POPULAZIOA - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/b3/es-eu... · Web viewIrakasleak...
Transcript of POPULAZIOA - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/b3/es-eu... · Web viewIrakasleak...
POPULAZIOA,
HIRIGINTZA ETA
LURRALDE
ANTOLAKETA EAEn
(Selektibitateko ariketak)
Geografia: Batxilergoa, 2. maila
GLORIA ABAJO [email protected]
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
AURKIBIDEA
AURKEZPENAPOPULAZIOA1. DEMOGRAFIA KONTZEPTU BATZUK..............................................................52. BIZTANLERIAREN BANAKETA ETA LURRALDEZ LURRALDEKO DESOREKA......................................................................................................................73. MIGRAZIO MUGIMENDUAK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN.........9
3.1. Sarrera................................................................................................................93.2. Euskal Autonomia Erkidegoa..........................................................................10
4. MIGRAZIO SALDOAREN MAPA. ARIKETA....................................................135. BIZTANLERIAREN EGITURA............................................................................14
5.1. Biztanleriaren egitura sexuaren eta adinaren arabera EAEn...........................145.2. Adin-piramidea. Iruzkina...............................................................................175.3. Euskal Autonomia Erkidegoko adin-piramidea 2008an..................................195.4. Lurralde historikoetako biztanleria-egitura. Ariketa.......................................235.5. Gaur egungo mugimendu naturalak Euskal Autonomia Erkidegoan..............26
6. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................29HIRIGINTZA1. HIRIGINTZA KONTZEPTU BATZUK................................................................302. HIRI KONTZEPTUA.............................................................................................313. HIRIAREN MORFOLOGIA..................................................................................324. EAEko HIRIBURUETAKO PLANOAK...............................................................34
4.1. Hiri baten planoa. Iruzkina..............................................................................344.2. Bilboko planoa. Iruzkina.................................................................................364.3. Donostiako planoa...........................................................................................424.4. Gasteizko planoa.............................................................................................47
5. HIRI SISTEMA.......................................................................................................525.1. Euskal hiriak: urbanizazio-prozesua................................................................525.2. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkia.................................................54
5.2.2 Hiri-sistemak...........................................................................................565.3. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkiaren mapa...................................58
6. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................63LURRALDE ANTOLAKETA1. SARRERA: Lurralde-antolaketaren prozesu historikoa.........................................642. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA...............................................................65
2.1. Erakunde-antolaketa eta eskumenak...............................................................652.1.1. Autonomia-erakundeak eta eskumenak...................................................66
2.2. Lurralde-administrazioa..................................................................................672.2.1. Lurralde Historikoen antolaketa administratiboa....................................67
3. LURRADE ANTOLAKETAREN ARIKETA........................................................693.1. Mapa kontzeptuala...........................................................................................693.2. EAEko mapa politikoa....................................................................................69
4. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................71
1
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
IRAKASLEAREN GIDA1. NOLA LANDU MIGRAZIO SALDOEN ARIKETA (13. orria)...........................72
1.1. Migrazio saldoaren iruzkina............................................................................722. NOLA LANDU LURRALDE HISTORIKOEN BIZTANLERIA EGITURAREN ARIKETA (23. orrialdea)................................................................................................74
2.1. Lurralde historikoetako biztanleria egituraren ariketaren ebazpena...............753. NOLA LANDU HIRIEN PLANOAK IKASLEEKIN (34. orrialdea)....................764. NOLA LANDU HIRI-HIERARKIAREN MAPA IKASLEEKIN (58. orrialdea). 775. NOLA LANDU LURRALDE ANTOLAKETAREN ARIKETA (69. orrialdea). .78
2
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
AURKEZPENA
Material honen erabiltzaileak Selektibitateko Geografiako egitarauaren parte bat
aurkituko du testu honetan. Gai zerrendan ikus daitekeenez, arreta berezia jarri diegu
jarduera praktikoei.
Lanak lau atal ditu:
1. Euskal Autonomia Erkidegoko populazioa (selektibitateko 3. blokeari
dagokiona).
2. EAEko hirigintza (selektibitateko 4. blokeari dagokiona).
3. Euskadiko lurralde-antolaketa (selektibitateko 1. blokeari dagokiona).
4. Irakaslearen gida.
Gai bakoitzaren hasieran, Selektibitatean eskatzen dituzten geografia-terminoen
definizioak sartu ditut —aurtengo aldaketa Selektibitateko egitarauan—; eta, lanaren
azken atalean, irakaslearen gida dago. Bertan, jardueren helburuak zehaztu, eta
jarduerak nola bideratu behar diren azaltzen dut.
Zenbait gogoeta lagungarri
Batxilergoko 2. ikasturteko ikasleek, ikasturteari berari aurre egiteaz gain,
Selektibitatea ere prestatu behar izaten dute. Normalean, teoriarekin ez dute arazo
handirik izaten, baina ez da gauza bera gertatzen ikasgaien alde praktikoarekin.
Ikasgai batzuk (Matematika, Fisika, Kimika) oso praktikoak direla iruditzen zaie
ikasleei, baina beste batzuk teorikoak besterik ez direla uste dute. Hori gertatzen da
Geografiarekin eta Historiarekin: ikasleak pentsatzen du liburuko teoria ikastea nahikoa
izango dela gainditzeko; baina testu, grafiko, piramide edo mapa baten iruzkina egin
behar duenean, ez daki liburuetako teoria nola aplikatu behar duen.
Beste alde batetik, Batxilergoko 2. ikasturtea nahiko laburra izaten da;
Selektibitateko azterketa ekainaren hasieran egin behar izaten dute, eta horrek laburtu
3
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
egiten du kurtsoa. Irakasleok ez dugu denbora nahikoa izaten gai-zerrendako praktika
ondo bideratzeko, askotan lehentasuna teoriari ematen diogulako.
Gogoeta hauek guztiak kontuan hartuta, jarduera praktikoak lantzea izan da nire
helburu nagusia; eta, Geografiaren kasuan, ikasleak teoria nola aplikatu behar duen ikasi
behar duenez, nire planteamendua da praktikan oinarrituta lantzea teoria. Horregatik,
jarduera batzuetan, iruzkin teknikarekin batera landu dut teoria. Dena den, onartu behar
dut atal batzuk oso teoriko geratu direla (lurralde-antolaketari buruzkoak, batez ere).
EAEko lurralde-antolaketa ere aztertu dut lanean, nahiz eta teoria hori
Selektibitatean ez eskatu. Esperientziak eta eguneroko lanak erakutsi didate ikasle
gehienek ez dakitela nola dagoen antolatuta erkidegoa, ez lurralde-arloan, ezta
administrazio-arloan ere. Hori dela eta, interesgarria ikusi dut lanean gai hori aintzat
hartzea.
Selektibitateko geografia-azterketan egon diren aldaketak kontuan hartuta,
populazioari eta hirigintzari dagozkien hainbat definizio ere txertatu ditut. Aipatu behar
dut definizio horiek ez daudela espresuki adierazita ikasliburu guztietan. Ikasleak
teoriatik ondorioztatu behar ditu; eta, askotan, ikasgaian duen ziurtasun faltarengatik,
akats larriak egiten ditu. Horregatik, komenigarria ikusi dut definizio horiek txertatzea.
Irakaslearen gidak ariketen planteamendua ulertzen lagunduko die irakasleei; eta,
hala, aukera emango die jarduerak aldatzeko eta ikasleen ezaugarriei egokitzeko.
Geografiako hainbat jarduerak ikasgelan sortzen dituzten oztopoak gainditzeko
asmoz prestatu dut lan hau, eta bertan dauden iruzkinak eta proposatutako ariketak
eredutzat hartu daitezke ikasgaia errazteko.
4
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
POPULAZIOA
1. DEMOGRAFIA KONTZEPTU BATZUK
Demografia da populazioa aztertzen duen zientzia. Azterketa horrek oinarri
kuantitatiboa dauka, eta biztanleriaren eta espazioaren arteko lotura kontuan hartuta
aztertzen ditu jaiotza-tasa, heriotza-tasa, migrazioak, adina, sexua, etab. Beraz,
populazioaren egitura, bilakaera eta ezaugarri nagusiak lantzen ditu.
Biztanleriaren ezaugarriak ondo ulertzeko, komeni da zenbait kontzepturen
esanahia ezagutzea:
Errolda: estatu batek une jakin batean egiten duen biztanleriaren zenbaketa da.
Ezinbesteko tresna da populazioa aztertzeko. Erroldak mota guztietako datuak
biltzen ditu: demografikoak, ekonomikoak eta sozialak. Esaterako, egitezko eta
zuzenbideko pertsonen kopuru osoa, sexua, adina, egoera zibila, jaioterria,
naziotasuna, hizkuntza, heziketa-maila, ezaugarri ekonomikoak, emakumeen
ugalkortasuna, eta etxebizitza. 1981ean hasi zenetik, hamar urterik behin egiten
da Espainian.
Populazioaren dentsitatea: inguru eta une jakin bateko biztanle kopurua
kilometro karratuko. Erakusle honek, beraz, biztanleria eta azalera lotzen ditu.
Hona hemen dentsitatea kalkulatzeko formula:
Populazioaren berezko hazkundea: erakusle honek adierazten du zein den toki
bateko biztanleriaren hazkundea une jakin batean. Kalkulatzeko, kontuan hartu
behar dugu urte jakin horretako jaiotzen eta heriotzen arteko aldea. Zifra
absolutuetan edo erlatiboetan eman daiteke. Formulak hauek dira:
5
BH = jaiotza-tasa – heriotza-tasa = ‰BH = jaiotza guztiak – heriotza guztiak
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Trantsizio demografikoa: demografia-erregimen zaharraren eta gaur
egungoaren arteko aldia da. 1900etik 1975era bitartean garatu zen Euskal
Herrian; eta ezaugarri hauek izan zituen: jaiotza-tasak behera egin zuen poliki-
poliki eta ez era jarraituan, heriotza-tasa ere asko eta arin jaitsi zen, eta,
ondorioz, berezko hazkunde handia gertatu zen.
Bizi-itxaropena: une jakin batean, leku bateko biztanleriak bizitako urteen batez
bestekoa da. Hona hemen kalkulatzeko formula:
Populazioaren zaharkitzea: biztanleriaren adinaren araberako egitura
aztertzeko erabiltzen dugu indize hau; 65 urtetik gorako gizabanakoen kopurua
biztanleria kopuruarekin konparatuta ebazten da. Emaitza ehunekotan ematen
dugu, formula honen bidez:
Migrazio-saldoa: immigrazioaren eta emigrazioaren arteko aldea da. Emaitza
positiboa bada, immigrazioa dagoela adierazten du; negatiboa bada, aldiz,
emigrazioa dagoela.
Landa-migrazioa: biztanleriak landa-inguruetatik hirietara egindako
mugimenduak dira.
Biztanleria aktiboa: 16 urtetik gorako gizabanakoak dira, eta lan-merkatuan
sartzeko eskuragarri daude, hots, biztanleria aktibo landuna edo langabea izan
daiteke.
6
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
2. BIZTANLERIAREN BANAKETA ETA LURRALDEZ
LURRALDEKO DESOREKA
EAEko biztanle-dentsitatearen mapa
1. IRUDIA. Egileak moldatua
Praktika baten bidez landuko dugu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren
banaketa. Horretarako, dentsitate-taula bat egingo dugu ikasliburuan dauden datu
estatistikoez baliatuz,. Horrez gain, EAEko biztanle-dentsitatearen mapaz baliatuko
gara, desorekak ikertzeko.
AZALERAkm²
BIZTANLERIAGUZTIRA 2008an
DENTSITATEA2008an (bizt/km²)
ARABA 3.037,50 309.635 101,94BIZKAIA 2.217,28 1.146.421 517,04GIPUZKOA 1.980,35 701.056 354,01EAE 7.235,13 2.157.112 298,14Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
7
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Taularen iruzkina egingo dugu; horretarako, taulan bertan agertzen diren datuak
deskribatuko ditugu. Hori egin ondoren, datuak aztertzen hasiko gara. Bi letrakera
erabiliko ditut iruzkinaren atalak eta edukia ezberdintzeko.
Aurreko taulak Euskal Autonomia Erkidegoko dentsitatea eta EAEko hiru
probintzietako dentsitateak adierazten ditu. EAEko dentsitatea (298,14 bizt/km²)
handia da Espainiakoarekin konparatzen badugu (91,37 bizt/km²); nolanahi ere,
alde nabarmenak daude lurralde historikoen artean: dentsitate altuena
Bizkaian eta Gipuzkoan dago; Araban, aldiz, txikiena.
Modu objektiboan aurkeztuko ditugu lurralde historiko bakoitzaren datuak, eta
mapaz baliatuko gara populazioaren kontzentrazioak azaltzeko.
Bizkaian 1.146.421 biztanle bizi dira (EAEko biztanleriaren erdia baino
apur bat gehiago). Mapan ikusi dezakegunez, Bilbo Handiaren inguruan daude
dentsitate gunerik handienak: Bilbo hirigunean, itsasadarraren ezkerraldean
(Portugalete, Sestao, Barakaldo) eta Basaurin. Beste leku batzuetan, aldiz,
txikiak dira dentsitateak, Durangaldean eta Gernika-Bermeon izan ezik.
Gipuzkoan, 701.056 biztanle dago eta pilatze handiena Donostialdean
gertatzen da; baina ez dago Bizkaian besteko desoreka, eta dentsitate altuenak
lurralde osoan zehar daude banatuta.
Araban, 309.635 lagun bizi dira, baina ezberdintasun nabarmenak daude:
hiriburuan eta gune industrializatuetan (Laudio eta Amurrio) biztanle asko
biltzen dira; gainerako udalerrietan, ordea, demografia-kopuruak oso txikiak
dira.
Iruzkinaren sarrera eta datuen azterketak eginda daude, baina, oraindik, ez dugu
iruzkina bera egin; horretarako, aztertu dugun egoeraren arrazoiak eta azalpenak eman
beharko ditugu. Ez ahaztu zein den gaia (biztanleriaren banaketa eta lurralde-
desorekak), horri erantzun behar baitiote gure argudioek.
Aurrekoa esan ondoren, honako hau azaldu beharko dugu: zer eragin duen industria-
garapenak populazioan, eta zer aldaketa dauden gaur egun.
Taulak zein mapak islatzen dutenez, Euskal Autonomia Erkidegoko
biztanleria ez dago era uniformean banatuta; leku batzuetan pilatu egiten da
populazioa; eta, beste batzuetan, jende gutxi bizi da. Kostaldean ditugu
dentsitaterik handienak; barrualdekoak, berriz, txikiagoak dira.
Industrializazioa erabakigarria izan da horretan, batez ere Bizkaian eta
Gipuzkoan. Lurralde historiko horietan, demografia-aldaketa aipagarriak
8
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
gertatu ziren XX. mendearen lehenengo hamarkadan. Bizkaiak eta Gipuzkoak
hasi zuten industrializazio-prozesua, eta horrek jendea erakarri zuen, bai
bertatik bai Espainiako beste lurraldeetatik.
Dena den, demografia-hazkundea ezberdina izan zen lurralde bakoitzean:
Bizkaiko industria-eremua itsasadarraren ezkerraldean kontzentratu zen;
Gipuzkoan, berriz, lurralde osoan zehar sakabanatu zen. Horregatik,
orekatuagoa izan zen biztanleriaren banaketa. Araban, geroago gertatu zen
demografia-hazkundea (1960tik aurrera), eta hiriburuetan eta
industriaguneetan —Laudio eta Amurrio— nabarmendu zen.
1975eko ekonomia-krisia izan zenean, gelditu egin zen immigrazioa, eta
aldaketa sakonak gertatu ziren populazioaren mugimenduetan: ezkontza-tasak
behera egin zuen, eta ondorioz jaiotzak ere gutxitu egin ziren, eta
industriaguneetatik irteten hasi zen jendea.
Alabaina, azken urteotan aldaketa aipagarriak gertatu dira biztanleriaren
banaketan. Egia da populazioa 30.000 eta 100.000 lagun bitarteko nukleoetan
pilatzen dela, baina nukleo batzuk jendez beteta daude eta beharrezkoa da hiri-
kontzentrazioa arintzea. Bilbok eta Donostiak mugako udalerrietara barreiatu
dituzte biztanleak, eta hazkunde handia gertatzen ari da 5.000 biztanle baino
gutxiagoko udalerrietan.
3. MIGRAZIO MUGIMENDUAK EUSKAL AUTONOMIA
ERKIDEGOAN
3.1. Sarrera
Beti izan dira lurralde batetik besterako biztanleria mugimenduak. Aldaketa horiek
iraunkorrak izan daitezke edo ez; eta, jende multzoa handia denean, populazioaren
egiturari eragiten diote, bai jatorrian, bai jomugan.
Mugimenduak herrialdeko mugen barruan egiten badira, immigrazioaz hitz egiten
dugu, baina mugatik kanpo gertatuz gero, emigrazioaz.
Migrazio-mugimenduen zergatiak asko dira; guk arruntenak aipatuko ditugu:
Ekonomikoak: gizabanakoak lana egin behar du, edo lan-baldintzak hobetu nahi
ditu. Industrializazioaren garaian, pertsona askok alde egin zuten landa-inguruetatik
9
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
hirietara, bizimodua hobetzeko asmoz. Gauza bera gertatu zen 60ko hamarkadan
Espainian, jende askok bertako mugetatik Europako beste herrialdeetarantz alde
egin zuenean. Gaur egun, txirotasunak sortzen ditu mugimendu horiek.
Jazarpenak: izaera politikoa, erlijiosoa edo arrazista izan dezakete.
Gudak: borrokatzen ez den biztanleria ihes egiten saiatzen da, eta babesa bilatzen
dute beste herrialde batzuetan.
3.2. Euskal Autonomia Erkidegoa
Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, XX. mendeko bigarren hamarkada arte,
emigrazio-joera izan zen nagusia. Arrazoia jabetzaren egituran bilatu behar dugu:
premutasunaren arauen arabera, seme nagusiak soilik jaraunsten zituen lurrak,
familiaren ustiategia zatitu ez zedin. Horren eraginez, seme-alaba batzuk emigratu egin
behar izaten zuten; eta, gehienetan, Latinoamerikara joaten ziren.
