Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os...

29
A noite dos tempos La noche de los tiempos O U R E N S E

Transcript of Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os...

Page 1: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

A noite dos

tempos

La noche de los

tiempos

O • U • R • E • N • S • E

Page 2: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

© Editorial PADROADO PROVINCIAL

DE TURISMO DE OURENSE

Tódolos dereitos de reproducción, adaptación, traducción

ou representación de textos e fotografías están reservados,

e só poderán ser exercidos por terceiros previa solicitude

e correspondente permiso dos editores ou dos autores.

COORDINADOR DA EDICIÓNFernando Rodríguez Nespereira

SUPERVISIÓN DA EDICIÓNPedro Araújo NespereiraBelén Gómez QuevedoJosé Carlos Sierra RodríguezModesto González Fernández

FOTOGRAFÍA E TEXTOSTomás Vega Pato

OUTROS ARQUIVOS FOTOGRÁFICOSEduardo NúñezMonchoIñaqui OsorioTomás Pérez HernándezXosé Lois VázquezXanConcello de LazaConcello de TrivesConcello de Verín

EDITAPADROADO PROVINCIAL DE TURISMO DE OURENSE

INFOGRAFÍA E DESEÑOXosé Lois Vázquez e N.C., S.C.Ourense

Page 3: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das
Page 4: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

UN RITO ANCESTRAL

Esta frase de Caro Baroja é unbo comenzo para adentrarsena descrición do Entroidoourensano.

O Entroido chega ata os nososdías pola forza da pervivenciade ancestrais ritos e arraiza-das crenzas, das que a orixe seperde na noite dos tempos, epola idiosincracia do pobogalego, tan apegado ó seu. Istopropicia á vez que se conservesenón na súa pureza xenuina,si con poucas alteracións noque toca a aspectos non esen-ciais.A desaparición de laborese materiais tradicionais leva ácarón a necesaria aceptacióndo disponible, así vemos cou-sas novas no canto doutrascomo tecidos, calzados, ador-nos, etc. Esto non é negativo,como poida parecer, xa queaspectos tales como o colorido,alixeiramento de peso dalgúnsatavíos e o perfeccionamentodas máscaras resultan favore-cidos.

UN BEN CULTURAL

Dito esto podemos deducir queo Entroido ourensán pode con-siderarse un ben cultural lega-do en condicións óptimas paraa súa perpetuación. Non obs-tante esta circunstancia non seda do mesmo xeito na totalida-de da xeografía provincial, xaque en gran parte da mesmadeixouse de celebrar, o que nonimplica necesariamente a súaperda, só é abandono, e a expe-riencia fainos optimistas decara a súa recuperación, quede non ser total será considera-ble, non hai máis que te-loacerto de recolle-lo que as xera-cións que nos preceden poidanaínda transmitirnos.

UN RITO ANCESTRAL

La frase de Caro Baroja es unbuen comienzo para adentrarseen la descripción del Entroido(Carnaval) ourensano.

El Entroido llega hasta nuestrosdías por la fuerza de la perviven-cia de ancestrales ritos y arraiga-das creencias cuyo origen sepierde en la noche de los tiem-pos, y por la característica idio-sincrasia del pueblo gallego, tanapegado a sus tradiciones. Ellopropicia a su vez que se conser-ve, sino en su más genuina pure-za, sí con pocas alteracionesreferidas a aspectos no esencia-les. La desaparición de manufac-turas y materiales tradicionalesimplicaba la necesaria acepta-ción de lo disponible, así vemossustituídos tejidos, calzado,adornos, etc. Esto no es negati-vo, como a primera vista pudieraparecer, pues aspectos talescomo colorido, aligeramiento depeso de ciertos atavíos y perfec-cionado de máscaras, resultanfavorecidos.

UN BIEN CULTURAL

Dicho lo anterior podemosdeducir que el Entroido ouren-sano puede considerarse un biencultural, legado en condicionesóptimas para su perpetuación.No obstante esta circunstanciano es extrapolable a la totalidadde la geografía provincial, puesen gran parte de la misma se hadejado de celebrar, lo cual noimplica necesariamente su pérdi-da, sino abandono, y la expe-riencia nos hace optimistas res-pecto de su recuperación que sino alcanza a ser absoluta, sí seráconsiderable, basta con que setenga el acierto de recoger loque generaciones que nos pre-ceden puedan trasmitirnos.

1

“Quien dice Carnaval lo dice todo”.(Julio Caro Baroja)

Page 5: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Domingo Oleiro (Xinzo de Limia)

Rompendo as olas(Xinzo de Limia)

Pantalla (Xinzo de Limia)

Page 6: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Detalle das Pantallas (Xinzo de Limia)

Desfile de Pantallas (Xinzo de Limia)

Page 7: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

¿FESTA OU ARTE?

Conven aclarar antes deseguir que cando falamos doEntroido, estámonos refirin-do ó histórico, xa que no seuaspecto máis moderno exis-ten, como en calquera outrolugar da xeografía española,celebracións máis ou menosimportantes. Aquí o obxecti-vo é amosar ó visitante unaspecto case insólito dunvello folclore de grande vis-tosidade, con actuaciónsque un non atina a calificar,xa que aspectos como adanza, a declamación, e adramatización, a máisdunha fermosa estética,están presentes.

