeri buruz.244 -ve: aukerako juntagailua. Enklitikoa.245 de extruendis reficiendisve operibus: gerundiboa.246 vel: aukerako juntagailua. Aurrekoarekin korrelazioa sortzen du.247 de legendo vel exauctorando milite ac…discriptione: gerundiboa. Paralelismoa. 248 prorogari, mandari, rescribi: infinitibo pasiboak.249 numquam…nisi: baiezko zentzua, hau da, beti.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Camera_picta%2C_cesari%2C_tiberio_01.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaTiberio mantiene la estructura política del gobierno democrático: el Senado.

Ingelesezko itzulpena Tiberius and the Senate by Bill Thayer.

XXX. Más aún introdujo cierta apariencia de libertad, conservando para el Senado y para las magistraturas la antigua potestad y dignidad. Así no hubo asunto público o privado, importante o insignificante, sobre el cual no hiciera saber al senado. Les consultaba, en efecto, sobre los impuestos y los monopolios; sobre las construcciones y reparaciones de los edificios públicos; sobre el reclutamiento y el licenciamiento de los soldados; sobre el acantonamiento de las legiones y de las tropas auxiliares; finalmente, sobre la prórroga de los mandos o la dirección de las guerras extranjeras; y sobre las contestaciones que debían darse a las cartas de los reyes, y en qué forma. Obligó a presentar su defensa al senado al comandante de un ala de caballería, acusado de violencias y rapiña,. Siempre entró solo en el senado, y un día que le llevaron enfermo en su litera, despidió en seguida a su comitiva.

XXX. He even introduced a semblance of free government by maintaining the ancient dignity and powers of the senate and the magistrates; for there was no matter of public or private business so small or so great that he did not lay it out before the senators, consulting them about revenues and monopolies, constructing and restoring public buildings, and even about levying and disbanding the soldiers, and the disposal of the legionaries and auxiliaries; finally about the extension of military commands and appointments to the conduct of wars, and the form and content of his replies to the letters of kings. He forced the commander of a troop of horse, when charged with violence and robbery, to plead his cause before the senate. He always entered the House alone; and when he was brought in once in a litter because of illness, he dismissed his attendants.




Are gehiago, halako askatasun-itxura bat gorde zuen, Senatuari eta magistraturei lehengo eskumenak eta duintasuna bere hartan utzita. Horrela, ez zen egon kontu publiko zein pribaturik, ganorazko nahiz ganora bakorik, Senatuaren jakinaren gainean jartzen ez zuenik: zergez eta monopolioez kontsultatzen zuen; eraikin publikoak eraikitzeaz eta konpontzeaz; soldaduak errekrutatzeaz eta lizentziatzeaz, eta tropa laguntzaileak eta legioak egokitzeaz; azkenik, armadaburuen kargua luzatzeaz edo atzerriko gerretan hartu beharreko jokamoldeaz, eta zer eta nola erantzun erregeen gutunei. Zalditeria-troparen komandante bat, indarkeriaz eta harrapakeriaz akusatua, defentsa aurkeztera behartu zuen Senatuaren aurrean. Beti sartu zen bakarrik Senatuan, eta, gaixorik zegoen batean angarilan eraman zutenean, berehala bidali zituen kanpora bere zerbitzariak.



SUETONIO

16. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber III; Vita Tiberii, LXIX

Tiberioren sineskeriak

Circa deos ac religiones neglegentior250, quippe addictus mathematicae251 plenusque persuasionis cuncta fato252 agi253 254, tonitrua tamen praeter modum expavescebat et turbatiore caelo255

numquam non256 coronam lauream257 capite gestavit, quod258

fulmine259 afflari260 261 negetur262 id genus frondis.

.

250 sum aditzaren elipsia.251 mathematicae: kasu honetan, Astrologia. Garai hartan, Astrologia Matematikaren adar bat zen.252 fato: osagarri agentea.253 agi: infinitibo pasiboa. 254 cuncta fato agi: infinitiboko perpausa, modu pasiboan. Aditz nagusia: sum aditza; eliptikoa. 255 turbatiore caelo: ablatibo absolutua. Sum aditzaren elipsia.256 numquam non: “beti”. Ezezko esanahia duten bi hitz elkartutakoan, baiezko esanahiaren bidez itzuli behar da.257 Sineskeria hori oraindik bizirik dago hainbat herritan.258 quod: lokailua. Esanahia, “zeren (eta)”.259 flamine: osagarri agentea.260 afflari: infinitibo pasiboa. 261 flamine afflari: infinitiboko perpausa, modu pasiboan. Quod…negetur mendeko perpausaren menpe dago.262 negetur: pasiboa. Itzulpena: inpertsonala edo aktiboa. Esanahiaren itzulpena: baiezko esanahia hobesten da.


http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hw-tiberius.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaCreencias de Tiberio.

