POPULAZIOA - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/b3/es-eu... · Web viewIrakasleak...

POPULAZIOA,

HIRIGINTZA ETA

LURRALDE

ANTOLAKETA EAEn

(Selektibitateko ariketak)

Geografia: Batxilergoa, 2. maila

GLORIA ABAJO [email protected]

mailto:[email protected]

Populazio, hirigintza eta lurralde-antolaketa EAEn Gloria Abajo

AURKIBIDEA

AURKEZPENAPOPULAZIOA1. DEMOGRAFIA KONTZEPTU BATZUK..............................................................52. BIZTANLERIAREN BANAKETA ETA LURRALDEZ LURRALDEKO DESOREKA......................................................................................................................73. MIGRAZIO MUGIMENDUAK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN.........9

3.1. Sarrera................................................................................................................93.2. Euskal Autonomia Erkidegoa..........................................................................10

4. MIGRAZIO SALDOAREN MAPA. ARIKETA....................................................135. BIZTANLERIAREN EGITURA............................................................................14

5.1. Biztanleriaren egitura sexuaren eta adinaren arabera EAEn...........................145.2. Adin-piramidea. Iruzkina...............................................................................175.3. Euskal Autonomia Erkidegoko adin-piramidea 2008an..................................195.4. Lurralde historikoetako biztanleria-egitura. Ariketa.......................................235.5. Gaur egungo mugimendu naturalak Euskal Autonomia Erkidegoan..............26

6. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................29HIRIGINTZA1. HIRIGINTZA KONTZEPTU BATZUK................................................................302. HIRI KONTZEPTUA.............................................................................................313. HIRIAREN MORFOLOGIA..................................................................................324. EAEko HIRIBURUETAKO PLANOAK...............................................................34

4.1. Hiri baten planoa. Iruzkina..............................................................................344.2. Bilboko planoa. Iruzkina.................................................................................364.3. Donostiako planoa...........................................................................................424.4. Gasteizko planoa.............................................................................................47

5. HIRI SISTEMA.......................................................................................................525.1. Euskal hiriak: urbanizazio-prozesua................................................................525.2. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkia.................................................54

5.2.2 Hiri-sistemak...........................................................................................565.3. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkiaren mapa...................................58

6. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................63LURRALDE ANTOLAKETA1. SARRERA: Lurralde-antolaketaren prozesu historikoa.........................................642. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA...............................................................65

2.1. Erakunde-antolaketa eta eskumenak...............................................................652.1.1. Autonomia-erakundeak eta eskumenak...................................................66

2.2. Lurralde-administrazioa..................................................................................672.2.1. Lurralde Historikoen antolaketa administratiboa....................................67

3. LURRADE ANTOLAKETAREN ARIKETA........................................................693.1. Mapa kontzeptuala...........................................................................................693.2. EAEko mapa politikoa....................................................................................69

4. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................71

1


IRAKASLEAREN GIDA1. NOLA LANDU MIGRAZIO SALDOEN ARIKETA (13. orria)...........................72

1.1. Migrazio saldoaren iruzkina............................................................................722. NOLA LANDU LURRALDE HISTORIKOEN BIZTANLERIA EGITURAREN ARIKETA (23. orrialdea)................................................................................................74

2.1. Lurralde historikoetako biztanleria egituraren ariketaren ebazpena...............753. NOLA LANDU HIRIEN PLANOAK IKASLEEKIN (34. orrialdea)....................764. NOLA LANDU HIRI-HIERARKIAREN MAPA IKASLEEKIN (58. orrialdea). 775. NOLA LANDU LURRALDE ANTOLAKETAREN ARIKETA (69. orrialdea). .78

2


AURKEZPENA

Material honen erabiltzaileak Selektibitateko Geografiako egitarauaren parte bat

aurkituko du testu honetan. Gai zerrendan ikus daitekeenez, arreta berezia jarri diegu

jarduera praktikoei.

Lanak lau atal ditu:

1. Euskal Autonomia Erkidegoko populazioa (selektibitateko 3. blokeari

dagokiona).

2. EAEko hirigintza (selektibitateko 4. blokeari dagokiona).

3. Euskadiko lurralde-antolaketa (selektibitateko 1. blokeari dagokiona).

4. Irakaslearen gida.

Gai bakoitzaren hasieran, Selektibitatean eskatzen dituzten geografia-terminoen

definizioak sartu ditut —aurtengo aldaketa Selektibitateko egitarauan—; eta, lanaren

azken atalean, irakaslearen gida dago. Bertan, jardueren helburuak zehaztu, eta

jarduerak nola bideratu behar diren azaltzen dut.

Zenbait gogoeta lagungarri

Batxilergoko 2. ikasturteko ikasleek, ikasturteari berari aurre egiteaz gain,

Selektibitatea ere prestatu behar izaten dute. Normalean, teoriarekin ez dute arazo

handirik izaten, baina ez da gauza bera gertatzen ikasgaien alde praktikoarekin.

Ikasgai batzuk (Matematika, Fisika, Kimika) oso praktikoak direla iruditzen zaie

ikasleei, baina beste batzuk teorikoak besterik ez direla uste dute. Hori gertatzen da

Geografiarekin eta Historiarekin: ikasleak pentsatzen du liburuko teoria ikastea nahikoa

izango dela gainditzeko; baina testu, grafiko, piramide edo mapa baten iruzkina egin

behar duenean, ez daki liburuetako teoria nola aplikatu behar duen.

Beste alde batetik, Batxilergoko 2. ikasturtea nahiko laburra izaten da;

Selektibitateko azterketa ekainaren hasieran egin behar izaten dute, eta horrek laburtu

3


egiten du kurtsoa. Irakasleok ez dugu denbora nahikoa izaten gai-zerrendako praktika

ondo bideratzeko, askotan lehentasuna teoriari ematen diogulako.

Gogoeta hauek guztiak kontuan hartuta, jarduera praktikoak lantzea izan da nire

helburu nagusia; eta, Geografiaren kasuan, ikasleak teoria nola aplikatu behar duen ikasi

behar duenez, nire planteamendua da praktikan oinarrituta lantzea teoria. Horregatik,

jarduera batzuetan, iruzkin teknikarekin batera landu dut teoria. Dena den, onartu behar

dut atal batzuk oso teoriko geratu direla (lurralde-antolaketari buruzkoak, batez ere).

EAEko lurralde-antolaketa ere aztertu dut lanean, nahiz eta teoria hori

Selektibitatean ez eskatu. Esperientziak eta eguneroko lanak erakutsi didate ikasle

gehienek ez dakitela nola dagoen antolatuta erkidegoa, ez lurralde-arloan, ezta

administrazio-arloan ere. Hori dela eta, interesgarria ikusi dut lanean gai hori aintzat

hartzea.

Selektibitateko geografia-azterketan egon diren aldaketak kontuan hartuta,

populazioari eta hirigintzari dagozkien hainbat definizio ere txertatu ditut. Aipatu behar

dut definizio horiek ez daudela espresuki adierazita ikasliburu guztietan. Ikasleak

teoriatik ondorioztatu behar ditu; eta, askotan, ikasgaian duen ziurtasun faltarengatik,

akats larriak egiten ditu. Horregatik, komenigarria ikusi dut definizio horiek txertatzea.

Irakaslearen gidak ariketen planteamendua ulertzen lagunduko die irakasleei; eta,

hala, aukera emango die jarduerak aldatzeko eta ikasleen ezaugarriei egokitzeko.

Geografiako hainbat jarduerak ikasgelan sortzen dituzten oztopoak gainditzeko

asmoz prestatu dut lan hau, eta bertan dauden iruzkinak eta proposatutako ariketak

eredutzat hartu daitezke ikasgaia errazteko.

4


POPULAZIOA

1. DEMOGRAFIA KONTZEPTU BATZUK

Demografia da populazioa aztertzen duen zientzia. Azterketa horrek oinarri

kuantitatiboa dauka, eta biztanleriaren eta espazioaren arteko lotura kontuan hartuta

aztertzen ditu jaiotza-tasa, heriotza-tasa, migrazioak, adina, sexua, etab. Beraz,

populazioaren egitura, bilakaera eta ezaugarri nagusiak lantzen ditu.

Biztanleriaren ezaugarriak ondo ulertzeko, komeni da zenbait kontzepturen

esanahia ezagutzea:

Errolda: estatu batek une jakin batean egiten duen biztanleriaren zenbaketa da.

Ezinbesteko tresna da populazioa aztertzeko. Erroldak mota guztietako datuak

biltzen ditu: demografikoak, ekonomikoak eta sozialak. Esaterako, egitezko eta

zuzenbideko pertsonen kopuru osoa, sexua, adina, egoera zibila, jaioterria,

naziotasuna, hizkuntza, heziketa-maila, ezaugarri ekonomikoak, emakumeen

ugalkortasuna, eta etxebizitza. 1981ean hasi zenetik, hamar urterik behin egiten

da Espainian.

Populazioaren dentsitatea: inguru eta une jakin bateko biztanle kopurua

kilometro karratuko. Erakusle honek, beraz, biztanleria eta azalera lotzen ditu.

Hona hemen dentsitatea kalkulatzeko formula:

Populazioaren berezko hazkundea: erakusle honek adierazten du zein den toki

bateko biztanleriaren hazkundea une jakin batean. Kalkulatzeko, kontuan hartu

behar dugu urte jakin horretako jaiotzen eta heriotzen arteko aldea. Zifra

absolutuetan edo erlatiboetan eman daiteke. Formulak hauek dira:

5

BH = jaiotza-tasa – heriotza-tasa = ‰BH = jaiotza guztiak – heriotza guztiak


Trantsizio demografikoa: demografia-erregimen zaharraren eta gaur

egungoaren arteko aldia da. 1900etik 1975era bitartean garatu zen Euskal

Herrian; eta ezaugarri hauek izan zituen: jaiotza-tasak behera egin zuen poliki-

poliki eta ez era jarraituan, heriotza-tasa ere asko eta arin jaitsi zen, eta,

ondorioz, berezko hazkunde handia gertatu zen.

Bizi-itxaropena: une jakin batean, leku bateko biztanleriak bizitako urteen batez

bestekoa da. Hona hemen kalkulatzeko formula:

Populazioaren zaharkitzea: biztanleriaren adinaren araberako egitura

aztertzeko erabiltzen dugu indize hau; 65 urtetik gorako gizabanakoen kopurua

biztanleria kopuruarekin konparatuta ebazten da. Emaitza ehunekotan ematen

dugu, formula honen bidez:

Migrazio-saldoa: immigrazioaren eta emigrazioaren arteko aldea da. Emaitza

positiboa bada, immigrazioa dagoela adierazten du; negatiboa bada, aldiz,

emigrazioa dagoela.

Landa-migrazioa: biztanleriak landa-inguruetatik hirietara egindako

mugimenduak dira.

Biztanleria aktiboa: 16 urtetik gorako gizabanakoak dira, eta lan-merkatuan

sartzeko eskuragarri daude, hots, biztanleria aktibo landuna edo langabea izan

daiteke.

6


2. BIZTANLERIAREN BANAKETA ETA LURRALDEZ

LURRALDEKO DESOREKA

EAEko biztanle-dentsitatearen mapa

1. IRUDIA. Egileak moldatua

Praktika baten bidez landuko dugu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren

banaketa. Horretarako, dentsitate-taula bat egingo dugu ikasliburuan dauden datu

estatistikoez baliatuz,. Horrez gain, EAEko biztanle-dentsitatearen mapaz baliatuko

gara, desorekak ikertzeko.

AZALERAkm²

BIZTANLERIAGUZTIRA 2008an

DENTSITATEA2008an (bizt/km²)

ARABA 3.037,50 309.635 101,94BIZKAIA 2.217,28 1.146.421 517,04GIPUZKOA 1.980,35 701.056 354,01EAE 7.235,13 2.157.112 298,14Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

7


Taularen iruzkina egingo dugu; horretarako, taulan bertan agertzen diren datuak

deskribatuko ditugu. Hori egin ondoren, datuak aztertzen hasiko gara. Bi letrakera

erabiliko ditut iruzkinaren atalak eta edukia ezberdintzeko.

Aurreko taulak Euskal Autonomia Erkidegoko dentsitatea eta EAEko hiru

probintzietako dentsitateak adierazten ditu. EAEko dentsitatea (298,14 bizt/km²)

handia da Espainiakoarekin konparatzen badugu (91,37 bizt/km²); nolanahi ere,

alde nabarmenak daude lurralde historikoen artean: dentsitate altuena

Bizkaian eta Gipuzkoan dago; Araban, aldiz, txikiena.

Modu objektiboan aurkeztuko ditugu lurralde historiko bakoitzaren datuak, eta

mapaz baliatuko gara populazioaren kontzentrazioak azaltzeko.

Bizkaian 1.146.421 biztanle bizi dira (EAEko biztanleriaren erdia baino

apur bat gehiago). Mapan ikusi dezakegunez, Bilbo Handiaren inguruan daude

dentsitate gunerik handienak: Bilbo hirigunean, itsasadarraren ezkerraldean

(Portugalete, Sestao, Barakaldo) eta Basaurin. Beste leku batzuetan, aldiz,

txikiak dira dentsitateak, Durangaldean eta Gernika-Bermeon izan ezik.

Gipuzkoan, 701.056 biztanle dago eta pilatze handiena Donostialdean

gertatzen da; baina ez dago Bizkaian besteko desoreka, eta dentsitate altuenak

lurralde osoan zehar daude banatuta.

Araban, 309.635 lagun bizi dira, baina ezberdintasun nabarmenak daude:

hiriburuan eta gune industrializatuetan (Laudio eta Amurrio) biztanle asko

biltzen dira; gainerako udalerrietan, ordea, demografia-kopuruak oso txikiak

dira.

Iruzkinaren sarrera eta datuen azterketak eginda daude, baina, oraindik, ez dugu

iruzkina bera egin; horretarako, aztertu dugun egoeraren arrazoiak eta azalpenak eman

beharko ditugu. Ez ahaztu zein den gaia (biztanleriaren banaketa eta lurralde-

desorekak), horri erantzun behar baitiote gure argudioek.

Aurrekoa esan ondoren, honako hau azaldu beharko dugu: zer eragin duen industria-

garapenak populazioan, eta zer aldaketa dauden gaur egun.

Taulak zein mapak islatzen dutenez, Euskal Autonomia Erkidegoko

biztanleria ez dago era uniformean banatuta; leku batzuetan pilatu egiten da

populazioa; eta, beste batzuetan, jende gutxi bizi da. Kostaldean ditugu

dentsitaterik handienak; barrualdekoak, berriz, txikiagoak dira.

Industrializazioa erabakigarria izan da horretan, batez ere Bizkaian eta

Gipuzkoan. Lurralde historiko horietan, demografia-aldaketa aipagarriak

8


gertatu ziren XX. mendearen lehenengo hamarkadan. Bizkaiak eta Gipuzkoak

hasi zuten industrializazio-prozesua, eta horrek jendea erakarri zuen, bai

bertatik bai Espainiako beste lurraldeetatik.

Dena den, demografia-hazkundea ezberdina izan zen lurralde bakoitzean:

Bizkaiko industria-eremua itsasadarraren ezkerraldean kontzentratu zen;

Gipuzkoan, berriz, lurralde osoan zehar sakabanatu zen. Horregatik,

orekatuagoa izan zen biztanleriaren banaketa. Araban, geroago gertatu zen

demografia-hazkundea (1960tik aurrera), eta hiriburuetan eta

industriaguneetan —Laudio eta Amurrio— nabarmendu zen.

1975eko ekonomia-krisia izan zenean, gelditu egin zen immigrazioa, eta

aldaketa sakonak gertatu ziren populazioaren mugimenduetan: ezkontza-tasak

behera egin zuen, eta ondorioz jaiotzak ere gutxitu egin ziren, eta

industriaguneetatik irteten hasi zen jendea.

Alabaina, azken urteotan aldaketa aipagarriak gertatu dira biztanleriaren

banaketan. Egia da populazioa 30.000 eta 100.000 lagun bitarteko nukleoetan

pilatzen dela, baina nukleo batzuk jendez beteta daude eta beharrezkoa da hiri-

kontzentrazioa arintzea. Bilbok eta Donostiak mugako udalerrietara barreiatu

dituzte biztanleak, eta hazkunde handia gertatzen ari da 5.000 biztanle baino

gutxiagoko udalerrietan.

3. MIGRAZIO MUGIMENDUAK EUSKAL AUTONOMIA

ERKIDEGOAN

3.1. Sarrera

Beti izan dira lurralde batetik besterako biztanleria mugimenduak. Aldaketa horiek

iraunkorrak izan daitezke edo ez; eta, jende multzoa handia denean, populazioaren

egiturari eragiten diote, bai jatorrian, bai jomugan.

Mugimenduak herrialdeko mugen barruan egiten badira, immigrazioaz hitz egiten

dugu, baina mugatik kanpo gertatuz gero, emigrazioaz.

Migrazio-mugimenduen zergatiak asko dira; guk arruntenak aipatuko ditugu:

Ekonomikoak: gizabanakoak lana egin behar du, edo lan-baldintzak hobetu nahi

ditu. Industrializazioaren garaian, pertsona askok alde egin zuten landa-inguruetatik

9


hirietara, bizimodua hobetzeko asmoz. Gauza bera gertatu zen 60ko hamarkadan

Espainian, jende askok bertako mugetatik Europako beste herrialdeetarantz alde

egin zuenean. Gaur egun, txirotasunak sortzen ditu mugimendu horiek.

Jazarpenak: izaera politikoa, erlijiosoa edo arrazista izan dezakete.

Gudak: borrokatzen ez den biztanleria ihes egiten saiatzen da, eta babesa bilatzen

dute beste herrialde batzuetan.

3.2. Euskal Autonomia Erkidegoa

Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, XX. mendeko bigarren hamarkada arte,

emigrazio-joera izan zen nagusia. Arrazoia jabetzaren egituran bilatu behar dugu:

premutasunaren arauen arabera, seme nagusiak soilik jaraunsten zituen lurrak,

familiaren ustiategia zatitu ez zedin. Horren eraginez, seme-alaba batzuk emigratu egin

behar izaten zuten; eta, gehienetan, Latinoamerikara joaten ziren.