O Entroido conservado céntra-se no espacio ocupado porunha imaxinaria franxa, daque o eixo maior alinéase endirección nordeste-suroeste.Inclúe os vales da Limia eMonterrei; val alto de Laza eterras de Conso, Manzaneda eViana. Os concellos comprendi-dos son: Xinzo de Limia eSarreaus; Laza e Vilariño deConso, Manzaneda e Viana doBolo. En todos eles o poder deconvocatoria é moi grande,acadando concentracións demilleiros de persoas cada un.

O ESPECTÁCULO

O non iniciado que descoñeceas manifestacións do Entroidosentirase de inmediato engaio-lado polas singularidades queestá presenciando. Por vecesserá o sonoro ritmo dos bom-bos, redobrantes e outros ins-trumentos como: cornos ou cor-netas, que incrementado polapercusión en obxectos metáli-cos converte o son en estrondo.Os personaxes centrais danzan,choutan, como se estiveran entranso. Cando o espectáculoalcanza o clímax, o públicoacéndese, mestúrase. Esto ten

¿FIESTA O ARTE?

Conviene aclarar antes de conti-nuar que cuando nos referimosal Entroido, nos estamos limitan-do exclusivamente al carnavalhistórico, puesto que en suaspecto más moderno existencomo en otros puntos de la geo-grafía española celebracionesmás o menos importantes. Elobjetivo que aquí se pretende esmostrar al visitante un aspectosingular, casi insólito, de un fol-klore ancestral de una gran vis-tosidad, con actuaciones queuno no sabe muy bien como cali-ficar, ya que aspectos como ladanza, la declamación y la dra-matización, además de una bellí-sima estética, están presentes.

El Entroido conservado se centraen el espacio ocupado por unaimaginaria franja cuyo eje mayorse alinea en dirección nordeste-suroeste, basculado al extremoinferior sureste. Incluye los vallesde a Limia y Monterrei; valle altode Laza y tierras de Conso, Man-zaneda y Viana. Los municipioscomprendidos son: Xinzo deLimia y Sarreaus; Laza y Vilariñode Conso, Manzaneda y Viana.Todos ellos con gran poder deconvocatoria, llegando a concen-trar en los días grandes variosmillares de personas cada uno.

EL ESPECTÁCULO

El no iniciado o desconocedor delas manifestaciones del Entroidose sentirá de inmediato atraído,subyugado por las singularidadesque está presenciando. Unasveces será el sonoro ritmo debombos, tambores y otros instru-mentos como cuernos y cornetas,que incrementado por la percu-sión en objetos metálicos, con-vierte el sonido en estruendo. Lospersonajes centrales danzan, sal-tan como si estuviesen en trance.Cuando el espectáculo alcanza elclímax, el público se enardece, semezcla, interviene y se transfor-

4

Page 8: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

particular efecto na zona damontaña, onde os profundosvales e as elevacións amplificanata o inenarrable o son. Outrasveces o acto reviste característi-cas insólitas, con costumes quesorprenderían ó visitante e queterá que aceptar e compartirpara comprenderlas. En calque-ra caso pronto se sentirá parti-cipante e non espectador.A tra-dición é aquí realmente rigoro-sa. Os personaxes, dun intensoatractivo, e o medio no que sedesenvolven os acontecementostrasladarannos a épocas preté-ritas e nós non faremos outracousa que deixarnos levarlamentando, interiormente,que todo sexa tan pouco dura-deiro e pensaremos, irremisible-mente, no próximo ano.

Noutros lugares o Entroido éun espectáculo máis remansa-do, aínda que non menosintenso por eso; máis profusoen participantes e escénica-mente máis ordenado. É unespectáculo, máis de contem-plación que de integración,aínda que esto último sexaunha constante en todo oEntroido. Inflúe o feito de sen-tirse espectador unha especialcircunstancia, son os grandesdesfiles de corte moderno e fes-tas paralelas ó tradicional.

GASTRONOMÍA

Consiste esencialmente en pro-ductos da matanza do porco,como chourizos, cachucha,ceboleiros, etc. Algúns destosson específicos de certascomarcas, como a androlla, obotelo e o bandullo.

Tamén existen doces como obolo, as orellas de frade, as tos-tas, a bica blanca, etc.

Dende fai uns anos, o cabritopasou a formar parte da gastro-nomía do Entroido, en lugarescomo Laza e Vilariño de Conso.

ma. Esto tiene particular efectoen la zona de montaña, dondelos profundos cauces y las eleva-ciones amplifican hasta lo inena-rrable el sonido. Otras veces elacto reviste características insóli-tas, con costumbres que sorpren-derán al visitante y que tendráque aceptar y compartir paracomprenderlas. En cualquier casopronto se sentirá participante yno espectador. La tradición esaquí realmente rigurosa. Los per-sonajes de un intenso atractivo yel medio en que se desenvuelvenlos acontecimientos nos traslada-rán a épocas pretéritas y nosotrosno haremos otra cosa que dejar-nos llevar lamentando interior-mente que todo sea tan pocoduradero y pensaremos irremisi-blemente en el próximo año.

