571

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

8931تابستان 55جغرافیا و توسعه شمارۀ

81/60/30: وصول مقاله

61/63/39: نهایي تأیید

895 -831: صفحات

ی ژئوپلیتیکی عربستان سعودی با جمهوری اسالمی ایرانها چالش واکاوی

غرب آسیا جنوبمنطقۀ و تأثیر آن بر

دکتر هادی ویسی

چکیدهی ها بحرانی ژئوپلیتیکي و ها چالشی اخیر ها غرب آسیا یکي از مناطق راهبردی و مهم در جهان است که در دهه منطقۀ جنوب

. آن است ای منطقهبازیگران سطح ترین مهمدو کشور جمهوری اسالمي ایران و عربستان سعودی . است کردهسیاسي زیادی را تجربه

پس ؛نیکسون، مکمل استراتژیک یکدیگر بودند ۀستون این دو کشور که تا پیش از پیروزی انقالب اسالمي ایران در چارچوب سیاست دو

پرسش اصلي ؛ بنابراین شکل گرفت ها آن بین ياز پیروزی انقالب اسالمي به رقیب یکدیگر تبدیل شدند و روابط رقابتي و پرتنش

منطقۀ چه تأثیری بر ها چالشی ژئوپلیتیکي عربستان سعودی با جمهوری اسالمي ایران چیست و این ها چالشپژوهش این است که

ی کتابخانه ها تحلیلي و اسنادی و با نگاه ژئوپلیتیکي و با استفاده از داده -این پژوهش به روش توصیفي. است غرب آسیا داشته جنوب

به سه ای منطقهلحاظ تاریخي، روابط این دو قدرت به. آن مربوط به پس از انقالب اسالمي ایران است يزمان ۀو دور است شدهای انجام

دهد که تضاد ایدئولوژیکي، منافع مينتایج تحقیق نشان . است معاصر روی داده ۀترین آن در دور دوره قابل تقسیم است که پیچیده

آن ۀی سیاسي فراواني شده که دامنها بحرانی ژئوپلیتیکي و ها چالشور باعث ی نفوذ دو کشها حوزهمتعارض و رقابت بر سر گسترش

.است تقریبا در سرتاسر منطقه گسترش یافته

.، عربستان سعودی، جمهوری اسالمي ایرانای منطقهغرب آسیا، ژئوپلیتیک، قدرت منطقۀ جنوب: های کلیدی واژه