Dena den, industrializazio-prozesua hasteak immigrazioa bultzatu zuen, eta hainbat

pertsona (gizonak, batez ere) etorri ziren, Espainiako beste probintzia batzuetatik. Hori

dela eta, demografia-hazkundea gertatu zen Bizkaian eta Gipuzkoan; Araban, aldiz,

jendeak 50eko hamarkada arte jarraitu zuen beste lurralde batzuetara irteten.

XX. mendearen bigarren hamarkadatik 1975era, indartu egin zen EAEn immigrazio-

fenomenoa, batez ere 60ko eta 70eko hamarkadetan —Estatistikako Institutu

Nazionalaren arabera, ia milioi laurden bat biztanle heldu ziren (233.182) garai hartan

EAEra—. Desarrollismo garaian, industrializazioaren garapena izan zen biztanleriaren

mugimendu horren arrazoia; industriaguneek baserri-inguruetako biztanleria eta

Espainiako beste eskualdeetatik etorritakoa erakarri zuten.

Immigranteak Gaztela eta Leonetik, Extremaduratik eta Galiziatik etorri ziren batik

bat, eta Donostialdean eta Bilbo Handian ezarri ziren. 1970etik aurrera, batez ere

Araban (Gasteizen) izan zen positiboa migrazio-saldoa, hango lurzorua errentagarria

izateak erakarri egin baitzituen Bilboko eta Gipuzkoako industriak. Immigrazioaren

eraginez, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria gaztetu eta kopurua handitu egin

zen leku horietan.

1975eko krisialdi ekonomikoak joera hori aldatu egin zuen: krisiak gogor jo zuen

oinarrizko industria, fabrikak itxi zituzten eta langabeziak gora egin zuen; immigrazioa

beheratu, eta jendea jaioterrietara itzultzen hasi zen. Hala ere, krisiaren eragina ez zen

10


hain gogorra izan Araban, industria-prozesua beranduago gertatu, eta industria-egitura

modernoagoa zelako.

Gaur egun, migrazio-mugimenduaren ezaugarriak aldatu egin dira. Ikerketa sakonak

alde batera utzita, hiru irizpide nagusi aipatuko ditugu:

Landa-exodoa bukatuta, oraindik ere, jendeak jarraitzen du hainbat udalerritatik

irteten, baina hiriguneetatik urrun daudelako (Hernio inguruko udalerriak,

Markinako eta Enkarterrietako eskualde batzuk, Arabako zenbait haran…).

2. IRUDIA. Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

Estatistikako Institutu Nazionalaren eta EUSTATen arabera, migrazio-saldoa

negatiboa da ohiko industriaguneetan —gogoratu krisiak gogor jo zituela—;

beste alde batetik, nahiz eta krisia gainditu, udalerri batzuek ez dute lurzorurik,

industria berriak edo etxebizitzak ezartzeko.

11


Lehen, migrazio-mugimenduak lan-beharrek bideratzen bazituzten ere, gaur

egun emigrantearen profila aldatu egin da: kalitatezko ingurunea eta arrazoizko

prezioak dituzten etxebizitzak bilatzen ditu.


Bukatzeko, ezin dugu ahaztu atzerritarren eragina Euskal Autonomia Erkidegoan.

Trantsizio demokratikoarekin, atzerritarren hartzaile bihurtu zen Espainia, eta Euskadin

ere nabaritu da fenomeno hori, nahiz eta immigrazioaren hazkundea geldoagoa izan

bertan. EINen (Estatistikako Institutu Nazionala) datuak kontuan hartuta, 2008an

116.650 atzerritar zeuden (1998an, 15.198) EAEn, gehienak Latinoamerikatik eta,

neurri txikiagoan, Europatik eta Afrikatik etorritakoak. Gehienak, Bizkaian ezarri ziren;

ondoren, Araban, eta Gipuzkoan.

12


4. MIGRAZIO SALDOAREN MAPA. ARIKETA.


Euskal Autonomia Erkidegoko migrazio-saldoaren maparen iruzkina egingo duzu.

Horretarako, biztanleria-banaketaren taularekin erabili dugun bideari jarraitu behar

diozu:

Sarrera: adierazi zein motatako mapa den, eta zer islatzen duen.

Datuak aipatzea: mapan zein taulan agertzen diren datuak aurkeztu behar dituzu.

Gogoratu aurkezpen objektiboa egin behar duzula. Maparekin batera, taula agertzen

da informazioa osatuagoa izateko. Zuk ez duzu taularen iruzkina egin behar, baina

erabili ahal duzu mapako datuak osatzeko.

PROBINTZIEN ARTEKO MIGRAZIO MUGIMENDUAK 2008anJOMUGA ARABA GIPUZKOA BIZKAIA

JAIOTERRIAARABA 2.075 255 646GIPUZKOA 349 8.660 732BIZKAIA 812 651 17.229Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

13


Iruzkina egitea: orain bai, datuak azaldu behar dituzu; eta, hori egiteko, teoria

erabiliko duzu —migrazio-mugimenduak, Euskal Autonomia Erkidegoan—. Ez

ahaztu helburua ez dela galdera teorikoa garatzea.

Hona hemen galdera batzuk ariketa bideratzeko:

XX. mendearen hasieran, baziren 2008ko mapak islatzen dituen migrazio-

joerak?

1975era arte, zer ezaugarri zituen inmigrazioak?

Zer gertatu zen Araban 1970etik aurrera? Zergatik?

Nola eragin zuen 1975eko krisiak?

Nolakoa da gaur egungo immigrazioa? Eta gaur egungo etorkinaren profila?

5. BIZTANLERIAREN EGITURA

Herri bateko biztanleriaren egitura aztertzeko, piramideak erabiltzen ditugu

demografian. Horien bidez, sexuaren eta adinaren araberako egitura demografikoa

ikusten dugu. Gainera, hainbat gertaerak leku horretako biztanlerian izan duten eragina

islatzen du piramidearen profilak (sartuneek eta irtenuneek). Oso tresna baliotsua da, eta

asko erabiltzen dugu giza geografian.

5.1. Biztanleriaren egitura sexuaren eta adinaren arabera EAEn

Biztanleriaren egitura sexuaren arabera neurtzeko, maskulinitate- eta feminitate-

tasak erabiltzen ditugu; hona hemen tasa horiek kalkulatzeko formulak:

Formula horien bidez, sexuen arteko desoreka neurtu ahal dugu: indizea 100etik

zenbat eta urrunago egon, hainbat eta alde handiagoa izango da emakumezkoen eta

gizonezkoen kopuruen artean.

14


5. IRUDIA.Egileak moldatua

2008ko demografia-piramidean ikusten dugunez, urte horretan Euskadin, Espainian

bezala, gizonezko gehiago jaio ziren; EINen datuak kontuan hartuta, urte horretan

Euskal Autonomia Erkidegoan 10.556 mutil jaio ziren, eta 9.929 neska. Horrek esan

nahi du 100 neskako 106 mutil jaio zirela. Araban eta Gipuzkoan proportzioak

txikiagoak ziren, baina jaiotzetan gizonezkoen nagusitasuna mantendu egin zen:

Araban, 102; Gipuzkoan, 104. Bizkaiak, aldiz, EAEko datua gainditu egin zuen, eta 109

mutil jaio ziren 100 neskako.

Emakumezkoen eta gizonezkoen arteko aldeak berdindu egiten dira helduen taldean

(40-54 urtekoak), eta 55-59 urtekoen taldetik aurrera, emakumezkoen kopurua hazi

egiten da, batez ere, 75 urte eta gehiagoko biztanlerian.

Bilakaera horren arrazoiak emakumeen bizi-itxaropenean eta bizimoduan daude:

emakumeak sendotasun biologiko handiagoa dauka; eta, horregatik, bizi-itxaropen

handiagoa ere bai. Beste alde batetik, iraganean, ez ziren joaten guduetara, ohitura

osasuntsuagoak zeuzkaten, eta heriotza-arriskuak ere txikiagoak ziren haientzat.

Adinari erreparatuz gero, zahartze-indizeak adierazten digu biztanleria zahartze-

prozesuan sartuta dagoela. Toki jakin batean dagoen 65 urtetik gorako pertsonen

portzentaia erakusten du indize horrek, eta formula honen bidez kalkulatzen da:

15


Euskal Autonomia Erkidegoko eta bere probintzietako zahartze- eta gaztetasun-

indizeak honako hauek dira:

INDIZEAK %tan EAE ARABA GIPUZKOA BIZKAIAZahartze-indizea 18,6 16,7 18,4 19,3Gaztetasun-indizea 12,7 12,9 13,6 12,2Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

Zahartze-indizeak % 12 gainditzen duenean, biztanleria zahartua dagoela islatzen

du. Zahartze-prozesua handia da Bizkaian, bereziki; eta Araba, aldiz, probintziarik

gazteena da. Gipuzkoako gaztetasun-indizea kontuan hartzen badugu, gazteen kopurua

hazten ari dela hautematen dugu. Atzerriko inmigrazioaren eraginak pisu handia izan du

horretan, Latinoamerikako immigranteek igo egin baitituzte jaiotza-tasak.

Hori guztia kontuan hartuta, oso logikoa da Euskal Autonomia Erkidegoko

piramideak kutxatila-itxura izatea: oinarria barrurantz sartuta dago, eta helduen (15-64

urtekoak) zein adinekoen (65 urtetik gorakoak) taldeek, ordea, irtenuneak sortzen

dituzte.

Zahartzearen arrazoiak hauek dira: Alde batetik, EAEn jaiotza-tasa oso txikia da (‰

9,49) —Espainiakoa baino txikiagoa (‰ 9,79)—. Jaitsiera, bizkortu egin zen 1975etik

aurrera, krisi ekonomikoaren eraginez langabeziak gora egin zuenean. Beste alde

batetik, handik gaur egunera, heriotza-tasa gutxitu egin da, hainbat faktoreri esker:

medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta elikaduraren arloetako hobekuntzak, besteak

beste. Horren ondorioz, bizi-itxaropena handitu egin da eta adinekoen kopurua gazteena

baino handiagoa da.

Zahartzearen ondorioak hainbat arlotan nabaritzen ditugu.

Pentsio-sistema publikoa: langile aktiboek ordaintzen dituzte erretiratuen pentsioak,

baina adinekoen kopurua hazten den neurrian, biztanleria aktiboa gutxitu egiten da;

horren ondorioz, gauzak aldatzen ez badira, etorkizunean estatuak ez du gaitasun

ekonomikorik izango pentsioak ziurtatzeko.

Osasun-sistema: adinekoek osasun- eta gizarte-zerbitzu gehiago behar dute, eta horrek

gero eta baliabide gehiago eskatzen du: botikak, medikuari bisita gehiago, ospitaleko

egonaldi luzeagoak, egoitza publikoak zein pribatuak… Horiek guztiek gastu publikoa

handitu egiten dute.

Familien egituraren aldaketa: lehen, emakumeak zaintzen zituen seme-alabak eta

agureak; baina, hura lan-munduan sartu zenetik, egoera aldatu egin da. Familiarekin

egon ezin diren adinekoek egoitzak behar dituzte —gaur egun, eskasak dira—, eta

16


haiekin bizi diren familiek babes-zerbitzuak eta “arnasa hartzeko” zerbitzuak behar

dituzte.

5.2. Adin-piramidea. Iruzkina.

Bai demografia eskuliburuetan, bai geografia ikasliburuetan eskema berdina edo

antzekoa aurkitzen dugu adin-piramideen iruzkina egiteko. Eskema horren atalak

laburbildu egingo ditugu, 2008ko biztanleriaren piramidea komentatu baino lehen.

Biztanleriaren ezaugarriak sexuaren arabera: aipatu behar dugu gizonezkoen

jaiotzak gehiago diren ala ez (piramidearen oinarria); zein adin-taldetan parekatzen

diren gizonezkoak eta emakumezkoak; eta zeinetan nagusitzen diren emakumezkoak.

Hori aipatu ondoren, arrazoiak azaldu behar ditugu; eta, orokorrean, sexuen arteko

desorekaren zergatiak.

Biztanleriaren ezaugarriak adinaren arabera: adin-taldeak aztertu behar ditugu.

Horretarako, sailkapen bat egingo dugu adina kontuan hartuta: gazteak (0-14 urtekoak),

helduak (15-64 urtekoak) eta adinekoak (65 urtetik gorakoak).

Adin-taldeen kopuruaren arabera, populazioaren ezaugarriak aldatu egiten dira:

0-14 urtekoak biztanleriaren % 40 baino gehiago direnean, eta adinekoak % 5 baino

gutxiago, biztanleria gaztea da; gazteen ehunekoa 25-35 bitartean dagoenean, eta

adinekoenak 5-12 bitartea gainditzen ez duenean, biztanleria heldua da; eta adinekoak

biztanleriaren % 12 baino gehiago badira, orduan, demografia zaharra islatuko du

piramideak.

Gehienetan, ehunekoen daturik ez dugu izango; horregatik, piramidearen profilean

oinarrituko gara zein biztanleria mota islatzen duen jakiteko.

Hiru piramide mota daude:

Forma triangeluarra edo aterki-itxura:

oinarria zabala dauka, eta azkar estutzen

doa goiko adin-taldeetan. Jaiotza-tasak

altuak dira, bizi-itxaropena baxua, eta,

ondorioz, heriotza-tasak ere altuak dira.

Horrek biztanleria gaztea islatzen du.

17



Ojiba edo kanpai-itxura: oinarria

aurrekoa baino estuagoa da, baina,

oraindik zabal mantentzen da. Jaiotza-

tasak jaisten hasi dira poliki-poliki, eta

bizi-itxaropenak gora egin du —

heriotza-tasak behera egin du—.

Helduen taldeetan, zabaldu egiten da

profila. Piramide horrek biztanleria

heldua erakusten digu.

Kutxatila-itxura: oinarria barrurantz

sartuta dago, eta helduen eta adinekoen

taldeak nagusitzen dira. Jaiotza-tasak

asko jaitsi dira, heriotza-tasak ere bai;

beraz, bizi-itxaropena oso altua da.

Piramide horrek biztanleria zahartua

islatzen du.

Edozein kasutan, ezaugarri horien

guztien arrazoiak azaldu behar ditugu

iruzkinaren atal horretan.

Demografia-gertaeren iruzkina: piramidearen sartuneak eta irtenuneak azaldu behar

ditugu, demografia-gertaerarik esanguratsuenak aintzakotzat harturik. Sartuneek

biztanleriaren galera adierazten dute; gerrek, goseteek eta izurriteek jaiotzak gutxitu eta

heriotzak eragiten dituzte. Irtenuneek biztanleriaren hazkundea islatzen dute; horren

arrazoiak ekonomiaren garapena, gerraosteko aldia edo immigrazioak dira, besteak

beste.

Iruzkina piramidearen tontorretik (85 urtetik gorakoak) hasita, demografia-

ondorioak gertaera historiko aipagarriekin lotu behar ditugu. Adibidez, hona hemen XX.

mendean gertatutako hainbat gorabehera:

1918ko gripeak heriotza-tasen gorakada eragin zuen, batez ere haurren artean.

1936-39 bitartean Gerra Zibila izan zen. Horrek biztanleria osoari eragin zion;

baina, bereziki, 1910 eta 1920 urteen bitartean jaio zirenei. Gerrak “belaunaldi

hutsa” (generación hueca) izenekoa eragin zuen: jaiotzak gutxitu direnez,

orduan jaiotakoak seme-alabak izateko adinera heltzen direnean, jaiotzen

18




kopurua jaitsi egiten da, eta beste sartune bat agertzen da piramidean 20-30

urtekoen artean.

1940-1954 urteen bitartean, gerraoste aldian, Europak isolatu egin zuen

Espainia, eta autarkiaren garaia hasi zen. Euskal Autonomia Erkidegoko

biztanleriak ere nabaritu zuen egoera zail hori, eta talde horietan sartune bat

dago.

1955-1975 urteen bitartean, Garapenaren eta Egonkortze Planaren garaian

Europak apurtu egin zuen isolamendua, eta laguntza ekonomikoa jaso zuen

Espainiak. Ondorioz, baby booma egon zen, eta populazioaren hazkundea

islatzen da piramidean.

1975etik aurrera, ekonomia-krisiaren eraginez behera egingo dute jaiotza-

tasek, eta 80ko eta 90eko hamarkadetan mantendu egiten da joera hori: EEEn

(Europako Erkidego Ekonomikoa) sartzen da Espainia, eta garapen

ekonomikoak bizi-maila igo egingo du, eta seme-alaben kopurua baxua izango

da —EAEko jaiotza-tasa Espainiakoa baino txikiagoa izan zen—.

2000tik aurrera, atzerriko immigrazioa indartu egin zen, eta, horren ondorioz,

gaur egun jaiotza-tasa handitu egin da EAEn. Horrek irtenune txiki bat sortzen

du piramidearen oinarrian.

5.3. Euskal Autonomia Erkidegoko adin-piramidea 2008an

Atal honetan EAEko biztanleriaren egitura aztertuko dugu. Horretarako, EINetik

hartu ditugu datuak, 2008ko adin-piramidea egiteko. Aurreko teoria erabiliko dugu

iruzkina garatzeko, praktika bat dela ahaztu gabe.

EAEko biztanleria sexuaren eta adinaren arabera, 2008an

19



EAEko Biztanleria sexuaren eta adinaren arabera

2008anAdina Gizonezkoak Emakumezkoak0-4 51.883 49.20405-09 46.570 44.18510-14 42.748 40.38215-19 45.321 42.88520-24 57.512 54.83325-29 78.873 74.75230-34 95.036 88.55335-39 91.186 86.01140-44 89.091 87.71145-49 83.388 85.20550-54 74.540 76.40055-59 69.042 71.01460-64 62.567 66.55665-69 45.215 49.95070-74 46.548 56.77975-79 38.973 5263580-84 23.288 39.96485 + 13.369 34.943

Piramide horrek Euskadiko biztanleriaren egitura islatzen du, sexuaren eta adinaren

arabera.

20


Sexuaren araberako egiturari dagokionez, gizonezko gehiago jaiotzen dira

emakumezkoak baino: 2008an, 100 neskako 106 mutil jaio ziren. Nagusitasun hori

helduen taldera arte mantentzen da (40-54 urtekoak); handik aurrera, emakumezkoen

kopuruak gora egiten du, eta aldea oso nabarmena da, batez ere, azkeneko taldean —

emakumeen kopuruak ia hirukoiztu egiten du gizonena—.