En otros lugares el Entroido esun espectáculo más remansado,aunque no menos intenso porello; más profuso en participan-tes y escénicamente más orde-nado. Es un espectáculo, más decontemplación que de integra-ción, aunque esto último seauna constante en todo elEntroido. Influye en el hecho desentirse espectador, una espe-cial circunstancia que son losgrandes desfiles de cortemoderno y fiestas paralelas a lotradicional.

GASTRONOMÍA

Consiste esencialmente en pro-ductos de la matanza del cerdo,como chorizos, cachucha, cebo-leiros, etc. Algunos de éstos sonespecíficos de ciertas comarcas,como la androlla, el botelo y elbandullo.

También existen dulces como elbolo, las orellas de frade, las tos-tas, la bica blanca, etc.

Desde hace unos años, el cabritopasó a formar parte de la gastro-nomía del Entroido, en lugarescomo Laza y Vilariño de Conso.

5

Page 9: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Máscara de Vergalleiro(Sarreaus)

Vergalleiros (Sarreaus)

Page 10: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Cigarrón (Verín)

Entroido (Verín)

Detalle Máscara de Cigarrón(Verín)

Page 11: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Sen pretendelo fomos narran-do as características dos distin-tos entroidos nun preciso orde,e lóxica secuencia que se iniciana montaña para ir baixandoós vales.

O TEMPO DE ENTROIDO

Debemos ampliar para o coñe-cemento do visitante, certosdatos pois seguramente acostu-mado ó que é máis común terána mente os tres días máiscoñecidos: domingo, luns emartes de Entroido. Esto non éasí, xa que o Entroido ven pre-cedido de actos propios domesmo, dende datas moi ante-riores. Na maior parte doscasos comeza en Xaneiro apro-veitando certas festividadesrelixiosas como: O San Amaro,O San Sebastián, etc. Se lem-bramos de novo a Caro Barojaveremos que di que o Entroidonon existiría sen a coresma; deigual forma non se tería con-solidado sen connivencia coarelixión.

A medida que nos achegamosós días principais van apare-cendo outros; domingo fare-leiro, domingo oleiro, xovesde comadres, ou lardeira,xoves de compadres ou lar-deiro, etc., días nos cales teñenlugar celebracións tan intere-santes e tan densas como ostres días grandes, aínda quemenos concurridas polos nonnativos da localidade concreta.

Como o espacio é limitado e otema da para moito imos refe-rirnos específicamente a aque-les Entroidos que conservandounha grande tradición presen-tan unha alta cota de partici-pantes locais e público asisten-te, e, dado que nas característi-cas xerais comezamos polamontaña, agora á inversa, édicir, en sentido ascendentedende o val. Citaremo-lo conce-llo onde ten lugar o personaxe

Sin pretenderlo hemos idonarrando las características delos distintos entroidos en un pre-ciso orden, y lógica secuenciaque se inicia en la montaña parair bajando a los valles.

EL TIEMPO DE ENTROIDO

Debemos ampliar para el conoci-miento del visitante, ciertosdatos pues seguramente acos-tumbrado a lo que es máscomún tendrá en la mente lostres días conocidos: domingo,lunes y martes de Carnaval. Ellono es así, ya que el Entroidoviene precedido de actos pro-pios del mismo desde fechasmuy anteriores. En la mayorparte de los casos comienza enEnero aprovechando ciertas fes-tividades religiosas como: Sanamaro, San Sebastián, etc. Sirecordamos de nuevo a CaroBaroja veremos que dice que elcarnaval no existiría sin la cua-resma; de igual forma no sehabría consolidado sin conniven-cia con la religión.

A medida que nos aproximamosa los días principales van apare-ciendo otros; domingo fareleiro,domingo oleiro, jueves de coma-dres o lardeira, jueves de com-padres o lardeiro, etc., días enlos cuales tienen lugar celebra-ciones tan interesantes y tandensas como los tres días gran-des aunque menos concurridaspor los no nativos de la localidadconcreta.

Como el espacio es limitado y eltema da para mucho vamos areferirnos específicamente aaquellos Entroidos que conser-vando gran tradición presentanuna alta cota de participanteslocales y público asistente, ypuesto que en las característicasgenerales hemos comenzado porla montaña lo haremos ahora ala inversa, es decir, en sentidoascendente desde el valle. Citare-mos el concello donde tiene

8

Page 12: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

que representa o Entroido eaqueles días máis sinalados decelebración. Tampouco nosimos deter na pormenorizadadescrición do personaxe, oupersonaxes característicos decada lugar, xa que este aspectoqueda cuberto coa ampladocumentación fotográficaque conforma esta guía.

