PASPALLÁS Número 26 OUTUBRO-DECEMBRO 1998

Ríos, ribeiras fluviais e chairas de asolagamento.Razóns para conservalos. Técnicas para restauralos.

Boletín da Sociedade Galega de Historia NaturalApartado 330. 15780 Santiago de Compostela

ÍNDICE

Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Aspectos hidrolóxicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Vexetación ribeireña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Beneficios da vexetación ribeireña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Canalizacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Conservación e restauración de ribeiras e chairas de asolagamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

A restauración dos ríos require auga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15A restauración dos ríos require espacio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Morfoloxía das canles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18A heteroxeneidade espacial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Técnicas de restauración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Etapas básicas nas restauracións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Diminución das pendentes laterais da canle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Recuperación da sinuosidade da canle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Formación de rápidos e remansos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Creación de zonas húmidas e bosques aluviais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Revexetación do espacio ripario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Ecoloxía e economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

PASPALLÁS é o boletín trimestral daS.G.H.N., pero as opinións expresadas nel(agás a Editorial) non son necesariamente asda súa Xunta Directiva Xeral.Colaboraron neste número: Arturo CastroPadín, Bernardo Carrión Velasco, SerafínGonzález Prieto e Xan Santamaría Cameán.Fotografía da portada: ribeiras do Támegaó sur de Verín (S. González).

Depósito Legal: C 1590/91.I.S.S.N.1132-0567.Impreso en papel reciclado.

A Sociedade Galega de Historia Natural,formada en 1973, é «unha asociaciónindependente e científica, dedicada ó estudio,divulgación, conservación e defensa do medionatural, que non tén na súa actuación finslucrativos» (Art. 5º dos Estatutos).

A S.G.H.N. é unha asociación legalmenterecoñecida có Protocolo nº 18.487 no RexistroNacional de Asociacións, inscrita no Folio 11do Rexistro de Asociacións Protectoras doMedio Ambiente (Xunta de Galicia), e cónúmero AO/C-000/382 no Rexistro deAsociacións Culturais Galegas.A S.G.H.N., federada na Coordinadorada deOrganizaciones de Defensa Ambiental(CODA), desenrola unha intensa actividade entemas medioambientais.

Santiago: Rúa da Oliveira, 4-2º. Apdo 330.15780 Santiago de Compostela. Teléf. 981584426.

A Coruña: Apdo. 825. 15080 A Coruña.Ferrol: Méndez Núñez, 11. Apdo. 356. Teléf.

981 352820. Ourense: Rúa Jesús Soria, 23-2º. Apdo. 212.

32080 Ourense.Vilagarcía: Apdo. 303.

3

INTRODUCCIÓN

As ribeiras dos ríos, nun senso amplo,representan as zonas máis próximas áscanles fluviais. Son espacios abertos queabeiran ós ríos establecendo o seu límite econstituíndo, á súa vez, unha zona detransición entre os sistemas terrestres daladeira e os acuáticos da canle.

Segundo a Lei de Augas, as “ribeiras”son as partes laterais da canle que quedaríanentre o nivel do caudal dominante (ou desección) e o das augas baixas da estiaxe,quedando definidas exclusivamente porcriterios de forma da sección transversal. Senos referimos a un concepto de ribeira queatenda non só á súa forma, senón á súafunción e conexión coas augas da canle,como se pon en evidencia a través davexetación riparia, a definición de ribeirasestablecida pola Lei de Augas queda moirestrinxida, e só se axusta á realidade dasribeiras en determinados casos (GonzálezTánago e García de Jalón, 1995). Unexemplo serían os treitos encaixados, comao Canón do Sil, onde o río forma secciónsbastante estables, con támaras ou parteslaterais da canle (“costas”) periodicamenteexpostas na súa base á influencia dasenchentas ordinarias, cunha franxa estreitade vexetación riparia (salgueiros, chopos,freixos, etc.) e cun nivel superior totalmentedesconectado do río e da súa dinámica.

Pero na maioría dos casos o efecto dacanle continúa máis aló do seu extremosuperior, existindo unha banda ripariaconectada coa dinámica fluvial, de larguravariable segundo a xeomorfoloxía do val,pero sempre fácilmente identificada por terun nivel freático moi alto, debido á súaproximidade coa canle, e por soster unhavexetación característica, ligada á constanciada humidade do solo. En condicións

naturais, esta vexetación aparece seguindo otrazado do río, formando o bosque de galeríaonde existe unha grande diversidade deespecies e unha elevada productividade.Nestes casos a definición da ribeira non sódebera contemplar a sección transversal dacanle, senón a do val e a súa conexiónhidrolóxica e biolóxica co acuífero aluvial(Amorós et al., 1987), sendo nestes ríosnecesario amplia-lo concepto de ribeiraestablecido na nosa Lei de Augas (GonzálezTánago e García de Jalón, 1995).

As chairas de asolagamento sonformacións situadas ó carón dos cursosfluviais e constituidas polo depósito doselementos transportados polas correntes deauga e sedimentados durante as enchentas easolagamentos, que poden ser periódicas ouexcepcionais. A meirande parte das chairasde asolagamento están pouco drenadas, pormor da súa baixa situación topográfica e apredominancia, as veces, de elementos finos(arxilas, limos). De igual xeito que asribeiras, as chairas de asolagamento mediannos fluxos de auga, enerxía e materiais através da paisaxe e modifican a calidade daauga superficial río abaixo (Fennessy eCronk, 1997).

Nas rexións mornas recoñécese cada vezen maior medida que as zonas ripariasdesempeñan un papel ecolóxico importante,tanto nas paisaxes naturais coma nasalteradas polo home (Naiman e Décamps,1990). Nas rexións semiáridas a importanciado bosque ripario é aínda máis elevada,ofrecendo un maior contraste paisaxista entreas especies caducifolias dependentes da augae as especies esclerófilas do entorno seco,constituíndo un refuxio esencial paranumerosas especies que atopan nas zonasriparias un ambiente máis fresco e húmido,

4

ASPECTOS HIDROLÓXICOS

moi útil tamén para o home. Sendo as ribeiras e as chairas de

asolagamento uns dos ecosistemas de maiorvalor ecolóxico e paisaxístico (GonzálezBernáldez, 1988), hoxe en día presentan unnivel de degradación considerable, xa queforon os ecosistemas máis aproveitados polohome ó longo da historia. As zonas ripariasdesapareceron das grandes arterias fluviaisnos seus treitos medios e baixos debidoprincipalmente á invasión por cultivos,plantacións de chopeiras, urbanizacións evías de infrastructura, ou por estar sometidasa un uso incontrolado para a extracción deáridos, pastoreo, etc. As canalizacións,dragados e rectificacións das canles taménocasionaron a destrucción do bosque riparioó considerar á vexetación un impedimentoou obstáculo para o paso das augas.

Os proxectos de saneamento de terreosasolagables, de control de enchentas, decanalizacións ou posta en regadío coaconstrucción de canles, ribeiras artificiais erepresas determinaron a desaparición demoitas das nosas ribeiras e chairas de

asolagamento, debido na maioría dos casosa unha ignorancia sobre o valor destessistemas e á perspectiva excesivamentesimplificada do que é unha canle fluvial.Aínda que só se transforme unha pequenacantidade de terra a capacidade deautolimpeza da auga é eliminada (Décamps,1993) e aumentan dramaticamente asexportacións de nutrientes, sobre todonitróxeno.

Coma razóns da destrucción das ribeirase chairas de asolagamento por talesproxectos, Kusler (1985) apunta que, amíudo, as ribeiras non son consideradas“zonas húmidas” no senso estricto e, polotanto, non están suxeitas á súa lexislaciónprotectora, e que, ademais, os políticos elexisladores non recibiron suficenteinformación específica sobre as necesidadesde protección dos distintos tipos de ribeiras,as razóns polas cales protexe-las zonasriparias, os tipos de usos que necesitan serregulados, e os niveis necesarios para acada-la protección das ribeiras.

Unha das características que quizaismellor define as ribeiras fluviais é a de ter unnivel freático moi alto durante todo o ano(Brown et al., 1979), ó recibir un aportehídrico constante do acuífero representadono límite da zona de descarga e estar encontacto cos caudais do río procedentes dostreitos de augas arriba, sendo periodicamenteasolagadas por eles.

Respecto ó aporte hídrico porescorrentías procedentes do acuífero, ofuncionamento das ribeiras é semellante ódas restantes zonas húmidas. A auga que seinfiltrou no solo durante as chuvias descende

por gravidade ou capilaridade ós horizontessaturados, e neles circula lentamente cara ászonas de menor presión, aflorando endepresións do terreo ou onde o niveltopográfico corta ó piezométrico, comosucede nas canles (zonas de descarga)(González Bernáldez et al., 1987). Asribeiras fluviais aparecen na zona máis baixada ladeira, inmediatamente antes de chegará canle, onde o nivel de saturación da augano solo queda moi cerca da superficie doterreo. Outro tipo de aporte hídrico quereciben as ribeiras débese ó efecto dasenchentas e desbordamentos da canle.Durante estas enchentas e asolagamentos, as

5

VEXETACIÓN RIBEIREÑA

ribeiras actúan como zonas de carga óqueda-lo nivel das augas do río por riba donivel freático da ladeira. Nestes casosorixínase un fluxo da canle cara ó acuífero,que é esporádico no tempo pero pode terunha grande importancia para a recarga dosacuíferos nas zonas áridas e semiáridas.Asimesmo, o asolagamento da ribeirarepresenta a chegada de sedimentos,sementes e materia orgánica ós solosriparios, representando unha fertilización esementeira natural de grande importancia

para o mantemento do bosque de galería e asúa riqueza faunística. Ó nivel da paisaxe, asinundacións son acontecementosrelativamente predecibles que controlan asadaptacións da meirande parte das especiesasociadas. O material aluvial depositadopolos asolagamentos forma o substrato parao desenvolvemento das comunidadespioneiras e actúa como mecanismo de "postaa cero" sucesional (Hupp e Osterkamp,1985; Décamps, 1993).

