Porto Alegreko eta Davosko Foroak: globalizazioaren bi alderdiak

1 9 3 6 K O G U D A K O K A N T U A K

GERRA ZIBILEKO BIZIPENEN"1936-37ko gudaz bage-nuen kronika ederrik, bage-nuen argazkirik, bagenuenfilmerik, baita afitxa edokartelen bildumarik ere.Bagenuen, funtsean, irudi-teria bat. Baina iruditeriahori mutua zen (...).Kanturik gabeko guda izandugu 1936-37koa, harik etaJoseba Tapiak diska hauegin duen arte..."Joseba Tapiaren ((Agur

Intxorta Maite" (1936-37kogudako kantuak) diskoarensarreran paraturiko hitzakdirá, Koldo Izagirre idazlea-renak. "GaztelupekoHotsak"en eskutik kaleratu-riko lan hau oilo-larrua jar-tzeko moduko lekukotasunhistorikoa da. Guda garaikoagiri grafikoak dokumentusoinuduna bihurtu du"Tapia eta Izagirre" biko-teak. Poetak -Izagirrek,kasu-, bizia eman lezakeadjektibo berri batengatik.Musikariak, berriz,-Tapiak, kasu- poetak aur-kituriko hitzei nota egokiakjartzeagatik. "Trikitixa bestearma bat izan zen" gudahartan. Idazlea eta trikitila-riaren lana lekuko.

Testuak: Mikel AsurmendiArgazkiak: Gaztelupeko Hotsak

Gudak iraun zituen hamabi hila-bete haietan herritarren mobili-zazio izugarria gertatu zenEuskal Herrian. Garai hartan,

idazle kultuez bestera, idazle anonimoeketa herrikoiek idatzi zuten gerraz etagerrak sortutako sentimenduei buruz.Etxean, erretagoardian nahiz frontean:"Kantutegi antifrankista bat dago, izuga-rri aberatsa, guk usté ez genuena. Hbripaperean dago. Horretan bertsolaritzaklaguntza handia ematen digu, idaztekomolde bat da. Idatzi nahi duenak, eskola-tu ez den batek, badauka molde herrikoibat idatzi ahal izateko, poesía egin ahalizateko. Horretan bentaja handia izaneta horregatik hain da aberatsa, jendeasko derrepente bihurtu zen bertsolari;paperean, noski', azaldu digu Koldo Iza-girrek.

ARTXIBOKO LAN ARTATSUA.Guda garaiko testuak bilatzerakoan, bere-ziki, artxiboetara jo dute egileek; garaikopublikazioetan arakatu dute, besteakbeste. Alderdika sailkatu beharko balitz,EAJ-PNV, ANV-EAE eta AlderdiKomunistaren testuak nagusitzendirá: "Batzuetan alferrik, beste batzuetan,gutxi usté ez genuela, gauza interesga-rriak aurkitu ditugu. Esaterako, AlderdiKomunistaren 'Euskadi Roja' aldizka-

rian eta beronen 'Herri' gehigarrianhainbat testu aurkitu dugu. Komunistakeuskaltzaleak ziren, oso ale gutxi topatudugu, baina interesgarriak. Logikoadenez, gerra garaia izaki, kontzentrazionazionaleko espirituz idatzia, erresisten-tzia giroan, poema asko ez dago, bainamaila handikoak; anonimoak denak".

Alderdien aldizkarietatik at ere hain-bat testu aurkitu dute, lehendik idazlezirenenak: Juan Ezenarro eta Joxe MariLopetegi Írundarrarenak edota TelesforoMonzonenak. Beste zenbait idazle kultu-ren testuak ere bildu dituzte. Xabier Ira-tzeder orduantxe hasi zen idazten -disko-an ez da bere testurik ageri, baina ba ditugudari buruzko testuak; "Gernika" sona-tua, kasu-. Salbatore Mitxelenak "Gor-putz dago gudaria" kantuan Lauaxetari(Esteban Urkiaga) gorazarre egiten dio,kasu. "Diputatu fina" testua Ibarnegarairizuzendua da, Hegoaldeko batek idatzialiteke. Gure solaskideek ez dakite ñorizan zen egilea, testua anonimoa da.Horrek era berean, gerra hark Hego etaIparraldea hartu zuela erakusten du.