Dena den, industrializazio-prozesua hasteak immigrazioa bultzatu zuen, eta hainbat
pertsona (gizonak, batez ere) etorri ziren, Espainiako beste probintzia batzuetatik. Hori
dela eta, demografia-hazkundea gertatu zen Bizkaian eta Gipuzkoan; Araban, aldiz,
jendeak 50eko hamarkada arte jarraitu zuen beste lurralde batzuetara irteten.
XX. mendearen bigarren hamarkadatik 1975era, indartu egin zen EAEn immigrazio-
fenomenoa, batez ere 60ko eta 70eko hamarkadetan —Estatistikako Institutu
Nazionalaren arabera, ia milioi laurden bat biztanle heldu ziren (233.182) garai hartan
EAEra—. Desarrollismo garaian, industrializazioaren garapena izan zen biztanleriaren
mugimendu horren arrazoia; industriaguneek baserri-inguruetako biztanleria eta
Espainiako beste eskualdeetatik etorritakoa erakarri zuten.
Immigranteak Gaztela eta Leonetik, Extremaduratik eta Galiziatik etorri ziren batik
bat, eta Donostialdean eta Bilbo Handian ezarri ziren. 1970etik aurrera, batez ere
Araban (Gasteizen) izan zen positiboa migrazio-saldoa, hango lurzorua errentagarria
izateak erakarri egin baitzituen Bilboko eta Gipuzkoako industriak. Immigrazioaren
eraginez, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria gaztetu eta kopurua handitu egin
zen leku horietan.
1975eko krisialdi ekonomikoak joera hori aldatu egin zuen: krisiak gogor jo zuen
oinarrizko industria, fabrikak itxi zituzten eta langabeziak gora egin zuen; immigrazioa
beheratu, eta jendea jaioterrietara itzultzen hasi zen. Hala ere, krisiaren eragina ez zen
10
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
hain gogorra izan Araban, industria-prozesua beranduago gertatu, eta industria-egitura
modernoagoa zelako.
Gaur egun, migrazio-mugimenduaren ezaugarriak aldatu egin dira. Ikerketa sakonak
alde batera utzita, hiru irizpide nagusi aipatuko ditugu:
Landa-exodoa bukatuta, oraindik ere, jendeak jarraitzen du hainbat udalerritatik
irteten, baina hiriguneetatik urrun daudelako (Hernio inguruko udalerriak,
Markinako eta Enkarterrietako eskualde batzuk, Arabako zenbait haran…).
2. IRUDIA. Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
Estatistikako Institutu Nazionalaren eta EUSTATen arabera, migrazio-saldoa
negatiboa da ohiko industriaguneetan —gogoratu krisiak gogor jo zituela—;
beste alde batetik, nahiz eta krisia gainditu, udalerri batzuek ez dute lurzorurik,
industria berriak edo etxebizitzak ezartzeko.
11
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Lehen, migrazio-mugimenduak lan-beharrek bideratzen bazituzten ere, gaur
egun emigrantearen profila aldatu egin da: kalitatezko ingurunea eta arrazoizko
prezioak dituzten etxebizitzak bilatzen ditu.
3. IRUDIA. Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
Bukatzeko, ezin dugu ahaztu atzerritarren eragina Euskal Autonomia Erkidegoan.
Trantsizio demokratikoarekin, atzerritarren hartzaile bihurtu zen Espainia, eta Euskadin
ere nabaritu da fenomeno hori, nahiz eta immigrazioaren hazkundea geldoagoa izan
bertan. EINen (Estatistikako Institutu Nazionala) datuak kontuan hartuta, 2008an
116.650 atzerritar zeuden (1998an, 15.198) EAEn, gehienak Latinoamerikatik eta,
neurri txikiagoan, Europatik eta Afrikatik etorritakoak. Gehienak, Bizkaian ezarri ziren;
ondoren, Araban, eta Gipuzkoan.
12
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
4. MIGRAZIO SALDOAREN MAPA. ARIKETA.
4. IRUDIA. Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
Euskal Autonomia Erkidegoko migrazio-saldoaren maparen iruzkina egingo duzu.
Horretarako, biztanleria-banaketaren taularekin erabili dugun bideari jarraitu behar
diozu:
Sarrera: adierazi zein motatako mapa den, eta zer islatzen duen.
Datuak aipatzea: mapan zein taulan agertzen diren datuak aurkeztu behar dituzu.
Gogoratu aurkezpen objektiboa egin behar duzula. Maparekin batera, taula agertzen
da informazioa osatuagoa izateko. Zuk ez duzu taularen iruzkina egin behar, baina
erabili ahal duzu mapako datuak osatzeko.
PROBINTZIEN ARTEKO MIGRAZIO MUGIMENDUAK 2008anJOMUGA ARABA GIPUZKOA BIZKAIA
JAIOTERRIAARABA 2.075 255 646GIPUZKOA 349 8.660 732BIZKAIA 812 651 17.229Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
13
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Iruzkina egitea: orain bai, datuak azaldu behar dituzu; eta, hori egiteko, teoria
erabiliko duzu —migrazio-mugimenduak, Euskal Autonomia Erkidegoan—. Ez
ahaztu helburua ez dela galdera teorikoa garatzea.
Hona hemen galdera batzuk ariketa bideratzeko:
XX. mendearen hasieran, baziren 2008ko mapak islatzen dituen migrazio-
joerak?
1975era arte, zer ezaugarri zituen inmigrazioak?
Zer gertatu zen Araban 1970etik aurrera? Zergatik?
Nola eragin zuen 1975eko krisiak?
Nolakoa da gaur egungo immigrazioa? Eta gaur egungo etorkinaren profila?
5. BIZTANLERIAREN EGITURA
Herri bateko biztanleriaren egitura aztertzeko, piramideak erabiltzen ditugu
demografian. Horien bidez, sexuaren eta adinaren araberako egitura demografikoa
ikusten dugu. Gainera, hainbat gertaerak leku horretako biztanlerian izan duten eragina
islatzen du piramidearen profilak (sartuneek eta irtenuneek). Oso tresna baliotsua da, eta
asko erabiltzen dugu giza geografian.
5.1. Biztanleriaren egitura sexuaren eta adinaren arabera EAEn
Biztanleriaren egitura sexuaren arabera neurtzeko, maskulinitate- eta feminitate-
tasak erabiltzen ditugu; hona hemen tasa horiek kalkulatzeko formulak:
Formula horien bidez, sexuen arteko desoreka neurtu ahal dugu: indizea 100etik
zenbat eta urrunago egon, hainbat eta alde handiagoa izango da emakumezkoen eta
gizonezkoen kopuruen artean.
14
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5. IRUDIA.Egileak moldatua
2008ko demografia-piramidean ikusten dugunez, urte horretan Euskadin, Espainian
bezala, gizonezko gehiago jaio ziren; EINen datuak kontuan hartuta, urte horretan
Euskal Autonomia Erkidegoan 10.556 mutil jaio ziren, eta 9.929 neska. Horrek esan
nahi du 100 neskako 106 mutil jaio zirela. Araban eta Gipuzkoan proportzioak
txikiagoak ziren, baina jaiotzetan gizonezkoen nagusitasuna mantendu egin zen:
Araban, 102; Gipuzkoan, 104. Bizkaiak, aldiz, EAEko datua gainditu egin zuen, eta 109
mutil jaio ziren 100 neskako.
Emakumezkoen eta gizonezkoen arteko aldeak berdindu egiten dira helduen taldean
(40-54 urtekoak), eta 55-59 urtekoen taldetik aurrera, emakumezkoen kopurua hazi
egiten da, batez ere, 75 urte eta gehiagoko biztanlerian.
Bilakaera horren arrazoiak emakumeen bizi-itxaropenean eta bizimoduan daude:
emakumeak sendotasun biologiko handiagoa dauka; eta, horregatik, bizi-itxaropen
handiagoa ere bai. Beste alde batetik, iraganean, ez ziren joaten guduetara, ohitura
osasuntsuagoak zeuzkaten, eta heriotza-arriskuak ere txikiagoak ziren haientzat.
Adinari erreparatuz gero, zahartze-indizeak adierazten digu biztanleria zahartze-
prozesuan sartuta dagoela. Toki jakin batean dagoen 65 urtetik gorako pertsonen
portzentaia erakusten du indize horrek, eta formula honen bidez kalkulatzen da:
15
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Euskal Autonomia Erkidegoko eta bere probintzietako zahartze- eta gaztetasun-
indizeak honako hauek dira:
INDIZEAK %tan EAE ARABA GIPUZKOA BIZKAIAZahartze-indizea 18,6 16,7 18,4 19,3Gaztetasun-indizea 12,7 12,9 13,6 12,2Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
Zahartze-indizeak % 12 gainditzen duenean, biztanleria zahartua dagoela islatzen
du. Zahartze-prozesua handia da Bizkaian, bereziki; eta Araba, aldiz, probintziarik
gazteena da. Gipuzkoako gaztetasun-indizea kontuan hartzen badugu, gazteen kopurua
hazten ari dela hautematen dugu. Atzerriko inmigrazioaren eraginak pisu handia izan du
horretan, Latinoamerikako immigranteek igo egin baitituzte jaiotza-tasak.
Hori guztia kontuan hartuta, oso logikoa da Euskal Autonomia Erkidegoko
piramideak kutxatila-itxura izatea: oinarria barrurantz sartuta dago, eta helduen (15-64
urtekoak) zein adinekoen (65 urtetik gorakoak) taldeek, ordea, irtenuneak sortzen
dituzte.
Zahartzearen arrazoiak hauek dira: Alde batetik, EAEn jaiotza-tasa oso txikia da (‰
9,49) —Espainiakoa baino txikiagoa (‰ 9,79)—. Jaitsiera, bizkortu egin zen 1975etik
aurrera, krisi ekonomikoaren eraginez langabeziak gora egin zuenean. Beste alde
batetik, handik gaur egunera, heriotza-tasa gutxitu egin da, hainbat faktoreri esker:
medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta elikaduraren arloetako hobekuntzak, besteak
beste. Horren ondorioz, bizi-itxaropena handitu egin da eta adinekoen kopurua gazteena
baino handiagoa da.
Zahartzearen ondorioak hainbat arlotan nabaritzen ditugu.
Pentsio-sistema publikoa: langile aktiboek ordaintzen dituzte erretiratuen pentsioak,
baina adinekoen kopurua hazten den neurrian, biztanleria aktiboa gutxitu egiten da;
horren ondorioz, gauzak aldatzen ez badira, etorkizunean estatuak ez du gaitasun
ekonomikorik izango pentsioak ziurtatzeko.
Osasun-sistema: adinekoek osasun- eta gizarte-zerbitzu gehiago behar dute, eta horrek
gero eta baliabide gehiago eskatzen du: botikak, medikuari bisita gehiago, ospitaleko
egonaldi luzeagoak, egoitza publikoak zein pribatuak… Horiek guztiek gastu publikoa
handitu egiten dute.
Familien egituraren aldaketa: lehen, emakumeak zaintzen zituen seme-alabak eta
agureak; baina, hura lan-munduan sartu zenetik, egoera aldatu egin da. Familiarekin
egon ezin diren adinekoek egoitzak behar dituzte —gaur egun, eskasak dira—, eta
16
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
haiekin bizi diren familiek babes-zerbitzuak eta “arnasa hartzeko” zerbitzuak behar
dituzte.
5.2. Adin-piramidea. Iruzkina.
Bai demografia eskuliburuetan, bai geografia ikasliburuetan eskema berdina edo
antzekoa aurkitzen dugu adin-piramideen iruzkina egiteko. Eskema horren atalak
laburbildu egingo ditugu, 2008ko biztanleriaren piramidea komentatu baino lehen.
Biztanleriaren ezaugarriak sexuaren arabera: aipatu behar dugu gizonezkoen
jaiotzak gehiago diren ala ez (piramidearen oinarria); zein adin-taldetan parekatzen
diren gizonezkoak eta emakumezkoak; eta zeinetan nagusitzen diren emakumezkoak.
Hori aipatu ondoren, arrazoiak azaldu behar ditugu; eta, orokorrean, sexuen arteko
desorekaren zergatiak.
Biztanleriaren ezaugarriak adinaren arabera: adin-taldeak aztertu behar ditugu.
Horretarako, sailkapen bat egingo dugu adina kontuan hartuta: gazteak (0-14 urtekoak),
helduak (15-64 urtekoak) eta adinekoak (65 urtetik gorakoak).
Adin-taldeen kopuruaren arabera, populazioaren ezaugarriak aldatu egiten dira:
0-14 urtekoak biztanleriaren % 40 baino gehiago direnean, eta adinekoak % 5 baino
gutxiago, biztanleria gaztea da; gazteen ehunekoa 25-35 bitartean dagoenean, eta
adinekoenak 5-12 bitartea gainditzen ez duenean, biztanleria heldua da; eta adinekoak
biztanleriaren % 12 baino gehiago badira, orduan, demografia zaharra islatuko du
piramideak.
Gehienetan, ehunekoen daturik ez dugu izango; horregatik, piramidearen profilean
oinarrituko gara zein biztanleria mota islatzen duen jakiteko.
Hiru piramide mota daude:
Forma triangeluarra edo aterki-itxura:
oinarria zabala dauka, eta azkar estutzen
doa goiko adin-taldeetan. Jaiotza-tasak
altuak dira, bizi-itxaropena baxua, eta,
ondorioz, heriotza-tasak ere altuak dira.
Horrek biztanleria gaztea islatzen du.
17
6. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Ojiba edo kanpai-itxura: oinarria
aurrekoa baino estuagoa da, baina,
oraindik zabal mantentzen da. Jaiotza-
tasak jaisten hasi dira poliki-poliki, eta
bizi-itxaropenak gora egin du —
heriotza-tasak behera egin du—.
Helduen taldeetan, zabaldu egiten da
profila. Piramide horrek biztanleria
heldua erakusten digu.
Kutxatila-itxura: oinarria barrurantz
sartuta dago, eta helduen eta adinekoen
taldeak nagusitzen dira. Jaiotza-tasak
asko jaitsi dira, heriotza-tasak ere bai;
beraz, bizi-itxaropena oso altua da.
Piramide horrek biztanleria zahartua
islatzen du.
Edozein kasutan, ezaugarri horien
guztien arrazoiak azaldu behar ditugu
iruzkinaren atal horretan.
Demografia-gertaeren iruzkina: piramidearen sartuneak eta irtenuneak azaldu behar
ditugu, demografia-gertaerarik esanguratsuenak aintzakotzat harturik. Sartuneek
biztanleriaren galera adierazten dute; gerrek, goseteek eta izurriteek jaiotzak gutxitu eta
heriotzak eragiten dituzte. Irtenuneek biztanleriaren hazkundea islatzen dute; horren
arrazoiak ekonomiaren garapena, gerraosteko aldia edo immigrazioak dira, besteak
beste.
Iruzkina piramidearen tontorretik (85 urtetik gorakoak) hasita, demografia-
ondorioak gertaera historiko aipagarriekin lotu behar ditugu. Adibidez, hona hemen XX.
mendean gertatutako hainbat gorabehera:
1918ko gripeak heriotza-tasen gorakada eragin zuen, batez ere haurren artean.
1936-39 bitartean Gerra Zibila izan zen. Horrek biztanleria osoari eragin zion;
baina, bereziki, 1910 eta 1920 urteen bitartean jaio zirenei. Gerrak “belaunaldi
hutsa” (generación hueca) izenekoa eragin zuen: jaiotzak gutxitu direnez,
orduan jaiotakoak seme-alabak izateko adinera heltzen direnean, jaiotzen
18
7. IRUDIA. Egileak moldatua
8. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
kopurua jaitsi egiten da, eta beste sartune bat agertzen da piramidean 20-30
urtekoen artean.
1940-1954 urteen bitartean, gerraoste aldian, Europak isolatu egin zuen
Espainia, eta autarkiaren garaia hasi zen. Euskal Autonomia Erkidegoko
biztanleriak ere nabaritu zuen egoera zail hori, eta talde horietan sartune bat
dago.
1955-1975 urteen bitartean, Garapenaren eta Egonkortze Planaren garaian
Europak apurtu egin zuen isolamendua, eta laguntza ekonomikoa jaso zuen
Espainiak. Ondorioz, baby booma egon zen, eta populazioaren hazkundea
islatzen da piramidean.
1975etik aurrera, ekonomia-krisiaren eraginez behera egingo dute jaiotza-
tasek, eta 80ko eta 90eko hamarkadetan mantendu egiten da joera hori: EEEn
(Europako Erkidego Ekonomikoa) sartzen da Espainia, eta garapen
ekonomikoak bizi-maila igo egingo du, eta seme-alaben kopurua baxua izango
da —EAEko jaiotza-tasa Espainiakoa baino txikiagoa izan zen—.
2000tik aurrera, atzerriko immigrazioa indartu egin zen, eta, horren ondorioz,
gaur egun jaiotza-tasa handitu egin da EAEn. Horrek irtenune txiki bat sortzen
du piramidearen oinarrian.
5.3. Euskal Autonomia Erkidegoko adin-piramidea 2008an
Atal honetan EAEko biztanleriaren egitura aztertuko dugu. Horretarako, EINetik
hartu ditugu datuak, 2008ko adin-piramidea egiteko. Aurreko teoria erabiliko dugu
iruzkina garatzeko, praktika bat dela ahaztu gabe.
EAEko biztanleria sexuaren eta adinaren arabera, 2008an
19
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
9. IRUDIA. Egileak moldatua
EAEko Biztanleria sexuaren eta adinaren arabera
2008anAdina Gizonezkoak Emakumezkoak0-4 51.883 49.20405-09 46.570 44.18510-14 42.748 40.38215-19 45.321 42.88520-24 57.512 54.83325-29 78.873 74.75230-34 95.036 88.55335-39 91.186 86.01140-44 89.091 87.71145-49 83.388 85.20550-54 74.540 76.40055-59 69.042 71.01460-64 62.567 66.55665-69 45.215 49.95070-74 46.548 56.77975-79 38.973 5263580-84 23.288 39.96485 + 13.369 34.943
Piramide horrek Euskadiko biztanleriaren egitura islatzen du, sexuaren eta adinaren
arabera.