Emakumezkoen bizi-itxaropena eta bizimodua dira aurrekoaren arrazoiak:

emakumearen sendotasun biologikoa handiagoa da; eta bizi-itxaropena, gizonarena

baino altuagoa. Beste alde batetik, 1936ko Gerrak areagotu egin zuen gizonezkoen

hilkortasuna; horrez gain, industrian egindako lanak arriskutsuagoak ziren gizonentzat,

eta bizi-estiloa osasuntsuagoa emakumezkoentzat. Gaur egun, egoera parekatuago dago

bien artean; baina, dena den, ohitura kaltegarriek eragin txikiagoa dute emakumeengan.

XX. mendearen bigarren hamarkadan, baserri-exodoa indartu egin zen. Espainian,

baserri-exodoa batez ere gizonezkoena izan bazen ere, Euskal Autonomia Erkidegoan,

emakumeak gehiago izan ziren. Horregatik, emakumezkoak nagusitzen dira hirietan;

landa-inguruetan, aldiz, gizonak.

Adinaren araberako egiturari erreparatuz gero, hauxe aipatu behar dugu: datu

numerikoak kontuan hartuta, helduak (15-64 urtekoak) nagusitzen dira, eta adinekoen

kopuruak (65 urtetik gorakoak) gainditu egiten du gazteena (274.972 gazte eta 401.664

zahar).

Horrez gain, piramidearen profila kutxatila-itxurakoa da; horrek biztanleria zahartua

islatzen du: oinarria barrurantz sartuta dago, eta oso zabala da helduen eta adinekoen

taldeetan. Jaiotza-tasak txikiak dira, heriotza ere asko jaitsi da; eta, ondorioz, bizi-

itxaropena altua da. Zahartze-indizea (% 18,6) aztertzen badugu, zahartze-prozesua

berretsi egiten da (% 12 baino altuagoa).

Dena den, aipatu behar dugu jaiotzak hazten ari direla nabaritzen dela piramidearen

oinarrian: 0-4 urtekoen taldea goikoa baino zabalagoa da piramidean. Aldaketa hori

atzerriko immigrazioari esker da.

Zahartzearen arrazoiak hauek dira: Alde batetik, EAEn jaiotza-tasa oso txikia da

(‰ 9,49) —Espainiakoa baino txikiagoa (‰ 9,79)—. Jaitsiera areagotu egin zen

1975etik aurrera, krisi ekonomikoak langabe-kopurua handitu zuenean. Beste alde

batetik, ordutik gaur egunera, heriotza-tasa gutxitu egin da, hainbat faktoreri esker:

medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta elikaduraren arloetako hobekuntzak, besteak

beste. Horren ondorioz, bizi-itxaropenak gora egin du, eta adinekoen kopurua gazteena

baino handiagoa da.

21


Euskal Autonomia Erkidegoko industriak Espainiako beste probintzietatik etorritako

biztanleria erakarri zuen; baina, 80ko hamarkadaren lehenengo urteetan, alderantziz

gertatu zen, eta langabezian zeudenen artean nagusienak jaioterrira itzuli ziren.

Trantsizio demokratikoak mentalitatea ere aldatu zuen: emakumea lan-munduan

sartu zen, eta antisorgailuen erabilerak gora egin zuen erlijioaren krisiagatik. Bizi- eta

kultura-maila igotzeak seme-alaben kopurua jaitsi egin du.

Horiek guztiek mesede egin diote zahartze-prozesuari.

Egoera horren ondorioak ekonomian zein gizartean islatzen dira. Alde batetik,

langile aktiboen kopurua murriztu egin da. Kontuan hartuta erretiratuen pentsioak

horiek ordaintzen dituztela, aldaketa handiak egongo dira pentsio-sisteman.

Beste alde batetik, familiaren egitura itxuraldatzen ari da. Lehen, emakumeak

zaintzen zituen seme-alabak eta agureak; baina, lan-munduan sartu zenetik, egoera

aldatu egin da. Familiarekin egon ezin diren adinekoek egoitzak behar dituzte —gaur

egun, gutxi dira—, eta haiekin bizi diren familiek babes-zerbitzuak eta “arnasa

hartzeko” zerbitzuak behar dituzte

Osasun-zerbitzuekin berdin gertatzen da: adinekoek ospitaleko egonaldi luzeak,

errezeta ugari, eta medikuen bisita asko kontsumitzen dituzte, eta horrek gero eta

baliabide gehiago eskatzen du (batez ere landa-inguruetan).

EAEko gertaera demografiko aipagarrienek sortu dute piramidearen profila.

Piramidea goitik hasita aztertzeko, honako gertaera hauek hartu behar ditugu

aintzakotzat:

Piramidearen goiko aldean, emakumezkoen kopurua gizonezkoen kopuruaren bi

halako baino gehiago da. Horren arrazoiak hauek dira: emakumearen bizi-itxaropen

handiagoa eta gizonek tradizioz izan duten bizi-estilo arriskutsuagoa. 1918ko gripeak

handitu egin zituen heriotza-tasak, batez ere haurren artean; eta Gerra Zibilak 2008an 70

urtetik gorakoak zirenengan batez ere izan zuen eragina (1910-1920 urteen bitartean

jaiotakoak), 1936an gudara joateko adina zeukatelako. Hori, bai jaiotza-tasan, bai

heriotza-tasan nabaritu zen.

Gerra Zibila bukatu ondoren, gerraostea (1939-1958) heldu zen; demografia-

ondorioa 69-50 urtekoen taldeetan islatzen da piramidean. Sartune handi bat dago 65-69

urtekoen taldean: jaiotza-tasa beheratu egin zen gerragatik eta, gainera, erbesteratu

askok alde egin zuten Euskaditik. Gerrak sortutako “belaunaldi hutsa”ren eragina

ikusten dugu talde horretan: seme-alaben kopurua gutxitu egin zen, belaunaldia

txikiagoa zelako.

22


1944-1958 urteen bitartean —64-50 urtekoak, piramidean—, nahiz eta Francok

jaiotzen aldeko politika egin, ez zen izan gerraosteko baby boomik, nazioarteko

blokeoak autarkia ekonomikoa eragin zuelako, eta hornikuntza faltak eta garestitzeak

jaiotza-tasa baxu mantendu zutelako.

45-30 urteko taldeek lau barrako irtenune bat eratzen dute, baina beste intentsitate

batekin: 1959-1968 urteen bitarteko baby boom atzeratua da irtenunearen arrazoia;

1959an, nazioarteko blokeoa bukatu egin zen, Espainiak kanpoko laguntza ekonomikoa

jaso zuen, eta Egonkortasun Planak herrialdearen ekonomia bultzatu zuen.

Batez ere industriak jaso zuen laguntza, eta EAEk etorkinak jaso zituen.

Demografia-ondorioa jaiotza-tasan nabaritu zen: piramidean, 30-34 urtekoen taldean.

Baserri-exodoa indartu zen, eta hiriak familiaren tamaina murriztera behartu zuen.

80ko hamarkadaren hasieran, jaiotza-tasak beherantz jarraitu zuen (29-25 urteko

taldea); eta, horregatik, sartune handi bat dago 05-24 urtekoen taldeetan.

1975eko krisia, mentalitatearen aldaketa eta bizi- eta kultura-mailaren igoera dira

horren arrazoiak.

Piramidearen oinarrian (0-4 urteko taldea) jaiotza gehiago dagoela nabaritzen dugu;

etorkinei esker jaiotza-tasak gora egin du, baina zahartze-prozesua ez da gelditu.

5.4. Lurralde historikoetako biztanleria-egitura. Ariketa

Lurralde historikoetako biztanleria-egitura aztertu behar duzu sexuaren eta adinaren

arabera. Horretarako, EINen datuekin egindako piramideak, maskulinitate-tasak eta

adin-taldeen ehunekoen taula erabiliko dituzu.

23



0 URTEKO TALDEA EAE ARABA BIZKAIA GIPUZKOAMASKULINITATE TASA % 106 102 109 104Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua


24



BIZTANLERIA OSORAKO ARABA BIZKAIA GIPUZKOAMASKULINITATE

TASA %99 94 97

FEMINITATE TASA%

101 106 103

Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

Sexuaren araberako egitura aztertzeko, honako ezaugarri hauek komentatu behar

dituzu:

1. Piramideen oinarriak eta 0 urteko maskulinitate-tasa kontuan hartuta, zer

jaiotzen da gehiago emakumezkoa edo gizonezkoa? Eta biztanleria osorako

maskulinitate-tasak gauza bera islatzen du? Komentatu probintzia bakoitzeko

kasua.

2. Zer adin-taldetan parekatzen dira emakumezkoak eta gizonezkoak?

3. Zeinetan nagusitzen dira emakumezkoak?

4. Aipatu egoera horren arrazoiak.

Adinaren araberako egitura aztertzeko, adin-taldeen ehunekoa erabili behar duzu.

% EAE ARABA BIZKAIA GIPUZKOAGAZTEA 12,7 12,9 12,2 13,6HELDUA 68,7 70,4 68,5 68

ZAHARKITUA 18,6 16,7 19,3 18,4Iturria: EINetik hartua eta egileak moldatua

1. Zer adierazten dute ehunekoek? Komentatu probintzia bakoitzekoa.

2. Komentatu piramideen itxura eta ezaugarriak.

3. Azaldu zahartze-prozesuaren arrazoiak eta ondorioak.

25


5.5. Gaur egungo mugimendu naturalak Euskal Autonomia

Erkidegoan

EUSTATen grafikoak erabiliko ditugu EAEko mugimendu naturalak aztertzeko.

Erregimen demografiko modernoak 1975etik gaur egunera arteko aldia hartzen du.

Urte horietan, bukatu egin zen trantsizio demografikoa, eta Euskadiko biztanleria

erregimen demografiko modernoan sartu zen. Aldi horren ezaugarriak komentatzeko,

mugimendu naturalak aztertu behar ditugu, hau da, jaiotza- eta heriotza-tasen bilakaera.

13. IRUDIA. Iturria: EUSTAT

Eugenio Ruiz Urrestarazuk eta Rosario Galdosek Geografía del País Vasco liburuan

azaltzen duten bezala, 1975etik aurrerako ezaugarririk aipagarriena jaiotza-tasa jaistea

da. 1976an, ia ‰ 20koa zen, Espainiakoa baino handiagoa; handik aurrera, beherakada

handia izan zuen, eta 1978an Espainiakoa baino txikiagoa zen. Krisiak EAEko industria

indarrez jo zuen, eta ezegonkortasun ekonomikoa handitu egin zen; beste alde batetik,

60ko hamarkadan etorritako immigranteak zahartu egin ziren, eta emakumea lan-

munduan sartzen hasi zen.

80ko hamarkadan EAEko jaiotza-tasa Espainiako txikienetarikoa zen. Hamarkada

berean, heriotza-tasa igo egin zen, biztanleriaren zahartze-prozesuagatik; eta, ondorioz,

hazkunde naturala txikitu egin zen.

26


Hazkunde negatiboa argi eta garbi geratu zen 90eko hamarkadan (jaiotza-tasa ‰ 7,5

baino txikiagoa zen). Araban soilik mantendu zen saldo positiboa, nahiz eta tasa oso

ahula izan.

Ugalkortasun-indize sintetikoak (UIS) ere, alegia emakume bakoitzak duen seme-

alaben batez bestekoaren adierazleak ere, joera hori islatzen du: 60ko hamarkadan UISa

ertaina bazen ere (3 seme/alaba emakumeko), 80ko hamarkadan 2 baino gutxiagokoa

izan zen; eta 90eko hamarkadan, 0,91koa. Gaur egun, berriro hazi da pixka bat, eta

1,2koa da; baina horrek ez du ziurtatzen belaunaldi-ordeztea.

Krisi ekonomikoaz aparte, bi arrazoi nagusik azaltzen dute egoera hori: ezkontzetan

izan diren aldaketak eta familiaren egitura berriak.

Ezkontzen kopurua jaitsi egin da, eta ezkontzen direnek geroago egiten dute.

Horrek amatasuna atzeratzen du: gaur egun, ugalkortasun-indize handiena 30-34

urte bitarteko emakumeen taldean dago; gero, 35-39 urte bitartekoetan, eta,

azkenik, 25-29 urte dutenetan.

Familiaren egitura ere aldatzen ari da. Gero eta familia gurasobakar gehiago

daude, eta handitzen ari da ama ezkongabeen kopurua. Gainera, lehen, fenomeno

hori emakume gazteen artean gertatzen zen; eta orain, aldiz, adin handiko

emakumeen artean.

14. IRUDIA. Iturria: EUSTAT

27


Heriotzari dagokionez, 1979an, ‰ 6,7 inguruan zegoen tasa; eta handik aurrera

moteldu egin zen. 80ko hamarkadaren erditik aurrera, berriz hazten hasi zen, biztanleria

zahartu zelako (‰ 8,98, 2007an).

Lurralde historikoetan, biztanleria gazteari dagozkion kopuruetan dago tasarik

txikiena, etorkinek jaiotza-tasa igo egin dutelako (Araban, adibidez).

Horren guztiaren ondorioz, bizi-itxaropena igo egin da, eta Espainiakoa baino

handiagoa da. Araban, emakumezkoen bizi-itxaropena 83,6 urtekoa da, eta 75,5ekoa

gizonena; Bizkaian eta Gipuzkoan, 82koa eta 74koa, hurrenez hurren.

Emakumearen sendotasun biologikoa eta bizi-estilo osasuntsuagoa dira horren

arrazoiak. Beste alde batetik, ospitalean erditzeak asko jaitsi zituen emakumeen eta

haurren heriotza-tasak, eta osasunaren arloan egindako aurrerapenak asko hobetu zuen

bizimodua.

Gaixotasunetan ere aldaketak egon dira: gaixotasun infekziosoak gutxitu egin dira;

eta kardiobaskularrak, minbizia eta errepideko istripuak areagotu egin dira.

Lurralde baten berezko hazkundea jaiotza- eta heriotza-tasen arteko aldea

kalkulatuz lortzen dugu EINen datuak kontuan hartuta, 2007an, Arabak izan zuen

berezko hazkunderik handiena (‰ 2,06), gero Gipuzkoak (‰ 1,56), eta Bizkaian 0koa

izan zen hazkundea. Euskal Autonomia Erkidegoan berezko hazkundea txikia da, baina

positiboa: ‰ 0,8.

28


6. BIBLIOGRAFIA

RUIZ URRESTARAZU, Eugenio; GALDOS URRUTIA, Rosario: Geografía del Pais

Vasco, Nerea, S.A., 2008

Lurralde. Las migraciones interiores en la Comunidad Autónoma del País Vasco a

finales del siglo XX (aurreko egileena). Helbide honetan:

http:// www.igeba.euskalnet.net

EIN: Estatistikako Institutu Nazionala. Helbide honetan

http://www.ine.es

EUSTAT: Euskal Estatistika Erakundea. Helbide honetan:

http://www.eustat.es

Migrazio-mugimenduak. Helbide honetan:

http:// www.hiru.com

Cnice.: Instituto de tecnologías educativas. Helbide honetan:

http://plataforma.com

Euskal Herria Ezagutu. Biztanleriaren adin-egitura. Helbide honetan:

http://www.udalbiltza.net

Gazteen Euskal Behatokia. Egitura, sexuaren eta adin-taldea handien arabera. Helbide

honetan:

http://www.uragentzia.euskadi.net

MUÑOZ DELGADO, Concepción: Geografia. Batxilergoa 2. Grupo Anaya, S.A., 2009

BARINAGARREMENTERI, Mª Dolores…(eta beste): Geografia. Batxilergoa 2. Erein

1999.

29

http://www.uragentzia.euskadi.net/

http://www.udalbiltza.net/

http://plataforma.com/

http://www.hiru.com/

http://www.eustat.es/

http://www.ine.es/

http://www.igeba.euskalnet.net/


HIRIGINTZA

1. HIRIGINTZA KONTZEPTU BATZUK

Atal honetan, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-espazioa aztertuko dugu. Horren

barruan, urbanizazio-prozesuaren, hiri-morfologiaren eta hiri-hierarkiaren fenomenoak

daude.

EAEko hirigintza-prozesua ondo ulertzeko, komeni da zenbait kontzepturen

esanahia ezagutzea:

Alde zaharra: hiriaren zati bat da. Alde urbanizatu honek industria-iraultza

baino lehenagoko kaleak eta eraikinak hartzen ditu, eta plano irregularrean

egoten da antolatuta. Hiriaren jatorriko aztarnak, eraikin historikoak eta arte-

ondareak alde zaharrean aurkitzen dira.

Zabalgunea: hiriaren espazio berria da; XIX. mendearen bukaeran eta XX.

mendean zehar sortu zen burgesiak bultzatuta, hiriko biztanleriaren hazkundeari

irtenbide bat aurkitzeko asmoz. Horregatik, burgesiaren ideiak islatzen ditu:

ordena (plano ortogonala, kale zabal eta erregularrekin), higienea (zoladura,

estolderia, ur-hornikuntza eta espazio berdeak ditu), eta onura ekonomikoa

(eraikitako etxebizitzak, denden eta garraioen bidez lotuta).

CBD (Central Bussines District): erdigunea da. Bertan biltzen dira negozioak,

dendak, olgetako espazioak eta zerbitzuak. Ezaugarri hauek ditu: trafiko handia,

eraikin altuak eta komunikazio-sistema ona. Ez da beti hiriko alde berean

kokatzen; baina, normalean, zabalgunean edo, batzuetan, alde zaharrean ere

egoten dira.

Hiri-hierarkia: eskualde bateko hirien sailkapena da. Hiri batek sailkapen

horretan hartzen duen lekua honako elementuek erabakitzen dute: lurraldea

antolatzeko duen gaitasunak eta beste hiriekiko konpetentziak.

Ingurune metropolitarra: hiri handi bat inguratzen duen hiri-eremua da. Haren

barruan, hiri nagusiarekin ezinbesteko harreman ekonomikoa duten hainbat

udalerri independente izaten dira. Ezaugarri hauek ditu: hiri nagusi bat

aldamenean izatea, langileek egunero mugimendu pendularrak egitea menpeko

30


guneetatik hirira, udalerrien arteko jarraipen geografikoa, eta hiri nagusiarekin

garraioen bidez ondo lotuta egotea.