Euskal Herriko artxiboetan sakabana-keta handia ornen dago, eta batetik beste-ra ibili behar izan du bikoteak. Lantegihorretan Koldo Izagirre aritua da berezi-ki, liburutegiko "sagua" izaki; badaki ñorizan daitekeen egile hau edota zeri eran-

2002ko otsailak 17 • ARGIA

K U L T U R A

SOINU BANDA

tzun diezaiokeen beste testu horrek.Berak burutu du lan hori nagusiki, lanartatsua: "Mikrofilmak ikusteko tresnakez dirá ibiltzen beti, eta erreprografiek ezdute beti funtzionatzen; esperientziabehar da. Kanpoko lana dago bestalde,zaharrekin hitz egitea, bertsioak batekineta besteekin kontrastatzea, eta abar.Horretan Josebak nik baino lan gehiagoegin du ".

Orain arte bildu duten materialarekinliburu bat osa zezaketen. Hau da, liburubatean bildu eta argitaratuizanez gero, guda zibilgaraiko testuen dispertsioabildu zezaketen neurrihandi batean. Hala ere -solaskideen iritziz- testuakliburuan argitaratuak izaki,zaletu edota élite batengana baino ezziren iritsiko: "Beharbada, egun bateanliburu batean aterako ditugu, corpasosoa eskura eduki ahal izateko. Diskokotestuak topatu dugun materialaren mos-tra bat besterik ez dirá. Kanpo utzi dugu-na ere hau bezain anitza da. Exiliokokantuak, gutunak, egunkariak... Ordea,testuentzako hoberena kantatzea délapentsatu genuen, kantuak bihurtzea. Tes-tuak ezagutarazteko tresna egokienamusika zela erabaki genuen ".

Maila oneko bertsolariak eta idazleak

• Trikitia guda arma

"Kaskoa daramanatrikitilaria da"

Trikitixa zeraman gudaria, dis-koan agertzen den bainoargazki gehiagotan agertzen

da; askotan, kaskoa daraman bakarratrikitilaria da. Trikitixa, Europan ger-tatu zen iraultza baten erdian agertuzen orduan; soinuak hartu zuen lekuaEuropan. Instrumentu inportanteazen, orkestra baten lana egiten zuela-rik. Gerra suertatu zen eta guda kan-tuak laguntzeko eta armonizatzekoizugarrizko funtzioa bete zuen, guriguda arma bat izan zela gustatu zaiguesatea. Egoéra zailetan kantatu egi-ten da, soinua tartekoa zen orduaneta orain niri egokitu zait jotzea #

JOSEBA TAPIA

topatu dituzte. Garaian eta egoeraren pre-saz idatziagatik, idazle hauek kantuhilezkorrak egin zituzten; onak eta uler-terrazak. Toki ezberdinekoak dirá tes-tuok eta ondo transmititzen dutenak ten-tsioa eta egoera: "Alde horretatik, testuekustekabean harrapatu ninduten, zeingaurkoak diren harritu ninduen, bertso-en hizkera freskoak, alegia", dio Koldok.Baita hau ere gehitu: "Zenbait testuHorraztu beharra izan dute, berrinterpre-tatu beharra ere bai, kontu handiz, noski.

D Joseba Tapiak bere osabarengandikikasi zuen trikitixa jotzen. Osabak, berriz,

Jazinto Rivas "Elgeta"rengandik

'Kajistek' ez zekiten euskaraz, erdaldu-nak ziren. Eta ez bakarrik 'u' eta 'n'arteko akatsak, larriagoak ere badira,eta interpretatu behar izan dugu zenbaitunetan. Orduan ez zen euskarazko pren-tsarik, euskara atol tixki bat zen, pentsanazionalista erdarazkoan "

"ELGETA'RENGANDIK JASO-AK. Joseba Tapiari gaia asko interesatuzitzaion. Bere aburuz, -Gipuzkoa eta Biz-kaiko trikitilarien munduan bereziki- tri-kitiaren aita bat baldin badago, huraxe

"Elgeta" da: Jazinto Rivas Sanz. "Elge-ta"k 31 urte zituen gerra etorri zenean;milizianoa izan zen: "Trikitilari helduazen orduan, gerra garaian erejoko zuelapentsatzen dut. Zirrara eta intriga han-dia sortzen zidan zerjoko edo kantatukoote zuen jakiteak. 'Elgeta 'ri buruz, gerraosteko garaian baserriz baserri ibili zelakenduta, ezer askorik ez dakigu ".

Tapiak bere osabarengandik ikasi zuentrikitixa jotzen. Osabak, berriz, 'Elgeta'-rengandik. Garai hartako melodia erreper-

torio bat ikasia zuen aspaldi,eta orain 'Elgeta'ren melo-dia eta obra areago aztertuizanak berebiziko pozaeman dio Lasarteko trikiti-lariari.