20
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Sexuaren araberako egiturari dagokionez, gizonezko gehiago jaiotzen dira
emakumezkoak baino: 2008an, 100 neskako 106 mutil jaio ziren. Nagusitasun hori
helduen taldera arte mantentzen da (40-54 urtekoak); handik aurrera, emakumezkoen
kopuruak gora egiten du, eta aldea oso nabarmena da, batez ere, azkeneko taldean —
emakumeen kopuruak ia hirukoiztu egiten du gizonena—.
Emakumezkoen bizi-itxaropena eta bizimodua dira aurrekoaren arrazoiak:
emakumearen sendotasun biologikoa handiagoa da; eta bizi-itxaropena, gizonarena
baino altuagoa. Beste alde batetik, 1936ko Gerrak areagotu egin zuen gizonezkoen
hilkortasuna; horrez gain, industrian egindako lanak arriskutsuagoak ziren gizonentzat,
eta bizi-estiloa osasuntsuagoa emakumezkoentzat. Gaur egun, egoera parekatuago dago
bien artean; baina, dena den, ohitura kaltegarriek eragin txikiagoa dute emakumeengan.
XX. mendearen bigarren hamarkadan, baserri-exodoa indartu egin zen. Espainian,
baserri-exodoa batez ere gizonezkoena izan bazen ere, Euskal Autonomia Erkidegoan,
emakumeak gehiago izan ziren. Horregatik, emakumezkoak nagusitzen dira hirietan;
landa-inguruetan, aldiz, gizonak.
Adinaren araberako egiturari erreparatuz gero, hauxe aipatu behar dugu: datu
numerikoak kontuan hartuta, helduak (15-64 urtekoak) nagusitzen dira, eta adinekoen
kopuruak (65 urtetik gorakoak) gainditu egiten du gazteena (274.972 gazte eta 401.664
zahar).
Horrez gain, piramidearen profila kutxatila-itxurakoa da; horrek biztanleria zahartua
islatzen du: oinarria barrurantz sartuta dago, eta oso zabala da helduen eta adinekoen
taldeetan. Jaiotza-tasak txikiak dira, heriotza ere asko jaitsi da; eta, ondorioz, bizi-
itxaropena altua da. Zahartze-indizea (% 18,6) aztertzen badugu, zahartze-prozesua
berretsi egiten da (% 12 baino altuagoa).
Dena den, aipatu behar dugu jaiotzak hazten ari direla nabaritzen dela piramidearen
oinarrian: 0-4 urtekoen taldea goikoa baino zabalagoa da piramidean. Aldaketa hori
atzerriko immigrazioari esker da.
Zahartzearen arrazoiak hauek dira: Alde batetik, EAEn jaiotza-tasa oso txikia da
(‰ 9,49) —Espainiakoa baino txikiagoa (‰ 9,79)—. Jaitsiera areagotu egin zen
1975etik aurrera, krisi ekonomikoak langabe-kopurua handitu zuenean. Beste alde
batetik, ordutik gaur egunera, heriotza-tasa gutxitu egin da, hainbat faktoreri esker:
medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta elikaduraren arloetako hobekuntzak, besteak
beste. Horren ondorioz, bizi-itxaropenak gora egin du, eta adinekoen kopurua gazteena
baino handiagoa da.
21
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Euskal Autonomia Erkidegoko industriak Espainiako beste probintzietatik etorritako
biztanleria erakarri zuen; baina, 80ko hamarkadaren lehenengo urteetan, alderantziz
gertatu zen, eta langabezian zeudenen artean nagusienak jaioterrira itzuli ziren.
Trantsizio demokratikoak mentalitatea ere aldatu zuen: emakumea lan-munduan
sartu zen, eta antisorgailuen erabilerak gora egin zuen erlijioaren krisiagatik. Bizi- eta
kultura-maila igotzeak seme-alaben kopurua jaitsi egin du.
Horiek guztiek mesede egin diote zahartze-prozesuari.
Egoera horren ondorioak ekonomian zein gizartean islatzen dira. Alde batetik,
langile aktiboen kopurua murriztu egin da. Kontuan hartuta erretiratuen pentsioak
horiek ordaintzen dituztela, aldaketa handiak egongo dira pentsio-sisteman.
Beste alde batetik, familiaren egitura itxuraldatzen ari da. Lehen, emakumeak
zaintzen zituen seme-alabak eta agureak; baina, lan-munduan sartu zenetik, egoera
aldatu egin da. Familiarekin egon ezin diren adinekoek egoitzak behar dituzte —gaur
egun, gutxi dira—, eta haiekin bizi diren familiek babes-zerbitzuak eta “arnasa
hartzeko” zerbitzuak behar dituzte
Osasun-zerbitzuekin berdin gertatzen da: adinekoek ospitaleko egonaldi luzeak,
errezeta ugari, eta medikuen bisita asko kontsumitzen dituzte, eta horrek gero eta
baliabide gehiago eskatzen du (batez ere landa-inguruetan).
EAEko gertaera demografiko aipagarrienek sortu dute piramidearen profila.
Piramidea goitik hasita aztertzeko, honako gertaera hauek hartu behar ditugu
aintzakotzat:
Piramidearen goiko aldean, emakumezkoen kopurua gizonezkoen kopuruaren bi
halako baino gehiago da. Horren arrazoiak hauek dira: emakumearen bizi-itxaropen
handiagoa eta gizonek tradizioz izan duten bizi-estilo arriskutsuagoa. 1918ko gripeak
handitu egin zituen heriotza-tasak, batez ere haurren artean; eta Gerra Zibilak 2008an 70
urtetik gorakoak zirenengan batez ere izan zuen eragina (1910-1920 urteen bitartean
jaiotakoak), 1936an gudara joateko adina zeukatelako. Hori, bai jaiotza-tasan, bai
heriotza-tasan nabaritu zen.
Gerra Zibila bukatu ondoren, gerraostea (1939-1958) heldu zen; demografia-
ondorioa 69-50 urtekoen taldeetan islatzen da piramidean. Sartune handi bat dago 65-69
urtekoen taldean: jaiotza-tasa beheratu egin zen gerragatik eta, gainera, erbesteratu
askok alde egin zuten Euskaditik. Gerrak sortutako “belaunaldi hutsa”ren eragina
ikusten dugu talde horretan: seme-alaben kopurua gutxitu egin zen, belaunaldia
txikiagoa zelako.
22
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
1944-1958 urteen bitartean —64-50 urtekoak, piramidean—, nahiz eta Francok
jaiotzen aldeko politika egin, ez zen izan gerraosteko baby boomik, nazioarteko
blokeoak autarkia ekonomikoa eragin zuelako, eta hornikuntza faltak eta garestitzeak
jaiotza-tasa baxu mantendu zutelako.
45-30 urteko taldeek lau barrako irtenune bat eratzen dute, baina beste intentsitate
batekin: 1959-1968 urteen bitarteko baby boom atzeratua da irtenunearen arrazoia;
1959an, nazioarteko blokeoa bukatu egin zen, Espainiak kanpoko laguntza ekonomikoa
jaso zuen, eta Egonkortasun Planak herrialdearen ekonomia bultzatu zuen.
Batez ere industriak jaso zuen laguntza, eta EAEk etorkinak jaso zituen.
Demografia-ondorioa jaiotza-tasan nabaritu zen: piramidean, 30-34 urtekoen taldean.
Baserri-exodoa indartu zen, eta hiriak familiaren tamaina murriztera behartu zuen.
80ko hamarkadaren hasieran, jaiotza-tasak beherantz jarraitu zuen (29-25 urteko
taldea); eta, horregatik, sartune handi bat dago 05-24 urtekoen taldeetan.
1975eko krisia, mentalitatearen aldaketa eta bizi- eta kultura-mailaren igoera dira
horren arrazoiak.
Piramidearen oinarrian (0-4 urteko taldea) jaiotza gehiago dagoela nabaritzen dugu;
etorkinei esker jaiotza-tasak gora egin du, baina zahartze-prozesua ez da gelditu.
5.4. Lurralde historikoetako biztanleria-egitura. Ariketa
Lurralde historikoetako biztanleria-egitura aztertu behar duzu sexuaren eta adinaren
arabera. Horretarako, EINen datuekin egindako piramideak, maskulinitate-tasak eta
adin-taldeen ehunekoen taula erabiliko dituzu.
23
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
10. IRUDIA. Egileak moldatua
0 URTEKO TALDEA EAE ARABA BIZKAIA GIPUZKOAMASKULINITATE TASA % 106 102 109 104Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
11. IRUDIA. Egileak moldatua
24
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
12. IRUDIA. Egileak moldatua
BIZTANLERIA OSORAKO ARABA BIZKAIA GIPUZKOAMASKULINITATE
TASA %99 94 97
FEMINITATE TASA%
101 106 103
Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
Sexuaren araberako egitura aztertzeko, honako ezaugarri hauek komentatu behar
dituzu:
1. Piramideen oinarriak eta 0 urteko maskulinitate-tasa kontuan hartuta, zer
jaiotzen da gehiago emakumezkoa edo gizonezkoa? Eta biztanleria osorako
maskulinitate-tasak gauza bera islatzen du? Komentatu probintzia bakoitzeko
kasua.
2. Zer adin-taldetan parekatzen dira emakumezkoak eta gizonezkoak?
3. Zeinetan nagusitzen dira emakumezkoak?
4. Aipatu egoera horren arrazoiak.
Adinaren araberako egitura aztertzeko, adin-taldeen ehunekoa erabili behar duzu.
% EAE ARABA BIZKAIA GIPUZKOAGAZTEA 12,7 12,9 12,2 13,6HELDUA 68,7 70,4 68,5 68
ZAHARKITUA 18,6 16,7 19,3 18,4Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua
1. Zer adierazten dute ehunekoek? Komentatu probintzia bakoitzekoa.
2. Komentatu piramideen itxura eta ezaugarriak.
3. Azaldu zahartze-prozesuaren arrazoiak eta ondorioak.
25
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5.5. Gaur egungo mugimendu naturalak Euskal Autonomia
Erkidegoan
EUSTATen grafikoak erabiliko ditugu EAEko mugimendu naturalak aztertzeko.
Erregimen demografiko modernoak 1975etik gaur egunera arteko aldia hartzen du.
Urte horietan, bukatu egin zen trantsizio demografikoa, eta Euskadiko biztanleria
erregimen demografiko modernoan sartu zen. Aldi horren ezaugarriak komentatzeko,
mugimendu naturalak aztertu behar ditugu, hau da, jaiotza- eta heriotza-tasen bilakaera.
13. IRUDIA. Iturria: EUSTAT
Eugenio Ruiz Urrestarazuk eta Rosario Galdosek Geografía del País Vasco liburuan
azaltzen duten bezala, 1975etik aurrerako ezaugarririk aipagarriena jaiotza-tasa jaistea
da. 1976an, ia ‰ 20koa zen, Espainiakoa baino handiagoa; handik aurrera, beherakada
handia izan zuen, eta 1978an Espainiakoa baino txikiagoa zen. Krisiak EAEko industria
indarrez jo zuen, eta ezegonkortasun ekonomikoa handitu egin zen; beste alde batetik,
60ko hamarkadan etorritako immigranteak zahartu egin ziren, eta emakumea lan-
munduan sartzen hasi zen.
80ko hamarkadan EAEko jaiotza-tasa Espainiako txikienetarikoa zen. Hamarkada
berean, heriotza-tasa igo egin zen, biztanleriaren zahartze-prozesuagatik; eta, ondorioz,
hazkunde naturala txikitu egin zen.
26
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Hazkunde negatiboa argi eta garbi geratu zen 90eko hamarkadan (jaiotza-tasa ‰ 7,5
baino txikiagoa zen). Araban soilik mantendu zen saldo positiboa, nahiz eta tasa oso
ahula izan.
Ugalkortasun-indize sintetikoak (UIS) ere, alegia emakume bakoitzak duen seme-
alaben batez bestekoaren adierazleak ere, joera hori islatzen du: 60ko hamarkadan UISa
ertaina bazen ere (3 seme/alaba emakumeko), 80ko hamarkadan 2 baino gutxiagokoa
izan zen; eta 90eko hamarkadan, 0,91koa. Gaur egun, berriro hazi da pixka bat, eta
1,2koa da; baina horrek ez du ziurtatzen belaunaldi-ordeztea.
Krisi ekonomikoaz aparte, bi arrazoi nagusik azaltzen dute egoera hori: ezkontzetan
izan diren aldaketak eta familiaren egitura berriak.
Ezkontzen kopurua jaitsi egin da, eta ezkontzen direnek geroago egiten dute.
Horrek amatasuna atzeratzen du: gaur egun, ugalkortasun-indize handiena 30-34
urte bitarteko emakumeen taldean dago; gero, 35-39 urte bitartekoetan, eta,
azkenik, 25-29 urte dutenetan.
Familiaren egitura ere aldatzen ari da. Gero eta familia gurasobakar gehiago
daude, eta handitzen ari da ama ezkongabeen kopurua. Gainera, lehen, fenomeno
hori emakume gazteen artean gertatzen zen; eta orain, aldiz, adin handiko
emakumeen artean.
14. IRUDIA. Iturria: EUSTAT
27
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Heriotzari dagokionez, 1979an, ‰ 6,7 inguruan zegoen tasa; eta handik aurrera
moteldu egin zen. 80ko hamarkadaren erditik aurrera, berriz hazten hasi zen, biztanleria
zahartu zelako (‰ 8,98, 2007an).
Lurralde historikoetan, biztanleria gazteari dagozkion kopuruetan dago tasarik
txikiena, etorkinek jaiotza-tasa igo egin dutelako (Araban, adibidez).
Horren guztiaren ondorioz, bizi-itxaropena igo egin da, eta Espainiakoa baino
handiagoa da. Araban, emakumezkoen bizi-itxaropena 83,6 urtekoa da, eta 75,5ekoa
gizonena; Bizkaian eta Gipuzkoan, 82koa eta 74koa, hurrenez hurren.
Emakumearen sendotasun biologikoa eta bizi-estilo osasuntsuagoa dira horren
arrazoiak. Beste alde batetik, ospitalean erditzeak asko jaitsi zituen emakumeen eta
haurren heriotza-tasak, eta osasunaren arloan egindako aurrerapenak asko hobetu zuen
bizimodua.
Gaixotasunetan ere aldaketak egon dira: gaixotasun infekziosoak gutxitu egin dira;
eta kardiobaskularrak, minbizia eta errepideko istripuak areagotu egin dira.
Lurralde baten berezko hazkundea jaiotza- eta heriotza-tasen arteko aldea
kalkulatuz lortzen dugu EINen datuak kontuan hartuta, 2007an, Arabak izan zuen
berezko hazkunderik handiena (‰ 2,06), gero Gipuzkoak (‰ 1,56), eta Bizkaian 0koa
izan zen hazkundea. Euskal Autonomia Erkidegoan berezko hazkundea txikia da, baina
positiboa: ‰ 0,8.
28
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
6. BIBLIOGRAFIA
RUIZ URRESTARAZU, Eugenio; GALDOS URRUTIA, Rosario: Geografía del Pais
Vasco, Nerea, S.A., 2008
Lurralde. Las migraciones interiores en la Comunidad Autónoma del País Vasco a
finales del siglo XX (aurreko egileena). Helbide honetan:
http:// www.igeba.euskalnet.net
EIN: Estatistikako Institutu Nazionala. Helbide honetan
http://www.ine.es
EUSTAT: Euskal Estatistika Erakundea. Helbide honetan:
http://www.eustat.es
Migrazio-mugimenduak. Helbide honetan:
http:// www.hiru.com
Cnice.: Instituto de tecnologías educativas. Helbide honetan:
http://plataforma.com
Euskal Herria Ezagutu. Biztanleriaren adin-egitura. Helbide honetan:
http://www.udalbiltza.net
Gazteen Euskal Behatokia. Egitura, sexuaren eta adin-taldea handien arabera. Helbide
honetan:
http://www.uragentzia.euskadi.net
MUÑOZ DELGADO, Concepción: Geografia. Batxilergoa 2. Grupo Anaya, S.A., 2009
BARINAGARREMENTERI, Mª Dolores…(eta beste): Geografia. Batxilergoa 2. Erein
1999.
29
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
HIRIGINTZA
1. HIRIGINTZA KONTZEPTU BATZUK
Atal honetan, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-espazioa aztertuko dugu. Horren
barruan, urbanizazio-prozesuaren, hiri-morfologiaren eta hiri-hierarkiaren fenomenoak
daude.
EAEko hirigintza-prozesua ondo ulertzeko, komeni da zenbait kontzepturen
esanahia ezagutzea:
Alde zaharra: hiriaren zati bat da. Alde urbanizatu honek industria-iraultza
baino lehenagoko kaleak eta eraikinak hartzen ditu, eta plano irregularrean
egoten da antolatuta. Hiriaren jatorriko aztarnak, eraikin historikoak eta arte-
ondareak alde zaharrean aurkitzen dira.
Zabalgunea: hiriaren espazio berria da; XIX. mendearen bukaeran eta XX.
mendean zehar sortu zen burgesiak bultzatuta, hiriko biztanleriaren hazkundeari
irtenbide bat aurkitzeko asmoz. Horregatik, burgesiaren ideiak islatzen ditu:
ordena (plano ortogonala, kale zabal eta erregularrekin), higienea (zoladura,
estolderia, ur-hornikuntza eta espazio berdeak ditu), eta onura ekonomikoa
(eraikitako etxebizitzak, denden eta garraioen bidez lotuta).
CBD (Central Bussines District): erdigunea da. Bertan biltzen dira negozioak,
dendak, olgetako espazioak eta zerbitzuak. Ezaugarri hauek ditu: trafiko handia,
eraikin altuak eta komunikazio-sistema ona. Ez da beti hiriko alde berean
kokatzen; baina, normalean, zabalgunean edo, batzuetan, alde zaharrean ere
egoten dira.
Hiri-hierarkia: eskualde bateko hirien sailkapena da. Hiri batek sailkapen
horretan hartzen duen lekua honako elementuek erabakitzen dute: lurraldea
antolatzeko duen gaitasunak eta beste hiriekiko konpetentziak.