ENTROIDOS CONCRETOS

XINZO DE LIMIA. Tencomo personaxe central aPANTALLA, cunha vesti-menta que se consideraincompleta sen as clásicasvexigas, tendo que repoñe-las cada vez que se rompen.Os días máis relevantes noEntroido antelán son: domingofareleiro, domingo oleiro,domingo corredoiro, e luns emartes de Entroido. Considéra-se comezo oficial o día de SanSebastián.

En Xinzo ten lugar un conco-rrido desfile o día grande,omartes; encabézao un numero-so grupo de pantallas, ás queseguen:banda de gaitas, bandade música e varias charangasintercaladas entre as numero-sas carrozas e grupos de xentedisfrazada á usanza modernacon indumentarias alusivas apersonaxes de actualidade, cir-cunstancias etc.Non obstante aatención céntrase na pantalla.

Previamente, o domingo olei-ro, desenvolveuse un concorri-do acto no que se lanzan cen-tos de olas de barro entre osparticipantes. O xogo consisteen non deixalas caer ó chan,esto ten un singular castigo,como o ten nos tres días finaisdo Entroido aquel que sendoveciño é sorprendido polaspantallas carecendo de disfraz,que pode non ser tradicional,pero si obrigatorio.

lugar el personaje que represen-ta el Entroido y aquellos días másseñalados de celebración. Tam-poco nos vamos a detener en lapormenorizada descripción delpersonaje, o personajes caracte-rísticos de cada lugar, pues esteaspecto queda cubierto con laamplia documentación fotográ-fica que conforma esta guía.

ENTROIDOS CONCRETOS

XINZO DE LIMIA. Tienecomo personaje central laPANTALLA cuyo atuendose considera incompletosin las clásicas vejigas, queha de reponer cada vez

que se rompan.

Los días más relevantes en elEntroido antelano son: domingofareleiro, domingo oleiro,domingo corredoiro, lunes ymartes. Se considera comienzooficial el día de San Sebastián.

En Xinzo tiene lugar un concurri-do desfile el día grande, el mar-tes; lo encabeza un numerosogrupo de pantallas, a las quesiguen: banda de gaitas, bandade música y varias charangasintercaladas entre las numerosascarrozas y grupos de gente dis-frazada a la usanza moderna conindumentarias alusivas a perso-najes de actualidad, circunstan-cias etc. No obstante la atenciónse centra en la pantalla.

Previamente, el domingo oleiro,se ha desarrollado un concurridoacto en el que se lanzan cente-nares de ollas de barro entre losparticipantes. El juego consisteen no dejarles caer al suelo, ellotiene un singular castigo, comolo tiene en los tres días finalesdel Entroido aquel que siendovecino es sorprendido por laspantallas careciendo de disfraz,que puede no ser tradicional,pero sí obligatorio.

9

Page 13: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Tres momentosdo entroido

en Verín

Page 14: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

A Picota (Laza)

Martes de Entroido(Laza)

As Formigas (Laza)

Page 15: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

O entroido de Xinzo foi decla-rado de forma expresa de Inte-rese Turístico Nacional.

SARREAUS. O persona-xe é aquí o VERGALLEIRO.Figura de gran vistosida-de pola súa indumenta-ria, de esmerada execu-ción. Cada vergalleiroleva un corno de vacún que faisoar durante a súa actuación.

O Entroido en Sarreaus reunemultitude de visitantes queparticipan de forma activa nodesfile; cando este remata veci-ños e forasteiros reúnensenunha comida de irmandadeó aire libre, sendo costume pro-porcionar a casa comensalunha xarra de barro, que des-pois levará como recordo.

VERÍN. Aquí atopare-mos un personaxe cha-mado o CIGARRÓN.

Tocado cunha especie demitra-máscara, cun vistosoe elaborado traxe, porta unlátigo co que simula azoutar áxente, sendo costume como nou-tros Entroidos, embadurnar confariña, respetando ó visitanteque non participa, ou reducindoo seu emprego, quedando nunmero xesto simbólico.

A confección da indumentariaé moi laboriosa e dunha coi-dada artesanía.Chama a aten-ción polo seu peso que superaos 17 Kg.

Os días máis sinalados son:xoves de comadres, xoves decompadres, domingo corre-doiro, domingo gordo, luns emartes. O Entroido dura real-mente oito días.

O domingo, o día grande, tenlugar o desfile de cigarróns,

El entroido de Xinzo ha sidodeclarado de forma expresa deInterés Turístico Nacional

SARREAUS. El personajees aquí el VERGALLEIRO.Figura de gran vistosidadpor su indumentaria, deesmerada ejecución. Cadavergalleiro porta un cuer-

no de vacuno que hace sonardurante su actuación.

El Entroido en Sarreaus convocamultitud de visitantes que parti-cipan de forma activa en el des-file, acabado el cual oriundos yforasteros se reunen en unacomida campestre de herman-dad, siendo costumbre propor-cionar a cada asistente una jarrade barro, que luego se llevarácomo recuerdo.

VERÍN. Aquí encontrare-mos un personaje llamadoel CIGARRÓN.

Tocado con una especie demitra-máscara, con un vis-toso y elaborado traje,

porta un látigo con el que simulaazotar a la gente, siendo costum-bre, como en otros Entroidos,embadurnar con harina respetan-do al visitante que no participa, oreduciendo la acción quedandoen un mero gesto simbólico.