Joseba Tapiak dioenez,"Elgeta'Vengandik jaso zituen doinuaketa melodiak barnebilduta zeramatzangazte-gaztetik. Dantzan aritzeko melodiahauek ez ziren Euskal Herriko berezkomusika tradizionala. José Maria Garatekidatzitako "Berun konpittak" kantua izandugu hizpide, musika herrikoiaz joa etakantatua: "Hori Gaztelako jota bat daseguruenik, tradizionaltzat jotzen ditu-gun horietako bat. Ebrotik behetik etorrizaigun horietakoa iruditzen zait. Jotahauek antza izugarria dute Gaztelakojotarekin, eta jotzen ditugun pasarte asko

2002ko otsailak 17 • ARGIA

9 3 6 K O G U D A K O K A N T U A K

,-,»

Melodiak

"Trikitiak ez diráaldatu "

Elgeta'rengandik jasotako melo-diak aztertu ditut, dantzatzeko-ak. Ez zen, berez, Euskal

Herriko musika tradizionala, baizikmemento hartan festak egiteko era-biltzen zituzten modako kantuak, ziu-rrenik, irratietan entzungo ziren tan-goak, pasodobleak... Tradiziozaharragora jo baino, garai hartan zererabiliko zen imajinatzea eta asma-tzea pentsatu dut. Egokiago irudituzait erritmo horiek lantzea. Garai har-tako trikiti zaharrak erabili ditut,suertez eskura ditudanak. Trikitiak ezdirá aldatu, berdinak jotzen ditugu;akordeoi kromatikoak aldatu dirá.Trikitian berrikuntzak egin dirá,baina jotzeko sistema berdina daoraindik. Donostian egindako soinuzaharrak erabili ditut, 1900ko hasie-rakoak, eta imajinatu dut halako doi-nuak joko zituztela £

JOSEBA TAPIA

• Trikitixa infernuko hauspoa, baitagudarako hauspoa ere.

D "Dantza libre etadantza lotuaren arteko

'gerra' izan zen,dantza lotua debekatuazegoen eta pasodobleeketa tangoek bikoteak

batzen zituzten"KOLDO IZAGIRRE

berdin-berdinak dirá ".Musika horren eragina sartzea egokia

iruditu zaio Tapiari, entzuteko eta kanta-tzeko moduko erritmoak dirá, erraz kan-tatzen direnak; hori bilatu ornen du. Kon-tzertu batzuk eman ditu honezkero etajendea gogoz lotzen da kantuari, "trans-misioa zen inportantea, ez esperimentuarmonikoa"'. "Elgeta" espetxean egonzen eta giro hartan zer joko zuen jakinmi-na sorrarazi dio: "Elgetak zer joko zuenimajinatu nahi izan dut, doinuak horrela-koak izango ote ziren nago...". Musikal-ki, tradizioaren alde garrantzitsu bat eka-rri du Tapiak, eta diskoa bilduma moduraulertzen du, "Normalki, tradizioko kan-tuak XVII. eta XVIII. mendeko kantuetankokatzen ditugu, eta kanpoko doinueneraginak ez ditugu tradizionaltzat jotzen.Hala ere, jendeak erritmo hauek urteaskotan kantatu eta dantzatu ditu EuskalHerrian". Izagirre zorrotz tartekatuda: "Gerra honetan dantza libre eta dan-tza lotuaren arteko 'gerra' izan zen, bes-talde, dantza lotua debekatua zegoen etapasodobleek eta tangoek bikoteak batzenzituzten".

Ez ornen da samurra izan diskoa egi-tea, egindakoan erraz ikusten da, baina,hasieran kokatzea kosta ornen zitzaionTapiari. Oro har, bertso doinuak izanik,erraz antzean egokitu ditu trikitilariak,koplen eta bertsoen neurrian lan egiteakerraztasun bat eman dio. Zailtasun gehia-go izan ditu egitura libreak musikatubehar izan dituenean: "Tamalez, erritmolibre horiek ez zaizkigu iritsi, lau bainoez dirá doinu herrikoak 'Berun Konpi-ttak', 'Mola eroria', 'Gernika' eta'Gerrako gure ibilerak'. Batzuetan, iro-niak tonu maiorretara eraman ñau etakalejira moduan jotzera, beste batzuetanoso doinu tristeak dirá eta hobeto deskri-batzen dirá ".

zen Atarrene?

