oficinas - Bizkaia.eus · barrokoa jauregi handia da, ez iraungikorra, era zehatzean kodifikatu-...
2
bideak rutas Handitasuna ia ez da agertzen –XVIII. mendean zenbait kasu dago, Valdespina-Ermua–, eta komitente bizkaitarrek apaingarririk gabekoare- kin eta tamaina monumentalarekin bat egiten dute, kale bidegurutzetan, hiri inguruetan edo landan (Bakio, Lekeitio) finkapen abantailatsuak bilatuz. Kolonietan aberasturiko armadako kapitain erretiratuak, eliztar nabarmenak, etab. izaten dira, euren egoeraren propioak diren luxuekin inguratzen direnak, eta harrokeriaz erakusten dituztenak. Jauregi barrokoekin aberasten dira, esaterako Lekeition (Uriarte, Uribarria), Markina- Xemeinen (Solartekua, Ado- negi) eta Elorrion (Igarza, Arespakotxaga), eta askotan lorategiek jauregi horiek in- guratzen dituzte (Tola, Lariz). Baina landatakoak ere ba- daude, nekazaritza ustiategien erdian (Elexpuru-Bakio) eta herri gotorleku zaharretan bizigarritasuna handitzen da (Muntxaraz-Abadiño) edo jauregiak horietan eransten dira (Oxirando-Gordexola). Asociado el barroco al fondo ideológico de la contrarreforma, sin complejos se acepta en Bizkaia la estética de lo teatral y decorado, que cristalizará después de una fase –el clasicismo– que es continuidad de lo clásico anterior. Si los retablos, el género más importante, adopta las dinámicas columnas emparradas y jugosas entalladuras, la escultura pretenderá, sin conseguirlo mucho, la copia del natural (naturalismo). Talleres vizcaínos de retablistas y escultores (Forua) y montañeses (Liendo-Limpias) satisfarán ampliamente a las feligresías durante el s.XVII. Pero cuando hacia 1730 se vaya acusando la influencia del rococó francés, los talleres cortesanos de Madrid (Juan P. de Mena, Luis S. Carmona), irán imponiendo la dulzura (San Nicolás de Bilbao, Artzentales, Ziortza-Bolibar, Larrea), a través de piezas que, a veces, son regalos de personas particulares. bideak rutas Erretaulak. Retablos Aste Santuko Pausoak. Pasos de Semana Santa Pintura. Pintura Elizak eta ermitak. Iglesias y ermitas Jauregiak. Palacios Apenas presente la fastuosidad –hay algún caso en el s.XVIII, Valdespina-Ermua–, los comi- tentes vizcaínos se adhieren más a lo desornamentado y al tamaño monumental, buscando asentamientos ventajosos en los cruces de calles, extrarradios de las villas, o el campo (Bakio, Lekeitio). Son capitanes del ejército retirados enriquecidos en colonias, algún destacado eclesiástico, etc., quienes quieren rodearse de lujos propios de su estado, del que hacen ostentación. Se enriquecen con palacios barrocos Lekeitio (Uriarte, Uribarria), Markina- Xemein (Solartekua, Adonaegi) y Elorrio (Igarza, Arespacochaga), muchas veces rodeados de jardín (Tola, Láriz). Pero los hay también campestres, en medio de explotaciones agrícolas (Elexpuru-Bakio) y hacia una mayor residencialidad se reciclan viejas torres fuertes rurales (Muntxaraz- Abadiño) o se les anejan palacios (Oxirando-Gordexola). Udaletxeak. Casas consistoriales Espazioen dramatismoa, bihurgu- neak eta dekorazioaren pilaketa ukatzen den neurrian (Urduñako Lagundia –XVII. mendea– eta Loio- lako influentzia –XVIII. mendea–), arkitektura barrokoaz hitz egin dai- teke Bizkaian. Mende horietan ze- har, lengoaia klasikoa gain behera ekartzen duen apaingarririk gabeko korronte bat sortzen da eta gurutze ganga erabiltzen da. Baina komen- tuetan ez da hori gertatzen (Balma- seda, Elorrio, Gordexola), erlijio or- dena hauek larrialdi ekonomikoa ia jasan ez zutelako. Solairu berriko tenpluak berregiteko ordua da (Bilboko San Nikolas, Aba- diño) eta landak ermiten bitartez kolonizatzekoa, askotan santutxue- kin, aurrealde guztia nabar handi batekin itxita (Abadiño, Zalla, Getxo, Mañaria, Dima, Fruiz, etab.). En cuanto que se niegue el dramatis- mo de los espacios, la sinuosidad y la acumulación decorativa (Compañía de Orduña –s.XVII– e influencia de Loyola –s.XVIII–), sí que puede hablar- se de arquitectura barroca en Bizkaia. A lo largo de esas centurias lo que fluye es una corriente desornamenta- da que va degenerando el lenguaje clásico y emplea, incluso, la bóveda de nervios. Pero no ocurre así con las iglesias conventuales (Balmaseda, Elorrio, Gordexola), de órdenes reli- giosas que apenas acusan las crisis económicas. Este es tiempo de rehacer templos de nueva planta (San Nicolás de Bil- bao, Abadiño) y de colonizar campos con ermitas, muchas veces de tipo humilladero, con todo el frente cerra- do con una gran reja (Abadiño, Zalla, Getxo, Mañaria, Dima, Fruiz, etc.). Barrokoaren antzerkirako joera fe- deko adierazpen publikoetan eta Corpuseko edo Aste Santuko proze- sioetan antzematen da (kustodiak, pausoak eta irudiak), eta modu ho- rretan, zaharragoak izan arren, Vera Cruzeko penitentzia kofradiek fun- tzionatzen dute zenbait hiri bizkaita- rretan (Bilbo, Urduña-Orduña, Ber- meo, Durango). Guztiek pausoak prozesioetara eramaten dituzte, Pa- sioaren misterioetan fededunak hunkitzen saiatuz. Heriotza ere agertzen da (Lekeitioko Mingorri). Prozesioek irudiaren boterea antzez- ten