La confección del atuendo esmuy laboriosa y de una cuida-da artesanía. Llama la aten-ción por su peso que supera los17 Kg.

Los días señalados son: jueves de“comadres” jueves de “compa-dres”, domingo “corredoiro”,domingo “gordo”, lunes y mar-tes. El Entroido dura realmenteocho días.

El domingo, el día grande, tienelugar el desfile de cigarrones,

12

Page 16: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

cunha afluencia moi grandede espectadores. O desfile volveter lugar o martes. Nestes desfi-les toman parte elementos deactualidade, así como disfra-ces con orixe nos acontece-mentos notables acontecidos ólongo do ano. Declarado deInterese Turísctico, pasa por serun dos Entroidos máis ances-trais de Galicia. Do mesmoxeito que nos demáis lugares,adoitan bota-la fariña.

LAZA. Temos o PELIQUEI-RO como personaxe cen-tral. Mais aquí existenoutros personaxes secun-darios –irémolos atopan-do progresivamente nonoso relato ascendentecara a montaña– morena emaragato. Se buscábamos algoancestral, se nos queremos vermergullados no subconscientehistórico, se nos queremosdiluir no rito, témolo consegui-do, chegaremos a crer que esta-mos na noite dos tiempos. Aestrea dos peliqueiros ásaída da misa –nova conexióncoa relixión– reparto da bica,a picota, etc., compoñen unnutrido e particular folclore.

Os derradeiros días do Entroi-do denomínanse en Laza dexeito distinto, así temos día daborralleira coa farrapada e axitanada do burro.Tamén saea morena, personaxe único equizáis o mái antigo.O martes,día dos peliqueiros vetera-nos, ten lugar o testamento,característica común ós diver-sos Entroidos da provincia.

O cigarrón adoita levar unhafusta ou zamarra, símbolo deautoridade, coa que se abrecamiño, saúda ou zorrega.

Como é de esperar non falta acelebración gastronómica; tenlugar o sábado anterior ódomingo gordo. Nela degústase

con afluencia muy grande deespectadores. Vuelve a tenerlugar el martes. En estos desfilestoman parte elementos deactualidad, así como disfracescon origen en los acontecimien-tos notables acontecidos a lolargo del año. Declarado deInterés Turístico, pasa por seruno de los Entroidos más ances-trales de Galicia. Al igual que enlos demás lugares es costumbreembadurnar con harina.

LAZA. Tenemos el PELI-QUEIRO como personajecentral. Pero aquí existenotros personajes secunda-rios –los iremos encontran-do progresivamente ennuestro relato ascendente

hacia la montaña– morena ymaragato. Si buscábamos algoancestral, si nos queremos verinmersos en subconsciente histó-rico, si nos queremos diluir en elrito, lo hemos logrado, llegare-mos a creer que estamos en lanoche de los tiempos. La estrenados peliqueiros a la salida de lamisa –nueva conexión con lareligión– reparto da bica, a pico-ta, etc., conforman un nutrido yparticular folklore.

Los días finales del Entroido sedenominan en Laza de maneradistinta, así tenemos día da borra-lleira, con la farrapada y la xita-nada do burro. También sale lamorena, personaje único y quizásel más antiguo. El martes, día delos peliqueiros veteranos, tienelugar la lectura del testamento,característica común a los diversosEntroidos de la provincia.

El cigarrón suele llevar una fustao zamarra, símbolo de autori-dad, con la que se abre camino,saluda o pega.

Como es de esperar no falta lacelebración gastronómica; tienelugar el sábado anterior aldomingo gordo. En ella se

13

Page 17: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Saída de Misa (Laza)

Reparto da Bica (Laza)

Page 18: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Boteiro, neno (Vilariño de Conso)

Desfile dos folións das parroquias (Vilariño de Conso)

Folión (Vilariño de Conso)

Page 19: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

o cabrito, ademais dos deriva-dos do porco e dun postre espe-cífico.

Os do lugar gábanse do seuEntroido e lóuvano situando asúa orixe na prehistoria.Declarado de Interese Turístico.

VILARIÑO DE CONSO.A principal característicado Entroido de Conso é aparticipación de tódoloslugares do concello. Cadalugar ten o seu folión,constante que atopare-mos nos concellos damontaña. O folión consistenunha agrupación na quefigura un número considera-ble do seu personaxe central,o BOTEIRO, ademais dos peli-queiros e comparsas. Oboteiro leva unha enormemáscara que pode ter formasdiversas, sendo a máis singu-lar a formada por un rectán-gulo primorosamente ador-nado con flores de papel decores; pesa moito, sendo difí-cil levala.

No tempo que media entreAdvento e quincuaxésima,ás noites, adoita saí-lo foliónque con enormes bombos,cornas e apeiros da labranzadesfila polas rúas con acom-pasado ritmo –cada aldeaten o seu– sendo enxordece-dor o son.