"Deskubritzekobeste atal bat"

Posible ote da Donostian gerragaraian oso ezaguna zen per-tsona bat, alegia, "El Día"

egunkarian kronika politikoa egitenzuena -euskaraz-, San Lorentzokalean jostundegi bat zeukana,inork ez jakitea ñor izan zen? Kro-nika mordoa utzi zuen. "La Cons-tancia" aldizkarikoekin -integristak-izugarrizko eztabaidak izan zituen."La Constancia"ri esker dakigu jos-tuna zela, integristek salatzen baitu-te berean. "Atarrene" EAJkoa zen,"El Dia"n egurra ematen zien espai-nol integristei. Berak idatzia du"Nere dendatxo txiki maitea / dute-la dena lapurtu... ". Halako pertsonainportantea 1935-36an, halako kan-tak egin zituena, eta ez dakigu ñorden! Hor badago deskubritzekobeste atal bat, "Atarrene" ñor zenaztertzea. Ea zaharrek gogoan otedaukaten aztertzea, alegia. MariaDolores Agirre idazleak ezagutukozuen, baina hila da %

KOLDO IZAGIRRE

Tapiaren ahotsaz gain, SebastianLizasorena "Gernika" eta Mertxe Oli-den-ena "Len amar lagun giñan etxean"entzun ditzakegu: "Pentsatu nuenSebastianek bertso horiek behar dutenzirrara ezin egokiago emango zuela.Mertxe Oliden Oriokoa da, 55 urteditu; gure lagun baten ama da. Lehe-nengoen modura kantatzeko beste erre-gistro bat du. Emakume honen ikuspe-gia aproposa iruditu zaigu tentsioakdeskribatzeko, kantu hori bere ahotseztratatzeko "

Ahotsa da kantarien arma, trikitila-riena, berriz, trikitia. Gerra garaian, tri-kitia gerra arma izan zen. Argazkibatean , trikitilaria tiratzeko jarrerandago -Berun konpittak-edo-, gudarieihauspo ematen. Beste argazki batean,soinua daraman gudaria kaskoarekindagoen bakarra da, "musikaria sukal-daria bezalaxe zaindu behar déla esannahi du horrek " gehitu du ironiaz Jose-ba Tapiak %

2002ko otsailak 17 • ARGIA

K U L T U R A

Musikaria eta idazlea

"Oso interesgarria da testu literarioen eta tresna herrikoien arteko konbinazioa"

Zer dago, bada, Koldo Izagirre etaJoseba Tapiaren artean? Koldorenhitzak dirá hauek: "Komunikazio on

bat. Joseba niregana etorri zen, estilozaldatu nahi zuela, bakarkako lan batzukegin nahi zituela, esan zidan; aspaldikoasmoa zuela. Ohore bat izan zen Tapiarenmailako musikari bat niregana hurbiltzeaeta letra batzuk eskatzea. Hor sortu zenbion arteko harremana".

Orainokoan landutako harremanaemankorra izan da, agidanez. Izagirreribiziki gustatzen zaio kantagintza: "Literatura egiten dugunok,idazleok, gure letrak pianoz eta txeloz interpretatu behar lirate-keelako ustea daukagu, kamarako tresna kultuetan entzun nahiizaten ditugu. Hala ere, ñire ustez, trikitixa oso baliabide inte-resantea da kantuak egiteko; testuak derrigor 'patxangeroak'izan gabe. Testu literarioen eta tresna herrikoien arteko konbi-nazioa oso interesgarria zait", gehitu du Koldok.

"Nik ez nuen Koldo pertsonalki ezagutzen, berak egitenzuena irakurtzen nuen, poeta nahiz artikulugile bezala. Bereironía eta bere jarrera kritikoa gustatzen zitzaizkidan. Gehia-go ezagutu gabe hurbildu nintzen Koldorengana ", dio Tapiak,beren arteko ezagutza artistiko nahiz pertsonala agertuz.

Joseba Tapia eta Koido Izagírre.

Konexio artistiko ona sortuzuten. Harreman horren lekuko"Apoaren edertasuna" eta "Quebec"diskoak dirá; eskainitako ikuskizu-nak tarteko. Aurreko disko horienzuzeneko hainbat agerraldi elkarre-kin burutu izan dituzte:"Konturatunintzen literaturak izugarrizkoahalbideak ematen zizkigula musi-karioi, edo gurí trikitilarioi, esate-rako. Alegia, soinu txikiak ez duelabakarrik kopla zaharrak kantatzeko

balio", dio Josebak.