dute. Barrokoaren irudi egile batzuek (Pe- dro Alloitiz, Raimundo Capuz, Juan P. De Mena, Manuel romero), Biz- kaiko prozesioetako pauso barroko batzuk egin zituzten. Bilbon Aste Santuko Pausoen Mu- seoak funtzionatzen du. Barrokoak kontraerreformaren ma- mi ideologikoarekin bat egin zuen, eta konplexurik gabe Bizkaian ge- hiegizkoaren eta apaindutakoaren estetika onartzen da, klasizismoaren ondoren gauzatuko dena, aurreko klasikoaren jarraipena dena. Erre- tauletan, generorik garrantzitsue- nean, mahats parraren zutabeak eta zizelkatu baliotsuak hartzen dira, eta eskulturan, nahiz eta ez lortu, naturalaren kopia bilatzen da (natu- ralismoa). Bizkaiko (Forua) eta Kantabriako (Liendo-Limpias) erretaula-egile eta eskultoreen tailerrek eliztarren es- kaerak ase zituzten XVII. mendean zehar. Baina 1730. urtearen inguruan, Frantziako rococoaren influentzia nabarmentzen denean, Madrilgo gorteko tailerrek (Juan P. De Mena, Luis S. Carmona) leuntasuna ezar- tzen dute (Bilboko San Nikolas, Ar- tzentales, Ziortza-Bolibar, Larrea), batzuetan partikularren opariak di- ren peza batzuen bitartez. Arrosarioko erretaula. Done Mikel eliza. Artzentales Retablo Rosario. Iglesia San Miguel. Artzentales bulegoak oficinas Gaztelako erregeen gomendioak –Errege Katolikoengandik–, kontze- juetan berezko bilera etxeak egoteko (udaletxeak), garrantzi handia izango du barrokoan zehar. Konponbide enpirikoak edo herrikoiak saihestuz (Etxebarria, Ispaster, Zamudio, Garai), Bizkaiko udaletxe barrokoa jauregi handia da, ez iraungikorra, era zehatzean kodifikatu- rikoa: behean, arkuekiko portalea eta goian, bilera gela, balkoien bitartez kaleari begira. Elizarekin batera, espazio publikorik ga- rrantzitsuenean dago, plazan. Elorrion, Orozkon, Lekeition, Balmasedan, Otxandion… udaletxe- jauregi izugarriak daude. Dokumentazioaren arabera, euskal trazatzaile eta hargin garrantzitsuenek elizate eta hirien eskaerak bete zituzten; horiek ere elizak diseinatu eta eraiki zituzten Larrialdi ekonomikoak nekazaritzan eragin handia izan zuen, baina XVII. mendearen amaieratik euskal abe- letxeetan ibilbidea aldatzen da, hau da, egurra, armazoiak eta ateburue- kiko atariak alde batera uzten dira, batzuetan erdian zutabe toskana- rrarekin (Bitaño-Izurza, Isuntza- goikoa-Berriz, Aldekoa-Nabarniz), eta harri eta arkua nabarmentzen dira (Amoroto, Mañaria, Elorrio). Erromantizismoak zabalduko duen euskal baserri topikoa da. Baina Enkarterri eskualdean (Trucios- Turtzioz, Karrantza Harana-Valle de Carranza), baserritarrak beste era batera formulatzen du etxea: alboko etxaurreak muturrekin modulatzen ditu eta horien gainean egurrezko etxe eguterak ezartzen ditu. Bitar- tean, Arratian (Dima, Zeanuri) harriz- ko patinak edo ligneoak jartzen dira etxebizitzara igotzeko. La crisis económica afecta mucho al campo, pero desde finales del s.XVII se aprecia en las granjas vas- cas un cambio de trayectoria que supone el abandono de la madera, los entramados y el portal adintala- do, a veces con columna toscana al centro (Bitaño-Izurza, Isuntza- Goikoa-Berriz, Aldekoa-Nabarniz) por la piedra y el arco (Amoroto, Mañaria, Elorrio). Ese es el tipo de caserío vasco tópico que divulgaría el romanticismo; pero en la comarca de Las Encartaciones (Trucios- Turtzioz, Karrantza Harana-Valle de Carranza), el campesino formula de otra manera su casa: modulando fachadas flanqueadas con espolones sobre los que tiende solanas de ma- dera. Mientras, en Arratia (Dima, Zea- nuri) hay patines pétreos o lígneos para ascender a la planta vividera. La época de barroco –casi si- glo y medio de crisis económi- cas y rearme religioso– buscó en el ilusionismo y la fastuosi- dad sus cauces expresivos, con frecuente recurso a la fan- tasía, a los contrastes lumíni- cos y otros artificios. También apela al sentimiento, a mani- festaciones piadosas públicas, tan queridas por la contrarre- forma. En los ámbitos público (pala- cios consistoriales), religioso (iglesias) y privado (residencias palaciegas) es donde se desa- rrolla el teatro de la vida barro- ca. Fue una cultura de la imagen dirigida por Roma, a la que se adhieren con entusiasmo todas las feligresías y asociaciones piadosas de Bizkaia: retablos y pasos de Semana Santa, y por eso abunda mucho la ima- ginería esculpida y menos la pintada. Por su parte, la platería de ori- gen novohispano predomina sobre la local. Baserriak. Caserios Las recomendaciones de los reyes castellanos –desde los Reyes Católi- cos– de que los concejos tuvieran casas de reunión propias (casas de ayuntamiento) adquieren caracteres monumentales en los siglos del barroco. Obviando soluciones empíricas o populares (Etxebarria, Ispaster, Zamudio, Garai), el consistorio barroco vizcaíno es un solemne palacio nada efímero codificado de manera bastante precisa, con portalón en arcadas abajo y sala de reuniones asomada a la calle mediante balcones arriba. Preside –con la iglesia– la plaza, el espacio público por antono- masia. Elorrio, Orozko, Lekeitio, Balmaseda, Otxandio, etc., disponen de magníficos palacios concejiles. La