Días notables son o xoves delardeira ou lardeiro (taménde compadres ou comadres)e domingo gordo, luns e mar-tes de Entroido.

O domingo gordo ten lugarunha concentración de tódolosfolións na capitalidade muni-cipal. A medida que se vanxuntando e a sonoridade vaien aumento, o visitante síntese“electrizado” e pronto estarámesturado no folión.

degusta el cabrito, además delos derivados del cerdo y el pos-tre específico.

Los lugareños se enorgullecen desu Entroido, y lo enfatizan situan-do su origen en la prehistoria.Declarado de Interés Turístico.

VILARIÑO DE CONSO. Laprincipal característica delEntroido de Conso es la par-ticipación de la mayoría delos pueblos que componenel municipio. Cada lugartiene su folión, constanteque encontraremos en

todos los concellos de montaña.El folión consiste en una agru-pación en la que figura ennúmero considerable el perso-naje central el BOTEIRO, ade-más de los peliqueiros, y com-parsas. El boteiro porta unaenorme máscara que puedetener formas distintas, siendo lamás singular la formada por ungran rectángulo primorosamen-te adornado con flores depapel, su peso es muy elevado,siendo de difícil porte.

En el tiempo que media entreadviento y quincuagésima, a lasnoches, suele salir el folión quecon enormes bombos, cornas yaperos de labranza desfila porlas calles con acompasado ritmo–cada aldea puede identificarsepor el suyo- siendo ensordece-dor el sonido.

Días notables son los jueves delardeira o lardeiro (tambiéncompadres y comadres) ydomingo gordo, lunes y martesde Entroido.

El domingo gordo tiene lugaruna concentración de todos losfoliones en la capitalidad muni-cipal. A medida que se van con-centrando y la sonoridad va enaumento el visitante se siente“electrizado” y pronto estarámezclado en el folión.

16

Page 20: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Ó remate do desfile da mañáncelébrase un xantar popular–cabuxo e chourizos– que con-centra milleiros de persoas.

VIANA. Do mesmo xeitoque en Conso atopámonosco personaxe do BOTEIRO.O seu traxe de moi custosarealización ten na súaconfección máis de milmetros de cinta; a másca-ra e o seu conxunto sondun fermoso colorido, poden-do adoptar diversa morfolo-xía, sendo en casos alegórica.

Semellante no conxunto e naforma ó Entroido de Conso tenmoita afluencia. Nútrese dasaldeas do concello.

Folión, grandes bombos, aixa-das, gadañas, cornas, trépias,etc, resonan nas rúas da vila,maiormente o domingo gordo,no que ten lugar o desfile dosboteiros e carrozas, rematandocoa festa gastronómica daandrolla, especial e infrecuentevariedade culinaria dascomarcas nordorientais daprovincia e sur do Bierzo. Estafesta xunta un gran número deasistentes de toda a provincia.

Común a tódolos concelloslimítrofes, entre os seus perso-naxes están tamén a mula, opeliqueiro, etc.

MANZANEDA. O Entroi-do consérvase, de formaparticular na súa parteoriental, con notable graode pureza, experimentan-do actualmente un fortepulo. O personaxe princi-pal é a MÁZCARA; outrospersonaxes son o peli-queiro, a mula e mailo boi.

O Entroido comeza tradicio-nalmente na festa do San

Después del desfile de la maña-na tiene lugar una comida popu-lar –cabrito y chorizos- que con-gregan millares de personas.

VIANA. Al igual que enConso nos encontramoscomo personaje con elBOTEIRO. Su traje de costo-sísima realización tiene ensu confección más de milmetros de cinta; la máscara ysu conjunto son de bello

colorido, pudiendo adoptardiversa morfología, siendo encasos alegórica.

Semejante en el conjunto y en laforma al Entroido de Consotiene gran afluencia. Se nutre delos pueblos del concello.

Folión, grandes bombos, azadas,guadañas, cornas, trespiés, etc.resuenan en las calles de la villa,mayormente el domingo gordoen el que tiene lugar el desfilede boteiro y carrozas, se rematacon la fiesta gastronómica de laandrolla, especial e infrecuentevariedad culinaria de las comar-cas nordorientales de la provin-cia y sur del Bierzo. Esta fiestacongrega a un gran número deasistentes de toda la provincia.

Común a todos los municipioslimítrofes, entre sus personajesestán también la mula, el peli-queiro, etc.

MANZANEDA. El Entroidose conserva de forma parti-cular en su parte oriental ycon notable grado depureza, experimentandoactualmente un fuerteimpulso. El personaje prin-cipal es la MÁZCARA, otrospersonajes son peliqueiro,

mula y boi.

El Entroido comienza tradicio-nalmente en la festividad de

17

Page 21: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Bombos(Vilariño de conso)

Detalle de Peliqueiro(Vilariño de Conso)

Desfile do domingo gordo(Vilariño de Conso)

Boteiros (Vilariño de Conso)

Page 22: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

O Folión(Viana do Bolo)

Boteiro (Viana do Bolo)

Peliqueiros (Viana do Bolo)

Page 23: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Amaro, coa saída do folión,como se dixo no de Conso. Osdías significativos son taménos mesmos. Ten non obstanteunha peculiaridade: as com-parsas e os seus versos nos queridiculizan ou louvan os acon-tecementos locais durante otranscurso do ano.

