rikardoarregikazetaritzasaria.eus › assets › 1241511f › pdf_5b1501fd15b1a.pdf · Jose Mari...

Jose MariIriondo

XX

.

Rik

ar

do

A

rr

eg

i K

az

et

ar

itz

a

Sa

ria

2

00

7/0

8

Euskal kulturaren

komunikatzaile

Gipuzkoako Foru Aldundia

Kazetaritza buruan,

euskara gogoan,

Gipuzkoa bihotzean! Zorionak Jose Mari!

Argitaratzaile:Andoaingo UdalaEuskararen NormalkuntzarakoLansailaGoikoplaza, z/g20.140 AndoainTel.: 943 300 830

Argitalpenaren arduradun:Jon Unanue

Ekoizle:Erroitz, b.m.Hedabide eta iragarbideakDr. Huizi kalea, 15-1. esk. 20.140 AndoainTel.: 943 300 732

Ekoizpenburu, erredaktore:Jon Ander Ubeda

Laguntzaile:Ainhoa Arozena, Xabier Lasa

Diseinatzaile:Maddi Trutxuelo

Argazkiak: Xabier Ubeda, JoseMari Iriondoren artxiboa.

Irarkola: Antza, S.L. (Lasarte-Oria)

Lege-gordailua: SS-900-2008700 aleko argitaraldia egin da2008ko ekaina

Andoaingo Udalak XX. RikardoArregi Kazetaritza SariarenOhorezko Aipamenaren kariazbereziki egindako argitalpenosagarria.

© Andoaingo Udala

Guztiz galarazita dagoargitaratzailearen baimen idatzirikgabe argitalpen honen aldakirikegitea edo hori berrargitaratzeaedozein bitartekoz baliaturik.

Esker ona: Argitaratzaileak bere esker onaadierazi nahi die argitalpen hauosatzeko laguntza eman dutenerakunde eta lagun guztiei, bereziki,Gipuzkoako Ahaldun NagusiarenKabineteari, Eusko JaurlaritzakoKultura Sailari eta Azpeitiko nahizZarauzko Udalei.

AurkibideaXX. Rikardo Arregi Kazetaritza Saria 2007/08

Ohorezko Aipamena, azken erabakia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Kultura Sailburuaren adierazpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Atarikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jose Mari Iriondori elkarrizketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joxe Mari Otermin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Itziar Sagarzazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Mikel Atxaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Odile Krutzeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Rikardo Arregi Kazetaritza Saria

XX. Rikardo Arregi Kazetaritza Saria 2007/08

OHOREZKO AIPAMENA AZKEN ERABAKIA

J o s e M a r i I r i o n d o Euskal kulturaren komunikatzaile4

• Sarituaren ibilbidea zinez oparoa da, konpromiso

handiarekin hartutako bidea, hain zuzen ere.

• Euskal kulturaren inguruan erakutsi duen jarrera

bultzatzailea ere sarigarria iruditzen zaio epaima-

haiari. Sarituak zubi-lana gauzatu du euskal kultu-

raren zabalkundean; izan ere, beste eragile batzuek

jorratutakoa gizarteratzea izan da bere jarduera na-

gusienetako bat. Horrela, azpimarratzekoak dira,

“Ez Dok Amairu” taldea bultzatzeko egindako

izugarrizko lana eta bertsolaritzaren eta trikitixaren

zabalpenean egindako ibilbidea. Sarituak lan hori

bere gain hartu izan du, plazaratu eta zabaldu egin

du beste batzuek egindakoa. Gainera, medio han-

dietan lan egiteko aukera ere izan duenez, oihar-

tzun handia sortu da bere ekimenen inguruan.

• Bere lanak 60ko eta 70eko hamarraldietan lortu

zuen etekin nabarmenena. Eta bultzatzaile lana az-

tertzailearen zereginekin osatu du azken urteetan;

ezingo dugu aipatu gabe utzi, kulturaren gaineko

ikerketak egiten dabilela saritua gaur egun.

• Telebistan euskaraz entzun genituen lehen hitzak

bereak izan ziren, Telenorten. Etxeko euskara etxe-

tik kanpo egin zitekeela eta, are gehiago, telebistan

bertan ere aditu zitekeela sinestarazi zion euskal-

dungoari. Gainera, Herri Irratian euskaraz egiten

lehenengoetakoa izan zen. Beraz, euskarazko kaze-

taritzarekiko konpromiso irmoa azpimarratu nahi

du epaimahaiak.

Jose Mari Iriondo

J o s e M a r i I r i o n d oRikardo Arregi Kazetaritza Saria 2007/085

Telefunken handi bati esker izan zen.Hala piztu omen zitzaion Jose MariIriondori irratiarekiko grina, bereamonaren etxean, Aretzerrekako

Atxumarriya baserrian. Hain toki txiki batean nola demontre sartzen da hainbeste jende, galdetu omen zion bere buruari Jose Mariumeak eta uhinen misterioak betirako lilura-tu zuen. Eta liluragarria izaten jarraitzen due-lakoan nago Joxe Marirentzat. Izan ere, umebaten grina sumatu izan diot beti bere ahotsa-ri, Loiolako Herri Irratian entzuten nuenetik,duela urte mordo bat jada.

Irrati gizona senez, otso beltzen garaianbete-betean, Jose Mari Iriondo non, grabaziobat han; Ernioko erromerian, Aristerrazunedo supazter goxo batean trikitia irratira era-manez. Euskara eta kultura lau haizetara za-balduz. Baita ere kantagintzan -“Ez DokAmairu” mugimenduan ere, nola ez, akuiluizan genuen-, bertsogintzan, herri-kirole-tan…, eta telebista aurkezle gerora, Hegoal-dean izan ziren euskarazko lehen emanaldie-tan eta handik urte batzuetara gure EuskalTelebistan. Gauaren ondoren eguna baita-tor.

Tamainan mintzatuz, entzulearen irudi-mena lanean jarriz eta elkarrizketatua ongisentiaraziz; beti komunikatuz, atsegin etabizkor, horrelakoa da Jose Mari Iriondo esa-taria. Hedabideetan ibilbide luzeko gizase-

mea, lemazain lanetan ere fin ibilitakoa du-gu: Loiolako Herri Irratia eta Radio Euskadiez lirateke gaur direna izango Jose MariIriondoren gidaritzarik gabe. Bada Jose Mariidazlea eta orain erretretak denbora eskainidionean horren uzta ugaria jasotzen ari gara.

Eta guztiaren gainetik, Jose Mari Iriondo-ren izena aipatuta, irudi bat datorkit gogora:“No cantable, no radiable, no emitible”-ri muzineginda, euskaltasunaren hauspoari bikainkieragin zion irrati gizon peto-petoa. Baina,horrelako zailtasunen artean abian jarritakohauspo horrek, ez du atseden hartu eta hai-zea ematen jarraitzen du euskara eta komu-nikazioari.

Euskaltasunarenhauspoa

Miren AZKARATE VILLARKultura Sailburua


Magnetofoiaeskuanargazkilariakkamara bezala

Uhinen bidez hedatzen den komuni-kazioak liluratuta, Jose Mari Irion-dok gaztetandik ekin zion irratikolanbideari. Bide zuzenena hartu

zuen, distantziarik laburrenean lan makurraeginez. Administrazioa, publizitatea, gidoigin-tza, grabaketa saioak…, dena egiteke zegoeneuskarazko irratigintzan. Aurrera bidean, lanagogotik egitea besterik ez zegoen. Ongizatearengizartea deritzon garai honetatik atzera begiraipiniz gero, zaila da Karmelo Otaegi, Itziar Sa-garzazu, Jose Mari Iriondo eta enparauek urteluzez erakutsitako lan eskerga barneratzea. Lanhitzarmenaren edo lanorduen banaketaren in-guruko eztabaidarik ez zen orduan, ez zen exis-titzen. Irratia lehentasuna zen.

Irratiak Iriondo liluratu egin zuen eta, garai

hartan, herrietako entzuleei gogoko zutena he-larazteko begi kolpea izan zuen. Euskarazko hi-tzak hots bilakatuta, irratia bere baratzea zen.Eta bere jarduna entzuleekin partekatu zuen.

Loiola Irratia herri izaerakoa zenez, progra-matzaile handiek eta zentsoreek bigarren mai-lakotzat zuten. Hori, pagotxa hori, erdaldunekjarduera horretan bigarren mailakotzat hartzea!Garaiko irrati-gizonek arazo baino aukera mo-dura baliatu zuten egoera hura, neurri handibatean. Eta zer esanik ez euskaraz bizi nahi zu-ten entzuleek. Irratiko programazioa sutsuki ja-rraituz eskertu zuten uhinen bidez jasotzen zu-tena.

Bertsolaritza, trikitixa eta kantagintza irratibidez heda daitezkeen kulturaren hiru adieraz-


pide dira. Euskal nortasunaren ikurrak, hiru-rak. Eta hiru adierazpideren garapenean irra-tiak zeresana izan zuen. Telebistarik ez zegoengarai haietan, prime time ordutegian bertsoa etakantua Loiola Irratiak eskaintzen zuen. Hiru-rak berpizteko, bereziki kantagintza garaikidea,irratia ezinbestekoa izan zen 1960ko hamarral-dian. Bada, irratiaz ari bagara, euskal kulturgin-tzaz ari bagara, bidezkoa da Jose Mari Iriondoaipatzea.

Makina bat bidaia, makina bat urte magne-tofoia batetik bestera eramanez, argazkilariakkamara bezala. Esklusibak, inondik inora. Bes-te inork gehiagok garai haietan lortzen ez zi-tuen esklusibak. Garai hartako ehunka kantari,bertsolari eta trikitilari bilakatu zen irratiarenbidez ezagun. Gazte eta ez hain gazte, hasiberri

eta plazetan trebatutakoak…, guztiek elkarrenartean zuten adierazpidea hizkuntza zen: euska-ra.

Zirraragarria izan zen garai hura. Kantagintzamodernoaren hastapena, Ez Dok Amairurensorrera, Bertsolari Txapelketa Nagusien berres-kurapena, Trikitixa ikuskizunak Trinitate en-parantzan… Urolaldeko antena nagusian zego-en horren guztiaren epizentroa.

Jose Mari Iriondoren ibilbidean, irratiareneta euskal kulturaren aldeko lana bereiztea zai-la egiten da. Gogoko zuen ogibidea aukeratuzuen eta gustuko zituen kultur adierazpideekineuskal entzuleak harrapatzeko gai izan zen.Irratiak asko zor dio Jose Mari Iriondori, euska-rak eta euskal kulturak zer esanik ez.

Gai jartzaile,

estrainekoz“1962an lehenbertso jaialdiaaurkeztu nuen,ZestoakoHermanoetan, SanJose egunez.Aurkezle eta gai-jartzaile izannintzen. Basarri,Uztapide, Orandaeta Lazkano zirenbertsotan. Ikaragarrisufritu nuen, orduraarte ez nuen inorikusi gaiak jartzen-eta. 1961ekotxapelketak Afrikanharrapatu ninduen”.


Gure ama zena hil eta amamaren base-rrira eraman ninduten urtebetekomutikoa. Gero, tarteka, Gabonetaneta Sanjuanetan, jaiotetxera ekartzen

ninduten. Zortzi edo bederatzi urte izango nituen,Eguberri batzuetan etxera etorri eta Telefunkenirrati handia ekarri zutela ikusi nuenean.

Errezilen baserri bat azpian harrapatu zuenlubiziak, eta ez dakit zenbat hildako izan zutenhondamendi hartan. Nik notizi hori entzunnuen irratian, eta euskaraz entzun nuen gaine-ra, nire hizkuntzan. Eta harri eta zur gelditunintzen, eta “kaja txiki horretan nola sar dai-tezke hiru pertsona?”, egiten nion neure bu-ruari.