Quizais unha das características máisrelevantes das ribeiras sexa precisamente asúa vexetación exuberante - favorecida polograo de humidade permanente do solo ondese asenta - que define o trazado do ríopermitindo o seu recoñecemento a distanciae dando unha grande beleza e amenidade ápaisaxe (González Tánago e García de Jalón,1995).

A vexetación das ribeiras estáconstituída, en xeral, por numerosas especiespioneiras de crecemento rápido e sinxelareproducción. En España aparecen diferentesagrupacións vexetais bordeando os nososríos e regatos, dispostas en bosque degalería, sendo quizais as máis coñecidas polasúa frecuencia os ameneirais, os salgueirais,as alamedas e as ulmeiras (Sánchez Mata ede la Fuente, 1986; Morla, 1988).

Tanto a composición florística coma aestructura e disposición da vexetación dasribeiras veñen determinadas principalmentepolos factores hidrolóxicos destas últimas,ligados a un nivel freático elevado(humidade edáfica permanente), a un réximede caudais permanente ou temporal (conoscilacións do nivel das augas e periódicosasolagamentos) e os procesos erosivos e de

sedimentación (González Tánago e Garcíade Jalón, 1995).

As formacións riparias dos treitos altosou de montaña están dominadas na penínsulaIbérica por bidueiros, chopos temblóns,salgueiros de montaña, tilos e avelaneiras,mesturados con especies que ocupan o restodas ladeiras de montaña coma abetos,piñeiros, faias, carballos, rebolos e uces(González Tánago e García de Jalón, 1995).

No treito medio do río atópanse osameneirais (en zonas de maior estabilidadeno nivel freá t ico, sobre solospreferentemente acedos e con influenciaatlántica), as ulmieiras (onde a oscilación donivel freático é máis acusado e os solos sonmáis compactos), ou as chopeiras de choponegro (en solos de textura máis grosa e solta,con variación das condicións freáticas). Ossalgueirais, formacións arbustivas situadasmáis preto da auga, teñen maiordesenvolvemento nos sectores máisinestables, con substracto groso e remexidoperiodicamente polas enchentas, nontolerando para o seu estatus estable a sombradas especies arbóreas anteriores (GonzálezTánago e García de Jalón, 1995).

6

Unha das características máis relevantesdas ribeiras é a súa vexetaciónexuberante.

Nas zonas máis baixas dos ríos aparecende forma xeral as alamedas de chopo blancoe os salgueirais arbóreos, coma bosques deribeira típicos destas zonas, se ben foron osmáis derrubados debido á constanteintervención humana, cunha grande presiónagrícola, gandeira e urbanística (GonzálezTánago e García de Jalón, 1995).

De forma semellante á gradaciónlonxitudinal establecida nas formaciónsvexetais das ribeirasdos ríos, pódesediferenciar unhazonación transversalou sucesión destavexetación segundonos alonxamos do centro da corrente ou eixode humidade (figura 1). Así pódese observar

dentro da auga a presencia dunha vexetaciónmacrofítica mergullada dependente dosnutrintes das augas (grao de eutrofia) para oseu crecemento e desenvolvemento.Próximas ás beiras, pero con parte da súaestructura aérea fóra da auga, desenvólvenseos helófitos, ou macrófitas emerxentes, queinclúen o carrizo, a espadana, a cana e obeón. Moi preto da auga, mesturados coss a l g u e i r a i s a r b u s t i v o s ,

a p a r e c e n o sameneirais, as chopeiras,o s s a l g u e i r a i sarbóreos e as alamedas.Máis cara ó interior,onde o nivel freático

o s c i l a m á i s e o s o l o émenos pesado, desenvólvense os freixais eas ulmieiras.

Figura 1. Exemplo de zonación transverxal da vexetación: 1. Freixais. 2. Ameneirais. 3.Salgueirais. 4. Vexetación climatófila. (Sánchez Mata e de la Fuente, 1986; enGonzález Tánago e García de Jalón, 1995).

7

A vexetación ribeireña actúa coma filtronatural da contaminación difusaorixinada nas terras agrícolas dasladeiras e da chaira de asolagamento.

Beneficios da vexetación ribeireñaUnha característica que presenta a

vexetación riparia en condicións naturais é asúa “continuidade” ó longo do curso fluvial,actuando de corredor lineal por onde sedesprazan as especies, poñendo encomunicación os distintos treitos do río(González Tánago e García de Jalón, 1995).Dito corredor de vexetación riparia actúa deecotono entre o medio terrestre das ladeirase o medio acuático da canle, exercendonumerosas funcións que desaparecen nostreitos canalizados ou rectificados, nos quenon existe conexión da canle coa súa chairade asolagamento.

Polas ribeiras circulan as escorrentíasprocedentes da cunca antes de chegar ácanle, e a vexetaciónque conteñen podeutilizar ou reter grandeparte desta escorrentía,ó ter unha elevada taxade evapotranspiración(Gay, 1985).

A vexetación xoga un papel vital nasbandas amortecedoras de ribeira e pode servista coma unha "forza conductora para aeliminación de nutrientes" (Davis e van derValk, 1993). A vexetación ribeireña actúacoma filtro natural da contaminación difusaorixinada nas ladeiras, ou na chaira deasolagamento, mediante mecanismos físicos,e biolóxicos (Mitsch et al., 1979; Peterjohne Correll, 1984; Jacobs e Gilliam, 1985;Cooper et al., 1987; Cooper e Gilliam,1987). A vexetación riparia asimila unhaproporción importante dos nutrientes(nitratos principalmente) procedentes dolavado de zonas agrícolas que van disoltosna escorrentía, exercendo así unhaprotección moi considerable contra aeutrofización das augas da canle (Megahane King, 1985; Pinay e Décamps, 1988; Petts,1990; Pinay et al., 1990). Ademais, as follas

caídas subministran un hábitat para acolonización microbiana e, xunto cosexudados radiculares, son a primeira fonte decarbono orgánico usada na eliminación denitróxeno por desnitrificación. A presenciade vexetación nas áreas de solo saturadoaumenta significativamente o osíxeno nosolo a través da formación de rizosferasoxidantes, que son importantes nos ciclosbioquímicos xa que favorecen a formaciónde hidróxidos amorfos de ferro e manganesoque, pola súa grande superficie, teñen unhagran capacidade de absorción de fósforo etrazas de metais (Fennessy e Cronk, 1997).

Para un manexo efectivo das grandescantidades de nutrientes que normalmente seperden das zonas agrícolas son esenciais as

zonas de ribeiraarboradas, que chegana eliminar máis do80% do nitróxeno, o30% do fósforo, o39% do calcio e o 23%d o m a g n e s i o

(Peterjohn e Correll, 1984; Fennessy eCronk, 1997). Os datos suxiren que ossistemas de bosque son xeralmente máiseficientes que os herbáceos na captación dofluxo de químicos agrícolas.

As ribeiras cubertas de vexetaciónrepresentan zonas cunha capacidade deretención de sedimentos moi elevada, ó terenunha pendente moi pequena e solos moipermeables (Petts, 1990; Pinay et al., 1990).A vexetación das ribeiras cohesiona o solo,a través do seu sistema radical, e aumentaconsiderablemente a resistencia á erosióndebida á forza da corrente (Smith, 1976). Osestudios levados a cabo en USA por Phillips(1989) demostraron que do 29 ó 93% dossedimentos que chegan a un treito sonacumulados nas chairas aluviais, xa que apresencia da vexetación e dos seus restossobre o solo fan diminuir considerablementea velocidade das augas.

8

Para manter as funcións do ecotonofluvial é necesario conservar, ou no seucaso restaurar, unha banda contínua devexetación riparia natural que protexa ácanle das actividades desenvolvidas nasladeiras e na chaira de asolagamento.

Os estudios de Novitzki (en Fennessy eCronk, 1997) recomendan a dedicación dun10% da terra como áreas húmidas-lagoasp a r a m a x i m i z a - l aretención de sedimentos.O e m p l a z a m e n t oestratéxico destas áreasdentro da conca podemaximiza-la retención desedimentos sendo máisimportante que aextensión absoluta dasáreas anegadas.

A presencia da vexetación arbórea nasribeiras determina un sombreado da canle degrande importancia ecolóxica, posto quecontrola o grao de insolación e o réxime detemperaturas das augas da canle (Dawson,1978; Dawson e Haslam, 1983; Ahola,1990).

Ademáis, Hehnke e Stone (1978), Heede(1985), González Bernáldez (1988), Sterling(1990) e Gregory (1992) salientan que avexetación arbórea:C Proporciona hábitat para a fauna e a

flora, facendo posible unha diversidadebiolóxica e unha productividadeelevadas.

C Regula a dinámica do ecosistema, pois amateria vexetal que aporta a ribeira dacanle é a base da cadea trófica nas augas,tendo unha importancia vital para a faunamacroinvertebrada dos treitos altos einfluindo sobremaneira no movemento emigracións da fauna, no control dasescorrentías superficiais, na regulacióndos fluxos superficiais e noalmacenamento de auga.

C Acentúa notablemente a presencia doscursos de auga na paisaxe, aumentando asúa diversidade e beleza.

C Mellora o valor recreativo. As ribeiraspresentan unha serie de valores moi

positivos para o home, en canto quesubministran un microclima fresco ehúmido moi apreciado nos meses

cálidos, ofrecen unhacalidade sonora (sonda auga e canto dospaxaros) e olfativan o t a b l e , erepresentan enclavesd e d i v e r s i d a d eecolóxica que ólongo da historia o

home quixo representar en xardíns,parques e ambientes relaxantes, unindo apresencia da auga e da vexetación.