Konurbazioa: fenomeno hori agertzen da sortzez independenteak ziren bi hiri,

beren hazkundeagatik, autonomiarik galdu gabe batzen direnean.

Urbanizazio zehaztugabea: lehen landa-eremuak zirenetan multzo urbanoak

eratzen direnean sortzen dira. Multzo horiek ez daude hiritik hain urrun; eta,

askotan, kontrolik gabe hasten dira.

Pendulu-mugimenduak: hiritik urrun bizi den biztanleriak mugimendu horiek

egiten ditu bizilekutik lantokira edo zerbitzuen bila joan eta ondoren bizilekura

itzultzen denean. Normalean, periferiaren eta hiri-erdigunearen artean gertatzen

dira.

Hiri Antolamendurako Plan Nagusia (HAPN): udalerriaren hiri-antolamendu

integralerako oinarrizko tresna da. Lurzorua sailkatu eta lurzoruaren erabilera

ezartzen du. Horrez gain, udalerriaren hornikuntza-sistema ere definitzen du.

2. HIRI KONTZEPTUA

Nahiz eta guztiok jakin hiriak eta herriak ezberdintzen, hiria definitu behar

dugunean, nahiko zaila egiten zaigu. Hiri kontzeptua konplexua da, eta, ondo

definitzeko, irizpide bat baino gehiago erabili behar dugu. Irizpideak bi multzotan

banatuko ditugu: alde batetik, kuantitatiboak; eta, bestetik, kualitatiboak.

Irizpide kuantitatiboak: biztanleriaren kopuruari egiten diote erreferentzia.

EINek 10.000 biztanletik gorako udalerriak hiritzat hartzen ditu, udal-barrutiko

populazio osoa aintzat hartzen baitu. Baina, irizpide hori erabiltzen badugu,

gerta liteke landa-ezaugarriak dauzkaten udalerri batzuk hiritzat hartzea, eta

kopuru horretara iritsi ez arren, hiri-ezaugarriak dituztenak, berriz, landa-

izaerakotzat jotzea. Adibidez, Araban, hiru udalerri izan ezik, beste guztiak 5000

biztanletik beherakoak dira.

Irizpide kualitatiboak: hiria definitzeko, morfologian (hiriko eraikinen altuera,

kaleen forma eta tamaina, eraikinen eta biztanleriaren dentsitatea…), aspektu

soziologikoetan (hiriko bizimodua, harreman inpertsonalak eta anonimoak) eta

funtzio ekonomikoetan (bigarren eta, batez ere, hirugarren sektorekoak garatzen

dira hiri-eremuan) oinarritzen gara.

31


3. HIRIAREN MORFOLOGIA

Hiriaren morfologia hiriaren kanpoko itxura da. Hainbat elementuk baldintzatzen

dute itxura hori:

Kokalekua: hiria ezartzen den espazio zehatza da. Inguru fisikoaren ezaugarriak

eta hiriak jatorrian zeuzkan funtzioak ezagutzea ezinbesteko da ulertzeko

zergatik kokatu zen leku jakin batean eta ez beste batean. Funtzio nagusia

merkataritzakoa zenean, hiriak merkataritza bideen ondoan sortu ziren (Done

Jakue Bidean, adibidez); funtzio nagusia baliabide naturalak ustiatzea bazen,

meatzeen edo hobien ondoan (industria-hiriak) kokatzen ziren.

Kokapena: hiriak inguru geografikoarekin duen posizio erlatiboa da, beste

hiriekin, komunikabideekin, eta abarrekin konparatuta. Hiriak ingurunean duen

funtzioa eta kokapena erlazionatuta daude: lurraldearen kontrol politikoa edo

militarra, administratiboa, ekonomikoa…

Planoa: hiriko azalera baten errepresentazio grafikoa da. Eraikitako aldeak eta

libre daudenak erakusten ditu planoak. Planoetan, lau motatako antolaerak

bereizi ahal ditugu:

Plano irregularra: ezaugarri nagusia plangintzarik eza da. Hori dela eta,

kaleak estuak eta bihurgunetsuak dira, ordenarik gabe eginak, eta ia espazio

zabalik gabeak. Erdi Aroko hiriek eta jatorri musulmanekoek plano mota

hori izaten dute alde zaharrean. Arazorik handiena ibilgailuen zirkulazioa da.

32



Plano ortogonala: koadrikula

itxurakoak edo dama-jokoko

taularen itxurakoak dira. Plano

horretan, kaleak zuzenak dira, eta

angelu zuzenean ebakitzen dute

elkar. Etxebizitzak etxadi

angeluzuzenetan biltzen dira.

Erromatar jatorria duten hirietan

eta XIX. mendeko zabalguneetan

aurkitu ahal ditugu. Plano horrek

bi eragozpen ditu: ibilgailuen zirkulazioa mantsotu egiten da; eta, etxadiak

oso antzekoak direnez, batzuetan zailagoa da orientatzea.

Plano erradiozentrikoa: kaleak erdigune baten inguruan antolatzen dira

(enparantza bat

erreferentzia puntu

dutela, normalean).

Bertatik ateratzen dira

kale nagusiak, erradioak

eratuz. Beste kaleek

zirkuluak eratzen

dituzte kale erradialak

zeharkatzean. Horrela,

errazagoa da

periferiarekin komunikatzea, baina ibilgailuek astiroago ibili behar dute,

gehienetan hiriko erdigunetik pasatu behar dutelako.

18. IRUDIA. www.urbipedia.org

Plano lineala: komunikabide nagusi batek hiri-hazkundea sortzen du, eta

haren alboetan hedatzen da hiria, batzuetan ordenarik gabe.

33

16. IRUDIA. www.es.wikipedia.7val.com

17. IRUDIA. www.wikiguias.org


Eraikuntza: atal honetan, hiri-bilbea eta eraikinak sartu behar ditugu. Hiri-

bilbea eraikinen antolamendua da, eta irekia izan daiteke (eraikinen artean

espazio libreak daudenean), edo trinkoa (eraikina bata bestearen ondoan).

Eraikinak, normalean, kolektiboak eta bertikalak izaten dira: blokeak eta

dorreak.

Lurzoruaren erabilera: hiri-espazioa nola erabiltzen den adierazten du

kontzeptu honek. Merkataritza, bizitegiak, negozioak eta industria dira erabilera

arruntenak.

4. EAEko HIRIBURUETAKO PLANOAK

Hiriaren morfologia aztertu ondoren, ikasitakoa lantzeko, Bilboko, Gasteizko eta

Donostiako planoen ezaugarriak azalduko ditugu.

Hiri handien planoak nahiko konplexuak dira; horregatik, iruzkinerako, komeni da

eskema bati jarraitzea, planoen funtsezko ezaugarriak ez ahazteko.

4.1. Hiri baten planoa. Iruzkina

Hiritze-prozesua luzea eta konplexua izan zen Euskal Autonomia Erkidegoan.

Merkataritza, burdina-esportazioa eta industrializazioa izan ziren hirien hazkundearen

eragile; hirian mendez mende izan diren aldaketak planoetan islatzen dira.

Iruzkinaren hasieran, hiriaren kokalekua eta kokapena aipatu behar ditugu; hau da,

hiria dagoen espazio zehatzaren ezaugarri orokorrak, eta inguru geografikoarekin duen

posizio erlatiboa (ikus hiriaren morfologiari buruzko atala). Hiriaren sorreraren eta

bilakaera historikoaren gaineko laburpen txiki bat egitea ere komeni da.

Planoetan hiru alde bereizten dira: alde zaharra, zabalgunea eta periferia.

Alde zaharra.

Planoa eta bilbea: atal honetan, plano mota eta ezaugarriak azalduko ditugu,

eta denboran zehar espazioan egon diren aldaketak ere aipatuko ditugu. Hiri-

bilbearen analisia egingo dugu: trinkoa ala irekia den eta zer arrazoirengatik

den halakoa.

Eraikuntza: atal honetan, eraikin historikoak dauden ala ez eta non aurkitzen

diren aipatuko dugu; zer eraikin mota (banakakoak edo kolektiboa) dauden

eta zainduta dauden azalduko dugu.

34


Lurzoruaren erabilera: lurzoruaren erabilera tradizionalak eta gaurkoak

(egoitzak, eskulangintza, merkataritza, negozioak, turismoa, industria…).

Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: alde zaharretan, etxebizitzak

eta kaleak hondatzea, gizarte gatazkak (gizarteko talde marjinalak), eta

ingurumena (kutsadura eta zarata) izaten dira arazoak.

Zabalgunea: normalean, zabalgunean alde ezberdinak egoten dira. Alde

bakoitzean, funtzioa, plano mota, bilbea, eraikuntza eta lurzoruaren erabilera

zein diren aipatuko dugu.

Burgesiaren zabalgunea: helburua (burgesiaren ideia naturalistak eta

higienikoak islatzea), plano mota (ortogonala edo koadrikulatua), bilbea

(etxadiak gero eta trinkoagoak), eraikinak (lau edo bost solairuko

etxebizitzak) eta erabilera (bizitegiak eta hirugarren sektorea) azaldu behar

ditugu.

Langileen eta industrien auzoak: Helburua (langileen etxebizitzak eta

industria), plano-mota (gehienetan, irregularra), bilbea (trinkoa), eraikinak

(joera bertikala, etxebizitza txikiak eta kalitate txarrekoak) eta lurzoruaren

erabilera (bizitegiak eta industria) azaldu behar ditugu.

Lorategi-auzoak: helburua (ideia naturalistak eta higienistak), plano mota

(erregularra), bilbe trinkodun eraikinak (familiabakarrekoa) eta lurzoruaren

erabilera (bizitegiak eta hirugarren sektorekoa) azaldu behar ditugu.

Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: eraikinak eta kaleak

hondatzea; langileen auzoetan, zerbitzu gabezia; eta industriaguneen

berrerabilera.

Periferia: atal honetan ere alde ezberdinak egoten dira; eta, aurrekoan bezala,

helburua, plano mota, bilbea, eraikinak eta lurzoruaren erabilera aipatu beharko

ditugu.

Bizileku guneak: txabola-auzoak, babes ofizialeko etxebizitzak, sustapen

pribatuko egoitzak eta familiabakarreko etxebizitzak daude.

Industriaguneak: gune batzuk zaharkituak daude (50-60ko hamarkadakoak);

beste batzuk berriak dira, baina beheko kategoriakoak; eta besteak parke

teknologikoak dira.

Jarduera-inguruak: merkataritza, osasun-zerbitzuak, hezkuntza eta besteak.

Gaur egungo arazoak eta irtenbide posibleak: hondamen fisikoa, plangintza

txarra eta zerbitzu gabezia dira arazo nagusiak.

35


4.2. Bilboko planoa. Iruzkina

19. IRUDIA. Iturria: www.Bilbao.net

JATORRIA: kokalekua eta kokapena

Bizkaiko ipar-mendebaldean kokatuta dago, itsasadarraren meandro baten gainean;

Euskal Autonomia Erkidegoko hiri industrializatuena eta populazio handikoena da.

Pagasarri, Ganeko, Restaleku eta Arnotegi mendiek inguratzen dute.

Diego López de Harok fundatu zuen, 1300. urtean, itsasadarraren eskuinaldean

lehenengo eraikinak sortu zirenean. Lehenago, Bilbo Zaharra izeneko gune txiki bat

zegoen itsasadarraren ezkerraldean. Hiribildua eraikitzeko, plano ortogonala erabili

zuten.

Sorreratik XVIII. mendera arte, hiribildua asko garatu zen hainbat arrazoirengatik:

artile-merkataritza, burdina-esportazioak eta ontzigintza, besteak beste.

XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, Bilboko eraikinak komunikabide-

ardatzei jarraituz hazi ziren.

XIX. mendean, lehenengo eta bigarren zabalguneak egin ziren, eta eraikuntza eta

hiri-azpiegiturak egiten jarraitu zuten hirian. Beste alde batetik, industria- eta ekonomia-

jarduerak gogor hazi ziren.

36


Poliki-poliki, Bilbotik hurbil zeuden hiriguneek hiri-multzo handi bat sortu dute:

Bilbo Handia izenarekin ezagutzen duguna. Gaur egun, Bilboko metropoli-barrutiak

Nerbioiko eta Asuako ibai-ardatzak hartzen ditu, Artxandako erliebeak banatuta.

PLANOAREN EZAUGARRIAK

M. Ferrer eta García Merino autoreek erabilitako banaketan oinarrituta, hiru unitate

bereizi ahal ditugu Bilbo Handiko planoan: Bilboko erdialdea, barruko eta kanpoko

metropoli azpiko eremuak eta erdigunearen ingurua.

Bilboko erdialdea: bertan bi parte aurkitzen ditugu: Alde Zaharra eta Zabalgunea.

Alde Zaharra. Plano ortogonala

dauka (kaleek angelu zuzenean

ebakitzen dute elkar). Bertan,

Zazpi Kaleak aurkitzen ditugu;

kale horiek hasieratik planifikatu

ziren. Baina, lehenengotan, hiru

soilik okupatu ziren (Somera,

Artekale eta Tenderia);

Barrenkale, Harategi Zaharra,

Barrenkale Barrena eta

Belostikale kaleak geroago

bukatu ziren. Bilbea trinkoa da

eta bizitegiak, eskulangintza eta

merkataritza ziren funtzio nagusiak.

XIV. mendeko harresia, antzinako gunea inguratzen zuena, bota egin zen XVII.

mendean, eta Ronda kalea egin zuten. Jarduera ekonomikoek zabaldu egin zuten

jatorrizko gunea, eta espazio berriak eraiki zituzten: Plaza Berria, Bidebarrieta, Korreo

kalea eta Arenal ibiltokia.

Alde horretan, arte eta monumentu-ondarearen aztarnak zeuden, baina ingurune-

hondamendiek eta gizakien ekintzek desagerrarazi egin dituzte.

Industrializazioarekin batera (XX. mendean), Alde Zaharra hondatzen hasi zen

etxebizitzek altueran gora egin zuten (3 solairutik 5era), eta goi burgesia alde berrietara

joan zen. Jabeek bizi-maila baxuko jendeari alokatu zizkioten etxebizitzak, eta

hondamen egoera areagotu egin zen 1983ko uholdeekin.

Handik aurrera, Alde Zaharra berpiztu egin zen; eta, gaur egun, klase ertaineko

hiritarren bizilekua da, eta berreskuratu egin du merkataritza funtzioa.

37



Zabalgunea. Hitz horrekin, XIX. mendetik aurrera Bilbok ezagutu dituen

zenbait hazkunde izendatzen dugu. XIX. mendearen bukaeran, garapen handia

izan zuten industria- eta finantza-jarduerek, eta trenbidea eraiki zuten; horrek

markatu zuen lehenengo zabalgunea.


Lehenengo zabalgune hori (1876-1926) Alzola, Achucarro eta Holfmeyer

arkitektoek diseinatu zuten. Ardatz nagusia Gran Via du, eta Moyua

enparantzaraino (Eliptikoa ere deitzen zaio) doa. 1924an, Deustuko eta

Begoñako elizateak Bilboko udalean sartu ziren. 1936-1950 urteen bitartean

garatu zen bigarren zabalgunea.

Zabalgune-multzoan plano erradiozentrikoa (zentro bat dago eta hortik kale

erradialak abiatzen dira, eta, beste kale batzuk ebakitzean, zirkuluak eratzen

dira) eta ortogonala (koadrikula-itxura) aurkitzen ditugu. Enparantza Eliptikoa

da multzoaren erdigune geografikoa; kaleak zabalak dira —Gran Viak 30

metroko zabalera dauka—, eta etxadien lau kantoiak alakatuta daude

(Bartzelonan bezala).

38


Eraikinak garestiak eta kalitatezkoak dira, goi klase ertainaren etxebizitzak

eta erakunde politikoen eta ekonomikoen egoitzak (Foru Aldundia, banketxe

batzuk…), hain zuzen ere.

Bizitegi eta administrazio-funtzioez gain bertan kokatzen dira CBDa (Gran

Via, Indautxuko enparantza eta bere inguruko kaleak), merkataritza funtzioak

eta zerbitzuak.

1973ko krisiaren eraginez, hirugarren sektoreko hiria bihurtu zen, industria-

eredua baztertuta. Prozesu horren emaitza dira Guggenheim, Euskalduna

Jauregia, Metroa eta oinezkoentzako kaleak; horiei esker Bilboko erdialdean

turismoa garatu da.

Periferia: bertan barruko eta kanpoko metropoli azpiko eremuak daude.

Barruko metropoli azpiko eremua: multzo hori Bilboko erdialdetik banatzea

zaila da, mugak zehaztugabe daudelako. Biztanleria behe klasekoa eta klase

ertainekoa da; eta, langileen etxebizitzekin batera, auzo-merkataritza, garraioak,

tailerrak, biltegiak eta industria txikiak daude. Bi parte bereizten ditugu:


1. Hegoaldeko sektorea: San Frantzisko, Rekaldeberri, San Adrian eta Abusu

auzoak. Plano ortogonala da nagusia, baina plangintza eza ere nabaritzen da.

Behe klasea eta klase ertaina bizi dira. Auzo horiek industrializazioaren

prozesuarekin sortu ziren, bilbe trinkoa dute eta eraikinak kalitate txarrekoak

dira. Gaur egun, berritu egin dira eta errekuperazioa nabaritzen da.

39



2. Iparraldeko sektorea: San Inazio auzotik Boluetaraino hedatzen da, Deustua

eta Begoña barne. Sektore hau aurrekoa baino konplexuagoa da. Gizarte-

mailari dagokionez, langile-auzoak daude: Bolueta, Atxuri eta Otxarkoaga.

3. Klase ertaineko auzoak: Santutxu eta Txurdinaga. Goi klasea: Deustua eta

Begoña.

Bilbe trinkoa du, eta eraikuntzak joera

bertikala dauka etxebizitza blokeetan;

berdeguneak eskasak dira. Auzoen

planoak era askotakoak dira: erregularrak

(San Inazio) eta irregularrak (Otxarkoaga)

aurkitzen ditugu.