Gau hartan ideia horri buelta asko emannion; goizaldera jaiki nintzen pixa egiteko ai-tzakiarekin eta sukaldera gerturatu nintzenirrati aparailua begiratzera. Oso irrati dotoreazen. Bueltak eta bueltak ematen nituen non-dik eta nola sar zitezkeen bertan hiru pertsona–bi gizonezko eta emakumea–. Handik aurrerairratiak xarma berezia izan du niretzat. Etaetxean nahiz autoan nabilela, irratia beti dagopresente nire bizitzan”.

Irrati handi hura

Elk

arri

zket

a os

oko

arga

zkia

k: ©

Xab

ier

Ube

da |

A

rgaz

ki z

ahar

ren

laga

tzai

lea:

Jos

e M

ari I

rion

do.

Ramon, Juan eta Jose Mari Iriondo

(1945).


Soldadutzatik itzuli eta berehalaLoiola irratian hasi zinen, 22 urtejarraian egiteko. Irratia orduan pisuhandiko hedabidea zen, itzal han-dikoa…

Jose Mari Iriondo. Soldaduska-tik itzuli nintzen 1961eko abuz-tuan, Afrikako Sidi Ifnitik. Sol-dadutzara joan baino lehen bioposiziotara aurkeztu nintzen,Donostiako Aurrezko Munizipa-lera eta Banco Vizcayara. Bietanatera nuen plaza baina, elkarriz-keta pertsonalean, soldaduskariburuz galdera egin zidaten etalaster Afrikara joan beharkonuela erantzun nien. Itzultzeanbietan ere kontuan hartu nindu-ten eta bietatik jaso nuen abisua.

Baina Afrikan nengoela irratitxiki bat zegoen han eta liluratu

egiten ninduen. OrduantxeLoiolan irratia inauguratu beharzutela jakin nuen eta Saninazio-tarako etorri nahi nuen nola-ha-la, hartuko nindutela abixatu zi-daten-eta; baina aukera hori gal-du egin nuen. Abuztuarenamaieran iritsi nintzen eta Loio-la irratian hasi nintzen laneanberehala, administrazioaren ar-dura eramaten eta fonoteka an-tolatzen.

Handik gutxira gidoiak egitenhasi nintzen. Andre-gizonak izan zenegin nuen lehena, Imanol Eliasekegin ohi zuen eta astean bitanemititzen zen. Senar-emazteenarteko eztabaidak ziren. Eguerdi-ko ordubatean eskaintzen zen, irra-tigintzanprime-time zen hori orduan.Gauzak nola aldatu diren!

RamonLabaienen

eta Joan MariTorrealdairenatzetik ohorezkoaipamena niriegokitzea, ohorehandia daniretzat, ederra

Nik garaihartankantari

asko grabatunuen. 140inguru izangodira denera.Niretzatesklusibak ziren,beste irratietanez zeuden horiek


Nonbait ez zioten zentimorikordaintzen eta egun hartan abi-sua eman zuen ez zuela gehiagoidatziko. Irratiko arduradunakbazekien ordurako idaztekoerraztasuna banuela eta progra-ma hasi baino ordu erdi bat lehe-nago zerbait idazteko eskatu zi-daten, presaka. Eman zidatendenbora horretan prestatu nuenbost minutuko atala. KarmeloOtaegik eta Itziar Sagarzazukahotsa ipintzen zioten nik idatzi-takoari, oso onak ziren antzerki-gintzan. Eta ez garai bateko an-tzerkigintzan bakarrik, oraingoantzerkigintzan ere oso baliagarriizan zitezkeen haiek. Bat-bateaniritsi zitzaidan aukera eta aurre-rantzean astero egiten jarraitunuen.

Neuri ere gustatu zitzaidan,animatu nintzen eta larunbatgauero programa egiten hasi nin-tzen Beti jai izeneko irratsaioa,21:00etik 22:00etara. Gaur, orduhorretan, irrati programa batek

zentzu handirik ez leukake, bainagarai hartan telebisio gutxi zeneta irratiaren benetako prime-time

zen.Lehen egunean Luis Terrado

Mayorrekin batera –Tarazonatiketorritako langilea zen–, eta er-dara-euskaraz egin genuen. Bai-na ez nuen oso gogoko hori, egiaesan. Nahasketa xelebrea irudi-tzen zitzaidan. Juan Lekuona zu-zendariari nire iritzia azaldu nioneta galdera egin zidan, “–Zeu ba-

karrik hori euskaraz idaztera ausartu-

ko al zinateke?”. Baietz erantzunnion, hurrengo larunbatean has-teko gainera. “–Aizu, ba hasi”,esan zidan.

Ordubeteko saioa zen, erritmohandikoa. Euskal kanta batekinhasten ginen, Gernikako arbola,

Agur jaunak, Boga boga… Sarreraeman eta eszenifikatzeko ipuinbat idazten nuen astero. Bost esa-tari ginen irratian eta bost per-tsonaia izaten ziren beti, lau per-tsonaia eta kontatzaile/narratzai-

Irratianlehendiknekarren

euskaltzaletasunabideratzekoaukera ikusinuen. Nirebaratza zen


le bat. Ondoren, astero bertsolariezberdin bat sartzen genuen. Au-rretik norbaiti deitzen nion etagai bati buruz 6-7-8 bertso presta-tzeko eskatzen nion. Hura graba-tu eta ondoren emititzen genuen.Elkarrizketa eta asteburuko agen-da ere beti izaten zen saioan. Etagero, Patxi Altunaren igandekoebangelioari buruzko mintzaldia.Guri oso ondo etortzen zitzaigun,ebanjelioa gure egoera politikoantxertatzen zuen-eta, frankismoa-ren kontra gehienetan. Tira han-dia izan zuen saio horrek. Eta ho-rrela osatzen genuen ordubetekoirratsaioa.

Ibilbide luze eta oparo baten hasie-ra izan zen, beraz…

Handik laster, ostiral iluntzetanbaserriari buruzko progama bategiten hasi nintzen, Erein erein

hazia. Eta beste zenbait gehiagoegunero: astelehen gauetan eus-

kal kantagintza, asteartetan eus-kal musika, ostegunetan errome-ria giroa, trikitixa, eta abar.

Joxe Mari Bergara jesuitak lautrikitilariren piezak grabatutazeuzkan ni Loiolan hasi nintze-nerako. Hori ere arraroa da, je-suita bat trikitilarien musika gra-batzen! Pikua, Sagastume, An-giozarko itsua, Azkoitiko Begiris-tain eta horrela ziren. Grabaziopolitak ziren horiek, beste inoneskaintzen ez zirenak, esklusibaeder bat. Hura hala ikusita, bata-ri eta besteari deika hasi nintzeneta Urolaldeko trikitilari askore-kin grabazioak egin nituen: Sa-kabi, Laja, Zabaleta, Zialtzeta…Programa horrek neuk uste eznuen bezalako arrakasta izanzuen.

1964a iritsi zenean gauza beragertatu zen Lourdes Iriondore-kin, Aizarnan eman zuen jaialdibatean entzun nuen lehenengo

Badakitteknikoekez dutela

batere ondohartzen, bainabeti pentsatudut telebistateknikoendiktadura dela

MixelLabe -guerieren

bi kanta besterikezin genituenemititu, garaihartan Euskadihitza esateagalarazitazegoelako


aldiz, eta hurrengo egunean gra-baketa saioa egin genuen berare-kin Loiolan. Saio gehiago eregrabatu nituen Julian Lekuona-rekin, Benito Lertxundirekin…Horrela genbiltzala Mikel Labo-aren Azken disko txikia jaso ge-nuen. Garai hartan ere PiarresLarzabalek Mixel Labeguerierenbi disko ekarri zizkidan Irungotaberna batera. Oraindik gordetadauzkat bi disko horiek. Bi kantabesterik ezin genituen emitituordea, garai hartan Euskadi hitzaesatea erabat galarazita zegoela-ko. Orotara, garai hura ikaragarripolita eta aberatsa izan zen.

Irratiko urte horietan guztietanburu-belarri aritu zinen, gainera…

Irratian horrela sartu nintzen.Batetik, kezkarekin. Oposizioakatera eta alde batera utzi nituenlan seguruagoak, etorkizun bate-re argia ez zuen irratiko lanbide-

an murgiltzeko. Gure anaia Jua-ni, Nuarbeko bere lagun batek,“–emisorak eta ilusio txoruak utz di-

tzala alde batera, hortik ez dik ogirik

jango-eta, eta tailer batean lanean se-

rio hasteko esaiok”, esan omen zionniregatik. Beraz, lehendik kezkahori banuen, baina ahaztu egitennuen eta orain, inor kanpotikabisuak bidaltzen. Eta ni neroni,berriz, “irratia gauza polita da, ez du

tailerrarekin zerikusirik”. Ez nuenetorkizunean pentsatu nahi. Hi-riburuetan bai, baina bestela ezzen ikusten irratia norabide han-diko medioa zenik Azpeitia beza-lako herri txiki batean behintzat.Gero urteak igaro dira eta ez dalanbide ikaragarria izan, hau da,diruagatik bada, irrati batean ezdadila inor lanean hasi aberastu-ko dela pentsatuz! Baina bizitze-ko adina ematen du, beste edo-zein lanbidek ematen duen beza-laxe.

Esan ohidabertsolari

on bat ez delatxapeldunizaten, beste bathobea baduelakoaurretik. Aldehorretatikaurrekorik eznuen izan!Suerte hori izannuen

Ikara -garrizkosuertea

eduki nuenbertsolariekin,kantariekin,trikitilariekin…Horiek guztiakbesteen pareirratian jartzekoaukera izan nuen


Eta Loiola irratian makina bat lan,milaka elkarrizketa tartean…

Albisteak eta aktualitateta RadioNacional de Españaren esklusibaziren. Eta herrietako informazio-ari buruzko lan polita egin ge-nuen, eta elkarrizketa asko, batezere, jendearengana hurbilduz.Garai batean, Movierecord agen-tziak COPEko irrati guztiekinkontratua egin zuen, eguerdiero,La radio marcha bi orduko progra-ma emititzeko. Programa horre-tan agertzen zen publizitate guz-tia agentziak ekartzen zuen.

Loiola Irratia soka horretansartzen zen baina probintzikoirrati txikia ginelako-edo, agen-tzi horrek ez zuen publizitatearenesklusibarik hartu nahi izanLoiolarekin. Guk, ordea, bage-nekien entzulego ona genuela.Garai hori pasatu zen, eta arra-tsaldeko 19:00etik 21:00etarakoprograma egin genuen, Bidez bide

izena jarrita. Eguerdiko progra-

marako eguerdiero hiru elkarriz-keta egiten genituen kanporaerreportari ateratzen ginenok.Elkarrizketa bakoitza herri ezber-dinetik zuzenean, jakina. Elka-rrizketa asko egin genuen.

Beti jai eta horrelako beste pro-grama batzuetarako elkarrizketaluzeak ere askotan egiten nituen.Eguerdiko programa hura geroarratsaldera pasa genuen, Lanki-de Aurrezkiak eta kooperatibakbabestuta. Hura izan zen oihar-tzun handiena izan zuen progra-metako bat.

Urteak aurrera joan ahala te-lefono bidezko elkarrizketak egi-ten hasi ginen, baina ez da gauzabera. Erosotasunean irabaztenda, baina elkarrizketa bat egitekoelkarrizketatua aurrez aurre iza-tea oso inportantea iruditu izanzait beti. Lau mila elkarrizketaaipatu izan dira, baina askozgehiago izango dira egindako el-karrizketak, seguruenik.

Lankide Aurrezkia-ren publizitate guztia,1967an hasi eta 1983arte.

Gipuzkoako Kutxa-ren publizitatea.

Espainiako Telefoni-caren publizitea hiru-lau urtez (1980).

Nissan Ibericarenpublizitatea hiru-lauurtez (1979).

Herri Irratiko publi-zitate guztia, 1961ekoabuztutik 1983ko mar-txora arte.

Iriondohizlari

[Askoren artean]

“Las Radios localesy la Radio AutonómicaVasca”. Universidad deVerano de Santander,Palacio de la Magda-lena, verano de 1988.