C Actúa de liña de conexión paradeterminados fluxos e desprazamentosdas especies. Unha característica dobosque ripario é a súa conectividade econtinuidade, posibilitando o movementodas especies dentro do mesmo ou aconexión entre diferentes hábitatsrequeridos polos distintos estadíos dodesenvolvemento dunha mesma especie.Cando se simplifica o bosque ripario,debido ás limpezas da canle, obras decanalización, dragados, ou debido a unhasubstitución por cultivos agrícolas ouforestais (plantación de chopeiras), a súafauna empobrécese considerablemente echega a desaparecer. A diversidade dafauna das ribeiras tamén diminúe candose interrompe o corredor contínuo: nostreitos aillados de vexetación o númerode especies vai diminuíndo co tempo enfunción da súa capacidade de dispersión.Para manter todas estas funcións do

ecotono fluvial é necesario conservar, ou noseu caso restaurar, unha banda contínua devexetación riparia natural que protexa ácanle das actividades que se levan a cabo nasladeiras máis próximas ou na propia chairade asolagamento.

Nas zonas de producción as áreas de

9

CANALIZACIÓNS

ribeira exercen unha grande influencia naestabilidade das beiras, a temperatura dasaugas, o aporte de materia orgánica, omantemento da cantidade e calidade dasaugas do río e a conservación da fauna.

Na zona de transporte as ribeirassubministran hábitats lineais moi valiosospara a dispersión das especies riparias,ofrecendo sombra e acubillo para numerososorganismos do río co seu sistema radical (ex.protección para peixes) e a parte aérea (ex.f a s e a l a d a d e n u m e r o s o s

macroinvertebrados, soporte e refuxio paraaves acuáticas).

Na zona de almacenamento o depósito dabanda riparia ten un valor ecolóxico notable,controlando a calidade das escorrentías quechegan á canle mediante a captación dosnutrientes e reducindo os sedimentostransportados polas augas durante asenchentas, sendo de grande interese para omantemento da biodiversidade e aconservación da paisaxe.

Os grandes proxectos de enxeñeríahidráulica para o control das enchentas e adrenaxe do solo para a súa utilización naagricultura escomezaron en Europa amediados do século XIX e en España nosanos 1950-60 (Hey e Heritage, 1993;Schnitzer-Lenoble e Carbiener, 1993;González Tánago e García de Jalón, 1995).Baseados no uso intensivo do recurso auga edos terreos achegados ás canles, ditosproxectos contemplan traballos decanalización, rectificación e dragados dascanles por procedementos máis ou menos"duros", xunto con programas de regadío queprecisan a construcción de numerosas presas,canles e trasvases.

As obras de enxeñería fluvial afectan naactualidade non só ós grandes ríos senóntamén ós pequenos cursos de auga, nun afánde levar ata o máximo posible undesenvolvemento económico baseado nasdisponibilidades da auga a costa do deteriorodos restantes valores que ofrecen osecosistemas acuáticos.

Coas canalizacións, dragados e obras dedefensa contra enchentas trátase de aumenta-la capacidade hidraúlica da canle para

facilita-lo desaugue das enchentas,aumentando o ratio hidraúlico e a pendenteda canle, e diminuíndo a súa rugosidade.

De acordo con Brookes (1985), as obraspara efectua-la canalización dos ríos podenser de:C Ensanchamento, profundización e

rectificación da canle, o que significa odeseño dun río completamente diferentedo inicial, en ocasións trasladado sobre oval e sempre con maior pendente ódiminui-la lonxitude percorrida polo ríoentre dous puntos.

C Limpeza de canles, o que implica oremexido dos arbustos, toros e calqueraoutro tipo de vexetación ou obstáculoexistente na canle ou nas beiras quedificulte o paso das augas e o desauguedas enchentas, o que determina unhadiminución drástica da rugosidade dacanle.

C Construcción de motas ou estructuraslonxitudinais á canle, que aumenten a súaaltura e a súa capacidade durante asenchentas.

C Estabilización das beiras, xeralmentesimultánea ás formas anteriores de

10

Os procesos de incisión das canlesdesencadeados polas obras hidráulicaspoden chegar a arruinar os proxectos dedefensa contra enchentas, como se puxoen evidencia reiteradamente na historiada enxeñería fluvial.

A extracción de auga do río ou do seuacuífero aumenta a duración e afrecuencia dos períodos de caudaismínimos, xa agravados polacanalización, chegando a causar a secada canle como, por exemplo, nacomarca da Limia.

“canalización”. As consecuencias destas obras

hidráulicas son un aumento da velocidadedas augas, dos caudais punta e da tensión dearrastre exercida sobre o perímetro da canle,creándose un problema de erosión do leitoque se transmite ás beiras, provocando a súainestabilidade e o progresivo ensanchamentoda canle (Keller e Brookes, 1984) ata que sea c a d a u n n o v oequilibrio dinámicoentre a forma e osprocesos fluviais. Oaporte lateral desedimentos podesupera-la capacidadede transporte doscaudais, provocando asedimentación ou deposición dos mesmos enseccións máis ou menos próximas, augasabaixo de onde proceden. Os procesos deincisión das canles desencadeados polasobras hidráulicas poden chegar a arruinar osproxectos de defensa contra enchentas, comose puxo en evidencia reiteradamente nahistoria da enxeñería fluvial (Harvey eWatson, 1986; Chang, 1988).

Coas canalizaciónsdescenden o leito dacanle e a zona desaturación na chaira deasolagamento. Istop e r t u r b a of u n c i o n a m e n t ohidrolóxico da chaira(Gordon et al., 1992) ep o d e b a i x a rpermanentemente o nivel de auga pordebaixo da zona de raíces, o cal é desastrosopara as funcións dunha banda amortecedora:redúcese a captación de nitratos polas raícese o carbono orgánico derivado das plantasnon chega á zona saturada de auga (onde seatopan as condicións anaeróbicas e osnitratos), limitando o potencial de

e l i m i n a c i ó n d e n i t r ó x e n o p o rdesnitrificación. A consecuencia é unaumento da concentración de nitratos naauga da canle ata niveis dúas ou tres vecesmaior que noutras zonas con ribeiras intactas.

Pola súa banda, o desenvolvemento dosprogramas de regadío complementarios ósproxectos de drenaxe e canalizaciónprovocou o descenso dramático dos niveis

freáticos a escalarexional, producindou n h a g r a n d ed e g r a d a c i ó n d o secosistemas fluviais óalterar por completo oseu réxime de caudaisnaturais. A extracciónda auga do río,

directamente da súa superficie ou con pozospara tomas subterráneas, aumentanotablemente a duración e a frecuencia dosperíodos de caudais mínimos, xa agravadospola canalización, chegando a causar a secatotal da canle como sucede por exemplo nacomarca da Limia.

A aplicación universal dos métodos deenxeñería clásica xa non é aceptada pola

meirande parte dasociedade, e esto édebido non só a razónse c o l ó x i c a s o ume d i o a mb i e n t a i s ,senón tamén a razónseconómicas, tendo enconta a necesidade desobredimensiona-lasobras polo risco que

xeran, e o custo do mantemento adicionalque supoñen ó ir en contra, na maioría doscasos, ós procesos naturais da dinámicafluvial (Hey, 1994). Actuar a favor danatureza, cos seus propios medios, resultamáis económico e eficaz que actuar na súacontra.

11

Actuar a favor da natureza, cos seuspropios medios, resulta máis económicoe eficaz que actuar na súa contra.

As rectificacións dos cauces dos ríosr e d u c e n a f r e c u en c i a d o sasolagamentos, pero agravan os seusefectos porque aumentan a velocidadedas augas e a altura das enchentas.

Un feito avalado por experienciashistóricas é a imposibilidade de controlarcertos ríos de forma indefinida, debido á súapotencia hidraúlica para destruí-las obrasdispostas na súa canle cando éstas nonresponden á súa dinámica natural enmomentos de enchentas.

O caso do río Mississippi é, quizais, oexemplo máis claro pola multitude de erroscometidos nas obrasd e e n x e ñ e r í ahidráulica clásicadeseñadas para aestabilización dacanle. Nos últimos 65anos, en USA gastáronse máis de 3 billónsde pesetas en obras hidráulicas paracontrolar os asolagamentos provocados polorío Mississippi. O proxecto, que anegoualgunhas das mellores zonas agrícolas eecolóxicas, non impedíu que os danoseconómicos seguiran a aumentar a un ritmodo 7% anual descontada xa a inflación(McCully, 1993). A canalización e arectificación do treito baixo determinaronprocesos de erosión remontante transmitidospola canle principal ós seus diferentesafluentes, causandograndes problemas desedimentación queorixinaron trocos notrazado e maiorinestabilidade da quexa existía antes dac a n a l i z a c i ó n(Winkley, 1982). No ano 1993 asinundacións provocaron 50 mortos, deixaronsen fogar a 70.000 persoas, provocaronperdas dun billón e medio de pesetas edanaron as dúas terceiras partes das obrashidráulicas (McCully, 1993). A explicacióndestes feitos é que os controles estructuraispor medio de obras hidráulicas reducen afrecuencia dos asolagamentos, pero agravanos seus efectos porque, constrinxindo o río e

rectificando o seu curso, aumenta avelocidade das augas e a altura dasenchentas, que ademais deixan de sergraduais para ser súbitas, e cunha capacidadedestructiva aumentada e agravada porque axente confíase e coloniza zonas de maiorrisco (McCully, 1993).