hadiveicy@pnu.ac.ir تهران، ایران ،دانشگاه پیام نور ،جغرافیای سیاسيدانشیار -8

571

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

مقدمه

نهادهای آفرینی رغم گسترش و تقویت نقش علی

المللی در تحوالت جهانی، همچنان فراملی و بین

الملل بین نظام رکن ساختاری ترین مهم 5ملی یها دولت

؛ Ghosh, 2016: 3)اند و نظام ژئوپلیتیک جهانی

Kaufman, 2013: 77) . در ساختار نظام ژئوپلیتیک

ی ملی یکسان نیست و ها دولتجهانی، وضعیت

تابع وزن ژئوپلیتیکی و قدرت ملی ها آن آفرینی نقش

سائول کوهن، کشورها را در این زمینه. هاست آن

. است کردهلحاظ قدرت ملی در پنج سطح تقسیم به

قدرت سطح عنوان بهوی تعداد محدودی از کشورها را

داند و تعداد می« قدرت جهانی»نخست و جزء

و حتی ای منطقه که قدرتشان ب رد را ها آن بیشتری از

قدرت » عنوان به ،خودشان دارند ۀفراتر از منطق

کند و سطوح میو سطح دوم معرفی « ای منطقه

کشورهایی هستند که قدرت ،سوم، چهارم و پنجم

هایی از مناطق منحصر به مرزهای ملی و بخش ها آن

.(Cohen,2015: 47)خودشان است

در سطح قدرت جهانی و که ی ملی ها دولت

های بر مبنای منافع ملی و ارزشهستند ای منطقه

ایدئولوژیکی خود، رفتار دوستانه و همگرایانه با

بازیگران همسو و رفتار رقابتی و حتی خصمانه با

در. دارندبازیگران غیرهمسو در مناطق ژئوپلیتیکی

یا ها دولتاین چارچوب، روابط ژئوپلیتیکی میان

متعارض و گیرد که در صورت منافع میبازیگران شکل

متضاد میان دو قدرت رقیب، هر یک درجهت حفاظت

نفوذ خود، سعی ۀو تأمین منافع ملی و گسترش حوز

کی و تفوق ژئوپلیتیکی بر رقیب در یارگیری ژئوپلیتی

.آیند میبر

غرب آسیا یکی از منطقۀ جنوبدر این میان،

مناطق ژئوپلیتیکی و راهبردی در جهان است که در

1-Nation-States

2-World Power

3-Regional Power

پرآشوب، ای منطقهی اخیر به دالیل گوناگون، ها ههد

دو کشور بزرگ این . است خیز بوده پرتنش و بحران

منطقه یعنی جمهوری اسالمی ایران و عربستان

ۀاین منطق ای منطقهبازیگران سطح ترین مهمسعودی

لحاظ ایدئولوژیکی و منافع در ژئوپلیتیک هستند که به

.اند تعارض

، 17/5171 5المی ایران در سال پیروزی انقالب اس

ی ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی زیادی را میان دو ها گسل

ی زمانی خاص و ها کشور ایجاد کرد که در برهه

کشور ایران به . شوند میفعال یرویدادهای تاریخ

دالیل تاریخی، نیروی انسانی و موقعیت ژئوپلیتیکی

بوده و بر همین ای منطقههای همواره یکی از قدرت

و بوده به تحوالت پیرامون خود حساس اساس نسبت

اما عربستان سعودی در ؛است کردهنقش فعالی ایفا

درآمدهای ارزی سرشار از ۀی اخیر با پشتوانها دهه

ای منطقههای فرا فروش صادرات نفت و حمایت قدرت

قدرت با جمهوری اسالمی ۀدنبال ایجاد موازن غربی به

غرب آسیا بوده و بر همین منطقۀ جنوبایران در

اساس رویکرد رقابتی و ایجاد چالش در برابر جمهوری

بر . اسالمی ایران در مسائل ژئوپلیتیکی برگزیده است

ی ها چالشاین اساس، این پژوهش درصدد واکاوی

عربستان سعودی با جمهوری ۀژئوپلیتیکی رابط

غرب منطقۀ جنوباسالمی ایران و تأثیر آن بر

.استآسی

قلمرو تحقیق

از هشت کشور فارس متشکل خلیج ۀمنطق

ۀایران، عراق، عربستان سعودی، امارات متحد)ساحلی

آبی آن، ۀو پهن( عربی، کویت، بحرین، قطر و عمان

جغرافیایی و ژئوپلیتیکی در ۀترین منطق مشخص

وسیع خاورمیانه است که با کشورهای ۀمحدود

منطقۀ جنوببالفصل و پیرامونی خود در بخش غربی،

منطقۀ اینکه کشورهای . دهند میغرب آسیا را تشکیل

577

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

شوند، می غرب آسیا دقیقا شامل چه کشورهایی جنوب

؛ 551: 11 5 سلیمی،)نظر است ختالفمیان منابع ا

اما ؛(UNDP, 2012: 5؛ 5-51 :11 5 نیا و رومینا، حافظ