documentación arroja que a satisfacer a anteiglesias y villas se dedican grandes tracistas y canteros vascos; los mismos que diseñan y construyen iglesias. Bizkaian ekoizturikoa ez da ugaria, neurri batean galdu delako (Begoña, Bilboko Sorkundea), eta dagoena inportazioa da, kanpoko pintoreek egin zuten (Birjinaren bizitzaren se- riea, Begoñatik etorritakoa, Lucas Jordanena, Bilboko Elizbarrutiko Museoan) edo Begoñakoa da (Do- mingo Martínez, Sevillakoa). Baina tokiko pintoreek margotu zutena ere azpimarratzekoa da, esaterako Martín Amigo Bilbon, Arratzu eta Consulado edo Nicolás Antonio de la Quadra (Bilboko Urrikimendua). Sentimendua erabiltzen dute, edo oinarrizko emozio errukiorrak komu- nikatzen dituzte, eta Madrilgo ba- rrokotik sorturiko estiloa erabiltzen dute, bertan ikasi baitzuten. Baina zenbait jauregitako etxaurree- tako pinturak (Larrabetzu, Markina- Xemein, Berriatua, Sopuerta), ale- gorikoa edo liluragarria gustuko duten bezeroen eskaeren barruan kokatzen dira. La producida en Bizkaia no es mucha, en parte porque se ha perdido (Be- goña, Concepción de Bilbao), y lo mejor de lo que hay se debe a la importación, a pintores foráneos (serie de la vida de la Virgen, procedente de Begoña, de Lucas Jordán en Mu- seo Diocesano-Bilbao), o de Begoña (Domingo Martínez, de Sevilla). Pero hay que destacar también lo que pin- taron maestros locales (Martín Amigo en Bilbao, Arratzu y Consulado), o Nicolás Antonio de la Quadra (La Misericordia-Bilbao). Recurren al sen- timiento, a comunicar elementales emociones piadosas, y a un estilo derivado del barroco madrileño, don- de debieron de realizar su aprendizaje. No así las pinturas que decoran las fachadas de ciertos palacios, (Larra- betzu, Markina-Xemein, Berriatua, Sopuerta), que se inscriben mejor en las exigencias de una clientela que gusta de lo alegórico y deslum- brante. Hormako pinturak. “Etxe pintto” etxea. Berriatua Pinturas murales. Casa “Etxe pintto”. Berriatua La veta teatral del barroco se apre- cia bien en las manifestaciones públicas de fe como las procesio- nes del Corpus o de Semana San- ta (custodias, pasos e imágenes), y así, con orígenes muy anteriores, funcionan cofradías penitenciales de la Vera Cruz en diversas villas vizcaínas (Bilbao, Urduña-Orduña, Bermeo, Durango). Todas proce- sionan sus pasos, pretendiendo emocionar al fiel en los misterios de la Pasión. Hasta la muerte se hace presente (“Mingorri” de Le- keitio). Las procesiones son esce- nificación del poder de la imagen. A reconocidos imagineros del ba- rroco (Pedro Alloitiz, Raimundo Capuz, Juan P. de Mena, Manuel Romero), se deben pasos proce- sionales barrocos en Bizkaia. En Bilbao funciona un Museo de los Pasos de Semana Santa. Hormako pinturak. Gortazar jauregia. Areatza Pinturas murales. Palacio Gortázar. Areatza Uriarte Jauregia. Lekeitio Palacio Uriarte. Lekeitio Pietatearen pausoa. San Nikolas eliza. Bilbo Paso de La Piedad. Iglesia San Nicolás. Bilbao Santutxo Baseliza. Santa Kurtze eliza. Mañaria Ermita Humilladero. Iglesia Santa Cruz. Mañaria Isuntzagoikoa baserria. Berriz Caserío Isuntza-Goikoa. Berriz Udaletxea. Otxandio Casa Consistorial. Otxandio Barrokoak –larrialdi ekonomiko eta erlijio berrarmatzeak ezaugarrituriko mende eta erdian zehar luzatu zena– ilusionismoan eta handitasunean bilatu zituen adierazteko bideak, askotan fantasia, argi kontrasteak eta beste artifizio batzuk baliabide moduan erabiliz. Sentimendua ere apelatzen du, adierazpen errukior publikoen bitartez, kontraerreformak hainbeste preziatzen zuena. Bizitza barrokoaren gehiegizkoa eremu publikoan (udaletxeak), erlijiosoan (elizak) eta pribatuan (jauregietan) garatzen da. Erromak zuzenduriko irudiaren kultura izan zen, eta Bizkaiko parrokia eta elkarte erru- kior guztiek horrekin bat egin zuten pozez: erretaulak eta Aste Santuko pausoak, eta horregatik zizelkaturiko imagineria ugaritzen da, pintaturikoa baino gehiago. Bestetik, zilargintza hispaniar berria tokikoa baino ugariagoa da. Bilbao 94 607 66 04 www.bizkaia.net Bilbao Turismo 94 479 57 60 www.bilbao.net Bakio 94 619 33 95 www.bakio.org Balmaseda 94 680 13 56 www.enkartur.net Bermeo 94 617 91 54 www.bermeo.org Elorrio 94 404 60 97 www.durangaldea.com Gernika-Lumo 94 625 58 92 www.gernika-lumo.net Getxo 94 491 08 00 www.getxo.net Gordexola 94 679 97 15 www.gordexola.net Gorliz 94 677 40 00 www.gorliz.net Dima 94 404 60 97 www.gorbeialdea.com Durango 94 603 39 38 www.durango-udala.net Karrantza Harana -Valle de Carranza 696 446 301 www.karrantza.com Lekeitio 94 684 40 17 www.learjai.com Mundaka 94 617 72 01 www.mundaka.org Ondarroa 94 683 19 51 www.learjai.com Urduña-Orduña 94 538 43 84 www.urduna.com Plentzia 94 677 55 41 www.plentzia.net Portugalete 94 472 93 14 www.portugalete.com Santurtzi 94 483 94 94 www.ayto-santurtzi.com Sopelana 94 406 55 19 www.sopelana.net © Bizkaiko Foru Aldundia. Textuak: J.A. Barrio. Argazkiak: Santiago Yániz. Disenua: Logoritmo
Transcript of oficinas - Bizkaia.eus · barrokoa jauregi handia da, ez iraungikorra, era zehatzean kodifikatu-...