Ingelesezko itzulpena Tiberius’s beliefs by Bill Thayer.

LXIX En lo referente a los dioses y a las religiones fue negligente, pues era apasionado por la astrología y estaba firmemente convencido de que todo era gobernado por el destino. Sin embargo, los truenos le asustaban sobremanera y, cuando el cielo amenazaba tormenta, cubría siempre la cabeza con una corona de laurel, porque se cree que esta especie de hoja es refractaria a los rayos.

LXIX. Although somewhat neglectful of the gods and of religious matters, being addicted to astrology and firmly convinced that everything was in the hands of fate, he was nevertheless immoderately afraid of thunder. Whenever the sky was lowering, he always wore a laurel wreath, because it is said that that kind of leaf is not blasted by lightning.


Jainko- eta erlijio-kontuetan, axolagabea izan zen, astrologiaren zale amorratua baitzen eta guztiz sinetsita baitzegoen patuak guztia gobernatzen zuela. Hala ere, trumoiek biziki ikaratzen zuten, eta, zerua hodeitzen zenetan, beti estaltzen zuen burua ereinotzezko koroa batekin, zeren eta hosto mota hori ez omen dute oinaztarriek jotzen.



SUETONIO

17. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber IV; Vita Caligulai , LII

Caligularen janzkera

Vestitu calciatuque et cetero habitu neque263 patrio neque civili, ac264 ne virili quidem ac denique humano semper265 usus est266. Saepe depictas gemmatasque indutus paenulas, manuleatus et armillatus in publicum processit; aliquando sericatus et cycladatus267; ac modo in crepidis vel 268coturnis269, modo in speculatoria caliga270, nonnumquam271 socco muliebri; plerumque vero aurea barba, fulmen tenens aut fuscinam aut272 caduceum deorum insignia, atque etiam Veneris cultu conspectus est273. Triumphalem quidem ornatum274

etiam ante expeditionem275 assidue gestavit, interdum et Magni Alexandri thoracem repetitum e conditorio eius.

263 neque…neque: korrelazioa.264 ac…ac…: et. korrelazioa.265 ne...semper: inoiz ez266 usus est: aditz deponentea, utor.267 cycladatus: partizipioa. Cyclas, -adis: emakumeen soinekoa.268 vel: juntagailua.269coturnis: koturnoak ziren zango-izterretaraino heltzen ziren oinetakoak. Aktore grekoek eramaten zituzten, altuagoak zirela emateko.270 modo in ..., modo in...: paralelismoa.271 nonnumquam: adberbioa. Noizean behin.272 aut…aut: korrelazioa.273 conspectus est: aditz deponentea. Perfektua.274 triumphalem ornatum: Jeneralek, behin gerra bat irabazi eta gero, euren jantzian ohorezko apaingarriak eramaten zituzten, sari gisa. 275 expeditionem: kasu honetan, Germaniako kanpaina.


http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gaius_Caesar_Caligula.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaCalígula: su atuendo.

Ingelesezko itzulpena Caligula’s style by Bill Thayer.

LII. En el vestido, calzado y en su atuendo en general nunca siguió la costumbre de su país o de sus ciudadanos, ni siquiera de varón ni de un simple mortal. A menudo se presentaba en público con túnicas bordadas y cubiertas de pedrería, con largas mangas y brazaletes; a veces, con vestidos de seda y propios de mujeres. Por calzado, llevaba ora sandalias o coturnos, ora botas militares o zuecos de mujer algunas veces. Casi siempre se presentaba con barba de oro, llevando en la mano un rayo, un tridente o un caduceo, insignias de los dioses, y algunas veces se vestía también con el atuendo de Venus. Con frecuencia llevaba ornamentos triunfales, incluso antes de su campaña, y a veces hasta la coraza de Alejandro Magno, que había hecho exhumar de la tumba de este monarca.