Komunikazioa eta desioak bizirik mantendu dituzte."Agur Intxorta Maite" diskoa, lekuko. Disko hau besteemaitza bat da, ordea. Koldo Izagirreren ibilbidea ezagutu-ta ez da harrigarria diskoa gauzatzeko motibazioak imaji-natzea. Idazle honek hainbat arrazoi dauka testu mota hauezagutzeko, testu zaharren zale da oso. Gerra aurreko lite-raturaren kritika eta garai ilunak ondo ezagutzen ditu Izagi-rrek: "Nik banekien hor bazegoela altxor bat, usté ez zena,izugarrizko interesa daukana, gerra garaiko poesía da.Gerrako 11-12 hilabete horietan sortu zena. Oso interes-garria da, gaia berriak dakarzkielako gurepoesiara" %

• "Elgetak zer joko zuen imajinatunahi izan dut", dio Tapiak. euskadirratia S 1 euskadigaztea S^ radioeuskadi S^ radiovitoria

2002ko otsailak 17 • ARGIA

1 9 3 6 K O G U D A K O K A N T U A K

• Joxe Mari Lopetegi

Errepublikanoenbertsolaria

Ez zen baserritarra, karrikansortua eta hezia zen, ezzituen apaizak maite izan eta

gorroto izan zituen betiro errege-erreginak eta monarkiazaleak.Maite zuen errepublika eta sutsukiborrokatu zen harén alde, goizohartu zen etsaiak baino hobezuela lagunak bildu, eta munduguztia eduki zuen gogoan berelanean; igeltsero enpresaria izanzen, baina umil iraun zuen beti,harrokeriarik gabe, jende xumea-rengandik hurbil.

Politikan hartu zuen parte,herriko zinegotzi, mitinetako ber-tsolari, baina plaza gaineko ohol-tzak éz zuen itsutu eta bere ideolo-giari leial bizi izan zen beti. Gizontxiki xamarra zen, afablea etaumore handikoa, eta barruak agin-tzen zion modu hoberenean, ede-rrenean, bertsotan, agertu nahi izanzuen herrian eta munduan.

Bertsotan ospatu zituen ongibukaturiko lanak, bertsotan aur-keztu zituen amets eta proiektupolitikoak, bertsotan agurtu zituenlagunak eta bere gogoko guztiak,bertsotan despeditu zuen fronteanhildako semea, bertsotan madari-katu zituen erregezaleak, eskuin-darrak, naziak eta faxistak, bertso-tan zabaldu zuen bihotza. B'ertsoumila zen harena, sentitua, biziaeta dotorea batzuetan, traketsa etamótela askotan.

Bere buruari bezala, laurogeiurteko ospea agindu zion TxirritakJoxe Mari Lopetegi bertsolari irun-darrari. Oroitzapenen bidea erago-tzi diote, ordea, bertsolaritzarenhistorialari ofizialek eta harentzatbegi samurrik ez da oraindik agerisorterrian berean, Irunen. Merezidu, baina, Lopetegiren berri jakindezagun. Euskal Herria merezi duLopetegik; Lopetegi merezi dugueuskaldunok, zer esanik ez irunda-rrok 0

JOXAN ELOSEGI

Zergatik ez dirá testu hauek orain arte agertu? Galdera horijalgizaigu. Beste solaskide batek, Joxan Elosegík, garai hartako bertsolaiibaten etretratua eskaini digu gainera.

AZKEN PROTAGONISTAKHILTZEN ARI DIRÁ

Bestelako faktorerik erebadago, apika. Unibertsitateaizan dugu hizpide, gure histo-riografía nolakoa den ikusibaino ez dagoela azpimarratudu Izagirrek. Inor gutxikbaliatu izan baititu gudakokantuak. BakarrenetarikoakManex Goienetxe eta VincentGarmendia izan dirá, Baiona-ko eta Bordeleko Unibertsita-teko irakasleak. Gure historio-grafiaren adierazle bat duguhor, entziklopedietan ez dirákantuak ia-ia azaltzen.

Begi bistan denez, 1936-37ko gerra ez zen kanturikgabeko gerra, aitzitik, egoeragogorretan kantatu egin ohida, eta kantu asko geldituzaigu garai hartatik. Galdu edoezkutatu egin ziren, ordea?