Quizáis o máis atractivo sexaa danza, que co caxato nasmans, bailan con grande ele-gancia. A danza ó xeito dosbailes típicos, como a muíñei-ra, ten entrada e saída.

En Manzaneda son diferentesfolión e foliada, esta últimacomponse do folión, as mázca-ras e a comparsa.Tamén se fai,aínda que non sempre, a lectu-ra do testamento.

O martes de Entroido ten lugara xuntanza de folións na vila,rematando nun xantar popu-lar, con viandas a base deporco.

OUTROS ENTROIDOS

OURENSE. Na capitalidadeprovincial ten lugar un conco-rrido Carnaval de corte urba-no, ou moderno, do que o díagrande é o martes. A principalatracción consiste nun desfilede carrozas, premiando ósmáis sobresaíntes.As rúas cen-trais da cidade son un ferve-doiro de xente, disfrazada ouespectadora. A festa celébrasebaixo os auspicios municipais,así como a súa organización.

MACEDA. Entroido sucesorio.O seu personaxe é o FELO, quealguén denominou como“irmán xemelgo do cigarrón”.Redúcese ás parroquias deVilardevós, Tioira, Santirso eCastro de Escuadro. Desprá-zanse á capitalidade munici-pal, en número moi limitado.Só se visten de felos os solteiros.

San Amaro con la salida delfolión como se dijo en Conso.Los días significativos son tam-bién los mismos. Tiene no obs-tante una peculiaridad, las com-parsas y sus versos en los que seridiculizan o se ensalzan losaconteceres locales durante eltranscurso del año.

Quizás lo más atractivo sea ladanza de las máscaras que, caya-do en mano, bailan con granelegancia. La danza al estilo debailes típicos, como la muiñeira,tiene su entrada y salida.

En Manzaneda se distinguefolión y foliada, esta última secompone del folión, las mázca-ras y la comparsa. También sehace en ocasiones la lectura deltestamento.

El martes de Entroido tienelugar la concentración de folio-nes en la villa, rematando enuna comida popular, como no, abase de cerdo.

OTROS ENTROIDOS

OURENSE. En la capitalidad pro-vincial tiene lugar un concurridoCarnaval de corte urbano, omoderno, cuyo día grande es elmartes. La principal atracciónconsiste en un desfile de carro-zas, premiando los más sobresa-lientes. Las calles centrales de laciudad son un hervidero degente, disfrazada o espectadora.La fiesta se celebra bajo los aus-picios municipales, así como suorganización.

MACEDA. Entroido relicto. Supersonaje es el FELO, quealguién denominó como “her-mano gemelo del cigarrón”. Sereduce a las parroquias deVilardevós, Tioira, Santirso yCastro de Escuadro. Se despla-zan a la capitalidad municipal,en número muy limitado. Sólo sevisten de felos los solteros.

20

Page 24: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

ALLARIZ. Tamén sucesorio, tencomo personaxe a CHARRÚA,cunha vestimenta inespecífica;pode levar calquera roupa, sem-pre que sexa de moito colorido,tocándose cunha monteira; asía describiu V. Risco. Tamén levapelicas e chocas.

OIMBRA. Ten como destaca-ble o percorrido de bodegas e aqueima de fachóns.

Existen moitos outros vestixiosde Entroidos tradicionais noresto da provincia, sexan suce-sorios ou minoritarios talescoma os de: Maside, cos felos emascaradas; estas últimastamén en Boborás; Bande, costroiteiros. De xeito esporádicoaínda se detectan outros perso-naxes coma os irrios no Bolo;madamitos, en Entrimo;borralleiros, escabicheiros,etc, noutros lugares.

No que respecta ós Entroidosmodernos, ou urbanos, forzo-samente haberán de destacar-se os de O Carballiño, Ribadaviae o Barco de Valdeorras, polasúa alta participación depúblico, disfraces, e comparsas.

CALENDARIO

A modo de información, e ó nonter data fixa o Entroido, esboza-remos un calendario apoiándo-nos no tempo litúrxico.É comúna tódolos Entroidos.

Domingo fareleiro - SeptuaxésimaXoves de comadresDomingo corredoiro - SesaxésimaXoves de compadresDomingo gordo - QuincuaxésimaLuns de EntroidoMartes de EntroidoEnterro da sardiña - Mércoresde cinza

Cada un destes domingos,segundo os lugares, pode adop-

ALLARIZ. También relicto, tienecomo personaje la CHARRÚA,cuya vestimenta es inespecífica;puede llevar cualquier ropa,siempre que sea de mucho colori-do, tocándose con una monteira;así la describió V. Risco. Tambiénlleva pelicas y cencerros.

OIMBRA. Tiene como destacableel recorrido de bodegas y laquema de fachóns.