LII. In his clothing, his shoes, and the rest of his attire he did not follow the usage of his country and his fellow-citizens; not always even that of his sex; or in fact, that of an ordinary mortal. He often appeared in public in embroidered cloaks covered with precious stones, with a long-sleeved tunic and bracelets; sometimes in silk and in a woman's robe; now in slippers or buskins, again in boots, such as the emperor's body-guard wear, and at times in the low shoes which are used by females. But oftentimes he exhibited himself with a golden beard, holding in his hand a thunderbolt, a trident, or a caduceus, emblems of the gods, and even in the garb of Venus. He frequently wore the dress of a triumphing general, even before his campaign, and sometimes the breastplate of Alexander the Great, which he had taken from his sarcophagus.




Janzkeran, oinetakoetan eta beztidura orokorrean inoiz ez zuen jarraitu ez herriaren ohitura, ez hiritarrena, ezta gizonezkoena edo gizaki arruntena ere. Maiz agertzen zen jendaurrean harribitxiz betetako tunika brodatuak jantzita, mauka luzeekin eta besokoekin; batzuetan, zetazko emakume-soinekoa jantzita; (oinetan), orain, sandaliak edo koturnoak; gero, botak; noizean behin, emakumeen eskalapoiak. Ia beti azaltzen zen urrezko bizarrarekin, eskuan tximista bat, edo hiruhortza, edo kaduzeoa zeukala, hau da, jainkoen ikurrak, eta batzuetan, Venusen jantziekin. Askotan, baita kanpainaren aurretik ere, garaipen-apaindurak eramaten zituen, eta batzuetan Alexandro Handiaren koraza ere, erregearen hilobitik aterarazi baitzuen.



SUETONIO

18. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber V; Vita Divi Claudi, XXX

Klaudioren deskribapena

Auctoritas dignitasque formae non defuit ei, verum stanti uel276

sedenti ac277 praecipue quiescenti278, nam et prolixo nec279 exili corpore erat et specie canitieque pulchra, opimis ceruicibus; ceterum et ingredientem destituebant poplites minus firmi, et remisse quid vel serio agentem multa dehonestabant: risus indecens, ira turpior spumante rictu, umentibus280 naribus, praeterea linguae titubantia caputque cum semper tum in quantulocumque actu vel maxime tremulum.

276 vel: juntagailua.277 ac: et.278 stanti…sedenti…quiescenti…: partizipioak. Denborazko esanahia.279 nec: neque.280 umentibus: humecto,-are: partizipioa, ablatiboan. Umentibus naribus.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Claudius_Zeus_MAR_Palermo_NI5595.jpg


Gaztelaniazko itzulpenaDescripción de Claudio.

Ingelesezko itzulpena Claudius’ description by Bill Thayer.

XXX. No le faltaban autoridad ni dignidad, en verdad, ya de pie, sentado y especialmente recostado. En efecto, era alto y no de cuerpo delgado, con un rostro atractivo, bellos cabellos blancos y un cuello grueso. Pero cuando caminaba, sus rodillas, poco firmes, le fallaban con frecuencia; y al bromear o al tratar asuntos graves, tenía varios defectos naturales: una risa desagradable; una cólera más desagradable aún porque le hacía echar espuma por la boca abierta y la nariz goteaba; además, tartamudeaba y su cabeza temblaba siempre, pero especialmente cuando se ocupaba de cualquier asunto, por pequeño que fuese.

XXX. He possessed majesty and dignity of appearance, but only when he was standing still or sitting, and especially when he was lying down; for he was tall but not slender, with an attractive face, becoming white hair, and a full neck. But when he walked, his weak knees gave way under him and he had many disagreeable traits both in his lighter moments and when he was engaged in business; his laughter was unseemly and his anger still more disgusting, for he would foam at the mouth and trickle at the nose; he stammered besides and his head was very shaky at all times, but especially when he made the least exertion.


Ez zituen falta, benetan, duintasuna eta autoritatea, zutik zein eserita, eta, batez ere, etzanda. Izan ere, altua zen baina ez liraina, aurpegi ederrekoa, ilea urdintzen hasia, eta lepo sendokoa. Baina, oinez ibiltzen zenean, sarritan huts egiten zioten bere belaun ahulek, eta, txantxetan zein kontu serioetan zebilenetan, hainbat akats zituen: irribarre latza, haserre askoz desatseginagoa, zeren aho zabaletik lerdea zerion, eta sudurretik, mukiak; gainera, totelka hitz egiten zuen, eta burua etengabe edukitzen zuen dardaraka, baina, bereziki, edozein gaiez arduratzen zen guztietan, ñimiñoena izanik ere.