En España, en ríos moitísimo máispequenos que o aludido, repítense estas

mesmas experiencias,polo que moitosp r o x e c t o s d ecanalizacións, dragadosou rectificacións decanles precisan un

mantemento constante despois de cadaenchenta, por excesiva erosión, rompementodas estructuras ou sedimentación.

Como sinalan González Tánago e Garcíade Jalón (1995), non parece razonable hoxeen día seguir realizando proxectos deenxeñería hidraúlica que non atendan ósaspectos medioambientais dos ríos e que, copaso dos anos e cunha maior educaciónambiental da sociedade, supoñan novasinversións para a súa restauración.

Resulta evidente a necesidade deorganizar equiposmultidisciplinares paraa r e d a c c i ó n d eproxectos de obras nascanles, onde a posta enc o m ú n d o sc o ñ e c e me n t o s d e

hidraúlica fluvial, ecoloxía fluvial ouarquitectura da paisaxe permita a redacción,dende o seu inicio, de proxectos de enxeñeríaque, atendendo ós obxectivos propostos(defensa de enchentas, estabilización dascanles, etc.) salvagarden os valoresmedioambientais que ofrecen os ríos(González Tánago e García de Jalón, 1995).Ditas solucións responderán a criterios deestabilidade e equilibrio dinámico, sostidos

12

Non parece razonable seguir realizandoproxectos de enxeñería hidraúlica quen o n a t e n d a n ó s a s p e c t o smedioambientais dos ríos e que, co pasodos anos e cunha maior educaciónambiental da sociedade, supoñan novasinversións para a súa restauración.

Na actualidade, a canalización dos ríos ea drenaxe das chairas de asolagamento,escomezadas no século pasado,considéranse un ecocidio e estándesacreditadas.

CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE RIBEIRAS E CHAIRAS DEASOLAGAMENTO

polos técnicos en morfoloxía e hidraúlicafluvial, e a criteiros de biodiversidade,sostidos polos técnicos en ecoloxía fluvial,resultando ser na maioría dos casos máiseconómicos ó responder á dinámica fluvial(sen gastos de mantemento a curto e medioprazo) e evita-lo deterioro do sistema fluvial(sen gastos de restauración a curto, medio oulongo prazo).

M o i t o s d o sproblemas que existennos ríos débense áerosión das beiras porfalla de vexetaciónprotectora, á presenciade obstruccións nopaso das augas(naturais ou creadaspolo home), ou ó excesivo crecemento demacrófitas (por excesiva eutrofización dasaugas e elevada temperatura).

Nestes casos o propio río dispón demedios para resolvelos. As enchentasperiódicas arrastran os obstáculos da canle,limpando de forma natural as acumulaciónsde sedimentos ou eliminando unha excesiva

materia vexetal dentro da canle (toros caídos,acumulacións de detritus, macrófitas). Avexetación das beiras e ribeiras dá forza ecohesión ós solos, impedindo a súa erosión,e sombrea as augas da canle, controlando ocrecemento masivo de macrófitas ó regular at e m p e r a t u r a e a e n t r a d ade luz ás augas.

R e s t a u r a r o r é x i m ede caudais, regulandou n h a c e r t aperiodicidade dase n c h e n t a s , éi n d u b i d a b l e m e n t emoito máis barato, eefectivo en moitoscasos, que efectuardragados periódicos ou

l i m p e z a s d a c a n l e .D e f o r m a a n á l o g a , p e r mi t i - l odesenvolvemento dunha vexetación ripariaaxeitada costa menos que construírestructuras de reforzamento das beiras paraevita-la súa erosión, ou controlar asmacrófitas da canle con recollidas periódicasou emprego de herbicidas.

A nivel internacional cada día é máisasumido entre os científicos, xestores epolíticos o concepto de “desenvolvementosostible”, aceptando a necesidade de adecua-lo aproveitamento dos recursos naturais óseu mantemento ec o n s e r v a c i ó n ,r e c o ñ e c e n d o autilidade, incluso entermos económicos, deseguí-las leis da

natureza (mantemento dos proxectos sen custoadicional) en lugar de contradecilas (gastosperiódicos de mantemento dos proxectos, ásveces moi superiores ós de realización dosmesmos).

Na actualidade, acanalización a grandeescala dos ríos e adrenaxe das súasc h a i r a s d ea s o l a g a m e n t o ,

13

Non hai que resignarse a deixar os ríosque foron encauzados, estreitados ouconvertidos en desaugadoiros nesteestado antinatural.

escomezadas no século pasado, sonconsideradas un "ecocidio" e estántotalmente desacreditadas (Schnitzer-Lenoble e Carbiener, 1993).

Sen perturbacións, unha canle e a súachaira de inundación funcionan coma unhaunidade integrada. As perturbacións crónicasque sofren moitas zonas de ribeira son, enparte, a causa da reducida calidade da auga.Debido a que as zonas de ribeira funcionaisforon orixinalmente unha parte de tódolossistemas de canles fluviais (Odum, 1978), osesforzos para reestablecer bandasamortecedoras de ribeira foron chamadosrestauración.

A ciencia basepara a restauración dezonas de ribeira érelativamente novap e r o e x p á n d e s er a p i d a m e n t e(Fennessy e Cronk, 1997). Debido ósnumerosos estudios que certifican os seusefectos beneficiosos, un grande número deproxectos de restauración comezaron naúltima década. A restauración de áreas deribeira foméntase como unha práctica aescala de granxa e incluso de paisaxe enáreas como a conca do Chesapeake Bay(Correll et al., 1992).

Desde 1989 estase a levar a cabo enFrancia e Alemaña un proxecto deconservación e recuperación das chairas deasolagamento do Rhin como reservasbiolóxicas e bioxenéticas de grande interesecunhas inversións que acadan máis de67.000 millóns de pesetas só no estado deBaden-Wurtenberg (Schnitzler-Lenoble eCarbiener, 1993). Asimesmo, no cantónsuizo de Zurich, a Dirección de TraballosPúblicos considerou que "non hai queresignarse a deixar os ríos que foronencauzados, estreitados ou convertidos endesaugadoiros neste estado antinatural" e,

polo tanto, estableceu un plan de restauraciónde 560 km de ríos que foi aprobado poloParlamento do cantón e financiado con 1.800millóns de pesetas entre 1989 e 1993 (Göldi,1991).

Como sinalan González Tánago e Garcíade Jalón (1995), antes de proceder árestauración de calquera canle é necesariofacer un recoñecemento de campo paraidentificar os síntomas máis evidentes dedeterioro por mecanismos de erosión esedimentación (táboa 1).

Para a conservación e restauración dascanles fluviais hai que ter presente anecesidade de conservar e restaurar non só a

“estructura” de cadacompoñente do ríosenón tamén a súa“función”, permitindoas interrelacións mútuasentre eles, traballando a

favor da natureza e non na súa contra(González Tánago e García de Jalón, 1995).

Os programas de restauración dos ríosterán en conta a necesidade de:1. Dar oportunidade ó río para desenvolve-la

súa propia dinámica dentro da canle,atendendo ós procesos de erosión esedimentación variables no tempo, coréxime de caudais.

2. Crear unha morfoloxía estable con ditosprocesos, e flexible dada a incertidume naresposta do río.

3. Asegurar as interrelacións entre o río, asribeiras e as chairas de asolagamento,mediante enchentas periódicas queprovean á chaira de asolagamento deabundante auga, sementes, materiaorgánica e sedimentos, para asegurar omantemento dos sistemas acuáticos dentroda propia conca de asolagamento e arexeneración natural da súa vexetación.

4. Garantir a dispoñibilidade de auga, que é

14

Moitos problemas de inestabilidade oudegradación dos sistemas fluviais foronprovocados por un confinamento dacanle ó reducir a súa largura e cortar asúa conexión coa chaira deasolagamento.

o principal factor limitante nodesenvolvemento da ribeira. O problemada calidade da auga é prioritario a outrosaspectos da restauración pero a cantidadede auga é asimesmo limitante paranumerosos procesos xeomorfolóxicos ebiolóxicos que teñen lugar nos sistemasfluviais.

5. Potencia-la maior heteroxeneidade deformas e condicións hidraúlicas, parafavorece-la diversidade de hábitats e deespecies.

6. Manter unha “continuidade” espacial,que asegure a posibilidade demovemento e dispersión das especiespara conservar a biodiversidade. Unhasuperficie mínima e unha determinadaforma de hábitat para a fauna silvestrecondicionan a productividade dasespecies, sendo éso especialmente certono caso dos corredores fluviais nos que arelación entre perímetro e superficie ésempre moi alto (Odum, 1978). Por iso émellor crear bosques contínuos de certalonxitude e largura, aínda que ocasionenproblemas de conservación. En definitiva, trátase de restaurar, ou de

non alterar, a estructura do río en canto á súamorfoloxía (perfillonxitudinal, seccióntransversal, trazado),tipo de substracto( g r a n u l o m e t r í a ,formas do leito,estabilidade do leito ed a s b e i r a s ) ,c o n d i c i ó n shidráulicas da corrente (velocidade, calado,tensión de arrastre, rugosidade dosubstracto), comunidades biolóxicas do río(flora e fauna) e chaira de asolagamento(vexetación riparia, zonas acuáticasformadas por corta de meandros, galachos).

A restauración dos ríos require augaO réxime de caudais circulantes polo río

aparece coma o elemento chave dodesenvolvemento do ecosistema fluvial,permitindo a existencia dunha determinadaestructura (condicións hidráulicas, forma dacanle, flora e fauna acuáticas), e a conexión evitalidade da planura de asolagamento(González Tánago e García de Jalón, 1995).