Ingurune metropolitarra: hiri handi bat inguratzen duen hiri-eremua da. Haren
barruan, hiri nagusiarekin ezinbesteko harreman ekonomikoa duten hainbat
udalerri independente izaten dira. Ezaugarri hauek ditu: hiri nagusi bat
aldamenean izatea, langileek egunero mugimendu pendularrak egitea menpeko
30
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
guneetatik hirira, udalerrien arteko jarraipen geografikoa, eta hiri nagusiarekin
garraioen bidez ondo lotuta egotea.
Konurbazioa: fenomeno hori agertzen da sortzez independenteak ziren bi hiri,
beren hazkundeagatik, autonomiarik galdu gabe batzen direnean.
Urbanizazio zehaztugabea: lehen landa-eremuak zirenetan multzo urbanoak
eratzen direnean sortzen dira. Multzo horiek ez daude hiritik hain urrun; eta,
askotan, kontrolik gabe hasten dira.
Pendulu-mugimenduak: hiritik urrun bizi den biztanleriak mugimendu horiek
egiten ditu bizilekutik lantokira edo zerbitzuen bila joan eta ondoren bizilekura
itzultzen denean. Normalean, periferiaren eta hiri-erdigunearen artean gertatzen
dira.
Hiri Antolamendurako Plan Nagusia (HAPN): udalerriaren hiri-antolamendu
integralerako oinarrizko tresna da. Lurzorua sailkatu eta lurzoruaren erabilera
ezartzen du. Horrez gain, udalerriaren hornikuntza-sistema ere definitzen du.
2. HIRI KONTZEPTUA
Nahiz eta guztiok jakin hiriak eta herriak ezberdintzen, hiria definitu behar
dugunean, nahiko zaila egiten zaigu. Hiri kontzeptua konplexua da, eta, ondo
definitzeko, irizpide bat baino gehiago erabili behar dugu. Irizpideak bi multzotan
banatuko ditugu: alde batetik, kuantitatiboak; eta, bestetik, kualitatiboak.
Irizpide kuantitatiboak: biztanleriaren kopuruari egiten diote erreferentzia.
EINek 10.000 biztanletik gorako udalerriak hiritzat hartzen ditu, udal-barrutiko
populazio osoa aintzat hartzen baitu. Baina, irizpide hori erabiltzen badugu,
gerta liteke landa-ezaugarriak dauzkaten udalerri batzuk hiritzat hartzea, eta
kopuru horretara iritsi ez arren, hiri-ezaugarriak dituztenak, berriz, landa-
izaerakotzat jotzea. Adibidez, Araban, hiru udalerri izan ezik, beste guztiak 5000
biztanletik beherakoak dira.
Irizpide kualitatiboak: hiria definitzeko, morfologian (hiriko eraikinen altuera,
kaleen forma eta tamaina, eraikinen eta biztanleriaren dentsitatea…), aspektu
soziologikoetan (hiriko bizimodua, harreman inpertsonalak eta anonimoak) eta
funtzio ekonomikoetan (bigarren eta, batez ere, hirugarren sektorekoak garatzen
dira hiri-eremuan) oinarritzen gara.
31
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
3. HIRIAREN MORFOLOGIA
Hiriaren morfologia hiriaren kanpoko itxura da. Hainbat elementuk baldintzatzen
dute itxura hori:
Kokalekua: hiria ezartzen den espazio zehatza da. Inguru fisikoaren ezaugarriak
eta hiriak jatorrian zeuzkan funtzioak ezagutzea ezinbesteko da ulertzeko
zergatik kokatu zen leku jakin batean eta ez beste batean. Funtzio nagusia
merkataritzakoa zenean, hiriak merkataritza bideen ondoan sortu ziren (Done
Jakue Bidean, adibidez); funtzio nagusia baliabide naturalak ustiatzea bazen,
meatzeen edo hobien ondoan (industria-hiriak) kokatzen ziren.
Kokapena: hiriak inguru geografikoarekin duen posizio erlatiboa da, beste
hiriekin, komunikabideekin, eta abarrekin konparatuta. Hiriak ingurunean duen
funtzioa eta kokapena erlazionatuta daude: lurraldearen kontrol politikoa edo
militarra, administratiboa, ekonomikoa…
Planoa: hiriko azalera baten errepresentazio grafikoa da. Eraikitako aldeak eta
libre daudenak erakusten ditu planoak. Planoetan, lau motatako antolaerak
bereizi ahal ditugu:
Plano irregularra: ezaugarri nagusia plangintzarik eza da. Hori dela eta,
kaleak estuak eta bihurgunetsuak dira, ordenarik gabe eginak, eta ia espazio
zabalik gabeak. Erdi Aroko hiriek eta jatorri musulmanekoek plano mota
hori izaten dute alde zaharrean. Arazorik handiena ibilgailuen zirkulazioa da.
32
15. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Plano ortogonala: koadrikula
itxurakoak edo dama-jokoko
taularen itxurakoak dira. Plano
horretan, kaleak zuzenak dira, eta
angelu zuzenean ebakitzen dute
elkar. Etxebizitzak etxadi
angeluzuzenetan biltzen dira.
Erromatar jatorria duten hirietan
eta XIX. mendeko zabalguneetan
aurkitu ahal ditugu. Plano horrek
bi eragozpen ditu: ibilgailuen zirkulazioa mantsotu egiten da; eta, etxadiak
oso antzekoak direnez, batzuetan zailagoa da orientatzea.
Plano erradiozentrikoa: kaleak erdigune baten inguruan antolatzen dira
(enparantza bat
erreferentzia puntu
dutela, normalean).
Bertatik ateratzen dira
kale nagusiak, erradioak
eratuz. Beste kaleek
zirkuluak eratzen
dituzte kale erradialak
zeharkatzean. Horrela,
errazagoa da
periferiarekin komunikatzea, baina ibilgailuek astiroago ibili behar dute,
gehienetan hiriko erdigunetik pasatu behar dutelako.
18. IRUDIA. www.urbipedia.org
Plano lineala: komunikabide nagusi batek hiri-hazkundea sortzen du, eta
haren alboetan hedatzen da hiria, batzuetan ordenarik gabe.
33
16. IRUDIA. www.es.wikipedia.7val.com
17. IRUDIA. www.wikiguias.org
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Eraikuntza: atal honetan, hiri-bilbea eta eraikinak sartu behar ditugu. Hiri-
bilbea eraikinen antolamendua da, eta irekia izan daiteke (eraikinen artean
espazio libreak daudenean), edo trinkoa (eraikina bata bestearen ondoan).
Eraikinak, normalean, kolektiboak eta bertikalak izaten dira: blokeak eta
dorreak.
Lurzoruaren erabilera: hiri-espazioa nola erabiltzen den adierazten du
kontzeptu honek. Merkataritza, bizitegiak, negozioak eta industria dira erabilera
arruntenak.
4. EAEko HIRIBURUETAKO PLANOAK
Hiriaren morfologia aztertu ondoren, ikasitakoa lantzeko, Bilboko, Gasteizko eta
Donostiako planoen ezaugarriak azalduko ditugu.
Hiri handien planoak nahiko konplexuak dira; horregatik, iruzkinerako, komeni da
eskema bati jarraitzea, planoen funtsezko ezaugarriak ez ahazteko.
4.1. Hiri baten planoa. Iruzkina
Hiritze-prozesua luzea eta konplexua izan zen Euskal Autonomia Erkidegoan.
Merkataritza, burdina-esportazioa eta industrializazioa izan ziren hirien hazkundearen
eragile; hirian mendez mende izan diren aldaketak planoetan islatzen dira.
Iruzkinaren hasieran, hiriaren kokalekua eta kokapena aipatu behar ditugu; hau da,
hiria dagoen espazio zehatzaren ezaugarri orokorrak, eta inguru geografikoarekin duen
posizio erlatiboa (ikus hiriaren morfologiari buruzko atala). Hiriaren sorreraren eta
bilakaera historikoaren gaineko laburpen txiki bat egitea ere komeni da.
Planoetan hiru alde bereizten dira: alde zaharra, zabalgunea eta periferia.
Alde zaharra.
Planoa eta bilbea: atal honetan, plano mota eta ezaugarriak azalduko ditugu,
eta denboran zehar espazioan egon diren aldaketak ere aipatuko ditugu. Hiri-
bilbearen analisia egingo dugu: trinkoa ala irekia den eta zer arrazoirengatik
den halakoa.
Eraikuntza: atal honetan, eraikin historikoak dauden ala ez eta non aurkitzen
diren aipatuko dugu; zer eraikin mota (banakakoak edo kolektiboa) dauden
eta zainduta dauden azalduko dugu.
34
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Lurzoruaren erabilera: lurzoruaren erabilera tradizionalak eta gaurkoak
(egoitzak, eskulangintza, merkataritza, negozioak, turismoa, industria…).
Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: alde zaharretan, etxebizitzak
eta kaleak hondatzea, gizarte gatazkak (gizarteko talde marjinalak), eta
ingurumena (kutsadura eta zarata) izaten dira arazoak.
Zabalgunea: normalean, zabalgunean alde ezberdinak egoten dira. Alde
bakoitzean, funtzioa, plano mota, bilbea, eraikuntza eta lurzoruaren erabilera
zein diren aipatuko dugu.
Burgesiaren zabalgunea: helburua (burgesiaren ideia naturalistak eta
higienikoak islatzea), plano mota (ortogonala edo koadrikulatua), bilbea
(etxadiak gero eta trinkoagoak), eraikinak (lau edo bost solairuko
etxebizitzak) eta erabilera (bizitegiak eta hirugarren sektorea) azaldu behar
ditugu.
Langileen eta industrien auzoak: Helburua (langileen etxebizitzak eta
industria), plano-mota (gehienetan, irregularra), bilbea (trinkoa), eraikinak
(joera bertikala, etxebizitza txikiak eta kalitate txarrekoak) eta lurzoruaren
erabilera (bizitegiak eta industria) azaldu behar ditugu.
Lorategi-auzoak: helburua (ideia naturalistak eta higienistak), plano mota
(erregularra), bilbe trinkodun eraikinak (familiabakarrekoa) eta lurzoruaren
erabilera (bizitegiak eta hirugarren sektorekoa) azaldu behar ditugu.
Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: eraikinak eta kaleak
hondatzea; langileen auzoetan, zerbitzu gabezia; eta industriaguneen
berrerabilera.
Periferia: atal honetan ere alde ezberdinak egoten dira; eta, aurrekoan bezala,
helburua, plano mota, bilbea, eraikinak eta lurzoruaren erabilera aipatu beharko
ditugu.
Bizileku guneak: txabola-auzoak, babes ofizialeko etxebizitzak, sustapen
pribatuko egoitzak eta familiabakarreko etxebizitzak daude.
Industriaguneak: gune batzuk zaharkituak daude (50-60ko hamarkadakoak);
beste batzuk berriak dira, baina beheko kategoriakoak; eta besteak parke
teknologikoak dira.
Jarduera-inguruak: merkataritza, osasun-zerbitzuak, hezkuntza eta besteak.
Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: hondamen fisikoa, plangintza
txarra eta zerbitzu gabezia dira arazo nagusiak.
35
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
4.2. Bilboko planoa. Iruzkina
19. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
JATORRIA: kokalekua eta kokapena
Bizkaiko ipar-mendebaldean kokatuta dago, itsasadarraren meandro baten gainean;
Euskal Autonomia Erkidegoko hiri industrializatuena eta populazio handikoena da.
Pagasarri, Ganeko, Restaleku eta Arnotegi mendiek inguratzen dute.
Diego López de Harok fundatu zuen, 1300. urtean, itsasadarraren eskuinaldean
lehenengo eraikinak sortu zirenean. Lehenago, Bilbo Zaharra izeneko gune txiki bat
zegoen itsasadarraren ezkerraldean. Hiribildua eraikitzeko, plano ortogonala erabili
zuten.
Sorreratik XVIII. mendera arte, hiribildua asko garatu zen hainbat arrazoirengatik:
artile-merkataritza, burdina-esportazioak eta ontzigintza, besteak beste.
XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, Bilboko eraikinak komunikabide-
ardatzei jarraituz hazi ziren.
XIX. mendean, lehenengo eta bigarren zabalguneak egin ziren, eta eraikuntza eta
hiri-azpiegiturak egiten jarraitu zuten hirian. Beste alde batetik, industria- eta ekonomia-
jarduerak gogor hazi ziren.
36
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Poliki-poliki, Bilbotik hurbil zeuden hiriguneek hiri-multzo handi bat sortu dute:
Bilbo Handia izenarekin ezagutzen duguna. Gaur egun, Bilboko metropoli-barrutiak
Nerbioiko eta Asuako ibai-ardatzak hartzen ditu, Artxandako erliebeak banatuta.
PLANOAREN EZAUGARRIAK
M. Ferrer eta García Merino autoreek erabilitako banaketan oinarrituta, hiru unitate
bereizi ahal ditugu Bilbo Handiko planoan: Bilboko erdialdea, barruko eta kanpoko
metropoli azpiko eremuak eta erdigunearen ingurua.
Bilboko erdialdea: bertan bi parte aurkitzen ditugu: Alde Zaharra eta Zabalgunea.
Alde Zaharra. Plano ortogonala
dauka (kaleek angelu zuzenean
ebakitzen dute elkar). Bertan,
Zazpi Kaleak aurkitzen ditugu;
kale horiek hasieratik planifikatu
ziren. Baina, lehenengotan, hiru
soilik okupatu ziren (Somera,
Artekale eta Tenderia);
Barrenkale, Harategi Zaharra,
Barrenkale Barrena eta
Belostikale kaleak geroago
bukatu ziren. Bilbea trinkoa da
eta bizitegiak, eskulangintza eta
merkataritza ziren funtzio nagusiak.
XIV. mendeko harresia, antzinako gunea inguratzen zuena, bota egin zen XVII.
mendean, eta Ronda kalea egin zuten. Jarduera ekonomikoek zabaldu egin zuten
jatorrizko gunea, eta espazio berriak eraiki zituzten: Plaza Berria, Bidebarrieta, Korreo
kalea eta Arenal ibiltokia.
Alde horretan, arte eta monumentu-ondarearen aztarnak zeuden, baina ingurune-
hondamendiek eta gizakien ekintzek desagerrarazi egin dituzte.
Industrializazioarekin batera (XX. mendean), Alde Zaharra hondatzen hasi zen
etxebizitzek altueran gora egin zuten (3 solairutik 5era), eta goi burgesia alde berrietara
joan zen. Jabeek bizi-maila baxuko jendeari alokatu zizkioten etxebizitzak, eta
hondamen egoera areagotu egin zen 1983ko uholdeekin.
Handik aurrera, Alde Zaharra berpiztu egin zen; eta, gaur egun, klase ertaineko
hiritarren bizilekua da, eta berreskuratu egin du merkataritza funtzioa.
37
20. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Zabalgunea. Hitz horrekin, XIX. mendetik aurrera Bilbok ezagutu dituen
zenbait hazkunde izendatzen dugu. XIX. mendearen bukaeran, garapen handia
izan zuten industria- eta finantza-jarduerek, eta trenbidea eraiki zuten; horrek
markatu zuen lehenengo zabalgunea.
21. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
Lehenengo zabalgune hori (1876-1926) Alzola, Achucarro eta Holfmeyer
arkitektoek diseinatu zuten. Ardatz nagusia Gran Via du, eta Moyua
enparantzaraino (Eliptikoa ere deitzen zaio) doa. 1924an, Deustuko eta
Begoñako elizateak Bilboko udalean sartu ziren. 1936-1950 urteen bitartean
garatu zen bigarren zabalgunea.
Zabalgune-multzoan plano erradiozentrikoa (zentro bat dago eta hortik kale
erradialak abiatzen dira, eta, beste kale batzuk ebakitzean, zirkuluak eratzen
dira) eta ortogonala (koadrikula-itxura) aurkitzen ditugu. Enparantza Eliptikoa
da multzoaren erdigune geografikoa; kaleak zabalak dira —Gran Viak 30
metroko zabalera dauka—, eta etxadien lau kantoiak alakatuta daude
(Bartzelonan bezala).
38
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Eraikinak garestiak eta kalitatezkoak dira, goi klase ertainaren etxebizitzak
eta erakunde politikoen eta ekonomikoen egoitzak (Foru Aldundia, banketxe
batzuk…), hain zuzen ere.
Bizitegi eta administrazio-funtzioez gain bertan kokatzen dira CBDa (Gran
Via, Indautxuko enparantza eta bere inguruko kaleak), merkataritza funtzioak
eta zerbitzuak.
1973ko krisiaren eraginez, hirugarren sektoreko hiria bihurtu zen, industria-
eredua baztertuta. Prozesu horren emaitza dira Guggenheim, Euskalduna
Jauregia, Metroa eta oinezkoentzako kaleak; horiei esker Bilboko erdialdean
turismoa garatu da.
Periferia: bertan barruko eta kanpoko metropoli azpiko eremuak daude.
Barruko metropoli azpiko eremua: multzo hori Bilboko erdialdetik banatzea
zaila da, mugak zehaztugabe daudelako. Biztanleria behe klasekoa eta klase
ertainekoa da; eta, langileen etxebizitzekin batera, auzo-merkataritza, garraioak,
tailerrak, biltegiak eta industria txikiak daude. Bi parte bereizten ditugu:
23. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
1. Hegoaldeko sektorea: San Frantzisko, Rekaldeberri, San Adrian eta Abusu
auzoak. Plano ortogonala da nagusia, baina plangintza eza ere nabaritzen da.
Behe klasea eta klase ertaina bizi dira. Auzo horiek industrializazioaren
prozesuarekin sortu ziren, bilbe trinkoa dute eta eraikinak kalitate txarrekoak
dira. Gaur egun, berritu egin dira eta errekuperazioa nabaritzen da.
39
22. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
2. Iparraldeko sektorea: San Inazio auzotik Boluetaraino hedatzen da, Deustua
eta Begoña barne. Sektore hau aurrekoa baino konplexuagoa da. Gizarte-
mailari dagokionez, langile-auzoak daude: Bolueta, Atxuri eta Otxarkoaga.
3. Klase ertaineko auzoak: Santutxu eta Txurdinaga. Goi klasea: Deustua eta
Begoña.