Guri iritsi zaigun bakarrenetariko bat"Eusko Gudariak" da. Badago beste fak-tore bat ere Izagirreren ustez: "Gerraoste hartan, testuak ez ziren erraz esku-ratuko. Eta zertarako bildu, ezkutatzekobaziren? Argitaratzeko aukerarik ezzegoen. Ez dago ardura eskasa edo axo-lagabekeriarik inori zehazki leporatze-rik; hainbat faktore izan zitekeen tarte-ko. Esaterako, zenbait bertsolarik beren

koplak ez ateratzeko interesaizango zuten. Gerra kontuaktarteko eta galtzaile izaki,kontu, beraz".

Euskaldunon memoria ezda eskasa izan, beraz. Bestealderdi hau ere gogoratubehar da: erresistentzia batekaurreko erresistentzia estalizuela. Gerra osteko belaunal-di berri bat heldu zen eta berekantuak sortu zituen, testuedo doinu berriak, dio Kol-dok. Hala ñola, "Lehenengobatean, kalearen erdian", "Ezkanta beltza" edota "Egun da

Joxe Mari Lopetegi bertsolari irundarra.

Zergatik ez dirá testu hauek orainarte agertu? Solaskideek eregaldera bera egiten diote berenburuari, jakina. Horren ihgu-

ruan hipotesiak besterik ez dirá,baina: "Egoera aproposago bat ez dela-ko orain arte suertatu, akasol Edo jen-deak ez ditu gogoratu nahi izan, gerragaldu genuelako ", dio Tapiak. Koldok,berriz: "Irabazi izan bagenu... ".

• Joxan Elosegi irundarrak ondo ezagutzendu Lopetegi bertsolaria izan zenaren bizitza

2002ko otsailak 17 • ARCIA

K U L T U R A

Iñigo Aranbarri, idazlea

"Galtzailearen dohaina"

Iragan mendean erreparatzen hasita,ez dago Hegoaldearentzat 36kogerra bezalako harririk bidean.

Alde batetik, neurri hartako giza trage-diak, parekorik izan ez duelako. Beste-tik, berriz, neurri hartako gerra batekkontzientzia nazionalaren suspertzeanizan zuen garrantzia, erabatekoa izandelako. Ikasgaia latza da: beharbadabeharrezkoa da galtzaile izatea histo-riaren benetako neurriaz ohartzeko...

Irabazleen harrokeriak, ikustendugu, nekez dio honi utzi deus ikusten. Bake usainean, gau-zen eternotasunaz sinetsita bezala segituko du gure plaza etakale izenetan beste ehun urtez. Bitartean, gerraosteak suposa-tu zuen gau beltza (ahanzturaren hegemonía) zikintzen ahale-gintzen, lan gaitza egon da ikusi nahi izan duenarentzat.

Ez da erraza. Berreraikitze historikoan, egin da zerbait.Hugh Thomasek eta gainerako historialari atzerritarrek eginda-ko ikerlanek lagundu digute argia ematen. Baina asko dago egi-teko. Historia giza neurrira ekartzeari dagokionean, berriz, denadago egiteko. Unibertsitateak, ezin gaitu, ez, honetan lagundu.

Ahoz ahoko kontakizunetara zigortua, drama kolektiboaetxe zulora baztertua, bakanak dirá gerrak ekarri zuenareninguruan euskaldunak aurki ditzakeen lekukotzak. Horrexe-

gatik hartzen dute berebiziko garrantziaLarrekok, Salaberriak, Atañok, BasilioPujanak, Patxi Lazkanok, BalendinEnbeitak edota oraintsuago, Isasmendikidatzitako testigantzek. Bai, anoa arinhonekin ibili behar izan dugu irabazleentankeen kontra. Historiografiak bai,baina beti zikindu izan gaituzte nahibaino gutxiago lehen pertsonan idatzita-ko historia liburu ederrok... eta behardugu.

Behar dugu, letra larriz idatzitakohistoriak ez bezala, letra xumera ekarritako historiak baduela-ko beste zera bat. Ahots pertsonalek historia liburuek ezbezala azaldu izan dituzte datak, gertaerak hurbilagoko egitendizkizute, min eman arte hurreratzen dirá, eta sarritan, emo-zioa ez dabil urruti. Gizakia da, gizakiari deika ari dena.