“La RadiotelevisiónVasca EiTB”. Univer-sidad de Navarra –1990.

“Hacia dónde cami-na la Radio” – Univer-sidad de la Laguna –Canarias, Cursos deVerano de 1995.

“Euskara Irratian”.Durangoko EuskalLiburu eta Disko azo-karen inaugurazio egu-nean, 2003ko abendua-ren 3an.

Iriondoitzultzaile


Irratigintzaren alor guztietan ari-tuta, nola definituko zenuke irra-tia?

Erosoa, beste hedabideak bainomedio errazagoa da. Pertsonalizadaitekeen medioa da. Ez da tele-bista bezala. Telebistan teknikopilo ikaragarriarekin egiten duzulan. Inoiz lehen esan izan dut–nik badakit teknikoek ez dutelabatere ondo hartzen hori–, tele-bistako lana teknikoen diktadura

dela. Irratia, ostera, alde horreta-tik behintzat, oso medio errazada. Oso logikoa. Eta ez da gares-tia gainera, baizik denetan mer-keena.

Aukeren artean irratiaren alde egi-ten duzu, beraz…

Nik gehien maite dudan medioaizan da, eta da orain ere. Dudarikez nuke egingo aukera egin be-harko banu.

[Askoren artean]

“Euskal Irrati-Tele-bista”. Santiago de Chi-leko Euskal-Etxea,1983ko martxoaren20an.

“Lehenengo irratiakEuska l Her r ian” .Zumarragako Udale-txeko Kultura aretoan,2004ko maitzaren21ean.

“Trikiti kopla zahareta berriak”. Trikitiazjardunaldiak, EuskalHerriko Trikitixa Elkar-teak antolatuta, Donos-tiako Koldo MitxelenaKulturunean, 2005ekoirailaren 7an.

Gipuzkoako ArtzainEguna 2005ean, “MixelLekuona: Hegoaldekoartzainen maisu” hitzal-dia Legazpiko KulturEtxean, 2005eko abuz-tuaren 31n.

“Jose M. AranaldeOlaondoren hil berria”,Euskaltzaindiareneskariz, GipuzkoakoForu Aldundiko areto-an, 2006ko urtarrila-ren 27an.

2006ko irailak 26,Torreako damaz (LourdesIriondo), UrnietakoLekaio Kultur Etxean.

Eztok-badok amairumahai-ingurua, Oñati-ko Santa Ana aretoan,2008ko apirilaren25ean. Ez Dok Amairueta garaikideen musi-karen egoeraren histo-riaz, Pello Zabalare-kin batean, Elkarhezitaldeak antolatuta.

Iriondohizlari


Badakigu haurra zinela liluratuzinela irratiarekin. Eta euskararenaldeko lanarekin?

Euskaltzaletasuna umetatik ge-nuen guk etxean, beste hizkun-tzarik ez genuen ezagutzen-eta.Gabirira bidali ninduten ikaste-ra, gero Deustura eta Eubara.Gabirira erdaraz tutik jakin gabejoan nintzen. Ulertu, ulertzennuen zerbait, baina hitz egin ez.Lehenengo ikastaro osoa inore-kin erdaraz hitzik egin gabe bu-rutu nuen. Gogoan dut ekaina-ren azkena etorri eta gure begira-le aita Eladiok nola esan zidan,“–Tú, Iriondo, ¿Te vas a presentar

al examen final?”. Baietz erantzunnion eta berak, orduan, “–¡Si

nunca has hablado ni una sola pala-

bra en castellano!”. Azterketaegingo nuela agindu nion etaondo samar egin nuen. Erraz ate-ra nuen ikastaroa behintzat. Az-ken finean, ikastea hain zaila ezzela konturatu nintzen. Ordura-ko lanean ondo ohituta nengo-en. Baserriko lanetan jardunedota ikasten jardun…, eta Ga-biriko hura niretzat aukera errazazen.

Joxe Mari Larrarte eta KoldoSarasolarekin beti euskaraz hitzegiten nuen. Larrartek aukerapolitak eskaini zizkidan gainera.Astean hiru klase izaten geni-tuen euskaraz eta aldian behin,liburu bat irakurtzera behartzengintuzten. Irakurri eta laburpenaegin behar genuen gainera. Or-

duan, lehenengo aldiz, Basarri-ren bertso sorta liburua irakurrinuen (Itxaropena, Zarautz1950).

Idatzi ere egin behar izaten ge-nuen, eta nik behin batean,“Noiz, amatxo?” idazlana prestatunuen, Loramendiren ipuin bate-an oinarrituta. Nik eskuz idatzinuena aita Larrartek makinarapasatu eta Donostiako Oargik an-tolatzen zuen Agora ipuin lehia-ketara aurkeztu zuen. Goia den-tistarekin nenbilela, Gabirikoneska batek –Edurne Muruak–zoriondu egin ninduen saria ira-bazi omen nuelako. Maiatza alde-ra izango zen hori, baina ikastur-tea amaitu arte ez zidaten ezeresan nahi izan, harrotuko nintzenbeldurrez-edo. Nobela laburrarensaria eman zidaten, berez ipuinabazen ere nik idatzi nuena. Etaurte hartako oporraldia iritsi au-rretik, Joxe Mari Larrartek beresari bezala, Lazkaora eraman nin-duen Orixe ezagutzera.

Bestalde, nik etxera bidalinuen lehenengo karta koplatanidatzi nuen. Ez dira paboak bainagordeta dauzkat oraindik. Nik eznekien koplaren legerik, eta bu-ruan Santa Ageda koplak nituelaidatzi nuen karta. Bestalde, Kol-do Sarasolak eta biok “ditxoka”askotan egiten genuen mendirajoaten ginenean eta. Neurtutaegiten zituen berak ditxoak, eta“–oso ondo egiten duk baina silabak

neurtu behar dituk”, esaten zidan.

“Zarauzko Euromarhoteleko kafetegian eginzen lehen bilkura. Hauhotela zen lehen. EtaJoxan Artzek eskatutaegin zen bilera hura,nik ordura arte ez nuenezagutzen. LourdesIriondok hots egin zidanbilera egin behar genue-la esanez. Urriarenhamairua zen eta nero-nek ez nekien zertara-ko zen bilera. Badazpa-da ere alkahuetea (mag-netofoia) ekarri nuenbizkarretik zintzilik.Joxan Artze liluratutazegoen Loiola irratianentzuten zituen kantakzirela eta. Izan ere,orduan bazegoen kezkalarri hori, “castellanoanola sartzen ari zaigungazteen artean”. Zer-bait egin behar zela,alegia, eta luze jo zuenbilerak.

Handik hamabost egu-nera gurean –Azpeiti-ko Belaetxen– bilduginen, Zarauzkoarijarraipena emateko.Hir ugarren bi leraDonostian egitea eraba-ki genuen Benito Ler-txundi, Imanol Urbie-ta, Jose Antonio Villar,Julian Lekuona, XabierLete, Joxe Anjel Iriga-rai eta abarri hots egi-nez. Azaroan egin zenbilera hori. Inoiz ira-kurri dut bilera Kursa-al zaharreko sotoanegin omen zela, bainahori ez da egia. SanMartin kaleko arkupee -tan dagoen Iturriotztabernaren sotoan bil-du ginen”.

Ez DokAmairu


Silabak behatzekin nola neur-tzen diren ere erakutsi zidan.

Gure taldean zaharrena nin-tzen, eta eragin handi samarranuen kurtsoan, itxuraz. Hau da,zaharrenak esaten zuenak askobalio zuen gazteen artean. AitaSanti Onaindiaren Mila euskal

olerki eder liburua oparitu zidatenbehin, beti euskaraz egiten aha-legintzen nintzelako. Beste bate-an Arantzazun editatu zutenTxomin Agirreren Garoa oparituzidaten, eta ez nintzen haserre!

Gure lehen sei urteetan euska-ra eta latina ezinbesteko ziren

Atzerabegira,

irudi bidez

Joxe Mari Iriondo etaTxomin Garmendia ber-tsolaria (1963.05.19).

Izarraitz pilotalekuarenberrinaugurazioa, Ata-no III.arekin.

UEU, 1981. Martin Orbe-ren hitzaldia grabatzen,Iruñean.

Euskal kulturaren komunikatzaile18

ikastetxean. Latinean huts egi-nez gero atzera egiten zenuenikastaroan, eta euskaraz, berdin-berdin. Beraz, euskarak latinakbezainbesteko garrantzia zuen.Eta hori niretzat ikaragarri in-portantea izan zen, euskarak ga-rrantzia hori izatea, hara joannintzenean euskara baizik ez ne-kielako, eta erdararik jakin gabedefenditu nintzelako ordura artebeti. Eta han ikusi nuen euskaraerdara baino inportanteagoa zelaguretzat. Esandakoa, lehen ikas-turte osoa erdaraz hitzik egin ga-be pasa nuen. Beraz, euskarakbalio zidan niri, ezbairik gabe.

Bertsolaritza, trikitixa, kantagin-tza… Kultur eragile izan zinen 60-70 hamarkada horietan…

Banketxean lana egin baino irra-tia nahiago nuen. Eta ikaragarriz-ko suertea eduki nuen bertsola-riekin, kantariekin, trikitilarie-kin, herri kirolariekin… Eta ho-riek guztiak besteen pare irratianjartzeko aukera izan nuen. Suertehandia izan nuela esan dut, lote-ria eder hura tokatu zitzaidan.Esan ohi da bertsolari on bat edokirolari on bat ez dela txapeldunizaten askotan, beste bat hobeabaduelako aurretik. Nik alde ho-rretatik aurrekorik ez nuen izan!Suerte hori izan nuen…

Bertsolaritzari dagokionez, as-tero bertsolari berri bat sartzennuen irratian, arestian esan beza-la. Eta 1961eko Eguberrietan Jo-

xe Arregi Alkiza apaizaren kartajaso genuen irratian, Fanderikopentsuen babesarekin bertsolarigazteen sariketa egin nahi zutelaesanez. Ordurako, Lekuonarekinhitz eginda neukan nik bertsolarigazte edo bigarren mailako edoezezagunekin zeozer egin behar-ko genukeela irratian. Halaxe,bilera egin genuen Joxe Alkiza-rekin eta ligaska moduan nor-gehiagoka egitea erabaki ge-nuen. Sei bertsolari izan ziren le-hen urtean, bi taldetan banatutaeta denak denen aurka aritzeko.Irratian hasi eta azken jaialdiajendaurrean egin genuen, Azpei-tiko Zelaitxon. Txomin Gar-mendiak irabazi zuen urte harta-ko saria.

Irabazlea nor zen erabakitzeaentzuleen esku utzi genuen. Gu-retzat ere froga modukoa zen,zenbat entzule genuen ikusteko.Karta bidez erabaki behar zuteneta guk, gure artean, “–Ehun kar-

ta hartuko bagenitu, ondo”, pentsa-tu genuen, baina lehen asteanzortzirehun gutun pasatxo jasogenituen. Hori mundu berri batzen guretzat. Hamar bider anto-latu genuen sariketa hori, eta as-te batean 1.600 karta jasotzerairitsi ginen.

Bertsolariekin izandako arra-kastaren bidetik, trikitilariekinplan modukoa aurkeztu nionirratiko arduradunari. Araudiaegin nuen eta asko hitz egitennuen Sakabirekin, adibidez. Bai-

J o s e M a r i I r i o n d o

Gai jartzaile

“1962an lehen bertsojaialdia aurkeztu nuen,Zestoako Hermanoe-tan, San Jose egunez.Aurkezle eta gai-jar-tzaile izan nintzen.Basarri, Uztapide,Oranda eta Lazkanoziren bertsotan. Ikara-garri sufritu nuen, ordu-ra arte ez nuen inor iku-si gaiak jartzen-eta.

Bertsozalea betidanikizan naiz, Txapel etaLizaso Aratz-errekakoSan Isidro festetan eza-gutu nituenetik, 9 urtenituela. Geroz betida-nik izan dut bertsola-rien lilura. Etxean erebertso zahar asko kan-tatu ohi zen.