SUETONIO

19. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VI; Vita Neronis, LVII

Neronen heriotza

Obiit tricensimo et secundo aetatis anno, die quo quondam Octaviam281 interemerat, tantum282que gaudium publice praebuit, ut plebs pilleata283 tota urbe284 discurreret. Et tamen nori defuerunt qui per longum tempus vernis aestivisque floribus tumulum eius ornarent ac285 modo imagines praetextatas286 in rostris proferrent, modo edicta quasi viventis et brevi magno inimicorun malo reversuri287. Quin288

etiam Vologaesus Parthorum rex missis289 ad senatum legatis de instauranda societate290 hoc etiam magno opere oravit, ut Neronis memoria coleretur291. Denique cum post viginti annos adulescente me exstitisset292 condicionis incertae qui293 se Neronem esse iactaret, tam294 favorabile nomen eius apud Parthos fuit, ut vehementer adiutus et vix redditus sit295.

281 Octavia: Neronen arrebaordea. Berarekin ezkondu, banandu, eta erbesteratu egin zuen gero. Hil zezatela agindu zuen Neronek.282 tantum: Ut-en esanahi zehatz bat markatzen du. 283 pilleata: adjektiboa. Pileusa eramatea, hau da, txano frigiarra. Esklabo batek, askatasuna lortutakoan, buruan txano hori eramaten zuen libertua zela adierazteko.284 urbe: Erroma.285 ac: et286 praetextatas: toga praetexta janztea. Festa-jantzia zen, eta gorengo klaseko gizonek janzten zuten aldi berezietan, batez ere, senatariek.287 reversuri: aditz deponentea. Pasiboa. Geroaldiko esanahia.288 quin: qui + ne: juntagailua eta adberbioa. Etiam -en ondoan azaltzen da maiz.289 missis: gobernuko edo erregearen mezulariak, gaur eguneko enbaxadoreak.290 de instauranda societate: gerundiboa. Helburuzko zentzua.291 coleretur: pasiboa.292 exstitisset: extitisset.293 qui: pertsona hori Terentius Maximus zen, inpostore bat.294 tam favorabile...ut: korrelazioa. Mota: hain...., non...295 ? redditus sit: perfektu pasiboa. Reddo aditza



Gaztelaniazko itzulpenaMuerte de Nerón.

Ingelesezko itzulpena Nero’s death by Bill Thayer.

LVII. Murió a los treinta y dos años de edad, en el mismo día en que en otro tiempo había hecho matar a Octavia. Causó (su muerte) tanto regocijo en el público que el pueblo, cubiertos con el gorro frigio, corría por toda la urbe. Sin embargo, no faltaron quienes adornaron su tumba con flores de primavera y verano durante mucho tiempo; y los que unas veces llevaron a la tribuna de los oradores imágenes suyas, revestidas con toga pretexta; y otras veces edictos como si todavía estuviera vivo y en breve hubiera de regresar para vengarse de sus enemigos. Más aún, Vologés, rey de los partos, habiendo enviado mensajeros al Senado para renovar su alianza, pidió insistentemente que se honrase la memoria de Nerón. De hecho, veinte años después, durante mi adolescencia, apareció una persona de origen incierto que pretendía ser Nerón, y su nombre fue tan favorable entre los partos, que lo apoyaron vehementemente y solamente a duras penas nos lo entregaron.

LVII. He met his death in the thirty-second year of his age, on the anniversary of the murder of Octavia, and such was the public rejoicing that the people put on liberty-caps and ran about all over the city. Yet there were some who for a long time decorated his tomb with spring and summer flowers, and now produced his statues on the rostra in the fringed toga, and now his edicts, as if he were still alive and would shortly return and deal destruction to his enemies. Nay more, Vologaesus, king of the Parthians, when he sent envoys to the senate to renew his alliance, earnestly begged this too, that honour be paid to the memory of Nero. In fact, twenty years later, when I was a young man, a person of obscure origin appeared, who gave out that he was Nero, and the name was still in such favour with the Parthians that they supported him vigorously and surrendered him with great reluctance.