Kanpoko gune submetropolitanoa: hiru sektore sartzen dira bertan:

itsasadarraren ezkerraldea, itsasadarraren eskuinaldea eta hego-ekialdea.


1. Itsasadarraren ezkerraldea: Hirigintza anarkikoa, plangintzarik gabekoa, du;

eta kontraste handiak daude morfologian, gizarte-arloan eta funtzioetan.

Zorrotzatik Sestaora (alderik hondatuena) eta Portugaletetik Santurtzira

(alderik zainduena) hedatzen da. 80ko eta 90eko hamarkadetan

industriguneak eta langileen egoitzak nahastu egiten ziren; baina, gaur egun,

40



udalek industria-poligonoak sortu dituzte etxebizitza eremuetatik kanpo.

Behe klasea eta klase ertaina bizi dira; eraikin bertikaletan, nagusiki; eta

bilbe trinkoa dago.

2. Itsasadarraren eskuinaldea: Leioako eta Getxoko egoitza-eremuak daude.

Bertan, goi mailako klase ertaina eta goi klasea bizi dira. Ondo planifikatuta

daude, eta plano ortogonala eta bilbe irekia nagusitzen dira. Eraikinak

kalitatezkoak dira; eta, indibidualak zein kolektiboak, bietarikoak daude.

3. Hego-ekialdeko sektorea: bertan, Basauri, Etxebarri, Galdakao eta

Arrigorriaga sartzen dira. Bilbo Handiarekin duten integrazio-maila

ezberdina da kasu bakoitzean; eta, horrela, adibidez, Galdakaon eta

Arrigorriagan landa-jarduera batzuk ere badaude oraindik. Klase ertaina eta

behe klaseak bizi dira, eraikin kolektiboetan.

Alde periurbanoa: sektore hau gero eta integratuago dago Bilbo Handian. Bertan

jarduera industrialak, etxebizitzak, aisialdirako guneak eta landa-eremuak nahastu

egiten dira. Lau eskualde sartzen dira:

1. Plentzia eta Sopela

2. Trapaga eta Urtuella

3. Asuako harana (industriagunea)

4. Enkarterriak.

41


4.3. Donostiako planoa

26. IRUDIA. Iturria: www.sansebastianturismo.com

JATORRIA: kokalekua eta kokapena

Donostia Kontxako badian kokatuta dago; jatorrizko gunea, Urgull mendipean sortu

zen, Urumeak eratutako tonbolo baten bidez mendia kostarekin batzen den lekuan.

Santxo Jakintsuak fundatu zuen, 1180an, hiriaren kokalekua ezin hobea zelako

merkantziak esportatzeko, eta Nafarroak portu bat behar zuelako. 1200ean, Gipuzkoa

Gaztelan sartu zen; eta, Donostiako hiria Frantziatik hurbil zegoenez, harresia eraiki

zuten babesa indartzeko.

XIX. mendera arte, hirian, merkataritza-funtzioa eta funtzio militarra izan ziren

nagusiak. Jarduera ekonomikoak hazkunde demografikoa ekarri zuen, eta 1863an bota

egin zuten harresia hiria handitzeko.

Hemeretzigarren mendeko zabalguneak Urumearen bokalaren eta hondartzaren

artean egin ziren. Geroago, zabalgune berriak eraiki behar izan zituzten (Gros eta

Amara auzoak).

42


50eko hamarkadatik aurrera hazkunde demografiko handia egon zen, eta hiria ere

hazi egin zen, hiri-inguruko eremuetarantz. Horren ondorioz, periferiako auzoak eraiki

zituzten (Egia, Aiete…), hurbileko udalerriak lotu egin ziren, eta Donostiako ingurune

metropolitarra eratu zen, Usurbiletik Oiartzunera zabaltzen dena.

Donostian, ez dago XIX. mendea baino lehenagoko aztarnarik, hiria askotan erre

delako. Azken sutea 1813an izan zen; eta, harrez gero, hiria berreraikitzen hasi ziren,

Alde Zaharretik hasita.


Donostiako planoan bi alde berezi ahal ditugu: Donostiako erdialdea eta periferia.

Donostiako erdialdea: bertan CBDa eta Area Osagarria sartzen dira.

CBDa: ardatz nagusia Askatasuna etorbideak eta kale perpendikularrek osatzen

dute. Plano ortogonala

dauka, bilbea trinkoa da,

eta funtzio nagusiak

finantza-zerbitzuak eta

bizileku-funtzioa dira.

Parte horrek

Boulevardaren eta

Artzain Onaren

enparantzaren arteko

zabalgunea hartzen du.

Eraikuntza kalitatezkoa

da eta goi klasekoak eta klase

ertaineko biztanleak bizi dira.

Gune horretan, areagotu egin

dira zerbitzu espezializatuak eta

aisialdi-establezimenduak.

43

27. IRUDIA. Iturria: www. sansebastianturismo.com



Area osagarria: Bertan, Alde Zaharra, Amara Zaharra eta Amara Berria

auzoak, Gros, Antigua eta Aiete-Mirakontxa daude sartuta.

1. Alde Zaharra. 1813ko suteak suntsitu egin zuen. Horren ondorioz, berreraiki

egin zuten hiria. Alde Zaharrean, plano ortogonala erabili zen, bilbe trinkoa

sortu zuten eta, 1863an, harresia bota behar izan zuten hazkunde

demografikoarengatik. Ekonomia-jarduera nagusiak eskulangintza eta

merkataritza izan ziren. Gaur egun, merkataritzak jarraitzen du, bizitegi-

funtzioarekin batera. Behe mailako eta klase ertaineko biztanleak bizi dira.

Handik hedatu ziren XIX. mendeko lehenengo zabalkundeak (CBDa,

Ekialdekoa eta Gros).

2. Gros auzoan, plano erregularra (ortogonala) nagusitzen da; baina

plangintzarik gabeko hazkundeak plano irregularra sortu du alde batzuetan.

Bilbea oso trinkoa da, espazio libre eta aisialdigune barik. Merkataritza-

establezimendu asko daude, baita mota guztietako tailerrak ere. Gizarte-

mailari dagokionez, langile-klasea eta klase ertaina nagusitzen dira.

44



3. Egia auzoan, (Gros auzoaren ondoan) plano irregularra argia da. Kalitate

txarreko etxebizitzak daude, eta langile-klasea bizi da. Loiola auzoak

ezaugarri berberak ditu; bietan bilbea oso trinkoa da.

4. Amara Berria eta

Amara Zaharra. Bi

sektore bereizi

ditzakegu. Bata

Amara Zaharretik

Gobernu

Zibileraino

hedatzen da; plano

erregularrari

jarraitzen dio, erdi

mailako klasea bizi da, eta bilbe irekiagoa du. Bestea, Gobernu Zibiletik

Anoetaraino doa; plano ortogonala eta erradiozentrikoa (Irun enparantza)

daude. Egoitza-funtzioa betetzen du, eta merkataritza-establezimendu eta

tailer asko daude. Biztanleria ere nahikoa heterogeneoa da: klase ertainak eta

behe mailako klase ertainak osatzen dute.

5. Aiete-Mirakontxa sektoreak CBDa eta Antigua auzoa lotzen ditu. Bizitegi-

funtzioa dauka, bilbe oso irekia, lorategiz inguratua, eta hezkuntza-

zerbitzuak ugari dira bertan. Goi-mailako klasea eta klase ertainak bizi dira.

6. Antigua auzoak lotura estua dauka CBD sektorearekin, eta apartekoa izan da

beti. Kalitatezko etxebizitzak daude; bertan goi-mailako klasea bizi da. Plano

45




ortogonala dauka, eta plangintza da

ezaugarri nagusia.

7. Igeldo mendian luxuzko eraikinak, baserri

batzuk eta Igeldoko auzoa nahasten dira.

Gaur egungo plangintza ez galtzeko

ahaleginak egiten ari dira, biztanleria- eta

eraikuntza-dentsitatea saihesteko.

Periferia: Hiriaren hazkundearen emaitza da. Funtzio

nagusia industriala da. Periferiako bilbea nahikoa trinkoa da, eta askotarikoa da hiri-

morfologiari dagokionez: industrialdeak, etxebizitzak, merkataritza-eremuak (batzuetan,

azalera handikoak), eta landa-eremuak (baserriak) tartekatzen dira.

Metropoli inguruko korridore batek eta hiri-inguruko bi korridorek osatzen dute

periferia, eta hirurak Donostiako metropoli-barrutian daude sartuta, nahiz eta

independenteak izan.

1. Metropoli inguruko korridorea Ulia-Ategorrieta ardatzean hasten da, eta

Pasaia, Lezo, Errenteria eta Oiartzun sartzen dira bertan. Langile-auzoak dira,

eta industria da funtzio nagusia. Hala ere, Oiartzunen, landa-eremua eta

populatze sakabanatua nagusitzen dira.

2. Hiri inguruko lehenengo korridorea Loiolan hasi, eta Martutene, Astigarraga,

Hernani eta Urnieta udalerriak hartzen ditu.

3. Hiri inguruko bigarren korridorean Ibaeta, Lorea, Igara eta Añorga sartzen

dira. Lasarte, Zubieta eta Usurbil udalerriak ere korridore horretan txertatzen

dira.

46

32. IRUDIA. Iturria:

www. sansebastianturismo.com


4.4. Gasteizko planoa

33. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org

JATORRIA:kokalekua eta kokapena

Santxo Jakintsuak fundatu zuen Gasteiz, 1181ean, Logroñoko Forua eman zionean.

Jatorrizko herrixka Gasteiz izeneko muino batean zegoen, Arabako lautadan, eta

kokaleku horrek komunikabideen erdiko puntu bihurtu zuen, merkataritzarako ezin

hobea. Beste alde batetik, behin harresiarekin indartu ondoren, babes naturala ematen

zien bidaiariei zein erromesei.

XVII. mendera arte Gasteizek merkataritza-funtzioak eta funtzio militarrak bete

zituen; merkataritza manufaktura-industrian eta baserriko produktuetan oinarritutakoa

zen. Jarduera horiek zabalgune batzuen eraikuntza bultzatu zuten XIII. mendean eta

XIV. mendearen lehenengo herenean. 1202an, sute batek suntsitu zuen hiria, eta

berregitean jatorrizko hiru kaleei (Santa María, Zacarías Martínez eta Eskola) lehenengo

zabalgunea batu zitzaien. 1256an, Alfontso X.ak bigarren zabalgunea eraiki zuen.

XVIII. mendean harresiak bota egin ziren, eta Gasteizen hiri-aldaketa nabarmenak

gertatu ziren. Alde batetik, gotorleku izaera galdu zuen; eta, bestetik, hazkunde

47


demografikoak

eraikuntza, lan

publikoak eta zabalgune

periferikoak bultzatu

zituen.

Iparraldeko

Trenbidea eraiki zenean,

1856an,

hemeretzigarren

mendeko zabalgune

modernoa sortu zen.

Zabalgune berri horrek

Erdi Aroko aldearen eta

trenbide-geltokiaren arteko espazioa hartu zuen.

50eko hamarkadan, eta industrializazio-prozesuaren ondorioz, hiri-aldaketa

izugarriak izan ziren hirian, askotan kontrolik eta plangintzarik gabe. Horrela, hiriko

iparraldean industria-poligonoak eta langile-auzoak eraiki ziren.

Gaur egun, Gasteiz Euskal Autonomia Erkidegoaren hiriburua da, eta funtzio

politiko-administratiboak indarra hartu du, beste funtzioei kalterik egin gabe.


Gasteizko planoan hiru alde bereizi ahal ditugu: Erdi Aroko alde zaharra,

hemeretzigarren mendeko zabalgunea eta hiriaren periferia.

Erdi Aroko Alde Zaharra: plano erradiozentrikoa du. Jatorrizko hiriak harresiz

inguratutako espazioa zeukan. Egitura irregularra zuten hiru kale nagusiek: Santa Maria,

Zacarías Martínez eta Eskola kaleak. Planoaren erdian muino bat zegoen —aldaketa

batzuekin oraindik mantentzen dena—. Hiri-hazkundeak parte berriekiko komunikazioa

lortu behar zuen; eta, horretarako, ezinbestekoa zen bide erradialari jarraitzea.

1202an, sute batek Erdi Aroko hiria suntsitu ondoren, Alfontso VIII.ak (Gaztelako

erregea) lehenengo zabalgunea egin zuen. Jatorrizko guneari beste hiru kale gehitu

zitzaizkion: Hedegile, Zapatari eta Errementari kaleak. Merkataritza-funtzioak asko

garatu ziren, eta Alfontso X.ak, Jakintsuak, ekialdeko zabalgunea egin zuen. Hori dela

eta, beste hiru kale gehitu ziren: Aiztogile, Pintore eta Juderia —1492an, juduak bota

eta gero, Barnekale Berria deitua—.

48

34. IRUDIA. Iturria: www. vitoria-gasteiz.org.


Modu horretan, kantoien bidez komunikatutako bederatzi kale nagusik eratu zuten

multzoa, harresi batez inguratuta. Multzoak plano erradiozentrikoari jarraitzen zion

(gaur egun ere bai); eta garai hartan artisautza-, merkataritza-funtzioak eta funtzio

erlijiosoa betetzen zituen.

Bilbea itxia da, eta bertan eraikuntza historikoak eta pribatuak daude: dorretxe

batzuk (nobleen etxebizitzak, funtzio militarrarekin), herri xehearen etxeak —garai

hartan artisauak bizi ziren—, jauregiak eta jauretxeak —herri xehearen etxeen antza

dute, baina lehenengo solairua harrizkoa da, eta adreiluzkoa bigarrena—.

Gaur egun, alde zaharrak azpiegitura-arazoak izaten jarraitzen du, nahiz eta aldaketa

nabarmenak izan. Horregatik, behe klaseko biztanleak bizi dira, batez ere zaharrak eta

etorkinak. Horrez gain, gazteen aisialdirako gunea da, eta horrek sortzen dituen arazoek

kaltetu egiten dute bizi

kalitatea.

XVIII. mendean

harresia bota eta Plaza

Berria, Arkupeak eta

Zabalgunea eraiki

zituzten, Ilustrazioaren

ideiei jarraiki.

Hazkunde hori

hegoalderantz egin zen,

eta jendea egoteko leku

publikoa, zabala eta

irekia bilatzen zuen.

Mende horren bukaeran, hainbat eraikuntza egin ziren hiriburuan, eta hainbat kale,

enparantza eta lorategi sortu zituzten. Plano ortogonala nagusitzen da alde horretan.

49

35. IRUDIA. Iturria: www.vitoria-gasteiz.org.



Zabalguneak: XIX. mendean, Gasteiz Arabako hiriburu izendatu zuten; eta funtzio

politiko-administratiboak garatu zituen. Horrez gain, areagotu egin ziren merkataritza-

funtzioak eta funtzio erlijiosoak; eta, ondorioz, hiri bilakatu zen. Erdi Aroko aldeak ez

zeukan horretarako beharrezko zerbitzurik, ezta ezaugarririk ere; eta Plaza Berriaren

aldean hasitako zabalgunea hedatu zuten: San Frantzisko eta Posta kaleak eraiki

zituzten.

1856an, trenbidea heldu zen hirira, eta hemeretzigarren mendeko hiria antolatzen

hasi ziren. Hiriaren alde horretako ardatz nagusia Eduardo Dato kalea da, Plaza Berria

eta tren-geltokia batzen dituena.

Zabalgune berri horretan, plano ortogonala (dama-jokoa) da nagusi; ekialderantz

beste multzo bat dago diagonaleko planoarekin. Aipatu behar da ez zela egon

plangintzarik planoaren eraikuntzan, eta interes partikularrak nagusitu zirela. Beraz,

plano erregular horretatik kanpo dauden kaleetan irregulartasuna nabaritzen da.

Bilbeari dagokionez, etxadiek egitura itxia eta begiratokiak dauzkate, kaleko giro

burgesa ikusteko. Eraikinak kalitatezkoak dira (burgesiarentzakoak), kale zabalak,

50


oinezkoen alderdiak eta zerbitzuak daude. Bertan goi klasekoak eta klase ertainekoak

bizi dira.

Funtzioei erreparatuz, CBDa zabalgunean dago, eta merkataritza, administrazioa eta

finantzak dira jarduera nagusiak. Parte horretan, aisialdirako gunea dugu: kafeak,

antzokiak, ibiltokiak…


Periferia: industria-prozesuak 50eko hamarkadan ukitu zuen Gasteiz, eta hiriak

demografia- eta hiri-hazkunde handiak izan zituen. Urbanizazioak eta industria-

poligonoak eraiki zituzten. Barrutiak eta espazio libreak metropoli inguruan sartu ziren;

eta, prozesua ondo bideratzeko, industria-guneak eta etxebizitza-guneak ez nahasteko

ahalegina egin zen.

Industria-prozesua bultzatzeko asmoz, udalak erraztasunak eman zituen industriak

hiriaren kanpoaldean, eta komunikabideekin lotuta, kokatzeko: Gamarra, Arriaga,

Betoño, Larregan, Ali-Gobeo, Olarizu eta Jundiz. Langile-auzoak hirigunetik urrun

eratu ziren.

Hego-mendebaldean, Mendizorrotza eta Armentia daude; erdi- eta goi-mailako

gizarte-klaseak bizi dira (Lorategi Hiriak). Kalitatezko etxebizitzak daude, eta bilbe

irekia dute.

51


Txagorritxu eta San Martin izeneko kanpoaldeko auzoetan, klase ertaina bizi da.

Bertan bilbe irekia eta itxia nahasten dira, kalitatezko auzoak eratuz.

Lakuan, merkataritza-zentro bat dago, eta funtzio politiko-administratiboa Eusko

Jaurlaritzaren egoitzan zentralizatzen da.

5. HIRI SISTEMA

5.1. Euskal hiriak: urbanizazio-prozesua

Gizakiok gizartea behar dugu bizitzeko. Sozializazio-prozesuan, familiarekin batera,

ezinbestekoa da hiria: hiria espazio publikoa da, eta bertan produktuak, zerbitzuak eta

iritziak trukatzen ditugu.