Para que un proxecto de restauración sexaexitoso debe reestablece-las condiciónshidrolóxicas orixinais. É preciso sustitui-loconcepto de caudal ecolóxico polo de réximeecolóxico, que contemple:C A variación do caudal ó longo do ano.C Os valores, e a duración do período, de

caudais mínimos.C O déficit hídrico aceptable pola

comunidade biolóxica.C A magnitude, duración e periodicidade das

enchentas necesarias para a limpeza dacanle de excesivas macrófitas, asedimentación de partículas finas, ou parao anegamento das ribeiras e a xerminaciónde determinadas especies.Dito réxime ecolóxico, unha vez

establecido, debe manter unha certapredictibilidade por parte das especies, ligada

á constancia do mesmoe á súa sincronizacióncon outras variables dom e d i o , c o m a ofo toper íodo e ot e r m o p e r í o d o(González Tánago eGarcía de Jalón, 1995).

A restauración dos ríos require espacioManter unha diversidade de hábitats e

formas de vida, que responda a unfuncionamento estable do ecosistema fluvialposto de manifesto na súa morfoloxía edinámica, esixe dispor dun determinado

15

espacio no cal o río desenvolva o seu trazadoe se desprace libremente, desbordándoseperiodicamente e mantendo activa a chairade asolagamento.

Na maioría dos casos, os problemas deinestabilidade ou degradación dos sistemasfluviais foron provocados por unconfinamento da canle, reducindo a súalargura e cortando a súa conexión coa chairade asolagamento.

Para levar a cabo a restauración destestreitos será necesario en moitos casosamplia-lo espacio dispoñible polo río para oseu desprazamento lateral, establecendounha banda de largura variable a cada ladoda canle, en función da dimensión desta edas características xeomorfolóxicas do treito,onde poder levar a cabo de forma axeitada arestauración do trazado da canle e odesenvolvemento da vexetación.

No custo do proxecto de restauraciónhaberá que considerar na maioría dos casospartidas de presuposto destiñadas áadquisición de terreos, ou a subvencións óspropietarios ribeireños para que se acollan ásmedidas protectoras ou plans derestauración, sendo necesario proceder a undeslinde das ribeiras e do dominio públicohidraúlico.

Morfoloxía das canlesO deseño das canles, ou a súa

restauración, debe tender a lograr ou manterunha situación estable de equilibrio,mediante actuacións que deteñan ou acelerena fase de reaxuste do río ás condiciónsactuais.

Calquera obra ou proxecto no río debe ira favor dos procesos naturais que nel operane ser estable frente ó seu remexido oudestrucción pola forza da corrente.

Os procesos de incisión na canle,configurando seccións transversais cada vezmáis fondas e cun coeficiente largura/

fondura menor, chegan a ser moidesfavorables para os organismos acuáticos,reducíndose a diversidade de hábitatsexistentes no fondo e nas beiras da canle. Ocambio da sección determina unhaconcentración do caudal e un aumento davelocidade das augas, rebaixandoprogresivamente o nivel de base edescendendo o nivel freático e a frecuencia deanegamento das ribeiras que quedandesconectadas do funcionamento do río.

Para a súa restauración será necesarionestes casos proceder a: C O ensanchamento da sección (acelerando

o proceso que tería lugar de forma naturaló superar un umbral de estabilidade nastámaras da canle, cada vez máis altos ependentes, polo que éstes se desmoronaráncara a canle producindo un retraimento dasbeiras).

C O control da erosión de fondo mediantediques transversais de retención(acelerando novamente o proceso deestabilización natural do leito, cando ossedimentos aportados á canle superan acapacidade de transporte da corrente e vanelevando progresivamente o nivel de base,diminuíndo a pendente da canle).

A heteroxeneidade espacialA heteroxeneidade vén determinada

principalmente pola variabilidade espacial datopografía, a permeabilidade dos sedimentose a frecuencia da perturbación.

A estructura xeomorfolóxica da marxe dorío é a que subministra a plataforma para queoperen outros procesos físicos, químicos ebiolóxicos, determinando a heteroxeneidadedo espacio e a súa biodiversidade.

A diversidade biolóxica require unhaheteroxeneidade de hábitats e espacios útilespara as distintas fases de desenvolvemento dasespecies que compoñen a comunidade. A

16

restauración dos ríos debe tender a aumenta-la heteroxeneidade de hábitats e condiciónshidraúlicas, imitando a diversidade e

irregularidade de formas que se observan nanatureza.

Táboa 1. Recoñecemento do grao de estabilidade dunha canle (Hey e Heritage, 1993).

Síntoma visible Proceso fluvial

Descalzamento de estructuras de protección debeiras, pilares de pontes, etc.

Incisión da canle, deseñoinadecuado, sobredragado.

Estructuras aterradas, pasos de pontes diminuídos nasúa sección. Sedimentación no leito.

Erosión en ámbalas dúas marxes:- sen formación de illas ou bancos.- con illas ou bancos de areas centrais.

Incisión, remexido da vexetación.Sedimentación.

Aterramento da canle e estreitamento lateral coninvasión da vexetación e reducción da capacidadehidraúlica. Sedimentación.

Ensanchamento progresivo da canle. Incisión.

Erosión das beiras nas curvas dos meandros e bancosde sedimentos sen vexetación. Degradación ou erosión da canle.

Evidencia histórica de cambios na sección transversalou aumento da sinuosidade.

Incisión, erosión lateral ousedimentación. Contracción dacanle.

Solos aterrados con materiais aluviais. Sedimentación.

Cambios texturais nas secuencias verticais dosmateriais aluviais. Sedimentación.

Elevación dos bancos de sedimentos da canle por ribados máis antigos expostos nas beiras. Sedimentación.

Elevación dos bancos de sedimentos da canle por baixodos máis antigos expostos nas beiras Incisión.

Elevación gradual do nivel das augas correspondente ócaudal medio anual. Sedimentación.

Diminución gradual do nivel das augas correspondenteó caudal medio anual. Incisión.

17

Figura 2. Perda de diversidade de hábitats e especies por canalización do sistema fluvial emodificación dos usos do solo na chaira de asolagamento (Binder, 1991, enGonzález Tánago e García de Jalón, 1995).

18

A presencia de rangos de calados dentrodunha misma sección proporcionará rangosde velocidades, de tipos de substrato e decondicións fisico-químicas. Ésto permitirá apresencia simultánea das especies adaptadasás zonas de corrente e ás de augas lentas.Tamén facilitará a colonización tanto polasespecies que viven no fondo, con substractoestable, como polas que se moven nacolumna da auga, ou as que dependen docontorno da canle (que é maior canto máisirrregular é a sección), actuando neste casoo medio hiporreico e as beiras da canle comozonas de acubillo ou desenvolvemento paradeterminados estadíos do seu ciclobiolóxico.

O mantemento dunha chaira deasolagamento conectada funcionalmente coacanle amplía moito a heteroxeneidade dehábitats e condicións de vida, permitindounha grande diversidade de especies queaproveitan tódo-los gradentes dosparámetros físicos e biolóxicos que actúan,sen que cheguen a desenvolverse en excesodeterminadas especies dominantes quedesprazan ás restantes.

A falla de conexión da canle coa súachaira de asolagamento, por canalizacións edragados, ou a homoxeneización do medioripario e acuático por simplificación daestructura fluvial, determinan a perda destabiodiversidade, favorecendo ás especiesoportunistas que son capaces de tolera-lascondicións homoxéneas resultantes (figura2).

Técnicas de restauraciónDe acordo con González Tánago e

García de Jalón (1995), entre ás técnicas derestauración distínguense:1. As “non estructurais”, que non implican

alteración física da canle ou construcciónde estructuras:

C M e d i d a s l e x i s l a t i v a s eadministrativas.

C Establecemento dun réxime decaudais ecolóxicos.

C Manexo axeitado da chaira deasolagamento.

C Creación de bandas protectorasriparias (“buffer strips”).

C Cercado da canle ou da ribeira paraevita-lo desenvolvemento deactividades nocivas coma gandería,vertedoiros, extraccións de áridos oupaso de vehículos.

2. As “estructurais”, que representan unhaintervención máis severa ó introducirnovas estructuras que aceleran o procesode restauración:C Estabilización da canle evitando a

erosión do fondo e das beiras.C Recuperación da morfoloxía

primitiva, en canto ó seu perfillonxitudinal, sección transversal outrazado.

C Repoboación do bosque de galería.C Aporte ou retirada de sedimentos da

canle para establecer unha secuencianatural de rápidos e remansos.

Nos Estados Unidos, para a restauracióndos ríos emprégase cada vez con maiorfrecuencia o método Palmiter (Herbkersman,1984), que deseñóu e puxo en prácticatécnicas sinxelas para estabiliza-las beiras emellora-la capacidade de desaugue dos ríos,baixo o lema “deixa que o río faga otraballo” (let the river do the work),recibindo un recoñecemento oficial e grandedifusión pública para a súa aplicación ennumerosos estados do país (NRC, 1992).

Nos ríos pequenos ou de baixa potenciahidraúlica sempre será posible recorrer aestes elementos naturais da canle para a súarestauración. Nos de maior tamaño débense

19

Método Palmiter para a restauración dos ríos

1. Emprega materiais naturais sempreque é posible: vexetación,estructuras construídas con toros,pólas e pedras soltas de diferentestamaños.

2. Actúa selectivamente dentro dacanle, engadindo ou eliminandoelementos de obstrucción (toroscaídos ou acumulacións desedimentos) só onde é necesario,pero deixando inalterado o resto dacanle, rexeitando con elo asintervencións indiscriminadas, queuniformizan as condicións naturais,e a incorporación de elementosalleos á canle, coma as obras deformigón.

empregar sistemas coma xeotextís, gabiónsou escolleira solta con mextura de tamaños,que sexan suficentemente resistentes á forzada corrente pero que permitan unha posteriorrecolonización ou recobremento polavexetación, para que ésta complete o seuefecto estabilizador e subministre sombra ásaugas e materia orgánica á canle, á vez queacubillo a numerosas especies.