Hogeita hamabi urterekin hil zen, behinola Oktavia erailarazi zuen egun berean, eta hainbesteko poza eragin zuen jendartean, non herri xehea, txano frigiarra buruan, hirian zehar ibili zen korrika (eta brinkoka). Hala eta guztiz ere, egon ziren batzuk luzaroan haren hilobia udaberriko eta udako loreekin apaintzen, eta, era berean, beste batzuek, noizean behin, toga praetexta soinean zeukaten Neronen irudiak ipini izan zituzten hizlarien oholtzan, eta, beste batzuetan, berriz, haren ediktuak, oraindik bizirik egon eta etsaiak mendekatzeko laster itzuli behar balu bezala. Are gehiago: Partiako errege Vologesek ituna berritzeko mezulariak Senatura bidali zituenean, garratz eskatu zuen Neronen oroimena ohora zedila. Izan ere, hogei urte geroxeago, gazte nintzenean, jatorri iluneko pertsona bat agertu zen Neron zela harro aldarrikatzen zuena, eta (Neronen) izenak hain itzal handia zuen partiarren artean, non suharki lagundu zioten, eta kostata entregatu ziguten.


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/John_William_Waterhouse_-_The_Remorse_of_the_Emperor_Nero_after_the_Murder_of_his_Mother.JPG


SUETONIO

20. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VIII; Vita Divi Vespasiani, XI

Vespasiano: ohitura lizunak

Libido atque luxuria coercente nullo invaluerant; auctor senatui fuit decernendi296, ut297 quae298 se alieno servo iunxisset, ancilla haberetur299; neve300 filiorum familiarum faeneratoribus exigendi301

crediti ius umquam302 esset, ne post patrum quidem mortem.

296 decernendi fuit: perifrastiko pasiboa. Itzulpena: arazi/bultzatu.297 ut: osagarrizko mendeko perpausa.298 quae: emakume bakoitza; emakume guztiak.299 haberetur: pasiboa. Itzulpena: zertzat hartu.300 neve: ne + ve, juntagailua: “eta ez”.301 exigendi...esset: perifrastiko pasiboa. Geroaldiko esanahia.302 ne…umquam: inoiz ez.


http://www.bible-history.com/biblehistoryonline_ancientsketches.php


Gaztelaniazko itzulpenaVespasiano. Vida licenciosa.

Ingelesezko itzulpena Vespasian. Customs by Bill Thayer.

XI. Los vicios y el lujo se habían acrecentando al no haber represión en ningún lugar. Indujo al senado a decretar que toda mujer que tuviese relaciones sexuales con un esclavo que fuera de otro ciudadano, sería considerada esclava; y que los usureros no pudieran nunca exigir los créditos otorgados a los hijos de familia, o sea, ni siquiera después de la muerte de los padres.

XI. Licentiousness and extravagance had flourished without restraint; hence he induced the senate to vote that any woman who formed a connection with the slave of another person should herself be treated as a bond-woman; also that those who lend money to minors should never have a legal right to enforce payment, that is to say, not even after the death of the fathers.


Ohitura txarrak eta lizunkeria hedatuta zeuden, muga bat ere ez zegoelako. (Vespasianok) Senatuari dekretarazi zion edozein emakumek sexu-harremanak izaten bazituen berarena ez zen esklabo batekin esklabotzat hartuko zutela (bera ere); eta, gainera, lukurariek inoiz ezin izango zituzten eskatu familiako seme-alabei mailegatutako kredituak, ezta gurasoak hil eta gero ere.



SUETONIO

21. Testu aukeratua: De vita Caesarum, Liber VIII; Vita Divi Vespasiani, XVIIII

Vespasiano: poeta eta artistentzako laguntzak

Primus303 e fisco Latinis Graecisque rhetoribus annua centena constituit; praestantis poetas, nec non304 et artifices, Coae Veneris, item Colossi refectorem, insigni congiario magnaque mercede donavit; mechanico quoque, grandis columnas exigua impensa perducturum in Capitolium pollicenti, praemium pro commento non mediocre optulit, operam remisit, praefatus sineret se plebiculam pascer.

303 primus: esse aditza ulertu behar da. Sum aditzaren elipsia.304 nec non: baiezko esanahia.



Gaztelaniazko itzulpenaVespasiano. Ayuda a las Artes.

Ingelesezko itzulpena Vespasian. Helping artists and poets by Bill Thayer.

XVIII. Fue el primero que costeó, con cargo al Tesoro público, una pensión anual de cien mil sestercios para los retóricos latinos y griegos; y concedió ricas gratificaciones y magníficos regalos a los poetas y artistas de talento; por ejemplo, al que restauró la Venus de Cos, y al que reparó el Coloso. Este mismo ingeniero se había comprometido a transportar con poco gasto, al Capitolio, algunas columnas enormes; (Vespasiano) le hizo abonar una considerable cantidad por su invento, pero rehusó usarlo diciendo que le permitiera alimentar al pobre pueblo.