bideak rutas
Handitasuna ia ez da agertzen –XVIII. mendean zenbait kasu dago,Valdespina-Ermua–, eta komitente bizkaitarrek apaingarririk gabekoare-kin eta tamaina monumentalarekin bat egiten dute, kale bidegurutzetan,hiri inguruetan edo landan (Bakio, Lekeitio) finkapen abantailatsuakbilatuz. Kolonietan aberasturiko armadako kapitain erretiratuak, eliztarnabarmenak, etab. izaten dira, euren egoeraren propioak diren luxuekininguratzen direnak, eta harrokeriaz erakusten dituztenak.
Jauregi barrokoekin aberastendira, esaterako Lekeition(Uriarte, Uribarria), Markina-Xemeinen (Solartekua, Ado-negi) eta Elorrion (Igarza,Arespakotxaga), eta askotanlorategiek jauregi horiek in-guratzen dituzte (Tola, Lariz).Baina landatakoak ere ba-daude, nekazaritza ustiategienerdian (Elexpuru-Bakio) etaherri gotorleku zaharretanbizigarritasuna handitzen da(Muntxaraz-Abadiño) edojauregiak horietan eranstendira (Oxirando-Gordexola).
Asociado el barroco al fondo ideológico de la contrarreforma, sincomplejos se acepta en Bizkaia la estética de lo teatral y decorado, quecristalizará después de una fase –el clasicismo– que es continuidad delo clásico anterior. Si los retablos, el género más importante, adopta lasdinámicas columnas emparradas y jugosas entalladuras, la esculturapretenderá, sin conseguirlo mucho, la copia del natural (naturalismo).
Talleres vizcaínos de retablistas y escultores (Forua) y montañeses(Liendo-Limpias) satisfarán ampliamente a las feligresías durante els.XVII.
Pero cuando hacia 1730 se vaya acusando la influencia del rococófrancés, los talleres cortesanos de Madrid (Juan P. de Mena, Luis S.Carmona), irán imponiendo la dulzura (San Nicolás de Bilbao, Artzentales,Ziortza-Bolibar, Larrea), a través de piezas que, a veces, son regalos depersonas particulares.
bideak rutasErretaulak. RetablosAste Santuko Pausoak. Pasos de Semana SantaPintura. Pintura
Elizak eta ermitak. Iglesias y ermitasJauregiak. Palacios
Apenas presente la fastuosidad–hay algún caso en el s.XVIII,Valdespina-Ermua–, los comi-
tentes vizcaínos se adhieren más a lo desornamentado y al tamañomonumental, buscando asentamientos ventajosos en los cruces decalles, extrarradios de las villas, o el campo (Bakio, Lekeitio). Soncapitanes del ejército retirados enriquecidos en colonias, algún destacadoeclesiástico, etc., quienes quieren rodearse de lujos propios de su estado,del que hacen ostentación.
Se enriquecen con palacios barrocos Lekeitio (Uriarte, Uribarria), Markina-Xemein (Solartekua, Adonaegi) y Elorrio (Igarza, Arespacochaga), muchasveces rodeados de jardín (Tola, Láriz). Pero los hay también campestres,en medio de explotaciones agrícolas (Elexpuru-Bakio) y hacia una mayorresidencialidad se reciclan viejas torres fuertes rurales (Muntxaraz-Abadiño) o se les anejan palacios (Oxirando-Gordexola).
Udaletxeak. Casas consistoriales
Espazioen dramatismoa, bihurgu-neak eta dekorazioaren pilaketaukatzen den neurrian (UrduñakoLagundia –XVII. mendea– eta Loio-lako influentzia –XVIII. mendea–),arkitektura barrokoaz hitz egin dai-teke Bizkaian. Mende horietan ze-har, lengoaia klasikoa gain beheraekartzen duen apaingarririk gabekokorronte bat sortzen da eta gurutzeganga erabiltzen da. Baina komen-tuetan ez da hori gertatzen (Balma-seda, Elorrio, Gordexola), erlijio or-dena hauek larrialdi ekonomikoa iajasan ez zutelako.
Solairu berriko tenpluak berregitekoordua da (Bilboko San Nikolas, Aba-diño) eta landak ermiten bitartezkolonizatzekoa, askotan santutxue-kin, aurrealde guztia nabar handibatekin itxita (Abadiño, Zalla, Getxo,Mañaria, Dima, Fruiz, etab.).
En cuanto que se niegue el dramatis-mo de los espacios, la sinuosidad yla acumulación decorativa (Compañíade Orduña –s.XVII– e influencia deLoyola –s.XVIII–), sí que puede hablar-se de arquitectura barroca en Bizkaia.A lo largo de esas centurias lo quefluye es una corriente desornamenta-da que va degenerando el lenguajeclásico y emplea, incluso, la bóvedade nervios. Pero no ocurre así conlas iglesias conventuales (Balmaseda,Elorrio, Gordexola), de órdenes reli-giosas que apenas acusan las crisiseconómicas.
Este es tiempo de rehacer templosde nueva planta (San Nicolás de Bil-bao, Abadiño) y de colonizar camposcon ermitas, muchas veces de tipohumilladero, con todo el frente cerra-do con una gran reja (Abadiño, Zalla,Getxo, Mañaria, Dima, Fruiz, etc.).
Barrokoaren antzerkirako joera fe-deko adierazpen publikoetan etaCorpuseko edo Aste Santuko proze-sioetan antzematen da (kustodiak,pausoak eta irudiak), eta modu ho-rretan, zaharragoak izan arren, VeraCruzeko penitentzia kofradiek fun-tzionatzen dute zenbait hiri bizkaita-rretan (Bilbo, Urduña-Orduña, Ber-meo, Durango). Guztiek pausoakprozesioetara eramaten dituzte, Pa-sioaren misterioetan fededunakhunkitzen saiatuz. Heriotza ereagertzen da (Lekeitioko Mingorri).Prozesioek irudiaren boterea antzez-ten dute.