Zestoakoaren ondoren,1962tik 1983ra gaiasko jarri nuen jaialdie-tan. Gehiegi ere baiaskotan. Urte batean,gainera kontatuta dauz-kat, hirurogeita hama-sei bertso-saiotan jarrinituen gaiak. Hori gehie-gi da, gaiak jartzekoideiak argi eduki beharbaitira, eta bertsolaribakoitzari luzitzekobidea nola eman erejakin behar baita. Azke-nean jaialdi askorekinilundu egiten zara”.

Rikardo Arregi Kazetaritza Saria 2007/0819

ta Lajarekin ere. Plana aurkeztunien zera esanez, “–Bertsolariekin

bezala zergatik ez egin lehiaketa bat

zuekin?”. Gogoan daukat orain-dik Sakabik bota zidan erantzu-na, “–Bai! Baina orain bezain lagun

izango al gara gero?”. Moztuta utzininduen eta beste batean hitzegiteko geratu ginen. Laja, Ta-pia…, Sakabiren iritzi berekoakziren.

Donostiako CATen proposa-mena egin nuen 1969an, eta1970eko iraileko Euskal festetanerakunde horren izenpean anto-latu genuen txapelketa, Trinitateenparatzan. “No hay billetes”, ezzen askotan jarriko ordura arte,baina egun horretan lortu ge-nuen.

Frankoren zentsurapean lehendenuntzia kanta batekin izan ge-


“Ordura arte koru onakbagenituen baina kan-tagintza modernoa lan-tzeko talderik ez zengurean. Zeregin horre-tan Nemesio Etxanizapaizak laguntza han-dia eskaini zigun. Baze-goen Soroak laukoteaizeneko bat (Robles-Arangiztarrak). 1957urtean hasi ziren eus-kal jaialdiak ematenBilbo aldean. Zertanziren desberdinakhaiek? Kantu zaharrakhartu eta kitarrazlagunduta ukitu moder-noa ematen zioten kan-tuari. Musika beltzaeta espirituala ere lan-tzen zuten, baina eus-karaz. Jakin badakitMixel Labegueriek1962an HazparnekoAberri Egunean Soro-ak lauko hori ikusi omenzuela, eta “–Hauxe danik nahi nuena–”, oihuegin omen zuela pozik.

Bitxia da, baina urtehartako azaroko Enba-ta aldizkarian jaialdihorren inguruan zeraaipatzen du Soroak tal-deari buruz: “-Mutikohauek zer dira, tontoak ala eroak? Kitarraespainolarekin kanta-tzen dute”.

Kantariberriak


nuen Loiolan. 1962an “Gernika-ko Arbola” osorik jarri genuela-ko, hain juxtu. Orduan denun-tziak Oficina de información yturismo-ren bidez jakinaraztenziren. 1964-1965 urteetan kanta-ri berrien garaia izan zen. Garaihartan Bilboko Soroak (Robles-arangiztarrak) taldeak disko txikibat bazuen. Gero etorri zirenLourdes Iriondorekin egin geni-tuen grabazioak, Julian Lekuona-rekin egindakoak, Mikel Laboa-ren Azken disko txiki zoragarrihura eta abar, eta horrekin guz-tiarekin…, animatu, hotzenakere animatu behar zuen! Ikaraga-rrizko arrakasta izan genuen irra-tian. Gaurko irratigintzan aukeraoso zabala da, irrati asko dago-eta; baina orduan familikotasunhandia zegoen irratiarekiko.

Labur esateko, bertsolariekin,trikitilariekin eta musikariekinaukera berdingabe horixe izangenuen. Eta aukera hori izannuelako eskerrak ematen lanhandia daukat gaur egun. Auke-rak onak ziren eta nik lehendiknekarren euskaltzaletasuna bide-ratzeko modua ikusi nuen hor,irrati-entzuleei ere aukera horiemanez. Nire baratzea izan zen.

Urteak igarota, bihotz-begiekinikusten jarraitzen duzu bertsoa, tri-kitixa eta musika?

Trikitixari dagokionez, diskorikegiten den bakoitzean kopia bateskuratzen saiatzen naiz, batetik

ez bada bestetik. Bertso asko en-tzuten dut jaialdietara joaten ezbanaiz ere, beste zeregin asko du-dalako eskuartean. Gure etxean,lehen bertsoz aspertu nituen ga-rai batean. Grabatzera asko joa-ten nintzen, eta etxera etorrita-koan, grabazioa entzun behar fi-txa egiteko: gaiak, bertsola-riak…, eta orduan aspertu eginnituen. Pilota, kantagintza edotaarrauna jarraitzen ditut orainere. Ez lehen bezalako intentsita-tearekin, baina gogoko ditudala-ko jarraitzen ditut.

Ezin ahaztu ere Ez Dok Amairu eki-mena sustatzen hartu zenituenlanak eta kantarien grabaketariemandako urteak…

Zarautzen eta Azpeitian eginda-ko bilerei jarraipena ematekoDonostian hirugarren bilkuraegitea erabaki genuen. Azaroanegin zen bilera hura. LourdesIriondo, Joxan Artze, Xabier Le-te, Benito Lertxundi, ImanolUrbieta, Jose Antonio Villar, Ju-lian Lekuona, Nemesio Etxaniz,Joxe Angel Irigarai, Luis Iriondo,Jose Luis Frantsesena, Luis Ami-libia, Paxo Olazabal, Miguel Bi-kondoa…, jende pilo handia bil-du ginen, San Martin kaleko ta-berna bateko sotoan. Eta taldeserioa egitearen premia ikusi zenegun horretan. Inork ez zuen ak-tarik jaso, nik jaso nuen.

Donostian egindako bigarrenbileran norbaitek Ez Dok Amairu

Bertsoarensuspertzaile

1962ko negu-udabe-rrian (otsaila-maiatza),Bertsolari Gazteenlehenengo sariketaantolatu zuen LoiolakoHerri Irratian, bertso-lari gazte edo hain eza-gun ez zirenentzat. Eta1972 urtera arte,hamar sariketa eginzituzten, zentsurarenhesi eta oztopoak nolaedo hala gaindituz.Sekulako arrakastaizan ohi zuen urterokosariketa hark.

Urte askoan etendaegon zen Euskal Herri-ko Bertsolari Txapelke-ta Nagusia berriro mar-txan jarri zuen, JuanMari Lekuona, JoxeMari Aranalde, JoanSan Martin, AlfonsoIrigoien, Antton Aran-buru eta abar lagunzituela. Antolatzaile,elkarteko idazkari, gai-emaile eta aurkezle izanzen.

Gipuzkoako Eskolar-teko Bertsolari txapel-ketak ere Aranburuk etaIriondok antolatu zituz-ten, Imanol Muruareneskariz, lehen bi urtetan.

Zarauzko Lizardibertsolari-txapelketaeta Trikitilari gazteensariketa antolatzenlagundu zuen.


Martintxo errementariaren ipui-naren izena ekarri zuen taldeariizena jartzeko. Gauzak beste mo-dura kontatzen dira, baina nor-bait horrek Oteizari ere erakutsiziola esan zuen eta Oteizak eran-tzun ziola “–Cojonudo, me parece

cojonudo, estupendo! Bonito nom-

bre!”. Beraz, Oteizaren parte har-tzea izena jartzeko garaian horiizan zen: onespena. Ez Dok

Amairu izena ipintzea ahoba-tez onartu genuen.

Hernanin eta Donostianbi jaialdi egin ziren urta-rrilean, baina Ez Dok

Amairu izena erabili ga-be, Jarrai taldeak anto-latuta. Angeles Mur-giondo eta Ramon Sai-zarbitoria zirela ustedut jaialdi bietako aur-kezle. Ez Dok Amairu

izenpean lehenengo jaial-dia, agerpen ofiziala alegia,Irungo Bellas Artes-en eginzen, 1966ko martxoaren 6an.Eta Baga Biga higa ikuskari/sentika-

ria hasi arte neu ibili nintzen tal-dearen aurkezpenak egiten,gehienetan. Geroztik harremanaizaten jarraitu nuen, baina ez tal-dekide.

Bestalde, garai hartan kantariasko grabatzeko parada izannuen. 140 fitxa inguru izango di-ra denera, gutxienez. Pantxoa taPeio ere lehenik zintan grabatunuen. “Itziarren semea” kantuaberehalaxe zentsuratu ziguten.


ManuelLekuona

“Ez zen elkarrizketazalea. Galderak aurre-tik eman behar zitzaiz-kion beti, eta erantzu-nak ondo idatzita ekar-tzen zituen. Elkarrizke-ta lortu nuen behin, etagaldera transzendentalsamarra prestatuta era-man ere bai nik. “–Aizu,Don Manuel, nola ikus-ten duzu euskararen etor-kizuna?”. Lekuonak,eskuarekin mikrofonoakendu eta zera esanzidan, “–Etzaidazula gal-dera hori egin bestelahaserretu egingo naizeta!”.

Elkarrizketa amaitueta gero erantzunhorren zergatiaz galde-tu nion eta zera esanzidan, “–Oso larri ikus-ten dudalako asuntua”.Neuk ere beldur horibetidanik izan dut.

Txilera maiz joaten naizfamilia asko dudalakohan. Eta han –Txilen,Argentinan, Bolivianeta abar– hizkuntza txi-ki piloa hil da azkenen-go urte hauetan. Eus-kara baino askoz txi-kiagoak ziren, noski.Eta euskara ez dut ustehaiekin konpara daite-keenik, baina...”.


Baina niretzat esklusibak zirengrabazio haiek denak, beste irra-tietan ez zeuden kantuak. Gerojende askok hots egiten zidanjaialdietarako telefonoak eska-tzeko. Trikitilariekin eta bertso-lariekin ere berdin gertatzen zen.Egun badago Lanku izeneko el-karte bat lan hori egiten duena,ezta? Hori nik egin nuen urte lu-zez, baina komisiorik kobratu ga-be, klaro! (kar, kar).

Euskaltzaletasuna, kulturgintza,kazetaritza… Euskaltzaindiarieskainitako urteak ere ez diragutxi…

Euskaltzain urgazle naiz 1976azgeroz, eta Euskaltzaindiko HerriLiteratura batzordean nago. He-rri Literaturaren batzorde honek

lan askotarako modua ematendu, askotan hitz egin gehiagoegiten badugu ere, lan egiten du-guna baino.

Batzorde horrek egin beharre-ko Auspoa argitaletxearen hus-tuketa egiteko dago, hiztegia erebai, bestetik. Oraindik ere gurehiztegian Auspoan dagoen hitzasko falta da. Esaterako, Azpeitialdean hitzean eta hortzean era-biltzen dugun “Lanak egin al ditu-

zue?, eta “Bai, handi aurkiak egin

ditugu. Handi aurkiak”. Errezeloa, adibidez, hiztegian

badago baina zentzu peioratibo-an. Ostera “Errezeloa izan”, ezduk aurkitzen hiztegian. EtaAuspoan daude horiek denak etagehiago, eta lan handia dago ja-sotzen eta sailkatzen. Denborazegingo dugu.

Euskaltzaindiarekin zerikusirikez du, baina Auspoa taldean ereari gara lan eta lan. Talde txikiada, Antonio Zavalaren ardurape-an dagoena. Auspoari jarraipenaeman nahi zaio, merezi du-eta.Hor dago ere, Javier-etik ekartze-ko dagoen artxiboa ordenatu be-harra. Ordenatze horretan, etadena Koldo Mitxelena Kulturu-nera ekartzen parte hartuko du-gu. Denbora baterako joan be-harko dut hara, itxura denez, ar-txiboa ordenatzen Zavalari la-gundu eta behingoz GipuzkoakoForu Aldundira ekartzeko, digi-taliza dezaten. Lan asko dago,bai, eta gustuko lanak gainera.

Euskoirrati -etan,

beti dirumiserian ibiliginen. Bainabateko dirumiseria etaLoiolako dirumiseria osodesberdina zen!