Urbanizazio-prozesua XII. mendean hasi zen Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan,

Espainiako erregeek lehenengo hiribilduak fundatu zituztenean —erromatarren garaian

zenbait asentamendu egon ziren, bisigodoek eratuak—. Bizkaian, beranduago hasi zen,

XIII. eta XIV. mendeetan, hain zuzen ere. Hiribildu horien jatorrizko funtzioak

ekonomia- eta defentsa-funtzioak izan ziren, baina hiri-hazkundea hiru faktoreri esker

gauzatu zen:

1. Demografia-hazkundea izan zen (XVI. mendera arte).

2. Biztanleria hiribilduetan bildu zen; alde batetik, landak ezin izan zuelako hartu

demografia-soberakina, eta, beste alde batetik, jauntxoengandik babestu nahi

zutelako.

3. Erregeek murriztu nahi zuten nobleziaren botere politiko-ekonomikoa—errege-

hiribilduekin indar militarra eta zergak lortzen zituzten—.

Erdi Aroko hiribilduak ibaietatik hurbil kokatu ziren, eta babesari (funtzio militarra)

edo merkataritzari (ekonomia-funtzioa) lotuta zeuden (Done Jakue Bidea).

Funtzio militarrari dagokionez, batzuek hiria bera defendatzen zuten (Zumaia edo

Larrabetzu, adibidez), eta, besteek, lurralde bat babesten zuten (Gasteiz, Balmaseda edo

Donostia).

Merkataritza-funtzioa azokei lotuta zegoen. Aipatu behar da euskal hiribilduetan

nekazaritza zela jarduera nagusia; baina azokak baserrietatik urrun sortu ziren, beti

gurutze-bideetan edo erromesen bideetan kokatuta.

52


XVII. mendeko krisia ez zen ona izan hiri-hazkunderako: ekonomia-krisiak

geldiarazi egin zuen merkataritzaren garapena, eta jaitsi egin zen biztanle-kopurua.

Dena den, komunikabideak hobetu egin ziren, eta hiri-asentamenduak hasi ziren, Erdi

Aroko planoari jarraiki.

XIX. mendean, harresiak bota, eta hiri-zabalguneak eraikitzen hasi ziren. 1850etik

aurrera, industria-prozesuak eragina izan zuen bai hirien morfologian eta bai hirien

hierarkian. Asko hazi zen industriaguneetako biztanleria; egia da hazkundea ez zutela

mugimendu naturalek eragin, baserriko exodoak eta kanpoko immigrazioak baizik.

Burgesia zabalgune berrietan bizi zen; eta, periferian eta industrialdeen inguruan,

langile-auzoak sortu ziren. Bizkaian eta Gipuzkoan gertatu zen fenomenoa lehendabizi;

Araban, geroago gertatu zen.

Gerra Zibilaren eta gerraostearen ondoren, kostaldean, areagotu egin zen hiri-

hazkundea; hazkunde hori batez ere hiriburuetan eta ohiko guneetan gertatu zen,

landako eta beste probintzietako jendea bertan ezarri zelako.

Hazkundearen eta espazioaren arteko oreka apurtu egin zen: periferia masifikatu, eta

plangintzarik gabeko hiri-hazkundea garatu zen. Hirigintzaren kalitaterik eza eta hiri-

habitataren degradazioa izan ziren beste ezaugarri batzuk.


53


Araban, beranduago nabaritu zen industrializazioaren eragina, eta hiri-garapena

orekatuagoa izan zen; dena den, hirigintzak gizarte- eta espazio-bereizketa ere sortu

zituen.

Gaur egun, hiri-hazkundea nahiko mugatuta dago hiriburuetan, espaziorik ez

dagoelako; eta hirien arazoak osotara hartuta planteatzen dira, gainbehera izan duten

hiriak bultzatzeko asmoz: alde zaharrak berritu, periferian kalitatezko etxebizitzak egin,

zerbitzu-azpiegiturak hobetu, garraiobideak garatu…

Beste alde batetik, espaziorik ezak mesede egin die herri txikiei, metropolien

ingurukoei batez ere: bizitegi-funtzioa hartu dute eta tertziarizazioak hirigintza bultzatu

du.

5.2. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkia

“Hirigune bakoitzak eguzki-sistemak bezala jokatzen du, eta inguruan biltzen ditu

planetak, eta, goi-mailako sistema baten partea ere bada”. J. BEAUJEAU, Tratado de

geografía urbanatik itzulia.

Eskualde edo herrialde bat

antolatzen duen oinarrizko

elementua da hiria; horregatik,

ezinezkoa da hiria bere soilean

ikastea. Elementu bizia denez,

harremanak sortzen dira hirien

artean; baina harreman horiek ez

daude berdintasunean oinarrituta,

baizik eta menpeko harremanetan:

zenbait hiri txiki erdiko hiriaren

menpe daude, eta erdiko horiek

hiri handiaren menpe.

Hori dela eta, hiri-hierarkia

sistema batek antolatzen ditu

hiriak.

Euskal Autonomia

Erkidegoko hiri-sistemak hiri-

hierarkien mapa bat sortzen du.

54



5.2.1 Hirien arteko harremanak

Bi irizpidetan oinarritzen dira:

1. Hiriak bere eragin-eremuan egiten duen funtzioa: adibiderik argiena ekonomia-

funtzioan aurkitzen dugu. Hiri handienek ondasunak jaso eta ekoizten dituzte,

eta haien menpe dauden hirietara banatzen dituzte. Gauza bera gertatzen da

zerbitzuekin.

2. Hiriko biztanleen kopurua: irizpide hori kontuan hartuta, hurrengo sailkapena

egin dezakegu:

Nazio-metropoliak: herrialde bateko hiri handiak dira. Euren eragina

nazio-lurralde osoan zabaltzen dute, eta munduko beste metropoliekin

daude harremanetan. Hiri-funtzio oso berezituak eta dibertsifikatuak

dauzkate. Hiri-hierarkiaren sistemaren gailurrean daude, eta ingurune

metropolitarrak osatzen dituzte. Milioi bat baino gehiagoko biztanleria

dute (Madril edo Bartzelona).

Eskualde-metropoliak: Espainiari dagokionez, autonomia-ingurune bat

eragiten dute, eta nazioko beste hiriekin dauzkate harremanak. Funtzio

nagusiak merkataritza-funtzioa, industria-funtzioa eta hezkuntza-funtzioa

dira. Autonomietako hiriburuak izateaz gain, administrazio-zerbitzuen

guneak eta ardatz ekonomikoak ere badira. Biztanleria 1,5 milioi eta

500.000 biztanle bitartekoa da (Bilbo, Valentzia, Zaragoza, Sevilla eta

Malaga)

Bigarren mailako eskualde-metropoliak: probintzietako hiriburuak

dira, zerbitzu- eta merkataritza-funtzioak dituzte, batez ere. Aurreko

biekin dauzkate harremanak, eta eragina probintzia-mailakoa da.

Biztanleria-kopurua 200.000 eta 500.000 biztanle bitartekoa da. Gasteiz

eta Donostia daude talde horretan.

Hiri ertainak: 200.000 eta 50.000 biztanle bitarteko hiriak dira. Biztanle

gutxiko probintzietako hiriburuak dira; administrazio- eta merkataritza-

funtzioak dituzte, baina ez aurrekoek bezain berezituak.

Hiri txikiak: eragin-eremua eskualdekoa da, 10.000 eta 50.000 biztanle

bitartekoak dira, eta garraio-nodo nabarmenak ere badituzte. Nahiz eta

funtzio urriak eta espezializazio gutxikoak izan, batzuek ekipamendu

berezituak eskaintzen dituzte (lehenengo sektorekoak, adibidez).

55


5.2.2 Hiri-sistemak.

Lurralde bateko hiriek eta haien artean dauden harremanek hiri-sistema osatzen

dute. Espainian sistema hori aldatzen ari da 80ko hamarkadatik aurrera, batez ere.

Trantsizio Demokratikoak lurralde antolamendua aldatu egin zuen, eta autonomiak

ezarri ziren; beste alde batetik, 1986an Espainia Europako Batasunean sartu zen, baita

globalizazio-prozesuan ere, eta horrek guztiak aldaketak ekarri zituen ekonomian eta

hirigintzan.

Hori dela eta, eskualdeko azpi-sistemak eratu dira, eta Europako zein munduko hiri-

sistemetan integratu dira. Nahiz eta autonomien artean ezberdintasunak egon, gehienak

ezaugarri batean bat datoz: erkidegoko hiriburuak nagusitzen dira sistema horretan.

Ezaugarri horrek autonomia-erkidegoko hirien arteko harremanak indartu egin ditu,

baina, beste alde batetik, gainerako hiri-sistemekiko harremanak ahuldu egin dira.

Eskualdeko azpi-sistemen barruan hiru mota aurkitu ditzakegu:

1. Monozentriko lehenetsia: Hiri handi batek gune menderatzailearen papera

hartzen du, eta biztanleria zein ekonomia-jarduerak bertan biltzen ditu.

Inguruko guneak hiri horretatik urrun daude, eta menperatze- zein

mendekotasun-harremana sortzen da haien artean. Katalunia, Kantabria

edo Aragoi dira adibideak.


2. Monozentriko hierarkizatua: aurrekoan bezala, biztanleria eta ekonomia-

jarduerak biltzen dituen hiri nagusi bat dago; baina hirigune ertainak

daude, eta haien eta hiri nagusiaren artean harreman hierarkizatua

ezartzen da (batez ere merkataritza-fluxuak). Nafarroa, Andaluzia edo

Valentziako Erkidegoa dira horren adibide.

56



3. Polizentrikoa: sistema honetan, ez da hierarkia zehatzik, biztanleria eta

ekonomia-jarduerak hiri baten baino gehiagotan biltzen dira, eta bi norabideko

fluxuak sortzen dira haien artean. Sistema honetako hiri txikiekin norabide

bakarreko fluxua egiten da. Euskal Autonomia Erkidegoa eredu honetakoa da;

Extremadura, Kanariak edo Galizia dira beste adibide batzuk.


57


5.3. Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-hierarkiaren mapa.

Selektibitateko egitaraua kontuan hartuta, EAEko hiri-hierarkiaren maparen iruzkina

egiten jakin behar duzu. Iruzkin hori egiteko Euskadiko hiri-sistema aztertu behar dugu,

nahiz eta gai teoriko bezala selektibitate-azterketan ez sartu.

Jarduera baten bidez landuko ditugu teoria eta praktika, hau da, iruzkinaren atalak

bereiziko ditugu, eta eduki teorikoa modu egokian sartuko dugu iruzkinean. Bi letrakera

erabiliko ditut iruzkinaren azalpena eta iruzkina bera ezberdintzeko.


Iruzkinaren lehenengo pausua mapa aurkeztea da. Aurkezpena argia eta laburra egin

behar duzu.

Mapak EAEko hiri nagusien kokapena islatzen du, sistema hierarkizatu baten

bidez. Sistema horrek biztanle-kopurua aintzakotzat hartuta sailkatzen ditu hiriak

handienetatik txikienetara.

58


Mapak islatzen duena modu objektiboan adierazi behar duzu, baina ezinbestekoa da

ordena mantentzea. Hiri-hierarkiaren mapan hiru atal bereiziko ditugu: hiri-sistemaren

ezaugarriak, hiri-hierarkia eta hirien arteko harremanak. Helburu horrekin letra lodiz

idatzi dut atal bakoitzaren hasiera.

Lehenengo, hiri-sistemaren ezaugarririk nabarmenena aipatuko duzu, mapak argi

islatzen duena: EAEko biztanleria modu desorekatuan dago banatuta.

Hiri-sistemari dagokionez, mapak biztanleria-banaketa desorekatua erakusten

digu: Bilbo Handiko aglomerazioa Bizkaian, hiri-sare orekatua Gipuzkoan eta

Gasteizen hegemonia Araban.

Orain zergatiak azaldu behar dituzu: teoria txertatzeko unea.

Erdi Aroko hiribilduen sorrera prozesuak, alde batetik, eta industrializazioak,

bestetik, azaltzen dute desoreka hori. Lehenengoak, hiriburuak eta eskualdeburuak

ezarri zituen; eta bigarrenak hiriak hierarkizatu, harremanak zehaztu eta hirigintza

berriak sortu zituen. Horren ondorioz, biztanleriaren % 70 kostaldean biltzen da,

isurialde atlantikoan, hain zuzen ere. Bertan lehenago hasi zen industrializazioa,

eta indartsuagoa izan zen; mendebaldeko lurraldean, ordea, industria-prozesua

beranduago hasi zen, eta hirigintza, orokorrean, modu antolatuagoan garatu zen.

Argi dago teoria azaldu behar duzula, baina ezin duzu ahaztu jarduera bat egiten ari

zarela; horregatik, ahal den neurrian, mapa aipatuko duzu. Jarri arreta ordenean! Ez

nahastu edukia eta ez idatzi kontraesanik.

Beraz, bi eremu ezberdin aurkitu ditzakegu EAEko hiri-hierarkiaren mapan:

isurialde atlantikoko azpi-sistema eta barruko azpi-sistema edo azpi-sistema arabarra.

Isurialde atlantikoko edo kostaldeko azpi-sistema: azpi-sistema hori oso

trinkoa da, eta etengabeko hiri-katea sortzen du, bi hiriburuetan ardaztuta

(Bilbo eta Donostia). Dena den, mapak zenbait ezberdintasun islatzen du

hiriburuen eragin-eremuetan:

Bilbo Handiko metropoli-ingurua: pisu handia dauka hiri-hierarkian.

Eskualdeko garapenaren motorra da, eta bertan industria- zein finantza-

pilaketa aurkitzen dugu. (Inguruko herrien erreferentzia puntu diren

eskualde-buru batzuen inguruan antolatzen da Bizkaiko landa-esparrua:

Balmaseda, Enkarterrietan; Durango, Durangaldean; edo Gernika,

Gernikaldean. Dena den, hiri-nukleo horiek Bilboren eraginpean daude,

industrializazioaren hasieratik Bilbok xurgatze-efektua izan zuelako

inguru horietan.

59


Gipuzkoan hiri-sarea orekatuagoa da. Arrazoia industria-ereduan dago:

Donostiako inguruetan industria ertainak eratu ziren, era homogeneoan

kokatuta: Deba, Urola eta Oria haranen beheko aldean. Hiri-sare

horrek ez du hiri-pisua Donostiako metropoliaren inguruan biltzen,

haran horietako hiri-nukleoetan banatzen da.

Barruko azpisistema edo azpisistema arabarra: Araban biztanleria Gasteiz

inguruan pilatzen da —bertan populazioaren % 76 dago bilduta—. Hori dela

eta, Arabako hiri-sistema desorekatua eta makrozefalikoa dela esan dezakegu.

Laudion eta Amurrion (haran atlantikoetan) izan ezik, gainerako inguruetan ez

dago hiri-nukleo nabarmenik; horrez gain, aipatutako hiri horiek Bizkaiko

menpekotasunean daude eta ez Arabakoan. Agurain Arabako Lautadako

bigarren zentroa da.

Arabako hiri-sistemak beste ahultasun bat dauka: hiri batzuk erkidegotik

kanpoko hiri-nukleoekin daude lotuta; adibidez, Errioxa Arabarra

(Logroñorekin), Bastida (Harorekin)...

Iruzkinaren bigarren atalean, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriek zer ezaugarri

dituzten eta nola antolatzen diren azalduko duzu. Hiri-sistemak orokorrean aztertu

ditugunean, Euskadin sistema polizentrikoa dagoela esan dugu; baina, orain, zehaztu

egin behar dugu, eta Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra aurkeztu behar duzu.

Parte hau nahikoa teorikoa da.

Hiri-hierarkiari dagokionez, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriek demografian,

funtzioetan eta eragin-eremuan oinarritutako hiri-hierarkia eratzen dute.

Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra da. EAEko hiri-sistemaren oinarria.

Bilboko metropoli-inguruak, Donostiak eta Gasteizek osatzen dute, eta sistemaren

helburua hau da: euskal hiriburuek Euskadi osoa eta probintzia bakoitza elkarrekin

eta modu orekatuan bideratzea.

Sistema aurkeztu ondoren, hirien hierarkia azalduko duzu. Hiriburu bakoitzaren

kategoria, eragin-eremua eta funtzio nabarmenenak adierazi behar dituzu.

Sistema horren buruan, Bilboko metropoli-ingurua dago. Eskualde-metropolia da –

EAEko demografia-pilaketa handiena bertan dago–. Industria-funtzioa izan du

betidanik; baina, gaur egun, merkataritza- eta negozio-funtzioa gero eta gehiago

garatzen ari dira. Eragin-esparrua erkidego osora zabaltzen da, eta nazio-lurraldearekin

ere lotuta dago, Bilboko portuaren eta Loiuko aireportuaren bidez.

60


Donostia eta Gasteiz bigarren mailako eskualde-metropoliak dira; eta, hiri-

hierarkiaren sisteman, bigarren mailan daude. Donostiaren eragin-esparrua probintzia

osora hedatzen da, eta funtzio dibertsifikatuak ditu: turismoa, industria, merkataritza eta

kultura. Gasteizek, aipatutako funtzioez gain, administrazio-funtzioa ere badauka,

Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburua baita.

Sistema horren azken mailan hainbat hiri txiki daude (20.000-50.000 bitarteko

biztanle kopurua dutenak); haien eragin-esparrua eskualdean nabaritzen da, eta

industria-, administrazio-funtzioak eta beste zenbait zerbitzu aurkitzen dira bertan.

Hirugarren atala, aurrekoa bezala, oso teorikoa da. Bertan, Euskal Autonomia

Erkidegoak beste erkidegoekin eta Europarekin dituen harremanak aipatu behar dituzu.

Atal horretan, Euskaditik kanporako dauden harremanen norabide orokorrak aipatuko

dituzu eta, Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra ahaztu gabe, lurralde historiko

bakoitzaren hiriburuek dituzten harremanak.

Hiri-sistemaren barruko harremanak handiak dira EAEko hirien artean,

eta baita autonomiatik kanpoko azpi-sistemekin daudenak ere.

Estatuan nabarmenak dira Bizkaiko itsasoko erlaitzarekin, Nafarroarekin eta

Errioxarekin dauden harremanak.