Barrokoaren irudi egile batzuek (Pe-dro Alloitiz, Raimundo Capuz, JuanP. De Mena, Manuel romero), Biz-kaiko prozesioetako pauso barrokobatzuk egin zituzten.
Bilbon Aste Santuko Pausoen Mu-seoak funtzionatzen du.
Barrokoak kontraerreformaren ma-mi ideologikoarekin bat egin zuen,eta konplexurik gabe Bizkaian ge-hiegizkoaren eta apaindutakoarenestetika onartzen da, klasizismoarenondoren gauzatuko dena, aurrekoklasikoaren jarraipena dena. Erre-tauletan, generorik garrantzitsue-nean, mahats parraren zutabeaketa zizelkatu baliotsuak hartzen dira,eta eskulturan, nahiz eta ez lortu,naturalaren kopia bilatzen da (natu-ralismoa).
Bizkaiko (Forua) eta Kantabriako(Liendo-Limpias) erretaula-egile etaeskultoreen tailerrek eliztarren es-kaerak ase zituzten XVII. mendeanzehar.
Baina 1730. urtearen inguruan,Frantziako rococoaren influentzianabarmentzen denean, Madrilgogorteko tailerrek (Juan P. De Mena,Luis S. Carmona) leuntasuna ezar-tzen dute (Bilboko San Nikolas, Ar-tzentales, Ziortza-Bolibar, Larrea),batzuetan partikularren opariak di-ren peza batzuen bitartez.
Arrosarioko erretaula.Done Mikel eliza. Artzentales
Retablo Rosario.Iglesia San Miguel. Artzentales
bulegoak
oficinasGaztelako erregeen gomendioak –Errege Katolikoengandik–, kontze-juetan berezko bilera etxeak egoteko (udaletxeak), garrantzi handiaizango du barrokoan zehar. Konponbide enpirikoak edo herrikoiaksaihestuz (Etxebarria, Ispaster, Zamudio, Garai), Bizkaiko udaletxebarrokoa jauregi handia da, ez iraungikorra, era zehatzean kodifikatu-rikoa: behean, arkuekiko portalea eta goian, bilera gela, balkoienbitartez kaleari begira. Elizarekin batera, espazio publikorik ga-rrantzitsuenean dago, plazan.
Elorrion, Orozkon, Lekeition, Balmasedan, Otxandion… udaletxe-jauregi izugarriak daude. Dokumentazioaren arabera, euskal trazatzaileeta hargin garrantzitsuenek elizate eta hirien eskaerak bete zituzten;horiek ere elizak diseinatu eta eraiki zituzten
Larrialdi ekonomikoak nekazaritzaneragin handia izan zuen, baina XVII.mendearen amaieratik euskal abe-letxeetan ibilbidea aldatzen da, hauda, egurra, armazoiak eta ateburue-kiko atariak alde batera uzten dira,batzuetan erdian zutabe toskana-rrarekin (Bitaño-Izurza, Isuntza-goikoa-Berriz, Aldekoa-Nabarniz),eta harri eta arkua nabarmentzendira (Amoroto, Mañaria, Elorrio).Erromantizismoak zabalduko dueneuskal baserri topikoa da. BainaEnkarterri eskualdean (Trucios-Turtzioz, Karrantza Harana-Valle deCarranza), baserritarrak beste erabatera formulatzen du etxea: albokoetxaurreak muturrekin modulatzenditu eta horien gainean egurrezkoetxe eguterak ezartzen ditu. Bitar-tean, Arratian (Dima, Zeanuri) harriz-ko patinak edo ligneoak jartzen diraetxebizitzara igotzeko.
La crisis económica afecta muchoal campo, pero desde finales dels.XVII se aprecia en las granjas vas-cas un cambio de trayectoria quesupone el abandono de la madera, los entramados y el portal adintala-do, a veces con columna toscana alcentro (Bitaño-Izurza, Isuntza-Goikoa-Berriz, Aldekoa-Nabarniz)por la piedra y el arco (Amoroto,Mañaria, Elorrio). Ese es el tipo decaserío vasco tópico que divulgaríael romanticismo; pero en la comarcade Las Encartaciones (Trucios-Turtzioz, Karrantza Harana-Valle deCarranza), el campesino formula deotra manera su casa: modulandofachadas flanqueadas con espolonessobre los que tiende solanas de ma-dera. Mientras, en Arratia (Dima, Zea-nuri) hay patines pétreos o lígneospara ascender a la planta vividera.
La época de barroco –casi si-glo y medio de crisis económi-cas y rearme religioso– buscóen el ilusionismo y la fastuosi-dad sus cauces expresivos,con frecuente recurso a la fan-tasía, a los contrastes lumíni-cos y otros artificios. Tambiénapela al sentimiento, a mani-festaciones piadosas públicas,tan queridas por la contrarre-forma.
En los ámbitos público (pala-cios consistoriales), religioso(iglesias) y privado (residenciaspalaciegas) es donde se desa-rrolla el teatro de la vida barro-ca.
Fue una cultura de la imagendirigida por Roma, a la que seadhieren con entusiasmo todaslas feligresías y asociacionespiadosas de Bizkaia: retablosy pasos de Semana Santa, ypor eso abunda mucho la ima-ginería esculpida y menos lapintada.
Por su parte, la platería de ori-gen novohispano predominasobre la local.
Baserriak. Caserios
Las recomendaciones de los reyes castellanos –desde los Reyes Católi-cos– de que los concejos tuvieran casas de reunión propias (casas deayuntamiento) adquieren caracteres monumentales en los siglos delbarroco. Obviando soluciones empíricas o populares (Etxebarria, Ispaster,Zamudio, Garai), el consistorio barroco vizcaíno es un solemne palacionada efímero codificado de manera bastante precisa, con portalón enarcadas abajo y sala de reuniones asomada a la calle mediante balconesarriba. Preside –con la iglesia– la plaza, el espacio público por antono-masia.