Bede -ratzi urtepasa

nituen eguneroBilbora joanez.Bilbainoa naizelaesaten didate,bainaprofesionalki,Bilbo niretzatoso inportanteada


Eta atzera berriro, 1976 urteko 24orduak euskaraz. Zein oroitzapengordetzen duzu?

Jauzi handia izan zen, baina egunbakarrekoa. Denok hartu genuenparte antolaketa hartan, bainalanik handiena Joxe Ramon Be-lokik egin zuen. Niri, besteakbeste, gauza oso polita tokatu zi-tzaidan, batez ere Bilboko HerriIrratiak eta Iruñekoak Loiolare-kin eta Donostiarekin konektazezaten gestioak egiten.

Euskaltzaindiaren izenean, Jo-se Mari Satrustegirekin bateraMadrilera joatea egokitu zitzai-dan. Halako garaiak ziren, etaInformación y Turismoko minis-teriotik baimenen garantia jaso-tzera joan ginen. Ez ginen, ordea,zuzenean Informacion y Turis-mora joan. Lehenengo Areilzajaunarengana jo genuen –garaihartan Jose Maria Areilza zegoenKanpo Harremanetarako minis-tro–. Ez genuen gu arrarotzathartzerik nahi Informacion y Tu-rismoko ministerioan, eta Areil-zak lasai ibiltzeko esan zigun, etatxoferra berak ipiniko zigula. Jo-se Mari Satrustegi eta biok mi-nistro baten autoan joan ginen,bada, baimen bila. Baimenaeman ziguten, baina “legeak on-do gordetzeko” aginduz, eta su-bertsibitatearekin kontuz ibiltze-ko agindu ziguten, petralkeriaz.“Gora Euskadi” edo antzekotansartzen baginen polizia bertanizango genuela ekitaldia ipso facto

mozteko. “Se autoriza la celebra-

ción, siempre respetando la legalidad

vigente”, adierazten da idatzian.Orain ere berdintsu esaten dute.

Eliza zenbateraino izan zen garran-tzitsua euskararentzat?

Gure kasuan eliza ez baina,Loiola irratia esan beharko ge-nuke, edo jesuitak. Guk bage-nuen COPEren aurrean eta Gi-puzkoako Gobernadorearen au-rrean abantaila txiki bat: pro-bintziako irrati koskorra besterikez ginen kapitaleko jendearen-tzat, eta horri esker oztopo asko-tatik ihes egiten genuen. Halaere, zentsura gogorra zen garaihartan, edozeri heltzen zioten.Gainera salatariak ez zeuden gu-gantik hain urruti.

“Orduan ere politika-rekin nahiko arazobazegoen. MaximilianoAlonso zen ordukozuzendaria eta bilera-tik irtetzean, bere des-patsura deitu eta gal-dera bitxia egin zidan.Bazekien Euskal Herriabi hitz zirela baina,esan eta zioten herriah-z jarri beharko genu-keela. Eta zera galde-tu zidan, “-Oye, ¿la h esmarxista aquí?”. Eta nikgaldera ez nuela uler-tzen erantzun nion; bai-na bidez batez, gaile-goek egiten duten beza-la beste galdera bate-kin erantzun nion, gaz-telaniaz hermano idaz-tea marxista al zen,alegia, h letraz idaztea -gatik. Letra batek mar-xismoarekin ez zuelazerikusirik esan nion,“—Un idioma no puedeser diferente del otro. Lah no tiene nada que vercon el marxismo. Encimala h la ha decidido Eus-kaltzaindia ¡y más de lamitad de Euskaltzaindiason curas! Que marxismovas a encontrar ahí…”.Izena horrela erabaki-ta zegoela eta, TVE-nEuskalerria izena ipi-ni zioten programari”.

H-a etamarxismoa


Esan bezala, gurean eliza ez, je-suitak ziren. Juan Lekuona zenLoiola Irratiko zuzendari eta se-kula inoiz ez zigun oztoporik ja-rri. “–No me metáis en líos pero ha-

cer lo que os parezca bien”, esan ohizuen. Ez zen gutxi. Eta behar ze-nean defenditu egiten gintueninoren aurrean.

1962an bota nahi izan nindu-ten irratitik. Ruandatik etorritazegoen Xegundo Aizpuru apaiza-ren bidez jakin nuen hori. Le-kuonarengana jo nuen berehala-xe, eta orduan irratiko zuzendarinagusi zen aita Ibirikurekin hitzegingo zuela esan zidan. Taldesubertsibo bateko kide nintzelaesan zutela eta kezkatuta zeu-den… Nire kaleratzearen ingu-ruan Ibirikuk erantzun zion Le-kuonari: “Kolpe hori geldituta da-

go”.Zentsura bai, baina askatasuna

edo…, ezkutuko askatasun an-tzekoa izan genuen behintzat,eta laneko gure hizkuntza euska-ra zen. Elizak ere ikastolak abianjartzeko babesa eskaini zuela esa-ten da. Beno, euskal elizak esanbeharko genuke, guztiz desberdi-na baita. Egia esan, euskal elizakbadu bere meritua. Eta jesuitekez dute fama hori baina, gure ka-suan, euskararekiko errespetuhandia erakutsi ziguten.

Irratian eta telebistan egon dai-tezkeen lanbide eta xehetasunguztiak ezagutzen dituzu…

Irratian eta telebistan denetikegitea egokitu zait, bai. Askotanesan izan dut, Loiolan entzulebatek zozketa batean irabazitako-arekin paketetxoa egin eta bidal-tzea ere tokatu zaidala, gidoiakidaztea, diru kontuak egitea, pu-blizitate bila ibiltzea…, denetikegitea tokatu zait. Eta informa-zioa lantzea. Orduero ematenzen albiste saioa teletipoarekinegunero idazten nuen, egunean8-9 ordutan bai behintzat. Loio-lan alderdi teknikoa lantzea ereegokitu zitzaidan, Onda Mediakendu zigutenean FM montajeaegitea, alegia. Lekuona eta biokbakarrik ibili ginen garai hartan.

Eusko irratietan ere, besteakbeste, zeregin teknikoak tokatuzitzaizkidan, Bilboko obra guztiaedota Eusko Irratietan OndaMedia martxan jartzea. Gero,RDSa martxan jartzea ere tokatuzitzaidan. Azpiegitura hor dago,baina ez du horrek betetzen nahigenuen funtzioa, daturik sartzenez dutelako.

Legealdi batez ETBko zuzen-dari izan ostean, eusko irratie-tako koordinatzaile izendatunindutenean, aldi berean, Ra-dio Euskadiko zuzendaritza betebehar izan nuen. Ni Bilboraheldu nintzenean, Radio Euska-di emisora musikala zen goitikbehera, ez konbetzionala. Irratiformula baten parekoa zen, etaberriro irrati konbentzionalaegitea erabaki genuen, eta fun-

“Hiruretatik gutxienatelebista. Irratia askoentzuten dut, etxeannahiz autoan. Kazeta-ritza idatzia jarraitzendut. Goizero edizio elek-tronikoak begiratzenditut eta hartzen dudanegunkaria ez dut osogogoko, baina…, bada-kizu ba, eskelak ager-tzen direlako berezikihartzen dut. Beharrez-koa dut Azpeiti alderajoan behar ote dudanjakiteko. Goizero nirelehenengo lana ordupare bateko ibilaldiaizaten da. Gero, txukun-du, gosaldu eta idaztenhasi aurretik, edizioelektronikoak begira-tzen ditut.

Garai batean ez zensinestekoa eguneroegunkari bat euskarazaterako zenik. Deia etaEgin bi hizkuntzatanhasi zirenean, banuensusmoa bi hizkuntzatanhasi diren medio denakbezalaxe azkenean hiz-kuntza bat dela domi-natzaile. Susmo horibanuen eta horrela ger-tatu da. Deia, Gara,DV…, horien guztienkasua da”.

Egungoprentsa


tzionatu egin du. Ez dago begi-ratu besterik.

Garai hartan frekuentzi berriaklortu genituen Euskadi Gazteamartxan jartzeko ere, lehengofrekuentziak irrati konbentziona-lerako utzita. Egia da, alde horre-tatik Bilboko lantaldetik erraz-tasun handia eman zidatela,batez ere irrati konbentzionalaegitearen alde zeudelako. Kaze-tari asko zegoen irratian, etahaiek asko animatu ninduten.Orduko idatzi batean agertzen daRadio Euskadi ezingo dela itzuliirrati konbentzionala izatera,audientziarik ez duela izango-eta.Eta, hain zuzen, irrati formulaalde batera utzi eta edukiberriekin nahiz informatiboekinentzulegoa hirukoiztu egin zen.Beraz, idatzi hartan esatenzenak ez zuen funda-mentu handirik.

Eusko irratietan erediru miserian ibili gi-nen, baina hango di-ru miseria eta Loiola-ko diru miseria osodesberdina zen!

Irrati publikoaren etaLoiola irratiaren arteanezberdintasun handiak dau-de, ezta?

Desberdintasuna ikara-garri da. Irrati txikianlangileon jarrera osodesberdina zen. Irratitxikian, badakizu non

gastatu behar den eta non ez,gauza pittina izaten da eskuar-tean eta. Gure garaiko langileaketa oraingoak ere ez garaberdinak izango, seguru asko.Militantismoz edo beharrez,beste joera bat zen hura. Gaur Berria-ren kasua fuer-

tea da. HerrietakoHitzak ere hor daudeeta Argia ere bai,–lehen Argian bertsopaperak argitaratzenziren eta orain hutsu-ne hori nabaritzendut– . Euskarazkohedabideetan ikaraga-rrizko aurrerapausoaeman da. 60ko hamar-kadan burua jarrita ezda sinestekoa.

Ez ditut hainbat jarrai-tzen tokian tokiko heda-bideak; Txaparro etaUztarria bai. EuskadiIrratian asko irakur-tzen nuen. Lan politadago hortxe ere. Herrialdizkariak oso garran-tzitsuak dira. Bere fun-tzioa hobeto betetzendu, errazago eta mer-keago delako seguruasko. Ziurrenik herrialdizkarietan dabilenjendea akituta egongoda, gutxi ordaintzendutelako. Nik uste Uda-lek beste esfortzu bategin beharko luketela.

Herri telebistetan,aldiz, ez dut sinesmenhandirik. Telebistarenlabeari sutan eustekodiru asko behar da.Nahiago nuke okerbanengo, baina utopi-ko samar ikusten dutherri telebistena”.

Egungoprentsa


egun, unibertsitatetik datorrenjendea preparazioz askoz hobetopreparatuta dator, baina bestehelmuga batzuekin dator, ordea.Gauzak beste hoztasun batekinikusten dituela esango nuke.

Gaur egunean oraindik, euskalkazetaritzaren artean badago eus-kararen militantzia baina, gerozeta gutxiago, zoritxarrez. Mili-tantismo horretatik mundu prak-tikora pasa da jendea. Zein dahobe? Auskalo…

Nik Herri Irratian 22 urte errenituen, eta oso gustura gainera,ez daukat saltzeko. Gero, beste23 urte inguru egin nituenEiTBko beste lanbideetan. Irra-tiaren prozesu osoa ezagutzeko

aukera izan dut, beraz. Ez dagogaizki hori ere. Horrela pentsa-tzen dut behintzat.

Nola gogoratzen duzu irratitiktelebistarako jauzia?

Hasteko, zein mundu diferentediren telebista eta irratia. Lehenaldiz telebista saio bat egiterailusio handiz joan nintzen. Tele-bista gutxi ikusten nuen arteaneta, bide batez, ikastera joannintzen. Irakurrita nengoen tele-bistan gutxi hitz egin eta irudiaikusten utzi behar zaiola telei-kusleari. Baina zer ikusi behargenuen! Adibidez, 1966an emangenuen pilota partida hartantxuri-beltzean, argi gutxirekin,pilotarik ez genuen ikusten ko-mentatzen ari ginenok ere!