Bilbe trinkoa du, eta eraikuntzak joera
bertikala dauka etxebizitza blokeetan;
berdeguneak eskasak dira. Auzoen
planoak era askotakoak dira: erregularrak
(San Inazio) eta irregularrak (Otxarkoaga)
aurkitzen ditugu.
Kanpoko gune submetropolitanoa: hiru sektore sartzen dira bertan:
itsasadarraren ezkerraldea, itsasadarraren eskuinaldea eta hego-ekialdea.
25. IRUDIA. Egileak moldatua
1. Itsasadarraren ezkerraldea: Hirigintza anarkikoa, plangintzarik gabekoa, du;
eta kontraste handiak daude morfologian, gizarte-arloan eta funtzioetan.
Zorrotzatik Sestaora (alderik hondatuena) eta Portugaletetik Santurtzira
(alderik zainduena) hedatzen da. 80ko eta 90eko hamarkadetan
industriguneak eta langileen egoitzak nahastu egiten ziren; baina, gaur egun,
40
24. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
udalek industria-poligonoak sortu dituzte etxebizitza eremuetatik kanpo.
Behe klasea eta klase ertaina bizi dira; eraikin bertikaletan, nagusiki; eta
bilbe trinkoa dago.
2. Itsasadarraren eskuinaldea: Leioako eta Getxoko egoitza-eremuak daude.
Bertan, goi mailako klase ertaina eta goi klasea bizi dira. Ondo planifikatuta
daude, eta plano ortogonala eta bilbe irekia nagusitzen dira. Eraikinak
kalitatezkoak dira; eta, indibidualak zein kolektiboak, bietarikoak daude.
3. Hego-ekialdeko sektorea: bertan, Basauri, Etxebarri, Galdakao eta
Arrigorriaga sartzen dira. Bilbo Handiarekin duten integrazio-maila
ezberdina da kasu bakoitzean; eta, horrela, adibidez, Galdakaon eta
Arrigorriagan landa-jarduera batzuk ere badaude oraindik. Klase ertaina eta
behe klaseak bizi dira, eraikin kolektiboetan.
Alde periurbanoa: sektore hau gero eta integratuago dago Bilbo Handian. Bertan
jarduera industrialak, etxebizitzak, aisialdirako guneak eta landa-eremuak nahastu
egiten dira. Lau eskualde sartzen dira:
1. Plentzia eta Sopela
2. Trapaga eta Urtuella
3. Asuako harana (industriagunea)
4. Enkarterriak.
41
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
4.3. Donostiako planoa
26. IRUDIA. Iturria: www.sansebastianturismo.com
JATORRIA: kokalekua eta kokapena
Donostia Kontxako badian kokatuta dago; jatorrizko gunea, Urgull mendipean sortu
zen, Urumeak eratutako tonbolo baten bidez mendia kostarekin batzen den lekuan.
Santxo Jakintsuak fundatu zuen, 1180an, hiriaren kokalekua ezin hobea zelako
merkantziak esportatzeko, eta Nafarroak portu bat behar zuelako. 1200ean, Gipuzkoa
Gaztelan sartu zen; eta, Donostiako hiria Frantziatik hurbil zegoenez, harresia eraiki
zuten babesa indartzeko.
XIX. mendera arte, hirian, merkataritza-funtzioa eta funtzio militarra izan ziren
nagusiak. Jarduera ekonomikoak hazkunde demografikoa ekarri zuen, eta 1863an bota
egin zuten harresia hiria handitzeko.
Hemeretzigarren mendeko zabalguneak Urumearen bokalaren eta hondartzaren
artean egin ziren. Geroago, zabalgune berriak eraiki behar izan zituzten (Gros eta
Amara auzoak).
42
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
50eko hamarkadatik aurrera hazkunde demografiko handia egon zen, eta hiria ere
hazi egin zen, hiri-inguruko eremuetarantz. Horren ondorioz, periferiako auzoak eraiki
zituzten (Egia, Aiete…), hurbileko udalerriak lotu egin ziren, eta Donostiako ingurune
metropolitarra eratu zen, Usurbiletik Oiartzunera zabaltzen dena.
Donostian, ez dago XIX. mendea baino lehenagoko aztarnarik, hiria askotan erre
delako. Azken sutea 1813an izan zen; eta, harrez gero, hiria berreraikitzen hasi ziren,
Alde Zaharretik hasita.
PLANOAREN EZAUGARRIAK
Donostiako planoan bi alde berezi ahal ditugu: Donostiako erdialdea eta periferia.
Donostiako erdialdea: bertan CBDa eta Area Osagarria sartzen dira.
CBDa: ardatz nagusia Askatasuna etorbideak eta kale perpendikularrek osatzen
dute. Plano ortogonala
dauka, bilbea trinkoa da,
eta funtzio nagusiak
finantza-zerbitzuak eta
bizileku-funtzioa dira.
Parte horrek
Boulevardaren eta
Artzain Onaren
enparantzaren arteko
zabalgunea hartzen du.
Eraikuntza kalitatezkoa
da eta goi klasekoak eta klase
ertaineko biztanleak bizi dira.
Gune horretan, areagotu egin
dira zerbitzu espezializatuak eta
aisialdi-establezimenduak.
43
27. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com
28. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Area osagarria: Bertan, Alde Zaharra, Amara Zaharra eta Amara Berria
auzoak, Gros, Antigua eta Aiete-Mirakontxa daude sartuta.
1. Alde Zaharra. 1813ko suteak suntsitu egin zuen. Horren ondorioz, berreraiki
egin zuten hiria. Alde Zaharrean, plano ortogonala erabili zen, bilbe trinkoa
sortu zuten eta, 1863an, harresia bota behar izan zuten hazkunde
demografikoarengatik. Ekonomia-jarduera nagusiak eskulangintza eta
merkataritza izan ziren. Gaur egun, merkataritzak jarraitzen du, bizitegi-
funtzioarekin batera. Behe mailako eta klase ertaineko biztanleak bizi dira.
Handik hedatu ziren XIX. mendeko lehenengo zabalkundeak (CBDa,
Ekialdekoa eta Gros).
2. Gros auzoan, plano erregularra (ortogonala) nagusitzen da; baina
plangintzarik gabeko hazkundeak plano irregularra sortu du alde batzuetan.
Bilbea oso trinkoa da, espazio libre eta aisialdigune barik. Merkataritza-
establezimendu asko daude, baita mota guztietako tailerrak ere. Gizarte-
mailari dagokionez, langile-klasea eta klase ertaina nagusitzen dira.
44
29. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
3. Egia auzoan, (Gros auzoaren ondoan) plano irregularra argia da. Kalitate
txarreko etxebizitzak daude, eta langile-klasea bizi da. Loiola auzoak
ezaugarri berberak ditu; bietan bilbea oso trinkoa da.
4. Amara Berria eta
Amara Zaharra. Bi
sektore bereizi
ditzakegu. Bata
Amara Zaharretik
Gobernu
Zibileraino
hedatzen da; plano
erregularrari
jarraitzen dio, erdi
mailako klasea bizi da, eta bilbe irekiagoa du. Bestea, Gobernu Zibiletik
Anoetaraino doa; plano ortogonala eta erradiozentrikoa (Irun enparantza)
daude. Egoitza-funtzioa betetzen du, eta merkataritza-establezimendu eta
tailer asko daude. Biztanleria ere nahikoa heterogeneoa da: klase ertainak eta
behe mailako klase ertainak osatzen dute.
5. Aiete-Mirakontxa sektoreak CBDa eta Antigua auzoa lotzen ditu. Bizitegi-
funtzioa dauka, bilbe oso irekia, lorategiz inguratua, eta hezkuntza-
zerbitzuak ugari dira bertan. Goi-mailako klasea eta klase ertainak bizi dira.
6. Antigua auzoak lotura estua dauka CBD sektorearekin, eta apartekoa izan da
beti. Kalitatezko etxebizitzak daude; bertan goi-mailako klasea bizi da. Plano
45
30. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com
31. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
ortogonala dauka, eta plangintza da
ezaugarri nagusia.
7. Igeldo mendian luxuzko eraikinak, baserri
batzuk eta Igeldoko auzoa nahasten dira.
Gaur egungo plangintza ez galtzeko
ahaleginak egiten ari dira, biztanleria- eta
eraikuntza-dentsitatea saihesteko.
Periferia: Hiriaren hazkundearen emaitza da. Funtzio
nagusia industriala da. Periferiako bilbea nahikoa trinkoa da, eta askotarikoa da hiri-
morfologiari dagokionez: industrialdeak, etxebizitzak, merkataritza-eremuak (batzuetan,
azalera handikoak), eta landa-eremuak (baserriak) tartekatzen dira.
Metropoli inguruko korridore batek eta hiri-inguruko bi korridorek osatzen dute
periferia, eta hirurak Donostiako metropoli-barrutian daude sartuta, nahiz eta
independenteak izan.
1. Metropoli inguruko korridorea Ulia-Ategorrieta ardatzean hasten da, eta
Pasaia, Lezo, Errenteria eta Oiartzun sartzen dira bertan. Langile-auzoak dira,
eta industria da funtzio nagusia. Hala ere, Oiartzunen, landa-eremua eta
populatze sakabanatua nagusitzen dira.
2. Hiri inguruko lehenengo korridorea Loiolan hasi, eta Martutene, Astigarraga,
Hernani eta Urnieta udalerriak hartzen ditu.
3. Hiri inguruko bigarren korridorean Ibaeta, Lorea, Igara eta Añorga sartzen
dira. Lasarte, Zubieta eta Usurbil udalerriak ere korridore horretan txertatzen
dira.
46
32. IRUDIA. Iturria:
www. sansebastianturismo.com
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
4.4. Gasteizko planoa
33. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org
JATORRIA:kokalekua eta kokapena
Santxo Jakintsuak fundatu zuen Gasteiz, 1181ean, Logroñoko Forua eman zionean.
Jatorrizko herrixka Gasteiz izeneko muino batean zegoen, Arabako lautadan, eta
kokaleku horrek komunikabideen erdiko puntu bihurtu zuen, merkataritzarako ezin
hobea. Beste alde batetik, behin harresiarekin indartu ondoren, babes naturala ematen
zien bidaiariei zein erromesei.
XVII. mendera arte Gasteizek merkataritza-funtzioak eta funtzio militarrak bete
zituen; merkataritza manufaktura-industrian eta baserriko produktuetan oinarritutakoa
zen. Jarduera horiek zabalgune batzuen eraikuntza bultzatu zuten XIII. mendean eta
XIV. mendearen lehenengo herenean. 1202an, sute batek suntsitu zuen hiria, eta
berregitean jatorrizko hiru kaleei (Santa María, Zacarías Martínez eta Eskola) lehenengo
zabalgunea batu zitzaien. 1256an, Alfontso X.ak bigarren zabalgunea eraiki zuen.
XVIII. mendean harresiak bota egin ziren, eta Gasteizen hiri-aldaketa nabarmenak
gertatu ziren. Alde batetik, gotorleku izaera galdu zuen; eta, bestetik, hazkunde
47
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
demografikoak
eraikuntza, lan
publikoak eta zabalgune
periferikoak bultzatu
zituen.
Iparraldeko
Trenbidea eraiki zenean,
1856an,
hemeretzigarren
mendeko zabalgune
modernoa sortu zen.
Zabalgune berri horrek
Erdi Aroko aldearen eta
trenbide-geltokiaren arteko espazioa hartu zuen.
50eko hamarkadan, eta industrializazio-prozesuaren ondorioz, hiri-aldaketa
izugarriak izan ziren hirian, askotan kontrolik eta plangintzarik gabe. Horrela, hiriko
iparraldean industria-poligonoak eta langile-auzoak eraiki ziren.
Gaur egun, Gasteiz Euskal Autonomia Erkidegoaren hiriburua da, eta funtzio
politiko-administratiboak indarra hartu du, beste funtzioei kalterik egin gabe.
PLANOAREN EZAUGARRIAK
Gasteizko planoan hiru alde bereizi ahal ditugu: Erdi Aroko alde zaharra,
hemeretzigarren mendeko zabalgunea eta hiriaren periferia.
Erdi Aroko Alde Zaharra: plano erradiozentrikoa du. Jatorrizko hiriak harresiz
inguratutako espazioa zeukan. Egitura irregularra zuten hiru kale nagusiek: Santa Maria,
Zacarías Martínez eta Eskola kaleak. Planoaren erdian muino bat zegoen —aldaketa
batzuekin oraindik mantentzen dena—. Hiri-hazkundeak parte berriekiko komunikazioa
lortu behar zuen; eta, horretarako, ezinbestekoa zen bide erradialari jarraitzea.
1202an, sute batek Erdi Aroko hiria suntsitu ondoren, Alfontso VIII.ak (Gaztelako
erregea) lehenengo zabalgunea egin zuen. Jatorrizko guneari beste hiru kale gehitu
zitzaizkion: Hedegile, Zapatari eta Errementari kaleak. Merkataritza-funtzioak asko
garatu ziren, eta Alfontso X.ak, Jakintsuak, ekialdeko zabalgunea egin zuen. Hori dela
eta, beste hiru kale gehitu ziren: Aiztogile, Pintore eta Juderia —1492an, juduak bota
eta gero, Barnekale Berria deitua—.
48
34. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org.
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Modu horretan, kantoien bidez komunikatutako bederatzi kale nagusik eratu zuten
multzoa, harresi batez inguratuta. Multzoak plano erradiozentrikoari jarraitzen zion
(gaur egun ere bai); eta garai hartan artisautza-, merkataritza-funtzioak eta funtzio
erlijiosoa betetzen zituen.
Bilbea itxia da, eta bertan eraikuntza historikoak eta pribatuak daude: dorretxe
batzuk (nobleen etxebizitzak, funtzio militarrarekin), herri xehearen etxeak —garai
hartan artisauak bizi ziren—, jauregiak eta jauretxeak —herri xehearen etxeen antza
dute, baina lehenengo solairua harrizkoa da, eta adreiluzkoa bigarrena—.
Gaur egun, alde zaharrak azpiegitura-arazoak izaten jarraitzen du, nahiz eta aldaketa
nabarmenak izan. Horregatik, behe klaseko biztanleak bizi dira, batez ere zaharrak eta
etorkinak. Horrez gain, gazteen aisialdirako gunea da, eta horrek sortzen dituen arazoek
kaltetu egiten dute bizi
kalitatea.
XVIII. mendean
harresia bota eta Plaza
Berria, Arkupeak eta
Zabalgunea eraiki
zituzten, Ilustrazioaren
ideiei jarraiki.
Hazkunde hori
hegoalderantz egin zen,
eta jendea egoteko leku
publikoa, zabala eta
irekia bilatzen zuen.
Mende horren bukaeran, hainbat eraikuntza egin ziren hiriburuan, eta hainbat kale,
enparantza eta lorategi sortu zituzten. Plano ortogonala nagusitzen da alde horretan.
49
35. IRUDIA. Iturria: www.vitoria-gasteiz.org.
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
36. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org
Zabalguneak: XIX. mendean, Gasteiz Arabako hiriburu izendatu zuten; eta funtzio
politiko-administratiboak garatu zituen. Horrez gain, areagotu egin ziren merkataritza-
funtzioak eta funtzio erlijiosoak; eta, ondorioz, hiri bilakatu zen. Erdi Aroko aldeak ez
zeukan horretarako beharrezko zerbitzurik, ezta ezaugarririk ere; eta Plaza Berriaren
aldean hasitako zabalgunea hedatu zuten: San Frantzisko eta Posta kaleak eraiki
zituzten.
1856an, trenbidea heldu zen hirira, eta hemeretzigarren mendeko hiria antolatzen
hasi ziren. Hiriaren alde horretako ardatz nagusia Eduardo Dato kalea da, Plaza Berria
eta tren-geltokia batzen dituena.
Zabalgune berri horretan, plano ortogonala (dama-jokoa) da nagusi; ekialderantz
beste multzo bat dago diagonaleko planoarekin. Aipatu behar da ez zela egon
plangintzarik planoaren eraikuntzan, eta interes partikularrak nagusitu zirela. Beraz,
plano erregular horretatik kanpo dauden kaleetan irregulartasuna nabaritzen da.
Bilbeari dagokionez, etxadiek egitura itxia eta begiratokiak dauzkate, kaleko giro
burgesa ikusteko. Eraikinak kalitatezkoak dira (burgesiarentzakoak), kale zabalak,
50
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
oinezkoen alderdiak eta zerbitzuak daude. Bertan goi klasekoak eta klase ertainekoak
bizi dira.
Funtzioei erreparatuz, CBDa zabalgunean dago, eta merkataritza, administrazioa eta
finantzak dira jarduera nagusiak. Parte horretan, aisialdirako gunea dugu: kafeak,
antzokiak, ibiltokiak…
37. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org
Periferia: industria-prozesuak 50eko hamarkadan ukitu zuen Gasteiz, eta hiriak
demografia- eta hiri-hazkunde handiak izan zituen. Urbanizazioak eta industria-
poligonoak eraiki zituzten. Barrutiak eta espazio libreak metropoli inguruan sartu ziren;
eta, prozesua ondo bideratzeko, industria-guneak eta etxebizitza-guneak ez nahasteko
ahalegina egin zen.
Industria-prozesua bultzatzeko asmoz, udalak erraztasunak eman zituen industriak
hiriaren kanpoaldean, eta komunikabideekin lotuta, kokatzeko: Gamarra, Arriaga,
Betoño, Larregan, Ali-Gobeo, Olarizu eta Jundiz. Langile-auzoak hirigunetik urrun
eratu ziren.
Hego-mendebaldean, Mendizorrotza eta Armentia daude; erdi- eta goi-mailako
gizarte-klaseak bizi dira (Lorategi Hiriak). Kalitatezko etxebizitzak daude, eta bilbe
irekia dute.
51
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Txagorritxu eta San Martin izeneko kanpoaldeko auzoetan, klase ertaina bizi da.
Bertan bilbe irekia eta itxia nahasten dira, kalitatezko auzoak eratuz.
Lakuan, merkataritza-zentro bat dago, eta funtzio politiko-administratiboa Eusko
Jaurlaritzaren egoitzan zentralizatzen da.