Aínda que a incorporación desteselementos naturais ó proxecto encarece a súarealización, sempre haberá que ter en contao beneficio engadido sobre o funcionamentoecolóxico do río e a súa mellora estética,ambo-los dous difíciles de avaliarmonetariamente, e a ausencia de custosadicionais de mantemento, que en obras deenxeñería hidraúlica tradicional podensupera-lo custo do propio proxecto inicial. Etapas básicas nas restauracións

Petersen et al. (1992) propuxeron unha

metodoloxía básica para a restauración detreitos canalizados en zonas agrícolas (figura3).

Un primeiro paso na restauración dosríos debe se-lo establecemento oudelimitación do espacio ripario ó longo dascanles, coma unha banda protectora en cadamarxe, onde non se leven a cabo actuaciónsalleas á dinámica fluvial. Diminución das pendentes laterais da canle

A miúdo o uso intensivo da chaira deasolagamento e a rectificación do trazado dorío provocan procesos de incisión polos quea canle faise máis fonda e estreita. Por outrabanda, nos traballos de canalizacións oudragados o home tende na maioría dos casosa diminui-la largura da canle, para dispoñerde maior espacio aproveitable na chaira deasolagamento. Con estas morfoloxías máisou menos encaixoadas da canle, edependendo das propiedades xeotécnicas domaterial das beiras, fórmanse támaraslaterais máis ou menos pendentes, nonaproveitables para o establecemento davexetación.

Un paso inicial na restauración dos ríosé o de recrear novamente a morfoloxía dacanle, abrindo a súa sección para facilita-lodesprazamento lateral das augas. Orebaixamento das pendentes das beiras,aumentando a largura superior da canle parachegar a perfís 1:4 (pendentes inferiores ó25%), resulta necesario para a súaestabilidade e para favorecer o crecementoda vexetación a partir de sustratos máisestables.

Con ésto favorécese tamén a conexióngradual da canle coa súa chaira deasolagamento. Ó aumenta-la largura dasección diminúe o calado e, en consecuencia,a velocidade das augas e a súa capacidade detransporte. Progresivamente pásase doproceso de erosión de fondo a un proceso desedimentación, a través do cal vaise

20

elevando o nivel da canle e o do freático,chegando a quedar comunicadas a ribeira ea chaira de asolagamento coa canle, o cal faiposible o seu anegamento periódico polasenchentas.

A reducción das pendentes laterais dacanle ten outras avantaxes, coma evita-larotura das támaras existentes porinestabilidade xeotécnica, diminuíndo así aincorporación do solo erosionado ás augas.Ademais, a suavización das pendentespermite que as partes laterais da canle actúencomo chaira de asolagamento, onde o ríodisipa enerxía durante as enchentas esedimenta a carga sólida que transporta detreitos de augas arriba (Brookes, 1989). Recuperación da sinuosidade da canle

Unha vez establecida a chaira deasolagamento, e con ela unha certa liberdadedo río para o seu desprazamento lateral, acanle irase facendo máis sinuosa de formanatural, tratando de establecer un equilibrioentre o seu trazado e as condicións decaudal, pendente lonxitudinal ecaracterísticas das beiras.

Non embargantes, o programa derestauración pode acelerar este proceso deformación de meandros copiando o estadoprimitivo da canle, o cal pode observarse enfotografías aéreas, cartografía ou outro tipode documentación antiga. O trazado da novasinuosidade pode facerse con maquinariaaxeitada ou a través do deseño de secciónstransversais que favorezan o desprazamentolateral progresivo da canle cara á unha marxee outra, alternativamente, deixando que o ríofaga él mesmo o traballo de adaptación damorfoloxía da canle ó seu réxime de caudaise a redistribución de sedimentos.

O deseño das seccións transversais podefavorece-la formación de meandros, se sealternan as seccións asimétricas, cunhapendente menor nunha das súas marxes(correspondente ó borde interno do

meandro), con seccións simétricas(correspondentes a treitos rectos entremeandros) e seccións novamenteasimétricas, cun lado de pendente menoroposto ó anterior (figura 4).

Coa formación de ditos meandrosaparece dentro da canle unha grandevariabilidade espacial das condiciónshidraúlicas, ó domina-los procesos deerosión nas marxes externas das curvas, conformación de pozas, e os procesos desedimentación nas marxes internas dascurvas ou entre curvas, con aparición debancos de sedimentación. Ditos procesosdeterminan reciprocamente a formación deseccións asimétricas máis ou menostriangulares nos meandros, e de secciónssimétricas con formas rectangulares nostreitos rectos intermedios.

Esta variación de condicións hidraúlicasdentro do treito determina unha clasificacióndos tamaños dominantes do substrato encada punto, segundo a tensión de arrastre dasaugas á que están sometidos, favorecendo aaparición de distintos tipos de hábitats paraós organismos acuáticos. Formación de rápidos e remansos

A variación das condicións hidraúlicasdebido ó desenvolvemento dos meandros dacanle favorece a converxencia das liñas defluxo nas curvas, e a súa diverxencia nostreitos intermedios, entre curvas. Istodetermina a formación de pozas ou remansosnos primeiros, onde a canle faise máis fondae estreita, cun substracto dominante máisfino e inestable, sometido a unha socavaciónespecialmente en augas baixas. Nos treitosrectos entre curvas consecutivas fórmanserápidos, onde a canle é máis ancha e menosfonda debido á acumulación de sedimentosgrosos.

A formación de rápidos e remansos ólongo das canles, particularmente visible nosleitos de gravas ou granulometría grosa,

21

reviste un especial interese para ofuncionamento biolóxico dos ríos. Oespaciamento entre rápidos e remansos podeestimarse entre 5 e 7 veces a largura dacanle, aínda que en cada caso debeobservarse a formación natural dentro dopropio río nos treitos onde existan.

Nos casos onde o río non aporta novasgravas ou sedimentos grosos procedentes deaugas arriba, e os do propio treito foraneliminados por dragados anteriores ou polapropia erosión do fondo, débense engadir nacanle tales sedimentos grosos (Brookes,1992), co fin de que o propio río osredistribúa e forme novamente a secuenciade rápidos e remansos, acadando de xeitonatural un equilibrio entre o caudal líquido ea súa carga sólida en cada sección.

A incorporación ó leito do río de novossedimentos para a formación destes rápidosdebe basearse nos principios de morfoloxíae dinámica fluvial, tendo en conta a súaactuación coma unha variable máis deequilibrio do río.Creación de zonas húmidas e bosquesaluviais

Unha das últimas fases da restauracióndos ríos nos seus treitos baixos debe se-laformación ou restauración de zonas húmidas,conectadas coa propia canle, e odesenvolvemento dunha vexetación asociadaás enchentas periódicas, coa súa dinámicapropia. A eficacia das zonas húmidasrestauradas para o control da contaminaciónagrícola difusa foi recentemente demostradapor Comin et al. (1997) no Delta do Ebro.

Estas zonas húmidas fórmanse naspequenas depresións existentes na chaira deasolagamento, onde afloran as augasfreáticas e éstas renóvanse periodicamentepor efecto das enchentas da canle.

A formación e mantemento de ditaszonas húmidas pode non ser custosa e só

esixe un espacio suficente na chaira deasolagamento. Ó respecto hay que ter enconta que moitas veces ditas zonas son asque presentan máis problemas de saturacióndo solo e encharcamentos, sendo nelas dificilrealiza-las prácticas agrícolas. Ademais, otraballo de creación de zonas húmidas ebosques aluviais pode ser asignado ó propiorío, se se favorece a súa conexión coa súachaira de asolagamento, e se impiden nelacertos usos do solo alleos ó mantemento dadinámica fluvial.Revexetación do espacio ripario

A revexetación das ribeiras debe levarsea cabo sempre despois da restauración damorfoloxía da canle, e tendo a seguridade deque o espacio ripario ou banda onde se levaa cabo a plantación ou sementeira estáconectado hidrolóxicamente coa canle.

A recolonización dos espacios ripariospola vexetación pode acadarse de xeitonatural nun prazo de tempo máis ou menosbreve, segundo sexan as condicións do treitocorrespondente. Este proceso natural pódeseacelerar notablemente coa plantación ousementeira de diferentes especies nativas,tratando sempre de imita-la naturezaobservada nos treitos mellor conservados domesmo río ou de canles semellantes.

Se no proxecto está contemplado unaumento da sinuosidade do río por si mesmo,os traballos de revexetación só debenrealizarse nos sectores onde se queira que orío non avance (marxe interna dos meandrose treitos rectos), deixando sen vexetación ossectores correspondentes á marxe externados meandros, onde se desexa que o ríoavance libremente para recupera-la súasinuosidade. Pero se o trazado da canle estálogrado, ou se desexa estabiliza-lo, deberánreforzarse as plantacións na marxe de maiorerosión (borde externo dos meandros) paracontribuir á suxeición das beiras.

22

Figura 3. Etapas básicas na restauración de ríos, ribeiras fluviais e chairas de asolagamento(Petersen et al., 1992, en González Tánago e García de Jalón, 1995). De arriba aabaixo: treito canaliforme, delimitación das bandas protectoras da canle, millorada sección transversal, alternancia de rápidos e remansos, recuperación dasinuosidade e revexetación das ribeiras.

23

Figura 4. Morfoloxía das seccións transversais en relación ó trazado da canle que debe terseen conta na restauración dos ríos (Brookes, 1989, en González Tánago e Garcíade Jalón, 1995).