Kritikak izan ziren pilota ikus-ten ez zelako, baina hartan geldi-tu zen. A, eta enpresek ordainduegin zioten TVEri partida zuze-nean ematearren. Gero, EuskalTelebistara joan nintzenean ja-kin nuen pilota ondo samar ikus-teko 1.600 lux edo behar omenzela pilotalekuan, txukun emiti-tzeko behintzat. Atano III pilo-talekuak –garai hartan Anoeta–izango zituen gehienez ere 300lux.

Telebistan jende asko behar dalanerako. TVEko lehen espe-rientzia hartan 80 lagun zebiltza-la esan zidaten. Gaur egun Eus-kal Telebistan pentsatzen dut 15bat lagun arituko direla pilota

Joan Mari Torrealdai

“Jakin ziklostilez ate-ratzen zutenean, 1957-58 urte inguruan, jaso-tzen nuen. Gero erejasotzen jarraitu nuen.Eta hortik ezagutzendut Torrealdairen his-toria.

Garai batean bromabat baino gehiago eginizan genuen. Aita LuisVillasanterekin harre-man handia nuen, etahura lehengo estilozaharreko frantziska-noa zen. Torrealdaire-kin egoten nintzeneanesan ohi nion: “–Jo,zeinek sinestu behardik hi eta Luis Villasan-te etxe bereko, edo aitaberaren semeak zare-tenik?” Izan ere, bat,beti pintxo-pintxo,dotore. Elegantea, txu-kuna eta guapoa. Bes-tea, aldiz, elegantziarigutxi erreparatzen zio-na!

Torrealdai, JosebaIntxausti, Paulo Agirre-baltzategi, Joxe Azur-mendi…. Komandofrantziskanoa zen gure-tzat”.

Izenak


partidatan, eta hala ere asko delairuditzen zaigu… Eta pentsa ho-rietatik hamairu, gutxienez, tek-nikoak izango direla. Beraz, bihamairuren kontra.

1975ean Loiolan ari nintzelabilera batera deitu ninduten Bil-bora, astean behin programa bategiten lagunduko al nien propo-satuz. Euskalerria izena jartzeaerabakita zeukaten. Ez nuen es-perantza handirik, garai hartangauzak zeuden bezala ikusita.Bestalde, programa bera magazinmodukoa zen, atenporala, infor-mazio kutsurik gabea, bitarteko-rik gabe.

Hasiera batean oso programajuxtua zen, eta tartean haurren-tzako atala sartzea erabaki ge-nuen, Pinpilipauxa izenekoa.Oso harrera ona izan zuen ho-rrek. Franco gaixorik zegoen, etalehenengo programa 1975ekourriaren 20an emititu zen, dikta-dorea hil baino hilabete lehena-go, justu. Lehen emisiotik aurre-ra ostegunero emititzen genuen,arratsaldeko zazpiak aldean.

Oztopo asko izan genuen, bai.Bilbon egiten genuen, baina Ma-drilen grabatzen zen emankizu-na. Gaiak aldez aurretik aurkeztubehar izaten genituen, normaladenez garai hartako telebista ba-tean. Baina zentsoreak, arazorikikusiz gero, “–Atrás, atrás”, agin-tzen ziguten eta orduan ediziorikez zegoenez, berriro hasieratikekin behar izaten genion progra-

maren grabaketari. Behin bateanbirritan bota ziguten programaatzera. Eta susmo txarra hartutabaikeunden, orduko BizkaikoDelegado de Información y Tu-rismo zegoen Luis Martinez Ger-nikaregana joan ginen zuzenean,solairu berean zuen despatsuaeta. Oso gizon hurbila zen Gar-nika jauna, eta ea zer gertatzenzen galdetu nion. Arazoa zen gu-re artean zegoela komisarioa,euskaldun fina eta jatorra halaere, eta komisarioa gainera. Zernahi duzu?

Donostiako Delegado de In-formación y Turismo delakoaFernando Claveria zen, ultra-ul-tra horietakoa. Semea ere hala-

Ramon Labaien

“Bere aita ezagutu nuenlehenengo, AntonioMari Labaien. Dozenaerdi bat elkarrizketaegin nizkion bere etxe-an. Gozamena zen hare-kin berriketaldia iza-tea, argia, sinpatikoa etahiztun ona baitzen.

Kultura Sailburu izanzenean, eta ETBrenhasierako garai hartanharreman asko izan nuenRamonekin gero. Ramonazkarra eta ikaragarriargia da. ETB sortu zene-an, aurreproiektuarenaurrekontua ez dakithirurogeita hamar edolaurogei milioi pezeta-koa omen zen ;eta“–Behin hori onartu-ta ea zeinek egiten duenatzera. 70 orain eta gero200 izango dira. Ea norkbotatzen duen proiektuhori atzera?”, esatenzuen. Ikaragarri argiaizan da, eta bista luze-koa”. Zor handia zaioLabaieni, baina nik bere-ziki handia diot. Nirealde apostua egin bai-tzuen behin baino gehia-gotan, eta politikoek ezdute horrela jokatzekoohiturarik normalean”.

Izenak


koxea zuen. Pentsa, SEAT 600batean bonba bat manipulatzenari zela lehertu eta eskua galduzuen. Horregatik alde egin zutenMadrilera. Gure taldean zegoenkomisarioa gizon horren kon-fiantzako gizona zen, jakina.

Borroka eta istilu asko izan ge-nuen, eta, hala ere, 1975ean hasieta 1978ra arte iraun zuen Euska-

lerria telesaioak. Gero, zuzendariberria iritsi zenean Al fondo, el

hombre elkarrizketa programa es-kaini zidaten. Eta aste bateaneuskaraz eta hurrengoan gaztela-niaz egiten genuen. Niri euska-razkoa egokitu zitzaidan. 1980koErrege egunez Bertsolarien Txa-pelketa nagusia amaitu zenean,ordu erdiko erreportajea egin ge-nuen. Hala ere, handik gutxira,1983ko martxoan, Telenorte

(TVE) utzi nuen ETBn partehartzeko. Eta euskarazko atalaerabat kendu zuten, ez dakit zer-gatik.

Orain, berriz, Telenorten in-formatiboaren laburpena egitendute eguerditan, baina nahikomotela, oso oker ez banago.

TVE utzita askoz ibilbide luzeagoaegin zenuen Euskal Irrati Telebis-tan, zeregin ezberdinetan…

ETBren historia oso laburra, bai-na luzea da. Hanburgora taldebat bidaltzeko aukera egin zute-nean, lehenengo zazpi bileratanizan nintzen. Azken bileran,nahiz eta lehenengoan egin be-har nuen, galdetu nien ea zerta-rako nahi ninduten, zertara gon-bidatzen ninduten ni bilera haie-tara. Esan zidaten Hanburgonikastaroa egin behar zutela etahara joatea nahi zutela ni ere.Zein baldintzatan joango nin-tzen galdetu nien eta ikastaroa,bidaia eta hango mantenua or-dainduko zidatela erantzun zida-ten. Nik, ordea, familia nuen–emaztea eta seme bi–, eta nire-tzat baldintza horiek onartezinakziren. Bileratik altxa eta aldeegin nuen. Atzetik Amatiño etaRamon Labaien etorri zitzaizki-dan eta lasaitzeko eskatu zidaten,Hanburgora joateko presta nen-dila erregutuz. Hilabetean ira-bazten nuen soldataz galdetu zi-daten eta Ramon LabaienekHanburgora joateko prestatzeko

TVE1965-1966Hilario Azkarate etaLuziano Juaristi AtanoX.ren arteko pilota par-tidatan zuzeneko esa-tari TVE-n, AntonilinGarciarekin lehenengourtean, eta GuillermoFernandez lagun zuelabigarrenean.

1975-1983Telebistaren lehenengoharremanak BilbokoRTVEn izan zituen,1975eko irailean hasieta 1983ko martxoa-ren azkenera arte. Etaeuskarazko lehenengotelesaioa, Euskalerria,1975eko urriaren 20anemititu zen lehenengoaldiz. Hala ere, ordu-rako, 1983ko apirila-ren 12an, LoiolakoHerri Irratia eta RTVEutzi eta Euskal Telebis-tara joan zen, oposizioz,asteburuetako albisteeta kirol eta kulturasaioetako erredakzio-buru mailan.

ETB1983ko apiriletik

1985eko irailera, Eus-kal Telebistako astebu-ruetako informazio zer-bitzuetako arduraduneta kiroletako zuzenda-

Jardunprofesionalatelebistan


esan zidan, hurrengo goizeanhots egingo zidala-eta. Nire bal-dintzak onartzen zituela etabaiezkoa eman zidan hurrengogoizean. Halaxe, Herri Irratikozuzendari eta lagunetatik agurtunintzen. Egia esan Juan Lekuonaoso ondo portatu zen nirekin,baina etxera iristean, Josu Zu-biaur orduko lehen zuzendari na-gusiari hots egiteko abisua neu-kan. Labaienek zer agindu zidanbazekiela bai, baina bere gaine-tik ez nintzela hala pasako esanzidan. Halaxe, Labaien jaunarideitu nion nirekin ahazteko es-katuz. Ordurako Japoniara etaFilipinetara joateko bidaia anto-latu nuen. Emaztea ere mareatunuen eta azkenean, Josebasemea rekin joan nintzen.

Hanburgoko proiektua baina hur-bilago zegoen Instituto de RTVEeskola, eta ez nuen oso ondo uler-tzen bidaiaren arrazoia ere. Insti-tuto hori gainera oso ondo antola-tuta zegoen. Baina “–¡Con Espa-ña nada!”, esan omen zuen nor-baitek, eta kitto!…

Denbora igaro zen eta eznengoen batere konbentzituta,baina Luis Iriondo zen ETBko zu-zendari, eta Amatiño informati-boetako arduradun, eta behin etaberriz erregutu zidaten presentanendila, eta azkenean osposizio-tara aurkeztu nintzen. 1983koapirilean sartu nintzen ETBn, as-teburuetako informatiboetako

erredaktoreburu eta kiroletakozuzendari lanetan. Lantalde txi-kia ginen, baina ondo konpon-tzen ginena, eta makina lan egingenuen: Xabier Zaldua, MaribelAizarna, Elene Lizarralde, PedroMari Goikoetxea, Edorta Ara-na… Larunbat eta igandeko in-formatiboak egiten genituen, ki-rol albisteak landu eta ostiraleroPlaza berri kultur albistegia.

Loiolan bezala, telebistan ere lan-gile eta nagusi aritu zinen…

1984an lan hitzarmena negozia-tzen hasi ziren eta ostiralero-osti-ralero lanuzteak egiten ziren. As-teburuetako taldea ez zuten ain-tzakotzat hartzen, ordea, hitzar-men horretan, eta gu, ostiralerobilerara joaten ginen lauretara-ko. Lasai antzera zeuden gehie-

ri eta aurkezle. PlazaBerri eta Hitz eta Pitz tele-saioak bere ardurape-an egin ziren.

1985eko irailean,ETBko zuzendari etaprogramazioburu izen-datu zuen EITBkoAdministrazio Kontsei-luak, Jose Mª Gorordozuzendari nagusi zela.

1987ko udal hautes-kundeen ostean, EuskoIrratia S.A. - RadioVitoria S.A.ko zuzen-dari eta koordinatzai-le nagusi izendatua izanzen, 1996 arte.

1988ko urtarriletik1996ra Radio Euska-di zuzendari, zuzenda-ri-koordinatzaile iza-teaz gainera.

1988an Ondo Mediamartxan jarri zuen Gan-guren, Miramon etaEstibalitzen antenakjarrita.

1996ko udaberriandimisio osoa aurkeztuondoren zuzendarinagusiari, Euskal Tele-bistara itzuli zen berri-ro, Miramon – Donos-tian lan eginez. Eta,besteak beste, Aire, airemagazina zuzendu etaaurkeztu zuen, AinhoaGoikoetxearekin, Berri-keta gutxi solasaldiakzuzendu eta koordina-tu, Esanak esan elka-rrizketak zuzendu etaegin, eta Telesaio bere-ziak deituen arduradunizan zen, 2003ko uztai-laren 21ean jubilatuzen arte.