5. HIRI SISTEMA
5.1. Euskal hiriak: urbanizazio-prozesua
Gizakiok gizartea behar dugu bizitzeko. Sozializazio-prozesuan, familiarekin batera,
ezinbestekoa da hiria: hiria espazio publikoa da, eta bertan produktuak, zerbitzuak eta
iritziak trukatzen ditugu.
Urbanizazio-prozesua XII. mendean hasi zen Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan,
Espainiako erregeek lehenengo hiribilduak fundatu zituztenean —erromatarren garaian
zenbait asentamendu egon ziren, bisigodoek eratuak—. Bizkaian, beranduago hasi zen,
XIII. eta XIV. mendeetan, hain zuzen ere. Hiribildu horien jatorrizko funtzioak
ekonomia- eta defentsa-funtzioak izan ziren, baina hiri-hazkundea hiru faktoreri esker
gauzatu zen:
1. Demografia-hazkundea izan zen (XVI. mendera arte).
2. Biztanleria hiribilduetan bildu zen; alde batetik, landak ezin izan zuelako hartu
demografia-soberakina, eta, beste alde batetik, jauntxoengandik babestu nahi
zutelako.
3. Erregeek murriztu nahi zuten nobleziaren botere politiko-ekonomikoa—errege-
hiribilduekin indar militarra eta zergak lortzen zituzten—.
Erdi Aroko hiribilduak ibaietatik hurbil kokatu ziren, eta babesari (funtzio militarra)
edo merkataritzari (ekonomia-funtzioa) lotuta zeuden (Done Jakue Bidea).
Funtzio militarrari dagokionez, batzuek hiria bera defendatzen zuten (Zumaia edo
Larrabetzu, adibidez), eta, besteek, lurralde bat babesten zuten (Gasteiz, Balmaseda edo
Donostia).
Merkataritza-funtzioa azokei lotuta zegoen. Aipatu behar da euskal hiribilduetan
nekazaritza zela jarduera nagusia; baina azokak baserrietatik urrun sortu ziren, beti
gurutze-bideetan edo erromesen bideetan kokatuta.
52
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
XVII. mendeko krisia ez zen ona izan hiri-hazkunderako: ekonomia-krisiak
geldiarazi egin zuen merkataritzaren garapena, eta jaitsi egin zen biztanle-kopurua.
Dena den, komunikabideak hobetu egin ziren, eta hiri-asentamenduak hasi ziren, Erdi
Aroko planoari jarraiki.
XIX. mendean, harresiak bota, eta hiri-zabalguneak eraikitzen hasi ziren. 1850etik
aurrera, industria-prozesuak eragina izan zuen bai hirien morfologian eta bai hirien
hierarkian. Asko hazi zen industriaguneetako biztanleria; egia da hazkundea ez zutela
mugimendu naturalek eragin, baserriko exodoak eta kanpoko immigrazioak baizik.
Burgesia zabalgune berrietan bizi zen; eta, periferian eta industrialdeen inguruan,
langile-auzoak sortu ziren. Bizkaian eta Gipuzkoan gertatu zen fenomenoa lehendabizi;
Araban, geroago gertatu zen.
Gerra Zibilaren eta gerraostearen ondoren, kostaldean, areagotu egin zen hiri-
hazkundea; hazkunde hori batez ere hiriburuetan eta ohiko guneetan gertatu zen,
landako eta beste probintzietako jendea bertan ezarri zelako.
Hazkundearen eta espazioaren arteko oreka apurtu egin zen: periferia masifikatu, eta
plangintzarik gabeko hiri-hazkundea garatu zen. Hirigintzaren kalitaterik eza eta hiri-
habitataren degradazioa izan ziren beste ezaugarri batzuk.
38. IRUDIA. Egileak moldatua
53
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Araban, beranduago nabaritu zen industrializazioaren eragina, eta hiri-garapena
orekatuagoa izan zen; dena den, hirigintzak gizarte- eta espazio-bereizketa ere sortu
zituen.
Gaur egun, hiri-hazkundea nahiko mugatuta dago hiriburuetan, espaziorik ez
dagoelako; eta hirien arazoak osotara hartuta planteatzen dira, gainbehera izan duten
hiriak bultzatzeko asmoz: alde zaharrak berritu, periferian kalitatezko etxebizitzak egin,
zerbitzu-azpiegiturak hobetu, garraiobideak garatu…
Beste alde batetik, espaziorik ezak mesede egin die herri txikiei, metropolien
ingurukoei batez ere: bizitegi-funtzioa hartu dute eta tertziarizazioak hirigintza bultzatu
du.
5.2. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkia
“Hirigune bakoitzak eguzki-sistemak bezala jokatzen du, eta inguruan biltzen ditu
planetak, eta, goi-mailako sistema baten partea ere bada”. J. BEAUJEAU, Tratado de
geografía urbanatik itzulia.
Eskualde edo herrialde bat
antolatzen duen oinarrizko
elementua da hiria; horregatik,
ezinezkoa da hiria bere soilean
ikastea. Elementu bizia denez,
harremanak sortzen dira hirien
artean; baina harreman horiek ez
daude berdintasunean oinarrituta,
baizik eta menpeko harremanetan:
zenbait hiri txiki erdiko hiriaren
menpe daude, eta erdiko horiek
hiri handiaren menpe.
Hori dela eta, hiri-hierarkia
sistema batek antolatzen ditu
hiriak.
Euskal Autonomia
Erkidegoko hiri-sistemak hiri-
hierarkien mapa bat sortzen du.
54
39. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5.2.1 Hirien arteko harremanak
Bi irizpidetan oinarritzen dira:
1. Hiriak bere eragin-eremuan egiten duen funtzioa: adibiderik argiena ekonomia-
funtzioan aurkitzen dugu. Hiri handienek ondasunak jaso eta ekoizten dituzte,
eta haien menpe dauden hirietara banatzen dituzte. Gauza bera gertatzen da
zerbitzuekin.
2. Hiriko biztanleen kopurua: irizpide hori kontuan hartuta, hurrengo sailkapena
egin dezakegu:
Nazio-metropoliak: herrialde bateko hiri handiak dira. Euren eragina
nazio-lurralde osoan zabaltzen dute, eta munduko beste metropoliekin
daude harremanetan. Hiri-funtzio oso berezituak eta dibertsifikatuak
dauzkate. Hiri-hierarkiaren sistemaren gailurrean daude, eta ingurune
metropolitarrak osatzen dituzte. Milioi bat baino gehiagoko biztanleria
dute (Madril edo Bartzelona).
Eskualde-metropoliak: Espainiari dagokionez, autonomia-ingurune bat
eragiten dute, eta nazioko beste hiriekin dauzkate harremanak. Funtzio
nagusiak merkataritza-funtzioa, industria-funtzioa eta hezkuntza-funtzioa
dira. Autonomietako hiriburuak izateaz gain, administrazio-zerbitzuen
guneak eta ardatz ekonomikoak ere badira. Biztanleria 1,5 milioi eta
500.000 biztanle bitartekoa da (Bilbo, Valentzia, Zaragoza, Sevilla eta
Malaga)
Bigarren mailako eskualde-metropoliak: probintzietako hiriburuak
dira, zerbitzu- eta merkataritza-funtzioak dituzte, batez ere. Aurreko
biekin dauzkate harremanak, eta eragina probintzia-mailakoa da.
Biztanleria-kopurua 200.000 eta 500.000 biztanle bitartekoa da. Gasteiz
eta Donostia daude talde horretan.
Hiri ertainak: 200.000 eta 50.000 biztanle bitarteko hiriak dira. Biztanle
gutxiko probintzietako hiriburuak dira; administrazio- eta merkataritza-
funtzioak dituzte, baina ez aurrekoek bezain berezituak.
Hiri txikiak: eragin-eremua eskualdekoa da, 10.000 eta 50.000 biztanle
bitartekoak dira, eta garraio-nodo nabarmenak ere badituzte. Nahiz eta
funtzio urriak eta espezializazio gutxikoak izan, batzuek ekipamendu
berezituak eskaintzen dituzte (lehenengo sektorekoak, adibidez).
55
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5.2.2 Hiri-sistemak.
Lurralde bateko hiriek eta haien artean dauden harremanek hiri-sistema osatzen
dute. Espainian sistema hori aldatzen ari da 80ko hamarkadatik aurrera, batez ere.
Trantsizio Demokratikoak lurralde antolamendua aldatu egin zuen, eta autonomiak
ezarri ziren; beste alde batetik, 1986an Espainia Europako Batasunean sartu zen, baita
globalizazio-prozesuan ere, eta horrek guztiak aldaketak ekarri zituen ekonomian eta
hirigintzan.
Hori dela eta, eskualdeko azpi-sistemak eratu dira, eta Europako zein munduko hiri-
sistemetan integratu dira. Nahiz eta autonomien artean ezberdintasunak egon, gehienak
ezaugarri batean bat datoz: erkidegoko hiriburuak nagusitzen dira sistema horretan.
Ezaugarri horrek autonomia-erkidegoko hirien arteko harremanak indartu egin ditu,
baina, beste alde batetik, gainerako hiri-sistemekiko harremanak ahuldu egin dira.
Eskualdeko azpi-sistemen barruan hiru mota aurkitu ditzakegu:
1. Monozentriko lehenetsia: Hiri handi batek gune menderatzailearen papera
hartzen du, eta biztanleria zein ekonomia-jarduerak bertan biltzen ditu.
Inguruko guneak hiri horretatik urrun daude, eta menperatze- zein
mendekotasun-harremana sortzen da haien artean. Katalunia, Kantabria
edo Aragoi dira adibideak.
40. IRUDIA. Egileak moldatua
2. Monozentriko hierarkizatua: aurrekoan bezala, biztanleria eta ekonomia-
jarduerak biltzen dituen hiri nagusi bat dago; baina hirigune ertainak
daude, eta haien eta hiri nagusiaren artean harreman hierarkizatua
ezartzen da (batez ere merkataritza-fluxuak). Nafarroa, Andaluzia edo
Valentziako Erkidegoa dira horren adibide.
56
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
41. IRUDIA. Egileak moldatua
3. Polizentrikoa: sistema honetan, ez da hierarkia zehatzik, biztanleria eta
ekonomia-jarduerak hiri baten baino gehiagotan biltzen dira, eta bi norabideko
fluxuak sortzen dira haien artean. Sistema honetako hiri txikiekin norabide
bakarreko fluxua egiten da. Euskal Autonomia Erkidegoa eredu honetakoa da;
Extremadura, Kanariak edo Galizia dira beste adibide batzuk.
42. IRUDIA. Egileak moldatua
57
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5.3. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkiaren mapa.
Selektibitateko egitaraua kontuan hartuta, EAEko hiri-hierarkiaren maparen iruzkina
egiten jakin behar duzu. Iruzkin hori egiteko Euskadiko hiri-sistema aztertu behar dugu,
nahiz eta gai teoriko bezala selektibitate-azterketan ez sartu.
Jarduera baten bidez landuko ditugu teoria eta praktika, hau da, iruzkinaren atalak
bereiziko ditugu, eta eduki teorikoa modu egokian sartuko dugu iruzkinean. Bi letrakera
erabiliko ditut iruzkinaren azalpena eta iruzkina bera ezberdintzeko.
43. IRUDIA. Egileak moldatua
Iruzkinaren lehenengo pausua mapa aurkeztea da. Aurkezpena argia eta laburra egin
behar duzu.
Mapak EAEko hiri nagusien kokapena islatzen du, sistema hierarkizatu baten
bidez. Sistema horrek biztanle-kopurua aintzakotzat hartuta sailkatzen ditu hiriak
handienetatik txikienetara.
58
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Mapak islatzen duena modu objektiboan adierazi behar duzu, baina ezinbestekoa da
ordena mantentzea. Hiri-hierarkiaren mapan hiru atal bereiziko ditugu: hiri-sistemaren
ezaugarriak, hiri-hierarkia eta hirien arteko harremanak. Helburu horrekin letra lodiz
idatzi dut atal bakoitzaren hasiera.
Lehenengo, hiri-sistemaren ezaugarririk nabarmenena aipatuko duzu, mapak argi
islatzen duena: EAEko biztanleria modu desorekatuan dago banatuta.
Hiri-sistemari dagokionez, mapak biztanleria-banaketa desorekatua erakusten
digu: Bilbo Handiko aglomerazioa Bizkaian, hiri-sare orekatua Gipuzkoan eta
Gasteizen hegemonia Araban.
Orain zergatiak azaldu behar dituzu: teoria txertatzeko unea.
Erdi Aroko hiribilduen sorrera prozesuak, alde batetik, eta industrializazioak,
bestetik, azaltzen dute desoreka hori. Lehenengoak, hiriburuak eta eskualdeburuak
ezarri zituen; eta bigarrenak hiriak hierarkizatu, harremanak zehaztu eta hirigintza
berriak sortu zituen. Horren ondorioz, biztanleriaren % 70 kostaldean biltzen da,
isurialde atlantikoan, hain zuzen ere. Bertan lehenago hasi zen industrializazioa,
eta indartsuagoa izan zen; mendebaldeko lurraldean, ordea, industria-prozesua
beranduago hasi zen, eta hirigintza, orokorrean, modu antolatuagoan garatu zen.
Argi dago teoria azaldu behar duzula, baina ezin duzu ahaztu jarduera bat egiten ari
zarela; horregatik, ahal den neurrian, mapa aipatuko duzu. Jarri arreta ordenean! Ez
nahastu edukia eta ez idatzi kontraesanik.
Beraz, bi eremu ezberdin aurkitu ditzakegu EAEko hiri-hierarkiaren mapan:
isurialde atlantikoko azpi-sistema eta barruko azpi-sistema edo azpi-sistema arabarra.
Isurialde atlantikoko edo kostaldeko azpi-sistema: azpi-sistema hori oso
trinkoa da, eta etengabeko hiri-katea sortzen du, bi hiriburuetan ardaztuta
(Bilbo eta Donostia). Dena den, mapak zenbait ezberdintasun islatzen du
hiriburuen eragin-eremuetan:
Bilbo Handiko metropoli-ingurua: pisu handia dauka hiri-hierarkian.
Eskualdeko garapenaren motorra da, eta bertan industria- zein finantza-
pilaketa aurkitzen dugu. (Inguruko herrien erreferentzia puntu diren
eskualde-buru batzuen inguruan antolatzen da Bizkaiko landa-esparrua:
Balmaseda, Enkarterrietan; Durango, Durangaldean; edo Gernika,
Gernikaldean. Dena den, hiri-nukleo horiek Bilboren eraginpean daude,
industrializazioaren hasieratik Bilbok xurgatze-efektua izan zuelako
inguru horietan.
59
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Gipuzkoan hiri-sarea orekatuagoa da. Arrazoia industria-ereduan dago:
Donostiako inguruetan industria ertainak eratu ziren, era homogeneoan
kokatuta: Deba, Urola eta Oria haranen beheko aldean. Hiri-sare
horrek ez du hiri-pisua Donostiako metropoliaren inguruan biltzen,
haran horietako hiri-nukleoetan banatzen da.
Barruko azpisistema edo azpisistema arabarra: Araban biztanleria Gasteiz
inguruan pilatzen da —bertan populazioaren % 76 dago bilduta—. Hori dela
eta, Arabako hiri-sistema desorekatua eta makrozefalikoa dela esan dezakegu.
Laudion eta Amurrion (haran atlantikoetan) izan ezik, gainerako inguruetan ez
dago hiri-nukleo nabarmenik; horrez gain, aipatutako hiri horiek Bizkaiko
menpekotasunean daude eta ez Arabakoan. Agurain Arabako Lautadako
bigarren zentroa da.
Arabako hiri-sistemak beste ahultasun bat dauka: hiri batzuk erkidegotik
kanpoko hiri-nukleoekin daude lotuta; adibidez, Errioxa Arabarra
(Logroñorekin), Bastida (Harorekin)...
Iruzkinaren bigarren atalean, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriek zer ezaugarri
dituzten eta nola antolatzen diren azalduko duzu. Hiri-sistemak orokorrean aztertu
ditugunean, Euskadin sistema polizentrikoa dagoela esan dugu; baina, orain, zehaztu
egin behar dugu, eta Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra aurkeztu behar duzu.
Parte hau nahikoa teorikoa da.
Hiri-hierarkiari dagokionez, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriek demografian,
funtzioetan eta eragin-eremuan oinarritutako hiri-hierarkia eratzen dute.
Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra da. EAEko hiri-sistemaren oinarria.
Bilboko metropoli-inguruak, Donostiak eta Gasteizek osatzen dute, eta sistemaren
helburua hau da: euskal hiriburuek Euskadi osoa eta probintzia bakoitza elkarrekin
eta modu orekatuan bideratzea.
Sistema aurkeztu ondoren, hirien hierarkia azalduko duzu. Hiriburu bakoitzaren
kategoria, eragin-eremua eta funtzio nabarmenenak adierazi behar dituzu.
Sistema horren buruan, Bilboko metropoli-ingurua dago. Eskualde-metropolia da –
EAEko demografia-pilaketa handiena bertan dago–. Industria-funtzioa izan du
betidanik; baina, gaur egun, merkataritza- eta negozio-funtzioa gero eta gehiago
garatzen ari dira. Eragin-esparrua erkidego osora zabaltzen da, eta nazio-lurraldearekin
ere lotuta dago, Bilboko portuaren eta Loiuko aireportuaren bidez.
60
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Donostia eta Gasteiz bigarren mailako eskualde-metropoliak dira; eta, hiri-
hierarkiaren sisteman, bigarren mailan daude. Donostiaren eragin-esparrua probintzia
osora hedatzen da, eta funtzio dibertsifikatuak ditu: turismoa, industria, merkataritza eta
kultura. Gasteizek, aipatutako funtzioez gain, administrazio-funtzioa ere badauka,
Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburua baita.
Sistema horren azken mailan hainbat hiri txiki daude (20.000-50.000 bitarteko
biztanle kopurua dutenak); haien eragin-esparrua eskualdean nabaritzen da, eta
industria-, administrazio-funtzioak eta beste zenbait zerbitzu aurkitzen dira bertan.
Hirugarren atala, aurrekoa bezala, oso teorikoa da. Bertan, Euskal Autonomia
Erkidegoak beste erkidegoekin eta Europarekin dituen harremanak aipatu behar dituzu.