Baina lehen pertsonak, badoaz. Eta eurekin dokumentue-tara pasatu ez diren emozioak. Joseba Tapia, "Agur Intxortamaite"rekin, orain arte inor gutxik egin gabeko bidean barre-na partitu da. Inoiz emozioz idatzi ostean loaldi gozoan egondiren testuak batu, eta berriro emozioz plazaratu ez ezikentzuleengan emozioa ere sortaraztera. Hori du galtzaileakdohaina. Irabazi izatera, ez genuke ez, seguru, Joseba Tapiabat izango... #

Santi Mamiñe", azken hau, Xabier Etxe-barrieta "Txabi" hil zutenean beste testubatez kantatu zena. Horrek aurreko tes-tuak ahantzarazi zituen, nolabait. Kon-parazio batera, frankismoaren kontrakoerresistentzia espainolaren kantuekin ezzen gauza bera gertatu:"Ay Carmela","El Quinto Regimiento" edota "En elFrente de Toledo" kantuak entzun dirá;haien ostean ez zen-eta berririk agertu.

Anartean, garai hartako azken prota-gonistak hiltzen ari dirá, eta dauden tes-tuak galtzeko arriskua dago. Gelditzendiren lekukoek koplak badakizkite."Eusko Gudariak" kantuaren bi koplazeudela usté genuen, baina askoz gehia-go aurkitu dute Basilio Pujanari esker.

Artxiboko lana eta kanpo lana uztar-tzen denean oso emaitza interesgarriaksortzen direla frogatu ahal izan duTapiak. Tapia Basilio Pujana eta Elo-rrioko apaizarekin -Juan Gallastegi-egon zen. Azken honek oraindik gogo-ratzen duen gerra azaldu zion, kopla batgogoratzen zuen, txikitan Elorrion zego-

enekoa. Frontera joaten zirenean, guda-riak kantuz entzuten zituen. Gallastegik;kopla berri bakarra erakutsi zion, eta

D Hona gogoratu beharden gerrako beste aspek-

tu bat: "erresistentziabatek aurreko erresis-

tentzia estali zuela"

gehiago egon zitezkeen susmoak hartutaPujanarengana jo zuen Tapiak. BasilioPujanak mordo bat kantatu zizkion.

JOXE MARI LOPETEGI. JoxanElosegi irundarrak eskaini digu Lopetegibertsolariaren erretratu grafikoa, baitaharén irudia edo argazkia eman ere. Ber-tsolari hau Irunen jaio zen, 1875eko api-rilaren 13an, Santiago kaleko lehenetxean. Irundarrak zituen gurasoak, Joxe

Lopetegi -etxe hartan bertan sortua- etaAntonia Olaizola, baserritarra. Santiagokarrika baserrialdea zen, zazpi mila hiri-tar zituen Irun hartan; herri euskaldunazen 1875eko Irun. Honela dio Joxan Elo-segik: "Lopetegi bertsolari politikoa izanzen, ekintzaile errepublikanoa izateazgainera bertsolaria ere bazelako: gutxikbezala jakin izan zuen bertsoa ideien etaprograma politikoen alde jartzen ".

193 lko abenduaren 13an, Lopetegiriegin zioten omenaldian, bertsozko erre-tratu sorta bat egin zion Txirrita bertso-lari handiak. Hona lehen erretratu grafi-koa:

"José María Lopetegi dueuskaldun batek graziyaigeltseruen kontratista da,Irunen jaio ta aziyaomena bat oso ederradegu orrentzat asiyanik bertsuakiñ goratuko detal nezakien guziya ".

2002ko otsailak 17 • ARGIA

1 9 3 6 K O G U D A K O K A N T U A K

M Inbasioa eta exodoa

"Hauek sartuzirenean...!"

Ez dakit euskaldunon artekogerra izan zen. Ñire gurasoakgerra pasatakoak dirá eta beti

esaten dute: "Hauek sartu zirenean!"Inbasioaren kontzientzia eta senti-mendua izan dute. Donostian faxista-ren bat egongo zen, baina faxistaksartu zirenean ez zegoen inor kalean.Dendak irekiak bai, behartuak. Exo-doa izan zen eta desertzioak. Behartuasko ere, eta haiek kontradikzio han-diak izango zituzten beren sentimen-duak espresatzeko %

KOLDO IZAGIRRE

GERRAREN IKUSPEGIAK."Eusko Gudariak" edo antzeko kantuakdirá gehien entzun ditugunak, erregimen-tuen ereserkiak, esaterako. Disko honeta-ko kantuak beste gauza bat dirá, ordea.Bertan, tropak berak, e.rre|istentziak,erretagoardiak idatziak daude, edo ospi-taleetan idatzitako testuak :"Egoerahorretan egoteak idatzi beharra dauka,idaztea inportantea izan zen. Gernikaerraustu ondoren animatzeko, moralaaltxatzeko, etsaiak lokalizatzeko...".