Jardunprofesionalatelebistan


nak, baina guk, gauerako magazi-na prestatu behar izaten genuen.Egoera horretan, gure lantaldeaestu zebilen. Hiruzpalau hilabeteeman genituen horrela.

1985eko irailean AndoniAreizaga zuzendari nagusia lan-postutik kendu zuten eta infor-matiboetako buru Amatiño erebai. Administrazio Kontseiluanzegoen Jose Maria Gorordo ipinizuten zuzendari nagusi. Eta osti-raleko programa grabatzen ari gi-nela, hots egin zidan nirekin hitzegin nahi zuela esanez.

ETBko zuzendari izateko pro-posamena egin zidan aho betean.Greba egoera hartan ez nuenneure burua inola ere ikustenETBko zuzendari, eta hurrengoastelehenean ezezkoarekin joannintzaion. Gorordok, ordea, es-kaintza onartzeko eskatu zidan.Organigrama aldatuko zuela, ku-deatzailea eta pertsonalburu ar-durak sortuz. Laguntasuna izangonuela eta hartzeko lanpostua,erraz beteko nuela-eta hango ze-regina. Orduan, behartuta hartunuen zuzendari postua, bainagaizki pasatuta.

Zuzendari postua halabeharrezhartu, eta handik bi egunera pro-gramazioburu ere izateko agin-dua eman zidan. Eta azkeneanbiak hartu behar izan nituen,biak gaizki egiteko!

Esperientzia gogorra izan zenhura, bai, oso gogorra. Garai har-tan borroka horretan sartu nin-

tzelako lagun batek bidali zidantelegrama oso gogoan daukat:“Zorionak, hik dauzkak barrabi-lak, hik!”, esan zidan. Egia da,laguntza handia izan nuen, bainaoso gogorra izan zen.

Gorordok, bestalde, oso argijokatu zuen huelga arazoa hartanamaitzeko. Greba hartako supis-taile eta eragileei telebistakoaginte postuak proposatu zizkien,eta greba astebetera amaitu zen.

Josu Ortuondo iritsi zen geroagintaldi berriko zuzendari nagu-si, eta Miramonen ETBko delega-tu izateko eskaintza egin zidan; edo-ta bestela, Eusko Irratia S.A. –Radio Vitoria S.A.ko zuzendarikoordinatzaile izatekoa. Bigarrenhori onartu nuen, eta bederatzi urtepasa nituen egunero Bilbora joa-nez, aldi berean Radio Euskadikozuzendari bainintzen. Bilbainosamarra naizela esan izan didate,baina Bilboko lantaldearekin osoondo konpondu nintzen beti, egiaesateko. Jende irekia da oso, etaprofesionalki, Bilbo niretzat osoinportantea izan da.

Urteak igaro eta 70eko hamarka-da gogoratuz klandestinitateanlan egitearen xarma aipatu izanduzu, zera gaineratuz: “Askoz poli-tagoa da ezkutuan, kontroletikihesi lan egitea”…

Hori esatea ere utopiko samarrada ordea, orduan sufritzen zelako.Baina bai, bere xarma bazuen.Adibidez, Txiki eta Otaegi fusila-

[Askoren artean]

Gipuzkoako Oargi-kantolatu ohi zuen Ago-ra saria irabazi zuen1955ean, Noiz, amatxo?ipuinaren bidez. Elebe-rri laburra izena emanzioten.

Ehunka artikulu(Zeruko Argia, Goiz-Argi, Olatz, Deia) etagidoi idatzi zuen irra-tirako eta telebistara-ko, berrogeita lau urteluzetan zehar.

Joxe Lizaso: nere aldi-ko kronika. (Auspoa275). Ostiraleko Kroni-ka I - Inozentzio Olea(Auspoa 278). Ostirale-ko Kronika II - InozentzioOlea (Auspoa 279). SegiMugartegi (Auspoa282).

Estibalitz Robles-Aran-giz Estitxu. Bidegileak2001 (Eusko Jaurla-ritzako Kultura saila).

Iñaki Eizmendi Basarri.Bidegileak 2002. (Eus-ko Jaurlaritzako kultu-ra saila).

Teodoro GodofredoHernandorena. Bidegi-leak 2004 (Eusko Jaur-laritzako kultura saila).

Canción Popular Vas-ca: Euskal Kanta Berria.Ez Dok Amairu 2002(Euskalerria temática.Etor-Ostoa, 1999).

Azpeitiko zezen-pla-zak 100 urte. Herri kiroleta ospakizunak (Uda-laren eskariz).

Banka H i z t eg i a .

Jardunaidazle

modura


tu zituztenean Nuarbera joannahi izan nuen, hilerrira. Lanerabaino gehiago, bidean nola hartu-ko ninduten ikustera joan nin-tzen. Baina Urrestillara iritsi bai-no lehenago geratu ninduten Go-ardia Zibilek, geure jaiotetxearenpare-parean. Ez zidaten joatenutzi. Jaiotetxetik gora berriro eresaiatu nintzen, baina alferrik. Jen-de horrekin kontuz ibili beharrazegoen baina, joko hori orain iku-sita, polita zen. Eibarko 1962kogrebatan Maltzagatik, Arratetikedota Agiñatik herrira sartzensaiatu ginen, baina ezinezkoa zen.

Bertso jaialdietan gaiak euska-raz eta erdaraz eraman behar iza-ten ziren Delegación de Informa-ción y Turismora. Eta No emitible

esaten zuten hainbat gairen in-guruan. Orduan, hala-holako gaiilun samarrak eta esaerak erabil-tzen hasi ginen: “Odolkiak or-dainetan”, “Bista ona eta ikusiezin”… Joko ikaragarria ematenzuen horrek jaialdietan. Politazen, momentu horretan bizitzekobaino orain gogoratzeko polita-goa, noski.

“1976-2006 hautu baten kronika”DVDan zera diozu: “–Ni bizi nai-zen arte euskara ez da hilko…, bai-na, ño, ez dakit e!, nahiago okerbanengo”…

Kezka hori on Manuel Lekuonaksartu zidan barrenean. Azken ur-teotan ugaldu behintzat, ugalduda euskaldungoa. Zarautzen,

edota Azpeitian euskara askohitz egiten da. Baina Bizkaikoikastolen Ibilaldian, aldiz, trene-an joan ginen anaia eta biok.Geltokitik irten eta herri alderagindoazela jende asko kastella-noz hitz egiten ari zela ohartunintzen. Horrelako egun bateaneuskaraz hitz egin behar ez bada,noiz hitz egingo dugu ba! Ma-nuel Lekuonak esan zidanarekingogoratzen naiz horrelakoetan.

Esaldi horretan ere aipatzendut nahiago nukeela okerbanengo. Garbi daukat hori.Maiz esaten dugu gu bizi garenartean euskara ez dela hilko.Gure umeekin ere iraungo duela,baina zer izango ote da etorkizu-nean, hemendik ehun urtera?Beharbada askoz euskaldungehiago izango da.

Aurrezki Kutxa eta Ban-koetarako hiztegia 1976.

Julen Lekuona Bera-sategi – Bidegileak2006 (E.J. Kulturasaila, 2006).

Basarri I Bat-batean –Basarriren bat-batekosaio asko + Cdr. (Aus-poa 296 – 2006kootsaila.

Torreako Dama – Lour-des Iriondo Mujika. Bide-gileak, 2006 – E.J.Kultura saila 2006.

Joxe Mari AranaldeOlaondo– Gaztelukokabaileroa - Bidegileak2006 – E.J. Kultura sai-la.

Urrestillako Trikitixa:Auntxa eta Iturbideta-rrak, Trikitixa Zaleenelkartea.

Mattin eta Xalbador(Auspoa 301), AntonioZavalarekin elkarlane-an egin eta Urepelekoelizan aurkeztua.

Xanpun bertsularia(Auspoa 302), Xanpu-nen bertsu-bilduma.

Lourdes Iriondo- Anto-logiadiskoan elkarlana,Xabier Lete eta Donos-tiako Elkarlanean dis-koetxearekin, 2006.

Mattin Treku, Ahetze-ko urretxindorra – Bide-gileak 2008.

Migel Arozamena –Gipuzkoako nafar ber-tsolaria – Bidegileak2008.

Jardunaidazle

modura


Euskaraz kalitatea baino kanti-tate gehiago dagoela uste dut,gauza asko galdu baita. Ordea,hizkuntza bizi batean beti galdubehar da zerbait, beste bat ira-bazteko. Esan zaitut, ikusi dizut…,horrelakoak ugaldu dira. Halaere, nik nahiago hori gure arteangaztelera baino. Gramatika askoaldatuko da, baina berdin dio,hizkuntza bizirik badago aldake-tak izango dira…

Gatozen 2008ra. Auspoa edotaBidegileak biografia bilduma aipa-tu behar ditugu. Ez zara besterikgabe egonean egoteko jaio!

Jose Luis Lizundia eta biak kintoberekoak gara. Esanak esan tele-bista saioan laster jubilatuko gi-nela aipatu nion eta zera eran-tzun zidan, “–Hi, txo, jubilatu bai

baina erretirau inoiz pez”. Orainegiten ari naizen lanetan goza-tzen ari naiz. Askotan lan gehie-gi hartzen dut, egia esan. Asko-ren artean egin dugun Mixel Le-kuonaren biografia batekin ari

naiz buru-bihotz. Eguberrietara-ko atera nahi nuen, baina ezinizan dugu. Bestalde, beste hiru-lau lan badauzkat eskuartean az-kar hasi nahiko nituzkeenak.Egunero ordu asko pasatzen dutidazten, 7-8 ordu bai. Baina nirihori ez zait lana iruditzen. Jubila-tzen nintzenerako utzitako lanakdira horiek, hainbat libururenirakurketa bezalaxe.

Bidegileak lanari dagokionez,Mattin eta Arozamena prest di-tut. Noiz argitaratuko diren?Auskalo! Idatzi behar duenakdenbora gutxi izaten du eta argi-taratzen duenak nahi duen adi-na. Alderantziz beharko luke, ez-ta?

Auspoa taldeko biltze lanak,Basarriren artikulu guztien bildu-ma hasita daukat, ordenatzekedagoen Antonio Zavalaren ar-txibo guztia…

Eta zure biografia noizko?Titulua ipinita daukat, “Kontai-dazu, aitona”. Nire bilobari egin-dako kontakizuna izango da. Ha-mar urte egin eta hamaikara doa,eta txikitan ipuin asko eskatzenzidan, eta baita nik kontatu ere:Azpeiti aldeko Altzaporrurenak,

Hermoxorenak… Gure umetakoSacamantecasenak edota Oto eta

Pototorenak. Kontaidazu, esanezetortzen zitzaidan maiz eta hortikdator nire izenburua. Auskalonoizko, baina buruan daukat etazenbait gauza eginda ere bai…

“Bere hiletan izan nin-tzen, eta Loiolan emangenuen haren heriotza-ren albistea. 1962 urte-an Juan Goikoetxeajesuitak deitu zidan,astero biltzen zela eus-karaz irakurtzen etaidazten irakasteko tal-de batekin Azpeitian.Lan hori hartzeko eska-tu zidan, eta hiru urtezalfabetatze lanetan ari-tu ginen. Orduan R.Arregik Zeruko Argianidazten zituen idazlanakirakurtzeko ohituranuen, eta horren ingu-ruan jardun ginen behinbaino gehiagotan berri-ketan. Mirespen han-dia nion gazte argi hari,eta bere hileta egunean,Manuel Lekuonarekinhitz egiteko aukera izannuen lehenengo aldiz”.