Atal horretan, Euskaditik kanporako dauden harremanen norabide orokorrak aipatuko
dituzu eta, Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra ahaztu gabe, lurralde historiko
bakoitzaren hiriburuek dituzten harremanak.
Hiri-sistemaren barruko harremanak handiak dira EAEko hirien artean,
eta baita autonomiatik kanpoko azpi-sistemekin daudenak ere.
Estatuan nabarmenak dira Bizkaiko itsasoko erlaitzarekin, Nafarroarekin eta
Errioxarekin dauden harremanak.
Europan, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-sistemak duen kokapena oso
estrategikoa da hiri-ardatz handiekin lotura egiteko: Atlantikoko ardatza —Bizkaiko
itsasoko ardatzaren eta ardatz frantsesaren artean kokatua—, Mediterraneoko ardatza —
Ebroko haranean zehar — eta Ipar-hegoaldeko ardatza —Paris-Madril-Lisboa lotzen
dituena—.
Orain, lurralde historiko bakoitzari dagokion atala landuko dugu; egoera besterik ez
duzu aurkeztu behar.
Bizkaian, Bizkaiko itsasoko erlaitzean dagoen hiri-ingururik handiena Bilbo
da; eta, Estatuan, haren eragin-esparruan sartzen diren hiriburuen kopurua
kontuan hartuta, bigarren postua dauka (Madrilen atzetik). Eragin hori
Santanderren, Donostian, Iruñean, Gasteizen eta Logroñon nabaritzen da.
Donostiaren kokapen estrategikoari esker, harremanak errazak dira
Frantziarekin, Nafarroarekin eta Ebroko Haranarekin.
Araban, Errioxa Arabarrak, Logroñoren bidez, harreman sendoak ditu Ebroko
haranarekin,.
Hiri-hierarkiaren mapa komentatu duzu, baina, oraindik, iruzkina bukatu behar
duzu. Hiri-hierarkiaren mapak Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra islatzen duenez,
61
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
hobetu behar diren puntuak komentatuko ditugu, ondorio bezala. Nahiz eta nik
informazioa ugari eman, atal hori laburtu ahal duzu; dena den, ez ahaztu iruzkin hori
eredutzat hartu behar duzula, eta komeni dela bakoitzaren lana pertsonalizatzea.
Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearraren helburua etorkizunean
hobetzea da; horretarako, hainbat erronka planteatzen dituzte EAEko Lurraldea
Antolatzeko Gidalerroek:
o Horien artean hiri-sistema koherente bat lortzeko helburua dago,
Europan arlo ekonomikoan, kulturalean eta sozialean sortzen diren
berrikuntzak erakarri eta euskal lurraldeetan zabaltzeko. Horretarako,
Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearrak hobetu egin behar du
Euskadik Europan duen integrazioa. Euskadi Europako arku atlantikoko
erdigunean kokatzen da; kokapen estrategiko hori ezin hobea da
Europako bi sektore dinamikoenekin harremanak estutzeko —dortsal
europarra eta Mediterraneoko arkua—.
o Autonomia Erkidegoan, sistema horrek modu orekatuan gidatu behar
ditu lurralde historikoak. Bizkaian, Bilboko metropoli-ingurua indartu
egin nahi dute nazio-mailako zerbitzuetan eta hornikuntzan berezituz;
Gipuzkoan, Donostian, hirugarren funtzioak sustatu nahi dituzte, batez
ere aisialdia, kalitatezko turismoa eta kultura; eta Araban industriagune
eta zerbitzugune joera garatu nahi dute, eta, makrozefalia fenomenoa
ahultzeko asmoz, jarduerak Gasteizetik ingurunera zabaldu.
62
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
6. BIBLIOGRAFIA
El proceso de urbanización y los sistemas urbanos españoles. Helbide honetan:
http://geopress-educa.aragon.es
Vocabulario tema: La población española. Helbide honetan:
http://profeblog.es/blog/albertomolina/2008/01
Comentario plano urbano de Bilbao. Helbide honetan:
http://www.mitxel.paulesbarakaldo.com
Morfologia urbana. Helbide honetan:
Ficus.pntic.mec.es/morfologia_urbana.html
Geografia esencial. Helbide honetan:
http://club.telepolis.com
Comentario de un plano urbano. Helbide honetan:
http://www.slideshare.net(isaacbuzo/ciudad
Comentario del plano urbano. Helbide honetan:
http://www.scribd.com
GÓMEZ PIÑEIRO Francisco Javier: Geografia urbana de Euskal herria: análisis y
teorías. Helbide honetan:
http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/vasconia/vas05/05341412.pdf
APUNTEAK. Gasteiz Hiri Geografia. Helbide honetan:
http://www.vitoria-gasteiz.org
Bilboko hiri-planoa. Helbide honetan
http://www.bilbao.net
Donostiako hiri-planoa. Helbide honetan:
http://www.sansebastianturismo.com
Gasteizko hiri-planoa. Helbide honetan:
http://www.vitoria-gasteiz.org
63
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
LURRALDE
ANTOLAKETA
1. SARRERA: Lurralde-antolaketaren prozesu historikoa
Euskal Autonomia Erkidegoa Iberiar Penintsulako ipar-ekialdean kokatuta dago.
Bizkaiko itsasoa eta Frantzia ditu iparraldean; Errioxa, hegoaldean; Kantabria eta
Gaztela eta Leon, mendebaldean; eta Nafarroa, ekialdean.
Euskadi eta Euskal Herria Euskal Autonomia Erkidegoaren izen ofizialak dira,
baina izendapen horrek eztabaida sortu du, historikoki hitz horiek hiru euskal probintzia
baino lurralde zabalagoa izendatzen dutelako. Hori dela eta, 2004ko uztailean
Euskaltzaindiak honako erabaki hau jakinarazi zuen: Gorago adierazi guztiaren
argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko,
Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen
hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean,
gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta
ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogora aldatzeko eskubiderik.
Euskaltzaindiaren arauak.
Gaur egun, hiru lurralde historikok osatzen dute autonomia: Arabak, Bizkaiak eta
Gipuzkoak. Dena den, beti ez da horrela izan, eta historian zehar aldaketa nabarmenak
egon dira lurralde-antolaketan.
Erromatar Inperioaren gainbeheratik 1000. urtera arte, ez dago informazio askorik
Euskal Herriari buruz. Segur aski, hainbat herriren erasoa jasan zuen; baina, dirudienez,
ez bisigodoak ez musulmanak ez ziren ailegatu Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldeetara;
bai, ordea, bikingoak —Jaun Zuriaren elezaharrak Mundaka ondoko bikingo-
asentamendu batez hitz egiten du—.
XI. mendean Antso Handia erregeak zabaldu egin zuen Iruñako erreinua, eta bertan
sartu ziren Aragoi, Nafarroa, Gaztela eta Euskal Herriko lurralde gehienak. Erregea hil
64
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
ondoren, erreinua zatitu egin zen, eta Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Gaztelako koroaren
barruan geratu ziren (1200).
Aro Modernoan, Errege-erregina katolikoek errespetatu egin zituzten euskal foruak,
eta hiru euskal probintziek berezko legeak izan zituzten. Modu horretan, lurralde-
antolaketa berezia zeukaten, autonomia maila handiarekin. Espainiako erregeak eta
euskal foruak elkarrekin bizi izan ziren arazo handirik gabe; eta, XIX. mendean, Borboi
erregeek zentralizazio gogorra ezarri zutenean ere, euskal lurralde historikoek mantendu
egin zituzten foruak.
Liberalismoa ezartzeak (1833an) gerra karlistak ekarri zituen; foruek murrizketa
handiak jasan zituzten 1878ra arte. Urte hartan, hirugarren gerra karlista bukatu
ondoren, Cánovas del Castillok abolitu egin zituen, eta Kontzertu ekonomikoa ezarri
zuen.
Bigarren Errepublikaren garaian, Autonomia Estatutua aurkeztu zen Espainiako
Gorteetan, eta 1936an, —Gerra Zibila hasita—, onartu egin zuten. Horrela eratu zen
Euskal Autonomia Erkidegoa hiru euskal probintziekin, nahiz eta praktikan Bizkaiak eta
Gipuzkoak soilik osatu, Araba nazionalen esku zegoelako.
Gerra bukatuta, erregimen frankistak indargabetu egin zuen Estatutua, eta
zentralizazio zorrotza inposatu zuen.
Trantsizio Demokratikoarekin 1978ko Espainiako Konstituzioak Autonomien
Estatua onartu zuen, eta Euskal Autonomia Erkidegoa nazionalitate historiko izendatu
zuen. EAEk, 1979an, Gernikako Estatutua eta eskumenen gorengo maila erdietsi zituen.
2. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA
2.1. Erakunde-antolaketa eta eskumenak
1978ko Konstituzioak autonomien estatua onartu zuen, horrekin batera, 1876ko
uztailaren 21eko legea indargabetu zuen —lege horrek foruak abolitu zituen—; eta,
iraganean estatutu-proiektu bat onartu zela kontuan hartuta, Euskal Autonomia
Erkidegoa nazionalitate historikoa zela aitortu zuen.
1979ko abenduaren 18an, EAEko Estatutua, Gernikakoa ere deritzona, onartu egin
zen. Estatutuak antolaketa politiko-administratiboa eta eskumenak jasotzen ditu; baina,
horrez gain, Estatutuak foru-erregimena eguneratzen du Espainiako Konstituzioaren
65
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
eremuan. Horixe da testu autonomikoaren berezitasuna: Espainiako Konstituzioan
aitortutako foraltasunaren eta lurralde historikoen eskubideak babestea.
Horri esker, Euskal Autonomia Erkidegoak, beste eskumen batzuekin batera,
berezko polizia dauka (Ertzaintza), hezkuntzan eskumen osoak ditu eta, Kontzertu
Ekonomikoaren bidez, finantzatzeko eredu berezi bat.
2.1.1. Autonomia-erakundeak eta eskumenak
Eusko Legebiltzarra: botere legegilea du, eta EAEko herritarrak ordezkatzen
ditu. 75 legebiltzarkidek osatzen dute —25, lurralde historiko bakoitzeko—,
sufragio unibertsalaren bidez hautatzen dira, 4 urterako Eginkizun hauek ditu:
EAEko legeak egin, aurrekontuak onetsi eta Eusko Jaurlaritza kontrolatzea.
Eusko Jaurlaritza: botere betearazlea du. Lehendakariak eta sailburuek osatzen
dute. Lehendakaria Jaurlaritzaren burua da; Eusko Legebiltzarrak aukeratzen du,
eta hark izendatzen ditu administrazioko departamentu-sailburuak. Lehendakaria
Euskal Autonomia Erkidegoko gorengo ordezkaria da.
Justizia Auzitegi Nagusia: EAEko gorengo erakunde judiziala da.
Gernikako Estatutuak jasotzen dituen eskumen aipagarrienak hauek dira:
Politikoak: Autogobernua
Finantzarioak: Ogasuna
Ekonomikoak: Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura; Industria (mugatuta);
Merkataritza eta Turismoa.
Epai-eskumenak
Osasun-eskumena: Osakidetza
Hezkuntza
Garraioa eta Herri Lanak
Lurraldearen antolaketa
Azpiegiturak
Hirigintza
Ingurunea
Kultura
66
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
2.2. Lurralde-administrazioa
Trantsizio Demokratikoan, hainbat eztabaida eta gero, Euskal Herriko muga
geografikoak ezarri ziren; Nafarroak EAEn ez sartzea behin erabakita, Arabako,
Gipuzkoako eta Bizkaiko lurralde historikoek osatu zuten Autonomia Erkidegoa.
Hiru lurralde historikoak ordezkatuta zeuden autonomia-erakundeetan; baina, horrez
gain, probintzia bakoitzak bere erakundeak zituen: Diputazioak eta Batzar Nagusiak
hain zuzen ere. Egoera horrek etengabeko interferentziak sortzen zituen Eusko
Jaurlaritzaren eta lurralde-erakundeen artean.
1983an, Lurralde Historikoen Legea onetsi zuten lurralde-antolaketa artikulatzeko
eta erakunde bakoitzaren eskumenak adierazteko. Horren arabera, lurralde historikoen
antolaketa politiko-administratiboan probintziak eta udalerriak daude.
Probintzia-antolaketa: probintzia edo lurralde historiko bakoitzeko Foru
Aldundiak probintziako hiriburuan dauka egoitza. Batzar Nagusiak barruko
lurralde-banaketa ordezkatzen du. Ordezkari horiek sufragio unibertsalaren
bidez hautatzen dira, eta botere legegilea dute probintziaren eremuan. Dena den,
haien ebazpenek ez daukate lege-mailarik, foru-arauak dira. Batzar Nagusiek
Diputatu Nagusia aukeratzen dute Foru aldundia zuzendu dezan.
Udalerriak: udalek gobernatzen dituzte; eta alkateek eta zinegotziek osatzen
dute udalbatza. Udalerrien eskumenak populazioaren arabera zehazten dira, eta
haien helburua auzokoei hainbat zerbitzu ziurtatzea da.
2.2.1. Lurralde Historikoen antolaketa administratiboa
Bizkaia: Konstituzioaren
137. artikuluak esaten
duenez, Bizkaiko
udalerriek autonomia-
kudeaketa eta berezko
botere legegilea zein
betearazlea dauzkate.
Zerbitzu publikoen
kudeaketa hobetzeko asmoz, mankomunitateak eratu dituzte hainbat udalerrik.
Horrez gain, Bizkaia zazpi eskualde geografikotan banatuta dago, banaketa hori
67
44. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
ofiziala ez izan arren: Bilbo Handia, Uribe edo Mungialdea, Lea-Artibai,
Busturialdea, Durangaldea, Arratia-Nerbioi ibarra eta Enkarterriak.
Gipuzkoa: Lurralde
historiko honen erliebeak
mugatzen ditu eskualdeak.
Bizkaian gertatzen den bezala,
eskualdeak ez dira
administrazio-banaketak,
banaketa historikoak eta
tradiziozkoak baizik. Zazpi
bereizten dira, eta, gehienak,
ibaiek eratzen dituzten haranak
dira: Debabarrena, Debagoiena,
Urola Kosta, Donostialdea,
Goierri, Tolosaldea eta Oiartzualdea.
Araba: zazpi kuadriletan edo eskualdetan banatzen da. Kuadrilak kontsultarako
eta parte hartzeko organoak dira, hau da, Arabako Batzar Nagusien eta Foru
aldundiaren arteko harremanak bideratzeko. Bide batez, eskualdeko zerbitzuak
kudeatzen dituzte. Hauek dira
Arabako eskualdeak:
Aiaraldea, Zuia-Gorbeialdea,
Añanako eskualdea,
Gasteizko eskualdea,
Agurain, Mendialdea edo
Kanpezuko eskualdea eta
Arabako Errioxa.
68
45. IRUDIA. Egileak moldatua
46. IRUDIA. Egileak moldatua
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
3. LURRADE ANTOLAKETAREN ARIKETA
3.1. Mapa kontzeptuala.
Aztertu dugu Euskal Autonomia Erkidegoko lurralde-antolaketa. Orain, mapa
kontzeptualaren bidez landuko duzu.
Mapa kontzeptuala egiteko hauek dira kontuan hartu beharreko irizpideak:
1. 1978ko Konstituzioak marko juridikoa sortu zuen autonomien estatua ezartzeko;
eta Euskadi nazionalitate historiko izendatu zuten.
2. Gernikako Estatutuak (1979) autonomia-erakundeak, eskumenak eta antolaketa
politiko-administratiboa zehazten ditu.
3. Ez ahaztu lurralde historiko bakoitzak bere erakundeak dituela, eta lurralde
banaketa berezia: eskualdeak.
3.2. EAEko mapa politikoa
47. IRUDIA. Egileak moldatua
69
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Euskal Autonomia Erkidegoko mapa politikoa beteko duzu:
1. Kokatu itzazu lurralde historikoen edo probintzien mugak.
2. Nahi duzun legendaz baliatuz, kokatu itzazu lurralde historikoen eskualdeak.
70
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
4. BIBLIOGRAFIA
MUÑOZ DELGADO, Concepción: Geografia. Batxilergoa 2. Grupo Anaya, S.A., 2009
WIKIPEDIA, entziklopedia askea. Lurraldearen antolakuntza. Helbide honetan:
http://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Autonomia_Erkidegoa
WAPEDIA-WIKI: País Vasco. Helbide honetan:
http://wapedia.mobi/eu/Euskal_Herria#
71
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
IRAKASLEAREN GIDA
1. NOLA LANDU MIGRAZIO SALDOEN ARIKETA (13. orria)
Selektibitateko egitarauan, Espainiako migrazio-saldoen maparen iruzkina dago
sartuta. Euskal Autonomia Erkidegokoa ez dute eskatzen, baina guk ariketa osagarri
moduan erabiliko dugu, maparen iruzkina lantzeko. Espainiako eta Euskadiko
Migrazio-mugimenduak azaldu ondoren, EAEko migrazio-saldoen ariketa landuko
dugu.
Gure helburuak hauek dira:
1. Maparen iruzkinaren teknika lantzea.
2. Teoria, praktika batean, nola erabili behar den ikastea.
3. Ariketa honen bidez, Espainiako migrazio-saldoen maparen iruzkina bideratzea,
ikaslearen autonomia garatuz.
Era honetan, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Espainiako ariketak, paraleloak
direnez, osagarriak izango dira, eta eredutzat hartuko ditugu selektibitateko jarduerak
lantzeko.
Ariketaren ebazpena garatuta dago eredutzat hartzeko. Irakasleak erabakiko du nola
erabili iruzkina, eta, jakina, egokitu egin dezake, ikasleen beharrak kontuan hartuta.
Planteatutako ariketan, ikasleari esaten diogu Migrazio-mugimenduak EAEn atal
teorikoa erabili behar duela. Atal horretan beste bi mapa (barruko eta kanpoko
migrazio-saldoenak) daude; posiblea da mapa horiek ere komentatzea. Horregatik sartu
ditugu iruzkinean.
1.1. Migrazio saldoaren iruzkina
Mapak honako hau adierazten digu: Euskal Autonomia Erkidegoko migrazio-saldoa.