Europan, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-sistemak duen kokapena oso

estrategikoa da hiri-ardatz handiekin lotura egiteko: Atlantikoko ardatza —Bizkaiko

itsasoko ardatzaren eta ardatz frantsesaren artean kokatua—, Mediterraneoko ardatza —

Ebroko haranean zehar — eta Ipar-hegoaldeko ardatza —Paris-Madril-Lisboa lotzen

dituena—.

Orain, lurralde historiko bakoitzari dagokion atala landuko dugu; egoera besterik ez

duzu aurkeztu behar.

Bizkaian, Bizkaiko itsasoko erlaitzean dagoen hiri-ingururik handiena Bilbo

da; eta, Estatuan, haren eragin-esparruan sartzen diren hiriburuen kopurua

kontuan hartuta, bigarren postua dauka (Madrilen atzetik). Eragin hori

Santanderren, Donostian, Iruñean, Gasteizen eta Logroñon nabaritzen da.

Donostiaren kokapen estrategikoari esker, harremanak errazak dira

Frantziarekin, Nafarroarekin eta Ebroko Haranarekin.

Araban, Errioxa Arabarrak, Logroñoren bidez, harreman sendoak ditu Ebroko

haranarekin,.

Hiri-hierarkiaren mapa komentatu duzu, baina, oraindik, iruzkina bukatu behar

duzu. Hiri-hierarkiaren mapak Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearra islatzen duenez,

61


hobetu behar diren puntuak komentatuko ditugu, ondorio bezala. Nahiz eta nik

informazioa ugari eman, atal hori laburtu ahal duzu; dena den, ez ahaztu iruzkin hori

eredutzat hartu behar duzula, eta komeni dela bakoitzaren lana pertsonalizatzea.

Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearraren helburua etorkizunean

hobetzea da; horretarako, hainbat erronka planteatzen dituzte EAEko Lurraldea

Antolatzeko Gidalerroek:

o Horien artean hiri-sistema koherente bat lortzeko helburua dago,

Europan arlo ekonomikoan, kulturalean eta sozialean sortzen diren

berrikuntzak erakarri eta euskal lurraldeetan zabaltzeko. Horretarako,

Hiriburuen Euskal Sistema Polinuklearrak hobetu egin behar du

Euskadik Europan duen integrazioa. Euskadi Europako arku atlantikoko

erdigunean kokatzen da; kokapen estrategiko hori ezin hobea da

Europako bi sektore dinamikoenekin harremanak estutzeko —dortsal

europarra eta Mediterraneoko arkua—.

o Autonomia Erkidegoan, sistema horrek modu orekatuan gidatu behar

ditu lurralde historikoak. Bizkaian, Bilboko metropoli-ingurua indartu

egin nahi dute nazio-mailako zerbitzuetan eta hornikuntzan berezituz;

Gipuzkoan, Donostian, hirugarren funtzioak sustatu nahi dituzte, batez

ere aisialdia, kalitatezko turismoa eta kultura; eta Araban industriagune

eta zerbitzugune joera garatu nahi dute, eta, makrozefalia fenomenoa

ahultzeko asmoz, jarduerak Gasteizetik ingurunera zabaldu.

62


6. BIBLIOGRAFIA

El proceso de urbanización y los sistemas urbanos españoles. Helbide honetan:

http://geopress-educa.aragon.es

Vocabulario tema: La población española. Helbide honetan:

http://profeblog.es/blog/albertomolina/2008/01

Comentario plano urbano de Bilbao. Helbide honetan:

http://www.mitxel.paulesbarakaldo.com

Morfologia urbana. Helbide honetan:

Ficus.pntic.mec.es/morfologia_urbana.html

Geografia esencial. Helbide honetan:

http://club.telepolis.com

Comentario de un plano urbano. Helbide honetan:

http://www.slideshare.net(isaacbuzo/ciudad

Comentario del plano urbano. Helbide honetan:

http://www.scribd.com

GÓMEZ PIÑEIRO Francisco Javier: Geografia urbana de Euskal herria: análisis y

teorías. Helbide honetan:

http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/vasconia/vas05/05341412.pdf

APUNTEAK. Gasteiz Hiri Geografia. Helbide honetan:

http://www.vitoria-gasteiz.org

Bilboko hiri-planoa. Helbide honetan

http://www.bilbao.net

Donostiako hiri-planoa. Helbide honetan:

http://www.sansebastianturismo.com

Gasteizko hiri-planoa. Helbide honetan:

http://www.vitoria-gasteiz.org

63

http://www.vitoria-gasteiz.org/

http://www.sansebastianturismo.com/

http://www.bilbao.net/

http://www.vitoria-gasteiz.org/

http://WWW.EUSKOMEDIA.ORG/PDFAnlt/vasconia/vas05/05341412.pdf

http://www.scribd.com/

http://club.telepolis.com/

http://www.mitxel.paulesbarakaldo.com/

http://profeblog.es/blog/albertomolina/2008/01

http://geopress-educa.aragon.es/


LURRALDE

ANTOLAKETA

1. SARRERA: Lurralde-antolaketaren prozesu historikoa

Euskal Autonomia Erkidegoa Iberiar Penintsulako ipar-ekialdean kokatuta dago.

Bizkaiko itsasoa eta Frantzia ditu iparraldean; Errioxa, hegoaldean; Kantabria eta

Gaztela eta Leon, mendebaldean; eta Nafarroa, ekialdean.

Euskadi eta Euskal Herria Euskal Autonomia Erkidegoaren izen ofizialak dira,

baina izendapen horrek eztabaida sortu du, historikoki hitz horiek hiru euskal probintzia

baino lurralde zabalagoa izendatzen dutelako. Hori dela eta, 2004ko uztailean

Euskaltzaindiak honako erabaki hau jakinarazi zuen: Gorago adierazi guztiaren

argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko,

Euskal Herria izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen

hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean,

gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta

ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogora aldatzeko eskubiderik.

Euskaltzaindiaren arauak.

Gaur egun, hiru lurralde historikok osatzen dute autonomia: Arabak, Bizkaiak eta

Gipuzkoak. Dena den, beti ez da horrela izan, eta historian zehar aldaketa nabarmenak

egon dira lurralde-antolaketan.

Erromatar Inperioaren gainbeheratik 1000. urtera arte, ez dago informazio askorik

Euskal Herriari buruz. Segur aski, hainbat herriren erasoa jasan zuen; baina, dirudienez,

ez bisigodoak ez musulmanak ez ziren ailegatu Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldeetara;

bai, ordea, bikingoak —Jaun Zuriaren elezaharrak Mundaka ondoko bikingo-

asentamendu batez hitz egiten du—.

XI. mendean Antso Handia erregeak zabaldu egin zuen Iruñako erreinua, eta bertan

sartu ziren Aragoi, Nafarroa, Gaztela eta Euskal Herriko lurralde gehienak. Erregea hil

64


ondoren, erreinua zatitu egin zen, eta Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Gaztelako koroaren

barruan geratu ziren (1200).

Aro Modernoan, Errege-erregina katolikoek errespetatu egin zituzten euskal foruak,

eta hiru euskal probintziek berezko legeak izan zituzten. Modu horretan, lurralde-

antolaketa berezia zeukaten, autonomia maila handiarekin. Espainiako erregeak eta

euskal foruak elkarrekin bizi izan ziren arazo handirik gabe; eta, XIX. mendean, Borboi

erregeek zentralizazio gogorra ezarri zutenean ere, euskal lurralde historikoek mantendu

egin zituzten foruak.

Liberalismoa ezartzeak (1833an) gerra karlistak ekarri zituen; foruek murrizketa

handiak jasan zituzten 1878ra arte. Urte hartan, hirugarren gerra karlista bukatu

ondoren, Cánovas del Castillok abolitu egin zituen, eta Kontzertu ekonomikoa ezarri

zuen.

Bigarren Errepublikaren garaian, Autonomia Estatutua aurkeztu zen Espainiako

Gorteetan, eta 1936an, —Gerra Zibila hasita—, onartu egin zuten. Horrela eratu zen

Euskal Autonomia Erkidegoa hiru euskal probintziekin, nahiz eta praktikan Bizkaiak eta

Gipuzkoak soilik osatu, Araba nazionalen esku zegoelako.

Gerra bukatuta, erregimen frankistak indargabetu egin zuen Estatutua, eta

zentralizazio zorrotza inposatu zuen.

Trantsizio Demokratikoarekin 1978ko Espainiako Konstituzioak Autonomien

Estatua onartu zuen, eta Euskal Autonomia Erkidegoa nazionalitate historiko izendatu

zuen. EAEk, 1979an, Gernikako Estatutua eta eskumenen gorengo maila erdietsi zituen.

2. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA

2.1. Erakunde-antolaketa eta eskumenak

1978ko Konstituzioak autonomien estatua onartu zuen, horrekin batera, 1876ko

uztailaren 21eko legea indargabetu zuen —lege horrek foruak abolitu zituen—; eta,

iraganean estatutu-proiektu bat onartu zela kontuan hartuta, Euskal Autonomia

Erkidegoa nazionalitate historikoa zela aitortu zuen.

1979ko abenduaren 18an, EAEko Estatutua, Gernikakoa ere deritzona, onartu egin

zen. Estatutuak antolaketa politiko-administratiboa eta eskumenak jasotzen ditu; baina,

horrez gain, Estatutuak foru-erregimena eguneratzen du Espainiako Konstituzioaren

65


eremuan. Horixe da testu autonomikoaren berezitasuna: Espainiako Konstituzioan

aitortutako foraltasunaren eta lurralde historikoen eskubideak babestea.

Horri esker, Euskal Autonomia Erkidegoak, beste eskumen batzuekin batera,

berezko polizia dauka (Ertzaintza), hezkuntzan eskumen osoak ditu eta, Kontzertu

Ekonomikoaren bidez, finantzatzeko eredu berezi bat.

2.1.1. Autonomia-erakundeak eta eskumenak

Eusko Legebiltzarra: botere legegilea du, eta EAEko herritarrak ordezkatzen

ditu. 75 legebiltzarkidek osatzen dute —25, lurralde historiko bakoitzeko—,

sufragio unibertsalaren bidez hautatzen dira, 4 urterako Eginkizun hauek ditu:

EAEko legeak egin, aurrekontuak onetsi eta Eusko Jaurlaritza kontrolatzea.

Eusko Jaurlaritza: botere betearazlea du. Lehendakariak eta sailburuek osatzen

dute. Lehendakaria Jaurlaritzaren burua da; Eusko Legebiltzarrak aukeratzen du,

eta hark izendatzen ditu administrazioko departamentu-sailburuak. Lehendakaria

Euskal Autonomia Erkidegoko gorengo ordezkaria da.

Justizia Auzitegi Nagusia: EAEko gorengo erakunde judiziala da.

Gernikako Estatutuak jasotzen dituen eskumen aipagarrienak hauek dira:

Politikoak: Autogobernua

Finantzarioak: Ogasuna

Ekonomikoak: Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura; Industria (mugatuta);

Merkataritza eta Turismoa.

Epai-eskumenak

Osasun-eskumena: Osakidetza

Hezkuntza

Garraioa eta Herri Lanak

Lurraldearen antolaketa

Azpiegiturak

Hirigintza

Ingurunea

Kultura

66


2.2. Lurralde-administrazioa

Trantsizio Demokratikoan, hainbat eztabaida eta gero, Euskal Herriko muga

geografikoak ezarri ziren; Nafarroak EAEn ez sartzea behin erabakita, Arabako,

Gipuzkoako eta Bizkaiko lurralde historikoek osatu zuten Autonomia Erkidegoa.

Hiru lurralde historikoak ordezkatuta zeuden autonomia-erakundeetan; baina, horrez

gain, probintzia bakoitzak bere erakundeak zituen: Diputazioak eta Batzar Nagusiak

hain zuzen ere. Egoera horrek etengabeko interferentziak sortzen zituen Eusko

Jaurlaritzaren eta lurralde-erakundeen artean.

1983an, Lurralde Historikoen Legea onetsi zuten lurralde-antolaketa artikulatzeko

eta erakunde bakoitzaren eskumenak adierazteko. Horren arabera, lurralde historikoen

antolaketa politiko-administratiboan probintziak eta udalerriak daude.

Probintzia-antolaketa: probintzia edo lurralde historiko bakoitzeko Foru

Aldundiak probintziako hiriburuan dauka egoitza. Batzar Nagusiak barruko

lurralde-banaketa ordezkatzen du. Ordezkari horiek sufragio unibertsalaren

bidez hautatzen dira, eta botere legegilea dute probintziaren eremuan. Dena den,

haien ebazpenek ez daukate lege-mailarik, foru-arauak dira. Batzar Nagusiek

Diputatu Nagusia aukeratzen dute Foru aldundia zuzendu dezan.

Udalerriak: udalek gobernatzen dituzte; eta alkateek eta zinegotziek osatzen

dute udalbatza. Udalerrien eskumenak populazioaren arabera zehazten dira, eta

haien helburua auzokoei hainbat zerbitzu ziurtatzea da.

2.2.1. Lurralde Historikoen antolaketa administratiboa

Bizkaia: Konstituzioaren

137. artikuluak esaten

duenez, Bizkaiko

udalerriek autonomia-

kudeaketa eta berezko

botere legegilea zein

betearazlea dauzkate.

Zerbitzu publikoen

kudeaketa hobetzeko asmoz, mankomunitateak eratu dituzte hainbat udalerrik.

Horrez gain, Bizkaia zazpi eskualde geografikotan banatuta dago, banaketa hori

67



ofiziala ez izan arren: Bilbo Handia, Uribe edo Mungialdea, Lea-Artibai,

Busturialdea, Durangaldea, Arratia-Nerbioi ibarra eta Enkarterriak.

Gipuzkoa: Lurralde

historiko honen erliebeak

mugatzen ditu eskualdeak.

Bizkaian gertatzen den bezala,

eskualdeak ez dira

administrazio-banaketak,

banaketa historikoak eta

tradiziozkoak baizik. Zazpi

bereizten dira, eta, gehienak,

ibaiek eratzen dituzten haranak

dira: Debabarrena, Debagoiena,

Urola Kosta, Donostialdea,

Goierri, Tolosaldea eta Oiartzualdea.

Araba: zazpi kuadriletan edo eskualdetan banatzen da. Kuadrilak kontsultarako

eta parte hartzeko organoak dira, hau da, Arabako Batzar Nagusien eta Foru

aldundiaren arteko harremanak bideratzeko. Bide batez, eskualdeko zerbitzuak

kudeatzen dituzte. Hauek dira

Arabako eskualdeak:

Aiaraldea, Zuia-Gorbeialdea,

Añanako eskualdea,

Gasteizko eskualdea,

Agurain, Mendialdea edo

Kanpezuko eskualdea eta

Arabako Errioxa.

68




3. LURRADE ANTOLAKETAREN ARIKETA

3.1. Mapa kontzeptuala.

Aztertu dugu Euskal Autonomia Erkidegoko lurralde-antolaketa. Orain, mapa

kontzeptualaren bidez landuko duzu.

Mapa kontzeptuala egiteko hauek dira kontuan hartu beharreko irizpideak:

1. 1978ko Konstituzioak marko juridikoa sortu zuen autonomien estatua ezartzeko;

eta Euskadi nazionalitate historiko izendatu zuten.

2. Gernikako Estatutuak (1979) autonomia-erakundeak, eskumenak eta antolaketa

politiko-administratiboa zehazten ditu.

3. Ez ahaztu lurralde historiko bakoitzak bere erakundeak dituela, eta lurralde

banaketa berezia: eskualdeak.

3.2. EAEko mapa politikoa


69


Euskal Autonomia Erkidegoko mapa politikoa beteko duzu:

1. Kokatu itzazu lurralde historikoen edo probintzien mugak.

2. Nahi duzun legendaz baliatuz, kokatu itzazu lurralde historikoen eskualdeak.

70


4. BIBLIOGRAFIA

MUÑOZ DELGADO, Concepción: Geografia. Batxilergoa 2. Grupo Anaya, S.A., 2009

WIKIPEDIA, entziklopedia askea. Lurraldearen antolakuntza. Helbide honetan:

http://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Autonomia_Erkidegoa

WAPEDIA-WIKI: País Vasco. Helbide honetan:

http://wapedia.mobi/eu/Euskal_Herria#

71

http://wapedia.mobi/eu/Euskal_Herria#

http://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Autonomia_Erkidegoa


IRAKASLEAREN GIDA

1. NOLA LANDU MIGRAZIO SALDOEN ARIKETA (13. orria)

Selektibitateko egitarauan, Espainiako migrazio-saldoen maparen iruzkina dago

sartuta. Euskal Autonomia Erkidegokoa ez dute eskatzen, baina guk ariketa osagarri

moduan erabiliko dugu, maparen iruzkina lantzeko. Espainiako eta Euskadiko

Migrazio-mugimenduak azaldu ondoren, EAEko migrazio-saldoen ariketa landuko

dugu.

Gure helburuak hauek dira:

1. Maparen iruzkinaren teknika lantzea.

2. Teoria, praktika batean, nola erabili behar den ikastea.

3. Ariketa honen bidez, Espainiako migrazio-saldoen maparen iruzkina bideratzea,

ikaslearen autonomia garatuz.

Era honetan, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Espainiako ariketak, paraleloak

direnez, osagarriak izango dira, eta eredutzat hartuko ditugu selektibitateko jarduerak

lantzeko.

Ariketaren ebazpena garatuta dago eredutzat hartzeko. Irakasleak erabakiko du nola

erabili iruzkina, eta, jakina, egokitu egin dezake, ikasleen beharrak kontuan hartuta.

Planteatutako ariketan, ikasleari esaten diogu Migrazio-mugimenduak EAEn atal

teorikoa erabili behar duela. Atal horretan beste bi mapa (barruko eta kanpoko

migrazio-saldoenak) daude; posiblea da mapa horiek ere komentatzea. Horregatik sartu

ditugu iruzkinean.

1.1. Migrazio saldoaren iruzkina

Mapak honako hau adierazten digu: Euskal Autonomia Erkidegoko migrazio-saldoa.