Elorrio, Orozko, Lekeitio, Balmaseda, Otxandio, etc., disponen demagníficos palacios concejiles. La documentación arroja que a satisfacera anteiglesias y villas se dedican grandes tracistas y canteros vascos;los mismos que diseñan y construyen iglesias.
Bizkaian ekoizturikoa ez da ugaria,neurri batean galdu delako (Begoña,Bilboko Sorkundea), eta dagoenainportazioa da, kanpoko pintoreekegin zuten (Birjinaren bizitzaren se-riea, Begoñatik etorritakoa, LucasJordanena, Bilboko ElizbarrutikoMuseoan) edo Begoñakoa da (Do-mingo Martínez, Sevillakoa). Bainatokiko pintoreek margotu zutenaere azpimarratzekoa da, esaterakoMartín Amigo Bilbon, Arratzu etaConsulado edo Nicolás Antonio dela Quadra (Bilboko Urrikimendua).Sentimendua erabiltzen dute, edooinarrizko emozio errukiorrak komu-nikatzen dituzte, eta Madrilgo ba-rrokotik sorturiko estiloa erabiltzendute, bertan ikasi baitzuten.
Baina zenbait jauregitako etxaurree-tako pinturak (Larrabetzu, Markina-Xemein, Berriatua, Sopuerta), ale-gorikoa edo liluragarria gustukoduten bezeroen eskaeren barruankokatzen dira.
La producida en Bizkaia no es mucha,en parte porque se ha perdido (Be-goña, Concepción de Bilbao), y lomejor de lo que hay se debe a laimportación, a pintores foráneos (seriede la vida de la Virgen, procedentede Begoña, de Lucas Jordán en Mu-seo Diocesano-Bilbao), o de Begoña(Domingo Martínez, de Sevilla). Perohay que destacar también lo que pin-taron maestros locales (Martín Amigoen Bilbao, Arratzu y Consulado), oNicolás Antonio de la Quadra (LaMisericordia-Bilbao). Recurren al sen-timiento, a comunicar elementalesemociones piadosas, y a un estiloderivado del barroco madrileño, don-de debieron de realizar su aprendizaje.
No así las pinturas que decoran lasfachadas de ciertos palacios, (Larra-betzu, Markina-Xemein, Berriatua,Sopuerta), que se inscriben mejoren las exigencias de una clientelaque gusta de lo alegórico y deslum-brante.
Hormako pinturak. “Etxe pintto” etxea.Berriatua
Pinturas murales. Casa “Etxe pintto”.Berriatua
La veta teatral del barroco se apre-cia bien en las manifestacionespúblicas de fe como las procesio-nes del Corpus o de Semana San-ta (custodias, pasos e imágenes),y así, con orígenes muy anteriores,funcionan cofradías penitencialesde la Vera Cruz en diversas villasvizcaínas (Bilbao, Urduña-Orduña,Bermeo, Durango). Todas proce-sionan sus pasos, pretendiendoemocionar al fiel en los misteriosde la Pasión. Hasta la muerte sehace presente (“Mingorri” de Le-keitio). Las procesiones son esce-nificación del poder de la imagen.
A reconocidos imagineros del ba-rroco (Pedro Alloitiz, RaimundoCapuz, Juan P. de Mena, ManuelRomero), se deben pasos proce-sionales barrocos en Bizkaia.
En Bilbao funciona un Museo delos Pasos de Semana Santa.
Hormako pinturak.Gortazar jauregia. Areatza
Pinturas murales.Palacio Gortázar. Areatza
Uriarte Jauregia. Lekeitio
Palacio Uriarte. Lekeitio
Pietatearen pausoa.San Nikolas eliza. Bilbo
Paso de La Piedad.Iglesia San Nicolás. Bilbao
Santutxo Baseliza.Santa Kurtze eliza.Mañaria
Ermita Humilladero.Iglesia Santa Cruz.Mañaria
Isuntzagoikoa baserria. Berriz Caserío Isuntza-Goikoa. Berriz
Udaletxea. Otxandio Casa Consistorial. Otxandio
Barrokoak –larrialdi ekonomiko eta erlijioberrarmatzeak ezaugarrituriko mende etaerdian zehar luzatu zena– ilusionismoaneta handitasunean bilatu zituen adieraztekobideak, askotan fantasia, argi kontrasteaketa beste artifizio batzuk baliabide moduanerabiliz. Sentimendua ere apelatzen du,adierazpen errukior publikoen bitartez,kontraerreformak hainbeste preziatzenzuena.
Bizitza barrokoaren gehiegizkoa eremupublikoan (udaletxeak), erlijiosoan (elizak)eta pribatuan (jauregietan) garatzen da.
Erromak zuzenduriko irudiaren kultura izanzen, eta Bizkaiko parrokia eta elkarte erru-kior guztiek horrekin bat egin zuten pozez:erretaulak eta Aste Santuko pausoak, etahorregatik zizelkaturiko imagineria ugaritzenda, pintaturikoa baino gehiago. Bestetik,zilargintza hispaniar berria tokikoa bainougariagoa da.