MartinUgalde

“Ameriketatik etorrizenean ezagutu nuen.Ordurako irakurrita neu-kan “Unamuno y el vas-cuence” liburua. EtaEuskal Kontseilu Oroko-rrean ezagutu nuen gero.TVEko Y al fondo elhombre elkarrizketahorietako bat MartinUgalderekin egin nuen.Bere liburu gehienakbaditut. Ameriketatiketortzen diren euskal-dun gehienak bezalaxe,gizon dotore eta elegan-tea zen. Ez janzkeraaldetik bakarrik, pre-sentzia handiko gizonazen, buru argikoa, mai-tagarria”

RikardoArregi



1973ko udaminean ezagutu nuen JoxeMari. Abuztuko lehen egunak ziren.Zarautzen eguzkia gogotik hartu eta,udatiarren kolorez etorri zen bere des-

patxura. Itzal handiko profesionala zen. Askoestimatzen zituen Iriondok bertsolariak, kan-tariak eta trikitrilariak; eta estimu handitanzeukaten hauek Loiolako Herri Irratian zihar-duen esataria. Elkarrekiko estimua zen hura.Izan ere, ordu askokoa izan ohi zen Iriondo-ren lan-eguna. Goizeko bederatziak inguruanikusiko zenuen irratiko eskailera apurrak jais-ten, eta ilunabarrean utziko zuen bere despa-txua. Ilunabarrean edo..., beranduko batean.Bien bitartean, telefono-dei asko hartu, elka-rrizketak grabatu, testuak idatzi, Renault 12ahartu eta batera edo bestera mugitu... Neka-ezina zen. Batek baino gehiagok aitortu dubere ahalegina funtsezkoa izan zela bertsola-ritza-trikitrixa-kantagintzan. Areago. Hiruesparru horiek ez ziren izango ezagutu ditu-gun bezala, tartean Iriondoren bultzada egonizan ez balitz. Punta-puntakoak bezala biga-rren mailakoak, gazteak bezala adinean aurre-ra zihoazenak, guztiak hartzen zituen Loiola-ko estudio luzexka hartan. Kristalaz bestalde-

tik Jose Mari, grabaketaren arduradun gisa.Zintak artxibatzea ere bere zeregina izan ohizen. Ez da behar beste aintzakotzat hartu bereekarpena.

Mikrofono aurrean maisu zelako ibili ohizen era guztietako jaialdiak aurkezten, Txan-

ton Piperri opera bezala gai-jartzaile bertsola-riekin. Etorri ederrekoa zen, tranpaldoan,eszenategian eta irrati-estudioetan. Idaztenere trebea zen oso, eta idazmakina dantza-tzen ezagutu dudan azkarrena. Esku onekoazen arazoak konpontzeko orduan ere. Ten-ple onekoa, alegia; gutxitan zakartzen zena.Orduan ere izaten baitziren sesioak eta xex-trak.

Maixu handia izan genuen aldameneanbederatzi-hamar urtez. Gu, ikasle eskasak,ordea... Lerro hauen bitartez bat egin nahidut Atxumarriko baserrian hazi zen adiski-deari egiten zaion omenaldian. Bide luzeaegin duelako, eta emankorra euskalgintza-ren esparruan.

Aupa, tokaio!

Bertsolaritza,trikitixa etakantagintza

Joxe Mari OTERMIN

ETBko programa zuzendaria



Garai hartan dena zegoen

egiteko

Loiola Irratiko garai hura izugarri poli-ta izan zen, dena zegoen egiteko!Herria zain zegoen, euskararen etaeuskal kulturaren aldeko beharra

bazegoen orduan. Ez zen batere erraza izan,zailtasun handiak baitziren.

Jose Mari Iriondo, Karmelo Otaegi eta nineu izan ginen Loiola Irratiko lehen urte haie-tako oinarria. Lan eta lan eginez, esperientziahandia pilatu genuen eta esperientziak askolaguntzen du. Jose Mari Iriondoren parte har-tzea funtsezkoa da. Irratigintzan ezinbestean,eta euskal kulturgintzan zer esanik ez.

Irratigintzan sei orduko lan hitzarmena genuen,baina bataz beste, zortzi-bederatzi sartzen geni-tuen, ia-ia egunero lan eginez. Gogoa genuensobera. “Hau aurrera atera egin behar dugu” esal-dian laburbiltzen da energia hura guztia.

Jose Mari Iriondoazkarra eta argia da. Lehenurte haietan idazten zituen Andre-gizonakesketxmotz haiek oso politak ziren, arrakasta handiaizan zuten. Iriondo aipatzean gogoratzen dutalbisteak euskaratzeko garaian erraztasun ika-ragarria zuela. Entzulego zabala biltzen zutenprogramak jarri zituen martxan. Askoren arte-an, baserritarrei zuzenduriko Erein erein azia oso

ona zen, zer esanik ez Beti Jai magazina. Gaixoeta ezinean zeudenei begira martxan jarri zuenEzbearrean zorionprograma. Azken horren gida-ritza neuk hartu nuen gero. Entzulegoak deiakeginez eta mezuak bidaltzen parte hartzen zuen.

Garai hartan, etxean bakarrik egiten zen eus-karaz. Nire adinekoak ez zeuden jendaurreaneuskaraz hitz egitera ohituta. Nire jaioterrianerdaraz asko egiten zen, orduan. Neronek ira-kurtzea oso gogoko nuen, erdaraz eta euskaraz.Bestalde, irratia oso atsegina egiten zitzaidan.Beraz, irakurzaletasuna eta irratia gustuko iza-tea oso garrantzitsua izan ziren Loiola Irratianlanean hasteko probak gainditzeko garaian.

1960ko lehen urte haietan, herria esnatzenhasi zen. Herria ez zegoen lotan, baizik eta bel-durra zegoen jendeak asko sufritu zuen eta. Garaihaietan denuntzia piloa jasotzen genuen. Adi-bide bat jartzearren, errosarioa errezatzen zene-an Azpeitiko Jose Antonio Agirreren aldekoaipamena egiten genuen aldiro, denuntzia jaso-tzen genuen. Euskadiko lehendakari ohiaren alde-ko mezutzat hartzen zuten, eta guk aipatzengenuen gizon hura azpeitiarra zen! Zenbat JoseAntonio Agirre egongo ote zen orduan eta orainEuskal Herrian…

Itziar SAGARZAZU

Loiola Irratia



Jose Mari Iriondok Urola aldean entzunnuen esaera hura gogorarazten dit: lapi-ko guztietako burruntzalia. Loiola Irra-tian zebilen ezagutu nuenean. Eta

Lurdes Iriondo bere lehengusu txikiak Aizar-nan eman zuen kantaldiaren egunetik dutlagun, lagun leial eta eskuzabala.

Ez ditut Jose Marik egin dituen lan ugariaketa izan dituen erantzukizun eta kargu han-diak aipatuko. Bere kazetari senak harritunau beti: nolako oharmena, ikusmina, jakin-mina dituen ingurumarian gertatzen direngauzarik xeheenak ere jasotzeko eta nolakotrebezia duen gero entzuleei kontatzeko.

Baina Jose Mari Iriondo ez da euskarazkoirratiaren eta telebistaren aitzindarietakobat bakarrik izan. Euskal kulturaren bultza-tzaile eta suspertzaile izan da. Bertsolarilehiaketa asko antolatu zuen Loiola Irrati-tik, ezkutuko bertsolariak plazaratzeko etabertsotarako gogoa zuten gazteak ezaguta-razteko. Euskal kantagintzaren eragile izanzen, “Ez Dok Amairu” taldearen sortzaileta-koa, kantaldi askoren antolatzaile eta aur-

kezle. Eta bertsolaritza ez ezik, euskal kanta-gintza ere berak eraman zuen irratira. Ahalzuen neurrian, Etxepareren nahia betetzealortu zuen Jose Marik: “Heuskara, ialgi adiplazara”.

Iriondori badiogu beste zor bat ere, ordea.Ez ditu bertsolari, kantari, artista eta idazlegazteak bakarrik bultzatu. Belaunaldien ar-teko lotura egiten ere saiatu da. Gerra etadiktadura luzea tarteko lehengoen berririkgabe haziak izan gara. Mundua gurekin hasibalitz bezala jokatu izan dugu. Baina okergeunden. Izan zirelako garela, erakutsi nahiizan digu Jose Marik, lehengo jende interes-garri asko elkarrizketatuz. Ez da berriketa-koa Jose Marik horretan ere egin duen zubi-gintza.

Lanerako gogoz eta sasoian dago oraindikJose Mari Iriondo. Lapiko batzuetako bu-rruntzali izan daiteke oraindik. Ondo bainohobeto merezia duen omenaldi hau, beraz,lanean gogotsu jarraitzeko eta burruntzaliaastintzeko bixigarri eta pozgarri suerta be-kio.

Lapiko guztietako

burruntzalia

Mikel ATXAGA

Idazle eta kazetaria



Euskarazko irratigintzaren urrezko ahotsa

Jose Mari Iriondoplazagizona da, argiaeta gizalegekoa. Haren hitz jariodotoreak badaki nola iritsi entzule-aren bihotz-gogoetara. Izan ere, dau-

kanari dario eta ume-umetatik datozkio JoseMariri komunikaziorako etorria eta bokazioa.Hain juxtu, jaiotetxera Telefunken handi batekarri zioten une beretik. Irrati aparatu harenjardun magikoak liluratuta utzi zuen hamarurteko mutil koxkorra. Ilunabar hartako goza-mena, bizitza profesional oso baten iparrorra-tza bilakatu zitzaion berari; eta hala suertez,gozaldi ederrak ekarri dizkigu hurrengo belau-naldiko irratizaleoi.

Baina irratiko kazetari izateko ahots ede-rraz gain, beste gaitasun batzuk ere behar di-ra. Belarri fina esaterako. Solaskideek diote-nari arretaz erreparatu behar zaio elkarrizke-taren hariari segi eta tira egiten jakiteko.Belarri fina behar da, hizkuntzaren sekre-tuak ikasi eta haren ñabardurekin jolas egi-teko; entzumen landua behar da, kontaki-zuna musikaz girotzeko eta apaintzeko. Irra-tiz zabaldutako milaka elkarrizketa daude,horretan guztian Jose Mari maixu dela era-kutsi dutenak.

Adimen zorrotza ere bai, noski. Inteligen-tzia. Eta etorkizun-sena. Eguneroko saio,emanaldi edo elkarrizketatxo hori, geroraaltxor bilakatuko dela igarri eta jakitekogaitasuna. Alde horretatik, Jose Marirenbiltze eta katalogatze lana benetan oparoaeta bakana da. Urregorria balio duten artis-tak ikusten eta baloratzen jakin izan du kul-tura ofizialak baztertutako arloetan.

Baina hau guztia hutsa litzateke bihotzikgabe. Sentibera ez denak ezin du beste ino-ren barrena hunkitu. Jose Marik berriz, he-rri-kulturaren taupadak sentiarazi dizkigubihotz-muinetan. Etxeko sukalde barreneanjaso ditugu bere eskutik Oteizaren teoriaestetikoak, Barandiaren aurkikuntza antro-pologiko eta etnografikoak, Ez Dok Amairu-

ko kantarien poemak eta askatasun garra-siak, bertsolarien herri-filosofia, umorea etanegarra, trikitixaren alaitasuna, herri kiro-len indarra. Amerikarrak ondo baino hobe-to ibili ziren Frank Sinatrari “The Voice”,hau da, Ahotsa, titulua eman ziotenean. Sa-rri pentsatu dut euskarazko irratigintzarenahots dotore eta heldua, gure “The Voice”,gure Ahotsa, Jose Mari Iriondo dela.

Odile KRUTZETA

Euskadi Irratiko zuzendaria

Kazetaritza jardunetikeuskal kultura eraginez

Zarauzko herriak esker onez

EUSKARA ZERBITZUA

rikardoarregikazetaritzasaria.eus › assets › 1241511f › pdf_5b1501fd15b1a.pdf · Jose Mari...

Documents

Transcript of rikardoarregikazetaritzasaria.eus › assets › 1241511f › pdf_5b1501fd15b1a.pdf · Jose Mari...