2008an migrazio-saldoa positiboa izan zen hiru lurraldeetan; eta, nahiz eta datu

absolutuetan saldo txikiena eduki, Arabak besteek baino gaitasun handiagoa erakutsi du

populazioa erakartzeko, barruko migrazio-saldoaren mapan argi ikusten denez. Barruko

72


migrazioak kontuan hartuta (EINeko datuak), Bizkaiak eta Gipuzkoak saldo negatiboa

izan zuten 2008an; Arabak, ordea, ez.

Lurralde historikoen artean egon diren populazio mugimenduak aztertzen baditugu

(Probintzien arteko migrazio-mugimenduen taula, 2008an), ikusi ahal dugu Arabak

nagusi izaten jarraitzen duela nukleo erakargarri gisa: joan den urtean, Gipuzkoatik 349

lagun etorri ziren probintzia horretara (Arabara); eta Bizkaitik, 812 lagun.

Bizkaiak zein Gipuzkoak migrazio-saldo positiboa badaukate, kanpoko migrazioari

esker da; beraz, migrazio-mugimenduetan aldaketa sakonak egon dira 1975etik gaur

egun arte. XX. mendearen bigarren hamarkadatik aurrera, industria-garapena indartu

egin zen Euskal Autonomia Erkidegoko kostaldean, eta Espainiako beste probintzietako

pertsona asko (gizonezkoak, batez ere) etorri ziren; Arabatik ere irten egiten zen jendea

industria-guneetara.

60ko eta 70eko hamarkadetan, immigrazio-fenomenoa indartu egin zen Gaztela eta

Leonetik, Extremaduratik eta Galiziatik etorritako pertsonekin; etorkin horiek

Donostialdean eta Bilbo Handian ezarri ziren. 1970etik aurrera, Arabak lurzorua

errentagarriago eskaintzen zuen; eta, horregatik, Bilboko eta Gipuzkoako industriak

Gasteizeko inguruetan kokatzen hasi ziren. Esku-lana behar zenez, probintzia horretako

migrazio-saldoa positiboa izan zen bereziki. Handik aurrera eta gaur egun arte, Arabak

nagusitasuna erakutsi du beste bi probintzien aldean.

Immigrazioak EAEko biztanleriaren egituran eta kopuruan eragin zuen, eta

etorkinak aukeratutako lekuetan handitu egin ziren jaiotza-tasak; beraz, populazioa

handitu eta gaztetu egin zen.

1975eko krisialdi ekonomikoak aldatu egin zuen joera hori; krisiak gogor jo zuen

oinarrizko industria, fabrikak itxi egin zituzten eta langabeziak gora egin zuen;

immigrazioa gutxitu, eta jendea jaioterrietara itzultzen hasi zen. Hala ere, krisiaren

eragina ez zen hain gogorra izan Araban, industria-prozesua beranduago gertatu zelako,

eta industria-egitura modernoagoa zelako.

Gaur egun, immigrazio-saldoa positiboa bada, kanpoko immigrazioari esker da.

Hori Bizkaian eta Gipuzkoan nabaritzen da, batez ere: barruko migrazioen taulak

adierazten duenez, barruko saldoa negatiboa da (ez da gauza bera gertatzen Araban).

EINen datuak kontuan hartuta, 2008an 116.650 atzerritar zeuden Euskadin (1998an,

15.198), gehienak Latinoamerikatik etorritakoak dira, eta, neurri txikiagoan, Europatik

eta Afrikatik.

73


Etorkinaren profila ere aldatu da. 1975era arte, etorkinak landa-inguruetatik

industria-guneetara abiatzen ziren lanaren bila, hots, arrazoi ekonomikoek bideratzen

zituzten immigrazio-mugimenduak. Gaur egun, berriz, ingurune-kalitatea eta

etxebizitzaren arrazoizko prezioak bilatzen dituzte barruko immigranteek.

Beste arlo batzuetan gertatzen den bezala, immigrazioaren banaketa ez da batere

homogeneoa izan, eta oso lotuta dago industria-prozesuaren ereduarekin. Bizkaian

itsasadarraren ezkerraldean kontzentratu ziren immigranteak, eta Gipuzkoan, aldiz,

sakabanatuago. Araban, makrozefalia ikusten da Gasteizen, eta Laudio eta Amurrio

inguruetan.

2. NOLA LANDU LURRALDE HISTORIKOEN BIZTANLERIA

EGITURAREN ARIKETA (23. orrialdea)

Selektibitateko egitarauak Espainiako eta EAEko biztanleria-piramidearen iruzkina

egitea eskatzen du. Guk EAEko iruzkina egin dugu, eta horrela eman ahal diogu

ikasleari. Horren bidez, aurretik azaldu dugun piramide-iruzkinaren teknika praktikara

eraman dugu adibide zehatz batekin, eta ikasleak eredutzat hartuko du Espainiako

piramidearen iruzkina berak egiteko.

Lurralde historikoen biztanleria-egituraren ariketarekin zera lortu nahi dugu:

1. Piramideak zer adierazi eta zertarako balio duten ikastea.

2. Beste demografia-indizeak erabiltzea: maskulinitate-tasak eta adin-taldeen

ehunekoak.

3. Bai piramidea bai beste demografia-grafikoak interpretatzen ikastea.

4. EAEko biztanleria-egitura eredutzat hartzea lurralde historikoen ariketa egiteko.

Saio bat erabiliko dugu jarduera hori egiteko. Irakasleak ariketak jasoko ditu eta

zuzenduta itzuliko dizkie ikasleei. Irakaslearen laguntza izango du, baina lan

pertsonala dela ziurtatu behar dugu ariketaren helburua ez galtzeko.

Aipatu behar dugu ikasleak demografia-gertaeren iruzkinik ez duela egin behar

ariketa horretan, gure helburua demografia-adierazleak interpretatzen ikastea delako.

Lurralde historikoen biztanleria-egituraren ariketa Espainiako piramidearen

iruzkina egiteko balioko dio ikasleari: prozesu osoa bukatu ondoren, Espainiako

piramidearen iruzkinean erabiliko du ikasleak ikasitakoa.

74


Ariketaren ebazpena gehitu dugu eredutzat hartzeko. Irakasleak erabakiko du nola

erabili iruzkina; eta, jakina, egokitu egin dezake, ikasleen beharrak kontuan hartuta.

2.1. Lurralde historikoetako biztanleria egituraren ariketaren

ebazpena

Sexuari dagokionez, jaiotzetan gizonezko gehiago dagoela egiaztatu behar du

ikasleak. Horretarako, piramideen oinarria eta 0 urteko maskulinitate-tasa komentatuko

ditu: hiru probintzietan gizonezko gehiago jaiotzen dira, eta desorekarik handiena

Bizkaian dago (109).

Sexuaren arteko desoreka 45-49 urte arte antzematen da Araban eta Gipuzkoan;

Bizkaian, aldiz, 40-44 urte arte. Gizonezkoen eta emakumezkoen kopuruak adin-muga

ezberdinetan parekatzen dira: 60-64 urte arte Gipuzkoan, 65-69 urte arte Araban; eta,

Bizkaian, lehenago, 55-59 urte arte. Hemendik aurrera, emakumezkoen kopurua hazten

doa, eta nagusitasun hori oso nabaria da azken adin-taldeetan (70 urtetik aurrera).

Ikasleak horren arrazoiak azaldu behar ditu: emakumeak sendotasun biologiko

handiagoa dauka; eta, ondorioz, bizi-itxaropena luzeagoa ere bai. Horrez gain,

guduetara ez ziren joaten iraganean, eta ohitura osasuntsuagoak dituzte.

Adinaren araberako egitura aztertzeko, hiru probintzietako biztanleria zaharkituta

dagoela aipatu behar du ikasleak. Hiru kasuetan, zahartze-indizea % 12 baino

handiagoa da; Bizkaiak dauka indizerik handiena, eta Arabak txikiena. Gazteen

indizeari dagokionez, Gipuzkoan dago altuena. Beste alde batetik, helduen ehunekoa

oso altua da hiru lurraldeetan, batez ere Araban (% 70,4), etorkin kopuru handiena

jasotzen baitu.

Piramideen itxura aipatu behar du. Hiru kasuetan, kutxatila-itxura dute: oinarria

barrurantz dago, eta oso zabala da helduen eta adinekoen taldeetan. Ikasleak forma

horren zergatiak azalduko ditu: jaiotza-tasak txikiak dira, heriotza asko jaitsi da, eta,

ondorioz, bizi-itxaropena altua da. Dena den, komentatu behar du berreskurapen txiki

bat nabaritzen dela oinarrietan (atzerriko immigrazioa).

Kutxatila-itxurako piramideak biztanleria zaharkitua islatzen du, eta ikasleak horren

arrazoiak eta ondorioak azaldu behar ditu. Arrazoirik nabarmenenak hauek dira:

1975eko krisiaren eragina Euskal Autonomia Erkidegoan: industrian eta

langabezian

75


Heriotza-tasaren beherakada: medikuntza-aurrerapenak, higienearen eta

elikaduraren hobekuntzak.

Bizi-itxaropenaren igoera: horren eragina adinekoen eta gazteen kopuruetan

ikusi daiteke.

Ekonomia-krisiaren eragina immigrazio-prozesuan: industrializazio-garaian

etorritakoak beren jaioterrietara itzuli ziren.

Mentalitatearen aldaketa, trantsizioan; eta emakumea lan-munduan sartzea.

Ikasleak zahartze-prozesuaren ondorioak ere komentatu behar ditu:

Biztanleria aktiboaren murrizketak pentsio-sisteman sortutako arazoak.

Familia-egituraren aldaketa.

Osasun-zerbitzuen beharra.

3. NOLA LANDU HIRIEN PLANOAK IKASLEEKIN (34. orrialdea)

Selektibitateko egitarauak honela adierazten du 14. ariketa: Hiriburu bakoitzeko

planoa (Selektibitate-azterketan, Lurralde Historikoaren araberakoa izango da,

bakoitzari berea): hiri-sail eta sail-atalen mugaketa, idatzizko legenda egitea eta

beraren iruzkina.

Helburuak:

1. Ikasleari, dagokion hiri-planoan, hiri-sailak eta hiri-azpisailak markatzea

2. Mugak planoan marraztu ondoren, legenda argi bat egitea.

3. Planoaren iruzkina egitea

Prozedurak:

1. Ikasleei beste probintzia bateko plano bana emango diegu; Bizkaiko ikasleak

badira, Donostiako edo Gasteizko planoa emango diegu, adibidez.

2. Planoa aurrean izanda, hiri-morfologiaren ezaugarriak eta planoaren iruzkina

nola egin azaldu behar diegu ikasleei. Irakasleak banatutako planoa erabiliko du

kontzeptuen adibideak ipintzeko.

3. Behin bukatuz gero, guztion artean bereiziko ditugu planoko atalak, eta legenda

bat egingo dugu planoari gehitzeko.

4. Ikasleek, plano-iruzkinaren pausuak kontuan hartuta, hiriari buruzko

informazioa bilatuko dute.

76


5. Informazioa guztion artean komentatu ondoren, ikasle bakoitzak bere iruzkina

egingo du.

6. Pausu horiek egin eta gero, ikaslea prest dago planoa autonomiaz lantzeko.

Orduan, selektibitatean aztertu behar duten planoa banatuko diegu, eta klasean,

saio batean, egin beharko dute. Irakasleak zuzenduta bueltatuko dizkie.

7. Ikasleentzat prestatu dudan lan honetan, komentatuta daude hiru planoak,

irakasleak oinarri bezala hartzeko edo, selektibitateari begira irakasleak premia

ikusten badu, eginda banatzeko (ikasleen arabera).

Edukiak:

1. Testu-liburua.

2. Kontzeptuen definizioak.

3. Planoaren iruzkina egiteko gida.

4. Bilboko, Donostiako eta Gasteizko planoen iruzkinak.

4. NOLA LANDU HIRI-HIERARKIAREN MAPA IKASLEEKIN

(58. orrialdea)

Selektibitateko egitarauan, 16. ariketak Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-

hierarkiaren maparen iruzkina eskatzen du.

Ikasleari gehien kostatzen zaiona ez da teoria ulertzea edo ikastea, iruzkina egitea

baizik. Argi dago hainbat kontzeptu ulertu behar dituela, komentatu behar duen mapa

ulertzeko —urbanizazio-prozesua, euskal hirien ezaugarriak eta hiri-sistemak, hain

zuzen ere—, baina arreta nagusia jardueran jarri nahi izan dut.

Beste alde batetik, ezin dugu ahaztu Espainiako hiri-sistema landu behar dugula

(teoria zein praktika), eta horrek aukera ematen digu bi gaiak (Euskadiri eta Espainiari

dagozkienak) era osagarrian erabiltzeko.

Hori kontuan hartuta, planteatzen dudan ariketak bi helburu lortu nahi ditu:

1. EAEko hiri-sistema azaldu nahi dut, teoria beharrezkoa delako hiri-

hierarkiaren mapan aplikatzeko.

2. Maparen iruzkinaren teknika landu nahi dut.

Irakasleari egiten diodan lan-proposamena hau da: Espainiako hiri-sistema azaldu

ondoren, Euskal Autonomia Erkidegoko hiri-sistema lantzea. Azken galdera hori 5.

puntuan dago azalduta.

77


Teoriarekin bukatzen dugunean, 5.2.3 atalean, EAEko hiri-hierarkiaren mapa

irakurriko dugu ikasleekin. Ikasleak, bide batez, teoria eta praktika landuko ditu: alde

batetik, Euskadiko hiri-sistema ikasiko du, eta bestetik, iruzkina nola egin behar duen.

Ikasleak eredutzat hartuko du EAEko hiri-hierarkia maparen iruzkina

Espainiakoarena egiteko.

Ariketa ikasgelan egingo du liburuaren eta irakaslearen laguntzaz. Modu horretan,

ikasleak, jarduera egiten duen bitartean, zalantzak argitzeko aukera izango du. Baina

denbora ondo neurtu behar dugu: ikasleari oso argi utzi behar diogu zenbat denboran

egin behar duen ariketa.

Horretan, irakasleak erabakiko du zenbat saio diren egokiak, taldearen ezaugarriak

kontuan hartuta. Nire gomendioa hauxe da: bi saio, gehien jota.

Irakasleak ariketak jaso, eta zuzenduta bueltatuko dizkie ikasleei. Komeni da

ikasleek egin dituzten akats nagusiak zerrendatzea, eta haiei banatzea, guztion artean

zuzentzeko.

Azken parte hori egiteko, beste saio bat erabiliko dugu.

5. NOLA LANDU LURRALDE ANTOLAKETAREN ARIKETA (69.

orrialdea)

Selektibitateko egitarauan, ariketa hori marko geopolitikoaren blokean dago sartuta

(I. blokea). Ariketa praktikoa da, eta ikasleak Euskal Herriko mapa politikoa bete behar

du. Dena den, jakin behar du erkidegoa zer den eta nola dagoen antolatuta; horregatik,

atal teoriko hori garatu dugu.

Hori dela eta, ariketa horrekin bi helburu lortu nahi ditugu:

1. Lurralde-antolaketa administratiboa ezagutzea.

2. Selektibitateko ariketa lantzea.

Mapa kontzeptualarekin lehenengo helburua lortu nahi dugu. Batxilergoko bigarren

mailako ikasleek aurreko ikasturteetan mapa kontzeptualak landu dituzte; halere,

arazoak izaten dituzte, normalean, haiek egiteko.

Hori kontuan hartuta, nire gomendioa da ariketa gelan lantzea, irakaslearen

laguntzarekin. Mapan agertu behar diren irizpideak kontuan hartzen direla ziurtatzeko

78


erabiliko ditugu ariketako galderak. Horrela, guztion artean, eta teoria erabiliz, mapa

kontzeptual bat egingo dugu.

Bigarren helburua lortzeko, ikasleak Euskal Autonomia Erkidegoko mapa politikoa

osatuko du. Teorian, lurralde historikoen lurralde-antolaketa landu dugu, eta probintzia

bakoitzeko mapa txertatu dugu eskualde-banaketarekin. Ikasleak horiek erabiliko ditu

EAEko mapa politikoa betetzeko. Ezin dugu ahaztu ikasi beharko duela. Horretarako,

mapa bat baino gehiago egiteko aholkua emango diogu ikasleari.

Mapa kontzeptuala egin, eta txertatu egin dut irakasleak gida moduan erabiltzeko.

Irakasleak ikasleen mailaren arabera zuzendu eta moldatuko du ariketa, eta, unean

uneko egokitzapenak egingo ditu.

79


80

Politikoak (autogobernua) Finantzarioak (ogasuna) Ekonomikoak (nekazaritza,

abeltzaintza eta merkataritza) Judizialak Osasunaren arloak Hezkuntzaren arloak EAEko garraioak EAEko azpiegiturak EAEko hirigintza Ingurumena Kultura eta turismoa

Foru Aldundiak: probintziaren hiriburuan

Batzar Nagusiak: barruko

lurralde-banaketak ordezkatu Eskualdeetan banatuta

Enkarterriak Bilbo-Handia Arratia-Nerbioi Durangaldea Markina-Ondarroa Gernika-Bermeo Plentzia-Mungia

Debabarrena Debagoiena Urola-Kostaldea Goierri Donostialdea Oiartzualdea Tolosaldea

Arabako Aranak Arabako lautada Arabako mendialdea Arabako Errioxa Gorbeiako Mendialdea Kantauri Arabarra

Erkidegoko herritarrak ordezkatu (75 legebiltzarkide)

Sufragio unibertsalaren bidez

Funtzioak

Legegilea Aurrekontuak onartu Eusko Jaurlaritza

kontrolatu

Lehendakaria Sailburuak (administrazio -sailak) Funtzio betearazl ea

Eusko legebiltzarra

Eusko Jaurlaritza

Auzitegi Nagusia

ERAKUNDEAK ESKUMENAK ANTOLAKETA POLÍTIKO-ADMINISTRATIBOA

Lurralde historikoak

Bizkaia

Gipuzkoa

Araba

Udalak Alkatea Zinegotziak

1997KO GERNIKAKO ESTATUTUA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA 1978KO KONSTITUZIOA

Marko juridikoa

EAEko LURRALDE ANTOLAKETA

POPULAZIOA - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/b3/es-eu... · Web viewIrakasleak...

Documents

Transcript of POPULAZIOA - Hezkuntzaagrega.hezkuntza.net/repositorio/27012012/b3/es-eu... · Web viewIrakasleak...