Bilbao 94 607 66 04 www.bizkaia.net
Bilbao Turismo 94 479 57 60 www.bilbao.net
Bakio 94 619 33 95 www.bakio.org
Balmaseda 94 680 13 56 www.enkartur.net
Bermeo 94 617 91 54 www.bermeo.org
Elorrio 94 404 60 97 www.durangaldea.com
Gernika-Lumo 94 625 58 92 www.gernika-lumo.net
Getxo 94 491 08 00 www.getxo.net
Gordexola 94 679 97 15 www.gordexola.net
Gorliz 94 677 40 00 www.gorliz.net
Dima 94 404 60 97 www.gorbeialdea.com
Durango 94 603 39 38 www.durango-udala.net
Karrantza Harana -Valle de Carranza696 446 301 www.karrantza.com
Lekeitio 94 684 40 17 www.learjai.com
Mundaka 94 617 72 01 www.mundaka.org
Ondarroa 94 683 19 51 www.learjai.com
Urduña-Orduña 94 538 43 84 www.urduna.com
Plentzia 94 677 55 41 www.plentzia.net
Portugalete 94 472 93 14 www.portugalete.com
Santurtzi 94 483 94 94 www.ayto-santurtzi.com
Sopelana 94 406 55 19 www.sopelana.net
© B
izk
aik
o F
oru
Ald
un
dia
. Textu
ak
: J.A
. Ba
rrio. A
rga
zkia
k: S
an
tiag
o Y
án
iz. D
ise
nu
a: L
og
oritm
o
Balmaseda
Bilbao Larrabetzu
Durango
Amorebieta Etxano
Markina Xemein
Ziortza Bolibar
Galdakao
Zamudio
Elorrio
GordexolaErmua
Bilbao
San Nikolas eliza (1743, I. Ibero)Erretaula rococoak (1752, J. P. de Mena)Santos Juanes eliza (1617, P. Ramírez)Erretaula nagusia (1688, J. Echevarría eta M. de Zaldúa)Elizbarrutiko Museoa. Busturiako, Bilboko… kustodioakElizbarrutiko museoa. L. Jordánen pinturakBegoñako basilika. Pinturak (1730, D. Martínez)Arte Ederren museoa. PinturaAste Santuko Pausoen Museoa. Eskultura
Iglesia San Nicolás (1743, I. Ibero)Retablos rococó (1752, J. P. de Mena)Iglesia Santos Juanes (1617, P. Ramírez)Retablo mayor (1688, J. Echevarría y M. de Zaldúa)Museo Diocesano. Custodias de Busturia, Bilbao, etcMuseo Diocesano. Pinturas de L. JordánBasílica de Begoña. Pinturas (1730, D. Martínez)Museo Bellas Artes. PinturaMuseo Pasos de Semana Santa. Escultura
Berriz
Orozko
ZamudioZamudioDone Martie eliza. Burualdeko erretaulak (1772, M. Moraza)Rococoko burdin langa (1775)
Iglesia San Martín. Retablos cabecera (1772, M. Moraza)Cancela rococó (ca.1775)
Ziortza BolibarKolegiata. Kutxa organoa (1686, J. de Echebarría)Erretaula rococoak (1746, J. de Urquiza)
Colegiata. Caja órgano (1686, J. de Echebarría)Retablos rococó (1746, J. de Urquiza)
OrozkoUdaletxea (1750, J. B. Ybarra)Anunzibaiko zubia (1751 M. de Larrea)
Palacio consistorial (1750, J. B. Ybarra)Puente de Anunzibai (1751 M. de Larrea )
SopuertaMercadilloko eliza (1678, J. de Setién)Carraleko eliza (1729, J. A. Llaguno)Okendo Goikoako jauregia. Hormako pinturak (1770)
Iglesia de Mercadillo (1678, J. de Setién )Iglesia de Carral (1729, J. A. Llaguno )Palacio de Oquendo de Arriba. Pinturas murales (ca. 1770)
OtxandioUdaletxea (1730). Casa consistorial (ca.1730)
Mungia
Areatza
Otxandio
Lekeitio
Amoroto Berriatua
Muxika
Sopuerta
Artzentales
Aste Santuko PausoakPasos de Semana Santa
BaserriakCaserios
ErretaulakRetablos
PalaciosPalacios
Elizak eta ermitakIglesias y ermitas
UdaletxeakCasas consistoriales
PinturaPintura
BerrizIsuntzagoikoa baserria (1683)
Caserío Isuntza-Goikoa (1683)
DurangoUribarriko eliza (1622, S. J. de Urizarzabala, S. de Zárraga; 1654, J. de Ansola)Egurrezkoa arkupea (1678, V. Arrien)Santa Ana eliza (1722 L. La Inzera)Santa Anako arkua (1744, J. de Herdoiza)Udaletxea. Hormako pinturak (1771, I. Zumárraga)San Agustin (1662, J. de Ansola))
Iglesia de Uríbarri (1622, S.J. de Urizarzabala, S. de Zárraga; 1654, J. de Ansola)Pórtico de madera (1678, V. Arrien)Iglesia Santa Ana (1722 L. La Inzera )Arco de Santa Ana (1744, J. de Herdoiza)Casa Consistorial. Pinturas murales (1771, I. Zumárraga)San Agustín (1662, J. de Ansola)
Karrantza Harana Valle de CarranzaAhedoko eliza. Erretaula nagusia (1640, F. de la Gorgolla)San Antonio erretaula, rococo (1770)
Iglesia de Ahedo. Retablo mayor (1640, F. de la Gorgolla)Retablo San Antonio, rococó (ca.1770)
ElorrioElorrioSortzez Garbia eliza. Erretaula nagusia eta albokoak (1754, D. Mtz. de Arce eta S. de Soria)Santa Ana komentua (1692, A. Rz. de Azcárraga)Udaletxea (1660)Igarzako (1620), Tolako (1677, J. B. Aldariaga), Aldapebeitiako (1664, D. Urizar),Arespacotxagako (1632) eta Araunako (1760) jauregiakIturria (1757, I. Ibero)
Iglesia Purísima. Retablo mayor y colaterales (1754, D. Mtz. de Arce y S. de Soria)Convento Santa Ana (1692, A. Rz. de Azcárraga)Palacio consistorial (ca.1660 )Palacios de Igarza (ca. 1620), Tola (1677, J. B. Aldariaga), Aldapebeitia (1664, D. Urizar),Arespacochaga (1632), Arauna (ca. 1760)Fuente (1757, I. Ibero)