Gerraren ikuspegi batek errepresioa-ren lekukotasuna ezagutarazten digu,erbestetik idatzia, bereziki. Lopetegi ber-tsolaria Hendaiara exiliatu zen eta berta-tik kantatu ahal izan zuen. LopetegiDonapaleu (Amikuze) ondoko Arrutaherrixkan bizi eta hil izan zen; bi semegaldu zituen gerran: "Errepresioa gero

kartzelan agertzen da, hori beste ziklobat da. Hainbat testu kanpoan geratu da.Duesoko kartzelako kantuak eta Gours-eko kontzentrazio eremukoak".

Ideologiaren ikuspegia ere, ezohikoada. Nazionalistek Sabino Arañaren espiri-tua abesten zuten, "Utarre"k, kasu. Utarreñor zen ere ez dakigu; nazionalista ziuraski -EAJ edo ANV-EAEko-. Eusko lan-gilearen izaera aipatzen du bere testuan,garbi esaten du gerra aberatsek sortua izanzela: "Badago gerraren interpretaziosozial bat, eta horrek berak frogatzen duherri xeheak egindako kantuak ditela.Gerrak areagotu zuen kontzientzia nazio-nala, eta hartaz, kontzientzia sozialagero". Areago, gerraren epika eta aldelibertarioa ere ageri da. Juan Ezenarroren"Gudara noian" kantua lekuko. Badagoespíritu libertario bat Ezenarroren kantue-tan: "Nazionalistaren kantuetan ez bezala,hauetako askok 'Jainkoak gerratik erredi-mitituko gaituena', diote. Joxe Mari Lope-tegik ez du horrelakorik esaten", konta-tzen du Izagirrek.

Joseba Tapiak honela jarraitzen du:"Atarrene izenekoak alde ironiko agertuzuen. Gainera, kasu horretan koplazahar bat erabili dut trikitixa doinuabezala. Gordin eta zorrotz aipatzen direngauzak egokiak zetozen doinu horretanemateko, fandango doinuan alegia, apro-posa ñire ustez".

"Gauza kuriosoa da -gehitzen duKoldok-, egoera tragiko batean sortzenden ironía, azkeneko bertsoan dag'oenautokritika eta desdramatizazioa. Erbes-tean, erretagoardian, frontean ez dagoe-nak bestera idazten du. Era epikoagoan,"Aurrera!", dio. Aurrean dabilena,berriz -frontean dabilena-, ez da epikota-sunean saiatzen, xumeago adierazten

M Diskoaren izenburua

"Jende askok ezergutxi daki gerraz"

Basilio Pujanak eskaini "EuskoGudariak" kantuaren aldaeranagertzen da "Agur Intxorta

maite gomutagarria " esaldia. Men-dialde horrek berealdiko garrantziaizan zuen gerran, baita Kalamua etaPagasarri mendiek ere. Jende askokgaldetu dit diskoaren izenburuaz.Jende askok ezer gutxi daki gerragaraiaz, eta ñire belaunaldi behetiko-ek askoz gutxiago oraindik. Gurebelaunaldiak oso urruneko gauzabezala ikusten du gerra, hortik gureegungo egoera. Galdu genuen gerra-ren ondorioa gara, eta egun sufrimen-duaren berri gutxi dakigu. Hortaz,lekukotasun honen garrantzia %

JOSEBA TAPIA

ditu bere sentimenduak, eta ironía dara-bü". "Zorrotz" ezizenez, kasu, edo fron-tean hildako anonimoek sinatutako tarte-ko testuak dirá horren adierazle.

Diskoan ez dirá gerraren ikuspegiguztiak agertzen, haatik. Badago hemenere kanpoan gelditu den beste alor bat.Bertako mutilen kasua, gazteak zirelakoetxean geratu zirenak, gero Francorekinborrokatzera behartu zituztenak; Fran-cotarrekin ibilitakoak. Ez ziren Franco-ren aldekoak, mutil horiek gerrarenberen lekukotza eman zuten, gerranbizitakoa agertzen dute gutun eta bertsobidez. Hori jakina da. Beste ziklo batdago hor %

"Frontean dabilena ez da epikotasunean saiatzen, xumeago adierazten ditu sentimenduak", dio Koldok.

2002ko otsailak 17# ARGIA