A selección de especies a empregar narevexetación debe facerse entre as adaptadasás condicións do clima, o solo e a dinámicafluvial. Frente ás especies exóticas, asplantas autóctonas presentan unha serie deimportantes avantaxes: evolucionaron nasmesmas condicións locais de clima e solo,están adaptadas ás f luctuaciónsmeteorolóxicas e do réxime de caudais, amiudo presentan menores problemasfitosanitarios e, unha vez establecidas, nonprecisan rego nen mantemento. Ademais,son as que utiliza a fauna silvestre da zona eas que mellor se integran na paisaxe fluvialdo treito.

As faixas ou bandas contínuas de

vexe tac ión r ipa r ia , denominadas“protectoras”, teñen unha grande influencia nacalidade das augas da canle (Nieswand et al.,1990), xa que:1. Aumentan as posibilidades de filtración,

deposición, infiltración, absorción,descomposición e volatilización dosnutrientes (disoltos ou adheridos apartículas) e sedimentos que chegan ázona da ribeira arrastrados polasescorrentías superficiais.

2. Reducen a erosión laminar das marxes e ofondo do río, por estabilización das beirase diminución da velocidade dasescorrentías superficiais próximas á canle.

24

Características das plantacións

3. As plantacións deben resultar diversas eheteroxéneas, imitando as pautas dedistribución observadas en treitoscercanos ou equivalentes, con bo estadode conservación.

4. A vexetación riparia debe quedarconectada funcionalmente coa canle. Encontacto coas beiras da lámina de augadebe existir unha franxa con especiesque subministren hábitat e refuxio paraa fauna acuática, ademais de sombra emateria orgánica ás augas. Esta banda devexetación debe situarse na zonabeneficiada pola presencia do río, encanto á maior humidade edáfica eanegamento periódico.

5. As plantacións deben procura-laformación dun “bosque de galería” máisou menos contínuo ó longo de todo ocorredor fluvial para facilita-lodesprazamento e dispersión da faunaacuática ou asociada á presencia do río.

3. Alonxan da canle as actividades quesupoñen un risco potencial decontaminación das augas. O establecemento desta banda protectora

das canles estendeuse coma unha prácticahabitual en numerosos países desenvolvidosde Europa e Norte América, onde é faseinicial na restauración e conservación domedio fluvial (Petersen et al., 1992).

Para acada-la existencia de dita faixaprotectora ó longo das canles é necesariodelimitar un espacio contínuo, de larguravariable (Large e Petts, 1992), onde:C Se introduza e desenvolva a vexetación

riparia natural, facilitando a súainterrelación coa canle principal.

C Non se leven a cabo prácticas alleas ó

mantemento de dita vexetación, coma olaboreo periódico do solo, as cortas davexetación, o pastoreo, a aplicación defertilizantes ou productos fitosanitarios, odragado do río ou a extracción de áridos.

O efecto da reducción de nutrientes,especialmente de nitratos, producido poresta banda protectora está moidocumentada na bibliografía (Doyle et al.,1977; Peterjohn e Correll, 1984; Pinay eDécamps, 1988) pero non existe un criterioclaro para establecer a largura que debe terdita banda, variable en cada caso. Diversosinvestigadores suxeriron que a bandariparia amortecedora debe ter unha anchuramínima de 10 m, e que a eficacia da bandaincreméntase ata unha anchura de 20-25 m(Peterjohn e Correll, 1984; Vought et al.,1994).

Non embargantes, segundo se pretendapotenciar un ou varios destos efectos, abanda de vexetación riparia debe de terdistintas dimensións, e así Nieswand et al.(1989) propoñen os seguintes valores dalargura:

C Control da sedimentación en enchentas:15-60 m.

C Control da erosión das marxes e do leitodo río: 25-60 m.

C Control da chegada de nutrientes á canle:25-65 m.

C Protección dos encoros: 25-90 m. C Control da temperatura das augas da canle:

7-60 m. C Protección das especies acuáticas: 7-15 m.

C Protección da fauna silvestre: 60-90 m. Estes mesmos autores recomendan

estudiar con detalle en cada treito a largura econdicións que debe ter a banda protectora devexetación riparia, aludindo ó feito de que

25

As bandas de ribeira teñen valoresdesproporcionados para a súarelativamente pequena superficie.

unha “largura excesiva convida á violaciónda mesma”, e unha vez que iso sucedeu ovalor de dita banda riparia desaparece.

Ecoloxía e economíaO custo actual da restauración de

sistemas de canles fluviais (incluíndo arestauración dos meandros) estimouse nunrango de 3.000 a 61.500 ptas por metro delonxitude da canle. Esto compárasefavorablemente co custo do mantementodunha canle canalizada, pero coa avantaxede que a calidade ambiental aumenta(Fennessy e Cronk, 1997).

Aínda que o manexo mellorado de

fertilizantes en áreas agrícolas é un métodopara reduci-la entrada difusa de nutrientes,as implicacións económicas limitan esteachegamento á solución do problema. Porexemplo, no Reino Unido estimouse quepara acada-lo estándar de 11,3 mg de nitratospor litro de auga, perto do 75% da terraagrícola debería converterse en terra de pasto(Addiscott et al., 1991). Cambia-lo patrón douso da terra para te-las avantaxes dosbeneficios da calidade da auga dosecosistemas de ribeira é un métodoalternativo para reduci-las fontes difusas deenriquecemento. A restauración de zonas deribeira para a mellora da calidade da augadebe ofrecer maiores beneficios económicosdos que daría a mesma terra adicada acolleitas posto que as bandas de ribeirateñen valores desproporcionados para a súarelativamente pequena superficie (Fennessye Cronk, 1997).

26

BIBLIOGRAFÍA

Addiscott, T.M., Whilmore, A.P. e Powlson,D. (1991) Farming, fertilizer and thenitrate problem. C.A.B. International.Wallingford, England.

Ahola, H. (1990) Vegetated buffer zoneexaminations of the Vantaa river basin.Aqua Fennica 20, 65-69.

Amorós C., Roux, A.L., Reygrobellet, J.L.,Bravard, J.P. e Pautou, G. (1987) Amethod for applied ecological studies offluvial hydrosystems. Regulated Rivers1, 17-36.

Brookes, A. (1985) River channelization.Traditional engineering methods,physical consequences and alternativepractices. Progress in PhysicalGeography 9, 44-73.

Brookes, A. (1989) Alternativechannelization procedures. En:Alternatives in Regulated rivermanagement. Gore, J. e Petts G.E. (eds).CRC Press.

Brookes, A. (1992) Recovery and restorationof some engineered British riverchannels. En: River conservation andmanagement. Boon, P.J., Calow, P. ePetts, G.E. (eds). páxs. 337-352. J. Wiley& Sons, Chichester.

Brown, S., Brinson, M.M. e Lugo, A.E.(1979) Structure and function of riparianwetlands. En: Strategies for protectionand management of floodplain wetlandsand other riparian ecosystems. Jonhsone McCormick (eds). páxs. 17-31. USDAForest Service, GTR W0-12.Washington.

Comin F.A., Romero J.A., Astorga V. eGarcía C. (1997) Nitrogen removal andcycling in restored wetlands used asfilters of nutrients for agricultural runoff.

Water Science and Technology 35,255-261.

Cooper, J.R. e Gilliam, J.W. (1987)Phosphorous redistribution fromcultivated fields into riparian areas. SoilScience Society of America Journal 51,1600.

Cooper, J.R., Gilliam, J.W., Daniels, R.B. eRobarge, W.P. (1987) Riparian areas asfilters for agricultural sediment. SoilScience Society of America Journal 51,416.

Correll, D.L., Jordan, T.E. e Weller, D.E.(1992) Cross media inputs to easternU.S. watersheds and their significance toestuarine water quality. Water Scienceand Technology 26, 2675.

Chang, H.H. (1988) Fluvial processes inriver engineering. John Wiley & Sons.

Davis, C.B. e van der Valk, A.G. (1993)Uptake and release of nutrients by livingand decomposing Typha glauca Godr.tissues at Eagle Lake, Iowa. Aquat. Bot.16, 75.

Dawson, F.H. (1978) Aquatic plantmanagement in semi-natural streams.The role of marginal vegetation. Journalof Environment Management 6, 213-221.

Dawson, F.H. e Haslam, S.M. (1983) Themanagement of river vegetation withparticular reference to shading effects ofmarginal vegetation. LandscapePlanning 10, 147-169.

Décamps, H. (1993) River margins andenvironmental change. Ecol. Apps. 3,441.

Doyle, R.C., Stanton, G.C. e Wolf, D.C.(1977) Effectiveness of forest and grassbuffer strips in improving the water

27

quality of manure polluted runoff.American Society of AgriculturalEngineers, artigo 77-2501.

Fennessy, M.S. e Cronk, J.K. (1997) Theeffectiveness and restoration potential ofriparian ecotones for the management ofnonpoint source pollution, particularlyni t ra te . Cri t i ca l Rev iews inEnvironmental Science and Technology27, 285-317.

Gay, L.W. (1985) Evapotranspiration fromsaltcedar along the Lower ColoradoRiver. En: Strategies for protection andmanagement of floodplain wetlands andother riparian ecosystems. Jonhson eMcCormick (eds). páxs. 171-174. USDAForest Service, GTR W0-12.Washington.

Göldi, C. (1991) La naturaleza tenía razón.Naturopa 66, 10-12.

González Bernáldez, F. (1988) Aspectospaisajísticos de las riberas. En: Cursosobre restauración de riberasmodificadas por actividades de la obrapública. CEDEX, MOPU, Madrid.

González Bernáldez, F., Herrera, F.P.,Levassor, C., Peco, B. e Sastre, A.(1987) Las aguas subterráneas en elpaisaje. Investigación y Ciencia 127, 8-17.

González Tánago, M. e García de Jalón, D.(1995) Restauración de ríos y riberas.E.T.S. Ingenieros de Montes, Univ.Politécnica de Madrid. Fundación Condedel Valle de Salazar.