ErmuaDone Jakue eliza. Erretaula nagusia eta kutxa organoa (1729, S. De Lecuona)Valdespina jauregia (Udaletxea) (1729, S. De Lecuona)
Iglesia Santiago. Retablo mayor y caja órgano (1729, S. De Lecuona)Palacio Valdespina (Ayuntamiento) (1729, S. De Lecuona)
GaldakaoElexaldeko eliza. Alboko erretaulak (1660, P. Alloitiz)
Iglesia Elexalde. Retablos colaterales (1660, P. Alloitiz)
Markina XemeinXemeinArretxinagako ermita (1737, J. de Lizardi)Karmeldarren komentua (1724, Fr. M. de Santa Teresa)Erretaula nagusia (1732, Fr. M. de Santa Teresa)
Ermita de Arretxinaga (1737, J. de Lizardi)Convento Carmelitas (1724, Fr. M. de Santa TeresaRetablo mayor (ca.1732, Fr. M. de Santa Teresa)
LarrabetzuLarrabetzuOloste-Goikolegea jauregia (1635)Icaza jauregia. Hormako pinturak (1765)
Palacio Oloste-Goikolegea (ca. 1635)Palacio Icaza. Pinturas murales (ca. 1765)
LekeitioUdaletxea (1706)San Jose eliza (1708, M. de Zaldúa)Erretaula nagusia (1759, I. Ibero)Uriarteko (1677, L. Longa ), Uribarriako (1643) eta Oxangoitiko jauregiak (1674)Zubieta jauregia (1716, A. Churriguera)Mandaska iturria (1722)
Casa consistorial (1706 )Iglesia San José (1708, M. de Zaldúa)Retablo mayor (1759, I. Ibero)Palacios de Uriarte (1677, L. Longa ), Uribarría (1643) y Oxangoiti (1674)Palacio Zubieta (1716, A. Churriguera)Fuente Mandaska (1722)
Andra Maria eliza. Erretaula nagusia (1641, A. Alloitiz)Organo kutxa (1765, J. de Urquiza)Santutxoa (1660); nabarra (1664, F. Arregui)Ormetxe-Aldebarrena baserria (XVIII. mendearen amaiera)
Iglesia Santa María. Retablo mayor (1641, A. Alloitiz)Caja de órgano (1765, J. de Urquiza)Humilladero (ca.1660 ); reja (1664, F. Arregui)Caserío Ormetxe-Aldebarrena (s. XVIII fin.)
Berriatua“Etxe pintto” etxea. Hormako pinturak (1775)
Casa “Etxe pintto”. Pinturas murales (ca.1775)
AmorebietaAmorebieta EtxanoAndra Maria eliza. Erretaula nagusia (1743, J. B. Jáuregui)Burdin langa rococoa (1781, R. Amezua)Larreako komentua (1700)Erretaula rococoa (1767, J. Urquiza)
Iglesia Santa María. Retablo mayor (1743, J. B. Jáuregui)Cancela rococó (1781, R. Amezua)Convento de Larrea (ca. 1700)Retablos rococó (1767, J. Urquiza)
AreatzaGortazar jauregia. Hormako pinturak (1740)
Palacio Gortázar. Pinturas murales (ca.1740)
AmorotoIdarreta-Urrutia baserria (1754)Bizko-Odiaga baserria (1754)
Caserío Idarreta-Urrutia (1754)Caserío Bizko-Odiaga (1754)
ArtzentalesArtzentalesDone Mikel eliza. Arrosarioko erretaula (1765, L. S. Carmona)Mía-El Peso etxea (XVIII. mendearen erdian)
Iglesia San Miguel. Retablo Rosario (ca. 1765, L. S. Carmona)Casa Mía-El Peso (s.XVIII med.)
BalmasedaSan Severino eliza. Hastiales (1729, Fr. M. de Santa Teresa)Udaletxea (1736, M. Vierna)Horcasitas jauregia (1686, P. Del Pontón eta A. Collado)Santa Klara komentua (1643)Erretaula nagusia (1688, F. Mtz. de Arce eta M. del Hoyo)Kutxa organoa (1777, J. de San Juan)
Iglesia San Severino. Hastiales (1729, Fr. M. de Santa Teresa)Casa consistorial (1736, M. Vierna)Palacio Horcasitas (1686, P. del Pontón y A. Collado)Convento Santa Clara (ca. 1643)Retablo mayor (1688, F. Mtz. de Arce y M. del Hoyo)Caja órgano (1777, J. de San Juan)
GordexolaMolinarreko eliza. Erretaula nagusia (1653, A. Alloitiz)Oxirandoko jauregia (1630)
Iglesia Molinar. Retablo mayor (1653, A. Alloitiz)Palacio de Oxirando (ca.1630)
MungiaUrgoiti jauregia (1716, M. de Zaldua). Palacio Urgoiti (ca. 1716, M. de Zaldúa)
MuxikaEtxezarreta-Zugastieta jauregia (XVII. mendeko amaiera)
Palacio Etxezarreta-Zugastieta (s. XVII fin.)
Portada: Zubieta Jauregia. Palacio Zubieta. Ispaster-Lekeitio
Karrantza HaranaValle de Carranza
Urduna Orduna
Manaria Abadino
San Trokaz eliza (1762, I. Ibero)Santu Kristo (1666)Udaletxea (1784, F. Ibero)Muntxaraz dorre-jauregia (1520 eta 1635, M. Arriluzeaga)Gaztelugoitia-Gaztelu baserria (1670)
Iglesia San Trokaz (1762, I. Ibero )Humilladero Santo Cristo (1666)Casa consistorial (1784, F. Ibero)Torre-palacio de Muntxaraz (ca.1520 y ca. 1635, M. Arriluzeaga)Caserío Gaztelugoitia-Gaztelu (ca.1670)
Abadino
Manaria
Andra Maria eliza. Erretaula nagusia (1650, M. de Arana)Familia Sakratuaren eliza (1680, S. Raón)Erretaula nagusia eta albokoak (1688, F. del Castillo, M. del Hoyo)Antiguako eliza (1752, J. B. Ybarra)Aste Santuko pausoak
Iglesia Santa María. Retablo mayor (ca. 1650, M. de Arana)Iglesia Sagrada Familia (1680, S. Raón)Retablos mayor y colaterales (1688, F. del Castillo, M. del Hoyo)Iglesia de la Antigua (1752, J. B. Ybarra)Pasos Semana Santa
Urduna Orduna