XVIII. He was the first to establish a regular salary of a hundred thousand sesterces for Latin and Greek teachers of rhetoric, paid from the privy purse. He also presented eminent poets with princely largess and great rewards, and artists, too, such as the restorer of the Venus of Cos and of the Colossus. To a mechanical engineer, who promised to transport some heavy columns to the Capitol at small expense, he gave no mean reward for his invention, but refused to make use of it, saying: "You must let me feed my poor commons."


Lehenengo enperadorea izan zen latindar eta greziar erretorikalariei urtean ehun mila sestertzioko pentsio bat herri-altxorraren kontura ordaintzen; eta, gainera, sari handiak eta itzelezko opariak egin zizkien poeta eta artista talentudunei; adibidez, Cos-eko Venusa zaharberritu zuenari edota Kolosoa konpondu zuenari. Ingeniari horrek berorrek emanda zeukan hitza Kapitoliora zutabe handi batzuk gastu txikiarekin eramango zituela; (Vespasianok) agindu zion dirutza handia ordainduko ziola asmakizunarengatik, baina uko egin zion (asmakizuna) erabiltzeari, esanez herri gaixoa elikatzen utz ziezaiola.


Salustio vs Suetonio Bibliografia

BIBLIOGRAFIA

M BALASCH- L. LLOPIS, Latín Tiber BUP 2º, Vicens-vives, Madrid, 1990.

BILBAO TELLETXEA, Gidor, Latin-literaturarako sarbidea, idazleak eta idazlanak, Udako Euskal Unibertsitatea, Bilbo, 2002.

BLANQUEZ FRAILE, Agustín, Diccionario manual Latino-Español Español-Latino, Editorial Ramón Sopena, Barcelona, 1974.

GARZIA GARMENDIA, J. Kalko Okerrak. Ikasmaterailen aholku batzordea. Estilo-liburuaren bigarren atala, 12 Euskara Zerbitzua Hizkuntz Prestakuntza, Eusko Jaurlaritzaren argitalpen zerbitzu nagusia, Gasteiz, 2006.

SALUSTIO, conjuración de Catalina, guerra de Jugurta, Historias (fragmentos), pseudo salustio: cartas a César, invectiva contra Cicerón; peuso Cicerón invectiva contra Salustio, Biblioteca básica Gredos, Madrid, 2000.

SEGURA MUNGUÍA, Santiago, Latín 3º, Anaya, Salamanca, 1977.

SEGURA MUNGUÍA, Santiago, Latín. Manuales de orientación universitaria, Anaya, Madrid, 1982.

SUETONIO, Vida de los doce césares, Colección hispánica de autores griegos y latinos, tomos I, II, III, IV, Alma Mater, Barcelona, 1970.

ZUBIMENDI, J.R., Ortotipogragia. Ikasmaterailen aholku batzordea. Estilo-liburuaren lehen atala, 10 Euskara Zerbitzua Hizkuntz Prestakuntza, Eusko Jaurlaritzaren argitalpen zerbitzu nagusia, Gasteiz, 2004. EGILE BATZUK, Onomastika. Ikasmaterailen aholku batzordea. Estilo-liburuaren hirugarren atala, 13 Euskara Zerbitzua Hizkuntz Prestakuntza Eusko Jaurlaritzaren argitalpen zerbitzu nagusia, Gasteiz, 2005.


Salustio vs Suetonio Bibliografia

Web-orriak

Latineko testuak:http://clasicas.usal.es/portal_recursos/index.php?option=com_content&view=section&id=10&Itemid=15

Salustioren itzulpena, ingelesez:http://www.uah.edu/student_life/organizations/SAL/texts/latin/classical/sallust/bellumiug.html

Suetonioren itzulpena, ingelesez: http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars

On-line hiztegiak:www.hiztegia.net. http://archives.nd.edu/latgramm.htm


http://archives.nd.edu/latgramm.htm

http://www.hiztegia-net/

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars

http://www.uah.edu/student_life/organizations/SAL/texts/latin/classical/sallust/bellumiug.html

http://www.uah.edu/student_life/organizations/SAL/texts/latin/classical/sallust/bellumiug.html

http://clasicas.usal.es/portal_recursos/index.php?option=com_content&view=section&id=10&Itemid=15

http://clasicas.usal.es/portal_recursos/index.php?option=com_content&view=section&id=10&Itemid=15

SALUSTIO - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/f2/es-eu... · Web viewOf his whole...

Documents

Transcript of SALUSTIO - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/f2/es-eu... · Web viewOf his whole...