2008an migrazio-saldoa positiboa izan zen hiru lurraldeetan; eta, nahiz eta datu
absolutuetan saldo txikiena eduki, Arabak besteek baino gaitasun handiagoa erakutsi du
populazioa erakartzeko, barruko migrazio-saldoaren mapan argi ikusten denez. Barruko
72
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
migrazioak kontuan hartuta (EINeko datuak), Bizkaiak eta Gipuzkoak saldo negatiboa
izan zuten 2008an; Arabak, ordea, ez.
Lurralde historikoen artean egon diren populazio mugimenduak aztertzen baditugu
(Probintzien arteko migrazio-mugimenduen taula, 2008an), ikusi ahal dugu Arabak
nagusi izaten jarraitzen duela nukleo erakargarri gisa: joan den urtean, Gipuzkoatik 349
lagun etorri ziren probintzia horretara (Arabara); eta Bizkaitik, 812 lagun.
Bizkaiak zein Gipuzkoak migrazio-saldo positiboa badaukate, kanpoko migrazioari
esker da; beraz, migrazio-mugimenduetan aldaketa sakonak egon dira 1975etik gaur
egun arte. XX. mendearen bigarren hamarkadatik aurrera, industria-garapena indartu
egin zen Euskal Autonomia Erkidegoko kostaldean, eta Espainiako beste probintzietako
pertsona asko (gizonezkoak, batez ere) etorri ziren; Arabatik ere irten egiten zen jendea
industria-guneetara.
60ko eta 70eko hamarkadetan, immigrazio-fenomenoa indartu egin zen Gaztela eta
Leonetik, Extremaduratik eta Galiziatik etorritako pertsonekin; etorkin horiek
Donostialdean eta Bilbo Handian ezarri ziren. 1970etik aurrera, Arabak lurzorua
errentagarriago eskaintzen zuen; eta, horregatik, Bilboko eta Gipuzkoako industriak
Gasteizeko inguruetan kokatzen hasi ziren. Esku-lana behar zenez, probintzia horretako
migrazio-saldoa positiboa izan zen bereziki. Handik aurrera eta gaur egun arte, Arabak
nagusitasuna erakutsi du beste bi probintzien aldean.
Immigrazioak EAEko biztanleriaren egituran eta kopuruan eragin zuen, eta
etorkinak aukeratutako lekuetan handitu egin ziren jaiotza-tasak; beraz, populazioa
handitu eta gaztetu egin zen.
1975eko krisialdi ekonomikoak aldatu egin zuen joera hori; krisiak gogor jo zuen
oinarrizko industria, fabrikak itxi egin zituzten eta langabeziak gora egin zuen;
immigrazioa gutxitu, eta jendea jaioterrietara itzultzen hasi zen. Hala ere, krisiaren
eragina ez zen hain gogorra izan Araban, industria-prozesua beranduago gertatu zelako,
eta industria-egitura modernoagoa zelako.
Gaur egun, immigrazio-saldoa positiboa bada, kanpoko immigrazioari esker da.
Hori Bizkaian eta Gipuzkoan nabaritzen da, batez ere: barruko migrazioen taulak
adierazten duenez, barruko saldoa negatiboa da (ez da gauza bera gertatzen Araban).
EINen datuak kontuan hartuta, 2008an 116.650 atzerritar zeuden Euskadin (1998an,
15.198), gehienak Latinoamerikatik etorritakoak dira, eta, neurri txikiagoan, Europatik
eta Afrikatik.
73
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Etorkinaren profila ere aldatu da. 1975era arte, etorkinak landa-inguruetatik
industria-guneetara abiatzen ziren lanaren bila, hots, arrazoi ekonomikoek bideratzen
zituzten immigrazio-mugimenduak. Gaur egun, berriz, ingurune-kalitatea eta
etxebizitzaren arrazoizko prezioak bilatzen dituzte barruko immigranteek.
Beste arlo batzuetan gertatzen den bezala, immigrazioaren banaketa ez da batere
homogeneoa izan, eta oso lotuta dago industria-prozesuaren ereduarekin. Bizkaian
itsasadarraren ezkerraldean kontzentratu ziren immigranteak, eta Gipuzkoan, aldiz,
sakabanatuago. Araban, makrozefalia ikusten da Gasteizen, eta Laudio eta Amurrio
inguruetan.
2. NOLA LANDU LURRALDE HISTORIKOEN BIZTANLERIA
EGITURAREN ARIKETA (23. orrialdea)
Selektibitateko egitarauak Espainiako eta EAEko biztanleria-piramidearen iruzkina
egitea eskatzen du. Guk EAEko iruzkina egin dugu, eta horrela eman ahal diogu
ikasleari. Horren bidez, aurretik azaldu dugun piramide-iruzkinaren teknika praktikara
eraman dugu adibide zehatz batekin, eta ikasleak eredutzat hartuko du Espainiako
piramidearen iruzkina berak egiteko.
Lurralde historikoen biztanleria-egituraren ariketarekin zera lortu nahi dugu:
1. Piramideak zer adierazi eta zertarako balio duten ikastea.
2. Beste demografia-indizeak erabiltzea: maskulinitate-tasak eta adin-taldeen
ehunekoak.
3. Bai piramidea bai beste demografia-grafikoak interpretatzen ikastea.
4. EAEko biztanleria-egitura eredutzat hartzea lurralde historikoen ariketa egiteko.
Saio bat erabiliko dugu jarduera hori egiteko. Irakasleak ariketak jasoko ditu eta
zuzenduta itzuliko dizkie ikasleei. Irakaslearen laguntza izango du, baina lan
pertsonala dela ziurtatu behar dugu ariketaren helburua ez galtzeko.
Aipatu behar dugu ikasleak demografia-gertaeren iruzkinik ez duela egin behar
ariketa horretan, gure helburua demografia-adierazleak interpretatzen ikastea delako.
Lurralde historikoen biztanleria-egituraren ariketa Espainiako piramidearen
iruzkina egiteko balioko dio ikasleari: prozesu osoa bukatu ondoren, Espainiako
piramidearen iruzkinean erabiliko du ikasleak ikasitakoa.
74
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Ariketaren ebazpena gehitu dugu eredutzat hartzeko. Irakasleak erabakiko du nola
erabili iruzkina; eta, jakina, egokitu egin dezake, ikasleen beharrak kontuan hartuta.
2.1. Lurralde historikoetako biztanleria egituraren ariketaren
ebazpena
Sexuari dagokionez, jaiotzetan gizonezko gehiago dagoela egiaztatu behar du
ikasleak. Horretarako, piramideen oinarria eta 0 urteko maskulinitate-tasa komentatuko
ditu: hiru probintzietan gizonezko gehiago jaiotzen dira, eta desorekarik handiena
Bizkaian dago (109).
Sexuaren arteko desoreka 45-49 urte arte antzematen da Araban eta Gipuzkoan;
Bizkaian, aldiz, 40-44 urte arte. Gizonezkoen eta emakumezkoen kopuruak adin-muga
ezberdinetan parekatzen dira: 60-64 urte arte Gipuzkoan, 65-69 urte arte Araban; eta,
Bizkaian, lehenago, 55-59 urte arte. Hemendik aurrera, emakumezkoen kopurua hazten
doa, eta nagusitasun hori oso nabaria da azken adin-taldeetan (70 urtetik aurrera).
Ikasleak horren arrazoiak azaldu behar ditu: emakumeak sendotasun biologiko
handiagoa dauka; eta, ondorioz, bizi-itxaropena luzeagoa ere bai. Horrez gain,
guduetara ez ziren joaten iraganean, eta ohitura osasuntsuagoak dituzte.
Adinaren araberako egitura aztertzeko, hiru probintzietako biztanleria zaharkituta
dagoela aipatu behar du ikasleak. Hiru kasuetan, zahartze-indizea % 12 baino
handiagoa da; Bizkaiak dauka indizerik handiena, eta Arabak txikiena. Gazteen
indizeari dagokionez, Gipuzkoan dago altuena. Beste alde batetik, helduen ehunekoa
oso altua da hiru lurraldeetan, batez ere Araban (% 70,4), etorkin kopuru handiena
jasotzen baitu.
Piramideen itxura aipatu behar du. Hiru kasuetan, kutxatila-itxura dute: oinarria
barrurantz dago, eta oso zabala da helduen eta adinekoen taldeetan. Ikasleak forma
horren zergatiak azalduko ditu: jaiotza-tasak txikiak dira, heriotza asko jaitsi da, eta,
ondorioz, bizi-itxaropena altua da. Dena den, komentatu behar du berreskurapen txiki
bat nabaritzen dela oinarrietan (atzerriko immigrazioa).
Kutxatila-itxurako piramideak biztanleria zaharkitua islatzen du, eta ikasleak horren
arrazoiak eta ondorioak azaldu behar ditu. Arrazoirik nabarmenenak hauek dira:
1975eko krisiaren eragina Euskal Autonomia Erkidegoan: industrian eta
langabezian
75
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Heriotza-tasaren beherakada: medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta
elikaduraren hobekuntzak.
Bizi-itxaropenaren igoera: horren eragina adinekoen eta gazteen kopuruetan
ikusi daiteke.
Ekonomia-krisiaren eragina immigrazio-prozesuan: industrializazio-garaian
etorritakoak beren jaioterrietara itzuli ziren.
Mentalitatearen aldaketa, trantsizioan; eta emakumea lan-munduan sartzea.
Ikasleak zahartze-prozesuaren ondorioak ere komentatu behar ditu:
Biztanleria aktiboaren murrizketak pentsio-sisteman sortutako arazoak.
Familia-egituraren aldaketa.
Osasun-zerbitzuen beharra.
3. NOLA LANDU HIRIEN PLANOAK IKASLEEKIN (34. orrialdea)
Selektibitateko egitarauak honela adierazten du 14. ariketa: Hiriburu bakoitzeko
planoa (Selektibitate-azterketan, Lurralde Historikoaren araberakoa izango da,
bakoitzari berea): hiri-sail eta sail-atalen mugaketa, idatzizko legenda egitea eta
beraren iruzkina.
Helburuak:
1. Ikasleari, dagokion hiri-planoan, hiri-sailak eta hiri-azpisailak markatzea
2. Mugak planoan marraztu ondoren, legenda argi bat egitea.
3. Planoaren iruzkina egitea
Prozedurak:
1. Ikasleei beste probintzia bateko plano bana emango diegu; Bizkaiko ikasleak
badira, Donostiako edo Gasteizko planoa emango diegu, adibidez.
2. Planoa aurrean izanda, hiri-morfologiaren ezaugarriak eta planoaren iruzkina
nola egin azaldu behar diegu ikasleei. Irakasleak banatutako planoa erabiliko du
kontzeptuen adibideak ipintzeko.
3. Behin bukatuz gero, guztion artean bereiziko ditugu planoko atalak, eta legenda
bat egingo dugu planoari gehitzeko.
4. Ikasleek, plano-iruzkinaren pausuak kontuan hartuta, hiriari buruzko
informazioa bilatuko dute.
76
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
5. Informazioa guztion artean komentatu ondoren, ikasle bakoitzak bere iruzkina
egingo du.
6. Pausu horiek egin eta gero, ikaslea prest dago planoa autonomiaz lantzeko.
Orduan, selektibitatean aztertu behar duten planoa banatuko diegu, eta klasean,
saio batean, egin beharko dute. Irakasleak zuzenduta bueltatuko dizkie.
7. Ikasleentzat prestatu dudan lan honetan, komentatuta daude hiru planoak,
irakasleak oinarri bezala hartzeko edo, selektibitateari begira irakasleak premia
ikusten badu, eginda banatzeko (ikasleen arabera).
Edukiak:
1. Testu-liburua.
2. Kontzeptuen definizioak.
3. Planoaren iruzkina egiteko gida.
4. Bilboko, Donostiako eta Gasteizko planoen iruzkinak.
4. NOLA LANDU HIRI-HIERARKIAREN MAPA IKASLEEKIN
(58. orrialdea)
Selektibitateko egitarauan, 16. ariketak Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-
hierarkiaren maparen iruzkina eskatzen du.
Ikasleari gehien kostatzen zaiona ez da teoria ulertzea edo ikastea, iruzkina egitea
baizik. Argi dago hainbat kontzeptu ulertu behar dituela, komentatu behar duen mapa
ulertzeko —urbanizazio-prozesua, euskal hirien ezaugarriak eta hiri-sistemak, hain
zuzen ere—, baina arreta nagusia jardueran jarri nahi izan dut.
Beste alde batetik, ezin dugu ahaztu Espainiako hiri-sistema landu behar dugula
(teoria zein praktika), eta horrek aukera ematen digu bi gaiak (Euskadiri eta Espainiari
dagozkienak) era osagarrian erabiltzeko.
Hori kontuan hartuta, planteatzen dudan ariketak bi helburu lortu nahi ditu:
1. EAEko hiri-sistema azaldu nahi dut, teoria beharrezkoa delako hiri-
hierarkiaren mapan aplikatzeko.
2. Maparen iruzkinaren teknika landu nahi dut.
Irakasleari egiten diodan lan-proposamena hau da: Espainiako hiri-sistema azaldu
ondoren, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-sistema lantzea. Azken galdera hori 5.
puntuan dago azalduta.
77
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
Teoriarekin bukatzen dugunean, 5.2.3 atalean, EAEko hiri-hierarkiaren mapa
irakurriko dugu ikasleekin. Ikasleak, bide batez, teoria eta praktika landuko ditu: alde
batetik, Euskadiko hiri-sistema ikasiko du, eta bestetik, iruzkina nola egin behar duen.
Ikasleak eredutzat hartuko du EAEko hiri-hierarkia maparen iruzkina
Espainiakoarena egiteko.
Ariketa ikasgelan egingo du liburuaren eta irakaslearen laguntzaz. Modu horretan,
ikasleak, jarduera egiten duen bitartean, zalantzak argitzeko aukera izango du. Baina
denbora ondo neurtu behar dugu: ikasleari oso argi utzi behar diogu zenbat denboran
egin behar duen ariketa.
Horretan, irakasleak erabakiko du zenbat saio diren egokiak, taldearen ezaugarriak
kontuan hartuta. Nire gomendioa hauxe da: bi saio, gehien jota.
Irakasleak ariketak jaso, eta zuzenduta bueltatuko dizkie ikasleei. Komeni da
ikasleek egin dituzten akats nagusiak zerrendatzea, eta haiei banatzea, guztion artean
zuzentzeko.
Azken parte hori egiteko, beste saio bat erabiliko dugu.
5. NOLA LANDU LURRALDE ANTOLAKETAREN ARIKETA (69.
orrialdea)
Selektibitateko egitarauan, ariketa hori marko geopolitikoaren blokean dago sartuta
(I. blokea). Ariketa praktikoa da, eta ikasleak Euskal Herriko mapa politikoa bete behar
du. Dena den, jakin behar du erkidegoa zer den eta nola dagoen antolatuta; horregatik,
atal teoriko hori garatu dugu.
Hori dela eta, ariketa horrekin bi helburu lortu nahi ditugu:
1. Lurralde-antolaketa administratiboa ezagutzea.
2. Selektibitateko ariketa lantzea.
Mapa kontzeptualarekin lehenengo helburua lortu nahi dugu. Batxilergoko bigarren
mailako ikasleek aurreko ikasturteetan mapa kontzeptualak landu dituzte; halere,
arazoak izaten dituzte, normalean, haiek egiteko.
Hori kontuan hartuta, nire gomendioa da ariketa gelan lantzea, irakaslearen
laguntzarekin. Mapan agertu behar diren irizpideak kontuan hartzen direla ziurtatzeko
78
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
erabiliko ditugu ariketako galderak. Horrela, guztion artean, eta teoria erabiliz, mapa
kontzeptual bat egingo dugu.
Bigarren helburua lortzeko, ikasleak Euskal Autonomia Erkidegoko mapa politikoa
osatuko du. Teorian, lurralde historikoen lurralde-antolaketa landu dugu, eta probintzia
bakoitzeko mapa txertatu dugu eskualde-banaketarekin. Ikasleak horiek erabiliko ditu
EAEko mapa politikoa betetzeko. Ezin dugu ahaztu ikasi beharko duela. Horretarako,
mapa bat baino gehiago egiteko aholkua emango diogu ikasleari.
Mapa kontzeptuala egin, eta txertatu egin dut irakasleak gida moduan erabiltzeko.
Irakasleak ikasleen mailaren arabera zuzendu eta moldatuko du ariketa, eta, unean
uneko egokitzapenak egingo ditu.
79
Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo
80
Politikoak (autogobernua) Finantzarioak (ogasuna) Ekonomikoak (nekazaritza,
abeltzaintza eta merkataritza) Judizialak Osasunaren arloak Hezkuntzaren arloak EAEko garraioak EAEko azpiegiturak EAEko hirigintza Ingurumena Kultura eta turismoa
Foru Aldundiak: probintziaren hiriburuan
Batzar Nagusiak: barruko
lurralde-banaketak ordezkatu Eskualdeetan banatuta
Enkarterriak Bilbo-Handia Arratia-Nerbioi Durangaldea Markina-Ondarroa Gernika-Bermeo Plentzia-Mungia
Debabarrena Debagoiena Urola-Kostaldea Goierri Donostialdea Oiartzualdea Tolosaldea
Arabako Aranak Arabako lautada Arabako mendialdea Arabako Errioxa Gorbeiako Mendialdea Kantauri Arabarra
Erkidegoko herritarrak ordezkatu (75 legebiltzarkide)
Sufragio unibertsalaren bidez
Funtzioak
Legegilea Aurrekontuak onartu Eusko Jaurlaritza
kontrolatu
Lehendakaria Sailburuak (administrazio -sailak) Funtzio betearazl ea
Eusko legebiltzarra
Eusko Jaurlaritza
Auzitegi Nagusia
ERAKUNDEAK ESKUMENAK ANTOLAKETA POLÍTIKO-ADMINISTRATIBOA
Lurralde historikoak
Bizkaia
Gipuzkoa
Araba
Udalak Alkatea Zinegotziak
1997KO GERNIKAKO ESTATUTUA
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA 1978KO KONSTITUZIOA
Marko juridikoa
EAEko LURRALDE ANTOLAKETA