Gordon, N.D., McMahon, T.A. e Finlayson,B.L. (1992) Stream hydrology. Anintroduction for ecologists. John Wiley& Sons.

Gregory, K.J. (1992) Vegetation and riverchannel process interactions. En: Riverconservation and management. Boon,P.J., Calow, P. e Petts, G.E. (eds). J.Wiley & Sons, Chichester.

Harvey, M.D. e Watson, C.C. (1986) Fluvialprocesses and morphological thresholdsin incised channel restoration. WaterResources Bulletin 22, 359-368.

Heede, R.H. (1985) Interactions betweenstreamside vegetation and streamdynamics. En: Riparian ecosystems andtheir management. Reconcilingconflicting uses. Johnson, R.R., Ziebell,C.D., Patton, D.R., Folliott, P.F. eHamre, R.H. (eds). USDA ForestService, GTR RM-120. Washington.

Hehnke, M. e Stone, C.P. (1978) Value ofriparian vegetation to avian populationsalong the Sacramento River system. En:Strategies for protection andmanagement of floodplain wetlands andother riparian ecosystems. Jonhson eMcCormick (eds). páxs. 171-174. USDAForest Service, GTR W0-12.Washington.

Herbkersman, C.N. (1984) A guide to theGeorge Palmiter river restorationtechniques. Institute for EnvironmentalSciences. Miami University.

Hey, R.D. (1994) Environmentally sensitiveRiver Engineering. En: The RiversHandbook II. Calow, P. e Petts, G.E.(eds). páxs. 337-362.

Hey, R.D. e Heritage, G.L. (1993) Draftguidelines for the design and restorationof flood alleviation schemes. NationalRivers Authority Publ. Bristol.

Hupp, C.R. e Osterkamp, W.R. (1985)Bottomland vegetation distribution alongPassage Creek, Virginia, in relation tofluvial landforms. Ecology 66, 670.

Jacobs, T.C. e Gilliam, J.W. (1985) Riparianlosses of nitrate from agriculturaldra inage waters . Journal o fEnvironmental Quality 14, 472.

Keller, E.A. e Brookes, A. (1984)Consideration of meandering inchannelization projects: selected

28

observations and judgements. En: Rivermeandering. Proc. Conference Rivers,83. Elliot, C.M. (ed). ASCE. páxs. 384-398.

Kusler, J.A. (1985) A call for protection ofriparian habitat in the arid and semi-aridwest. En: Riparian ecosystems and theirmanagement. Reconciling conflictinguses. Johnson, R.R., Ziebell, C.D.,Patton, D.R., Folliott, P.F. e Hamre, R.H.(eds). USDA Forest Service, GTR RM-120. Washington.

Large, A.R.G. e Petts, G.E. (1992) Bufferzones for conservation of rivers andbankside habitat. R&D Project Record340/5/Y. National Rivers Authority, 69páxs.

Mander, U., Kuusemets, V., Lohmus, K. eMauring, T. (1997) Efficiency anddimensioning of riparian buffer zones inagricultural catchments. EcologicalEngineering 8, 299-324.

McCully, P. (1993) Time to retreat. TheEcologist 23, 163-164.

Megahan, W.F. e King, P.N. (1985)Identification of critical areas on forestlands for control of nonpoint sources ofpollution. Environmental Management 9,7-18.

Mitsch, E.J., Dorge, C.L. e Wiemhoff, J.R.(1979) Ecosystem dynamics and aphosphorous budget of an alluvialcypress swamp in southern Illinois.Ecology 60, 1116.

Morla, C. (1988) La vegetación de lasriberas. En: Curso sobre restauración deriberas modificadas por actividades dela obra pública. CEDEX, MOPU,Madrid.

Naiman, R.J. e Décamps, H. (1990) Theecology and management of aquatic-terrestrial ecotones. Man and BiosphereSeries, Vol. 4. The Parthenon PublishingGroup. UNESCO, Paris.

Nieswand, G., Chavooshian, B., Holler, S.,Jordon, R., Olohan, M., Pizor, P. eShelton, T. (1989) Watershedmanagement strategies for New Jersey.The State Univ. of New Jersey.

Nieswand, G., Jordon, R., Shelton, T.,Chavooshian, B. e Blarr, S. (1990)Buffer strips to protect water supplyreservoirs. Model and recommendations.Water Resources Bulletin 26, 959-966.

NRC (National Research Council) (1992)Restoration of Aquatic Ecosystems.National Academic Press. Washington.

Odum, E.P. (1978) Ecological importance ofthe riparian zone. En: Strategies forprotection and management of floodplainwetlands and other riparian ecosystems.Jonhson e McCormick (eds). páxs. 171-174.USDA Forest Service, GTR W0-12.Washington.

Peterjohn, W.T. e Correll, D.L. (1984)Nutrient dynamics in an agriculturalwatershed: observations on the role of ariparian forest. Ecology 65, 1466.

Petersen, R.C., Petersen, L.B.M. eLacoursiere, J. (1992) A building-blockmodel for stream restoration. En: Riverconservation and management. Boon,P.J., Calow, P. e Petts, G.E. (eds). J.Wiley & Sons, Chichester.

Petts, G.E. (1990) Forested river corridors: alost resource. En: Water, engineeringand landscape. Cosgrove, D. e Petts,G.E. (eds). páxs. 12-34. Belhaven Press.

Phillips, J. (1989) Evaluation of NorthCarolina's estuarine shoreline area ofenvironmental concern from a waterq u a l i t y pe r spe c t ive . C o a s t a lManagement 17, 103-117.

Pinay, G. e Décamps, H. (1988) The role ofriparian woods in regulating nitrogenfluxes between the alluvial aquifer andsurface water. A conceptual model.Regulated rivers, Research &

29

Management 2, 507-516.Pinay, G., Décamps, H., Chauvet, E. e

Fustec, E. (1990) Functions of ecotonesin fluvial systems. En: The ecology andmanagement of aquatic-terrestrialecotones. Naiman, R.J. e Décamps, H.(eds). páxs. 141-170. Man and BiosphereSeries, Vol. 4. UNESCO, Paris.

Sánchez Mata, D. e de la Fuente, V. (1986)Las riberas de agua dulce. Unidadestemáticas medioambientales. DirecciónGral. Medio Ambiente. MOPU. Madrid.

Schnitzler-Lenoble, A. e Carbiener, R.(1993) Les forêts galeries d'Europe. LaRecherche 24, 694-701.

Smith, D.G. (1976) Effect of vegetation onlateral migration of anastomosedchannels of a glacier meltwater river.Bulletin of the Geological Society ofAmerica 87, 857-860.

Sterling, A. (1990) Estudio ecológico de los

sotos y riberas del Guadarrama en laprovincia de Madrid y su valor potencialcomo áreas de conservación de lanaturaleza. CEOTMA, MOPU. Madrid.

VanOorschot, M., Hayes, C. e VanStrien, I.(1998) The influence of soil desiccationon plant production, nutrient uptake andplant nutrient availability in two Frenchfloodplain grasslands. Regulated Rivers- Research & Management 14, 313-327.

Vought, L.B.M., Dahl, J., Pedersen, C.L. eLacoursiere, J.O. (1994) Nutrientretention in riparian ecotones. Ambio 23,342.

Winkley, B.R. (1982) Response of the lowerMississippi to river training andrealignement. En: Gravel-bed rivers.Hey, R.D. Thorne, C.R. e Bathurst, J.C.(eds). páxs. 659-681. John Wiley &Sons. Chichester.

30

TARREIRIGO-ESGOS (OURENSE) Tel: (988) 290137 Fax: (988) 290162VIVEIRO FORESTAL

MÁIS DE 150 ESPECIES PARA REPOBOACIÓNSPROXECTO E EXECUCIÓN DE REPOBOACIÓNS FORESTAIS

ÁRBORES AUTÓCTONASPódenos consultar tamén sobre árbores froitais e ornamentais

Precio especial para socios da S.G.H.N.

BICICLETAS A MEDIDA

Rúa San Pedro, 23. 15703 Santiago de Compostela. Teléfono 58 02 60

¡FAITE SOCIO! ¡Apoia o labor da S.G.H.N. en defensa da Natureza Galega!Cubre e envía unha fotocopia desta ficha ó Apdo. 330. 15780 Santiago de Compostela.

Apelidos: ...............................................................................................................................................Nome: .............................................................................................. D.N.I.: ........................................ Data de nacemento: ..........................................................................Teléfono: ....................................Enderezo: .............................................................................................................................................. Localidade: ........................................................................................Provincia: ..................................

Categoría de socio (indica cunha cruz) 9 Infantil (ata 12 anos) 1.000 pts/ano9 Xuvenil (ata 18 anos) 2.000 pts/ano9 Estudiante 3.000 pts/ano

9 Plenario 4.000 pts/ano9 Familiar 6.000 pts/ano9 Protector 200.000 pts

Sr. Director do Banco/Caixa ...........................................................................................................,sucursal nº ......................................en............................................: Prégolle admita os recibos que no sucesivo lle remita ó meu nome a Sociedade Galega de HistoriaNatural e os cargue na miña conta nº _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Atentamente,

Sinatura: Data:

“Sempre será preferible unha restauración máis lenta que afecte amenos treitos, pero baseada no funcionamento do río e duradeira notempo, que unha restauración máis extensiva e visible, consideradacosmética fluvial ou de xardinería, que non responda a ningún estudoprevio e sexa arruinada polas primeiras enchentas, ou polomantemento de causas de perturbación alleas ó propio treito do río”. González Tánago e García de Jalón (1995)

Sociedade Galega de Historia Natural 1973-1998: 25 Anos Estudiando, Divulgando e Defendendo

o Medio Natural Galego.