Existen muchos otros vestigiosde Entroidos tradicionales en elresto de la provincia, sean relic-tos o minoritarios tales como losde: Maside, con los felos y mas-caradas; estas últimas tambiénen Boborás; Bande, con los troi-teiros. De modo esporádicotodavía se detectan otros perso-najes como los irrios en O Bolo;madamitos, en Entrimo; borra-lleiros, escabicheiros, etc, enotros lugares.

Por lo que respecta a losEntroidos modernos, o urbanos,forzosamente habrán de desta-carse los de O Carballiño, Riba-davia y o Barco de Valdeorras,por su alta participación depúblico, disfraces, y comparsas.

CALENDARIO

A modo de información, y al noterer fecha fija el Entroido,esbozaremos un calendario apo-yándonos en el tiempo litúrgico.Es común a todos los Entroidos.

Domingo fareleiro - SeptuagésimaJueves de comadresDomingo corredoiro - SesagésimaJueves de compadresDomingo gordo - QuincuagésimaLunes de EntroidoMartes de EntroidoEntierro de la sardina - Miércolesde ceniza

Cada uno de estos domingos,según los lugares, puede adop-

21

Page 25: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Folión (Viana do Bolo)Bombos (Viana do Bolo) A Mula (Viana do Bolo)

O Boi (Manzaneda)

Page 26: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

O Folión (Manzaneda) Mázcara (Manzaneda)

Bombos (Manzaneda)

Comparsa (Manzaneda)

Page 27: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

tar outra denominación:domingo lambedoiro, domin-go oleiro, etc. Os xoves podenser tamén: de lardeiro ou lar-deira, respectivamente.

CONCLUSIÓN

Aínda que temos remitido ólector á elocuencia das fotogra-fías, debemos significar quecada personaxe característicodos lugares citados leva sempreó cinto grandes campaiñas ouchocas. Asemade tamén portaalgo nas mans, vexigas, verga-llos, monca, caxato. etc.

Ata aquí o noso intento foi ode transmitir o que é o Entroi-do tradicional, conscientes deque é punto menos que impo-sible aínda dispondo de espa-cio. Suxerimos e invitamos apresencialo. Será algo difícil deolvidar.

tar otra denominación: domingolambedoiro, domingo oleiro,etc. Los jueves pueden ser tam-bién: de lardeiro o lardeira, res-pectivamente.

CONCLUSIÓN

Aunque hemos remitido al lectora la elocuencia de las fotografías,debemos significar que cada per-sonaje característico de los luga-res citados lleva siempre al cintograndes campanillas o chocas(cencerros). Asimismo tambiénporta algo en las manos, vejigas,vergallos (“látigos”), monca(palo recto) que usa para saltar,caxato (bastón) etc.

Hemos intentado transmitir loque es el Entroido tradicional,conscientes de que ello espunto menos que imposibleaún disponiendo de espacio.Sugerimos e invitamos a pre-senciarlo. Será algo difícil deolvidar.

24

Page 28: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

TELÉFONOS ÚTILES

PADROADO PROVINCIAL DE TURISMO .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 391085SOS GALICIA.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .900 444222Concello de Allariz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 440001Concello de Laza.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 422002Concello de Manzaneda.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 333043Concello de Maceda .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 463001Concello de Oimbra .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 426160Concello de Ourense .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 388100Concello de Sarreaus.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 454372Concello de Verín. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 410001 / 988 414452Concello de Viana do Bolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 340120Concello de Vilariño de Conso.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 340302Concello de Xinzo de Limia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .988 550111

Page 29: Ourense Natural: Broma o realidad. - A noite dos tempos · 2020. 7. 29. · O Entroido chega ata os nosos días pola forza da pervivencia de ancestrais ritos e arraiza-das crenzas,das

Esta guía forma parte dun conxunto de carácter temático

que inclúe os títulos seguintes:

TURISMO ACTIVODescribe as cualidades da provincia de Ourense para practicalo e os enclaves de maior interese.

RUTA DA PRATADetallada descrición

do máis fermoso camiño xacobeo.

TURISMO RURALA natureza en estado puro, sen masificacións.

Catálogo completo das casas de turismo rural de Ourense.

FESTAS DA PROVINCIA DE OURENSETradicionais, gastronómicas, romarías,...

as máis sinaladas.

TURISMO MONUMENTALItinerarios, descricións e distancias.

Para coñecer o rico patrimonio monumental da provincia.

TURISMO NATURALDescubra os parques

e excepcionais espacios naturais de Ourense.

ENTROIDOS DA PROVINCIAA cor, o son e a súa maxia nos enfeitizarán.

RÍOS, FONTES, CALDAS,...AUGANas súas variadas manifestacións

descubriremos a súa riqueza: deporte, saúde, lecer e beleza.

OURENSECorazón de ouro que late en mil paisaxes diferentes,

inigualables monumentos e festas ancestrais.

Ourense, azul e verde.

CONSELLERÍA DE CULTURA, COMUNICACIÓN SOCIAL E TURISMO

DIRECCIÓN XERAL DE TURISMO

Tlf.: +34 988 39 10 85 - Fax: +34 988 39 19 62http://www.inorde.com - e-mail: [email protected]