همراه ، بهفارس خلیج ۀتردید هشت کشور منطق بدون

ردن، لبنان و فلسطین جزء کشورهای یمن، سوریه، ا

ند و بخش هست غرب آسیا منطقۀ جنوبکشورهای

عربستان، ۀجزیر شبه)مرکزی جهان اسالم ۀهست

این کشورها . دهند میرا تشکیل ( شامات، عراق و ایران

ی ها تمدنی و تاریخی دارند و در دههپیوندهای عمیق

پیوسته و هم به ای منطقهلحاظ ژئوپلیتیکی، اخیر، به

ژئوپلیتیکی ۀاند که منطق وجود آورده تنیده به درهم

دو کشور مهم و قدرت . جنوب غرب آسیا نام دارد

جنوب غرب آسیا، عربستان سعودی و ای منطقه

ژی متفاوت اند که با دو ایدئولو جمهوری اسالمی ایران

نفوذ و تأثیرگذاری بر ۀو متضاد برای گسترش حوز

.کنند میتحوالت منطقه با همدیگر رقابت

کشورهای جنوب غرب آسیا ۀنقش :8شکل

نگارنده : ترسیمتهیه و

روش تحقیق

تحلیلی و اسنادی و -این پژوهش به روش توصیفی

با نگاه ژئوپلیتیکی و ای ی کتابخانهها با استفاده از داده

ی موردنیاز پژوهش از مقاالت،ها داده .است شدهانجام

های خبری و منابع سایت وب المللی، بین های خبرگزاری

. است شده آوری تخصصی معتبر جمع

قلمرو زمانی پژوهش از پیروزی انقالب اسالمی در

پرسش اصلی . است بوده 151 تا سال 5171 سال

عربستان ی ژئوپلیتیکیها چالشپژوهش این است که

سعودی با جمهوری اسالمی ایران چیست و این

غرب آسیا منطقۀ جنوبچه تأثیری بر ها چالش

. است داشته

571

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

روابط عربستان سعودی با جمهوری اسالمي ایرانتا پایان جنگ ایران از پیروزی انقالب اسالمي ایران -8

(8311-8393)و عراق

، با وقوع پیروزی انقالب 5171 ۀدر اواخر ده

دچار فارس خلیج ۀاسالمی، ساختار ژئوپلیتیکی منطقکه در آمریکا ۀ ایاالت متحد. ای شد دگردیسی گسترده

مسائل نیکسون، ۀستون دو چارچوب استراتژییعنی ایران پیمانان خود هم را به فارس خلیج ای منطقه

بود و این دو کشور با و عربستان سعودی واگذار کرده

به نوعی مکمل استراتژیک یکدیگر آمریکا حمایت های بودند، در پی وقوع انقالب اسالمی، سرزمین شده

مریکایی و با آضد به پایگاه فارس خلیجشمالی این دو کشور که . های صدور انقالب تبدیل شد آرمان

اسالمی در مسائل اوپک، فلسطین، تا پیش از انقالب

با کمونیسم اسالمی و مقابله کنفرانس سازمانمختلف دچار نظر داشتند، به یکباره در مسائل وحدت

.تعارض و تنش شدندیک عامل عنوان بهرادیکال ایران را ۀروی ها سعودی

وضع موجود در منطقه و ۀزنند اطمینان و برهم عدم

حرکتی مشابه علیه خود تلقی ۀآوردن زمین فراهمبر این اساس، . (1 : 1 5 زاده، روشندل و سیف)دند کرکارهایی برای مقابله با جمهوری اسالمی راه دنبال به

5111 ۀجنگ ایران و عراق در آغاز ده. آمدند ایران برو مشغولیت رهبران جمهوری اسالمی و رژیم بعث به

فراهم کرد تا ها جنگ، فرصت مغتنمی را برای سعودیبه فارس خلیجشورای همکاری از طریق ایجاد

از . یارگیری ژئوپلیتیکی و تقویت قدرت خود بپردازندهمراه دیگر به ها ایران، سعودی -آغاز جنگ عراق

رغم اینکه با رژیم اعضای شورای همکاری، علی

حسین مشکالت اساسی داشتند، جانب عراق را صدامو ها ی سیاسی، صدور بیانیهها گیری گرفتند و با موضع

های مالی پیدا و پنهان از عراق و برای تضعیف کمک . ایران دفاع کردند

گیری و عراق، پس از بازپس -در خالل جنگ ایران ها فتح خرمشهر توسط نیروهای نظامی ایران، سعودی

توانمندی در شورای همکاری، پیمانان خود همراه هم به

عراق را خطرناک توصیف کردند نظامی ایران در برابر ، ها سعودی. و به حمایت آشکار از عراق برآمدند

پیشروی نیروهای نظامی ایران به داخل عراق را تهدیدی علیه امنیت ملت عرب و نقض حاکمیت آن

این در حالی (.Kechichian,1990:96)دانستند می

عراق، بمباران ۀبود که سران سعودی، اقدام تجاوزکاران یا و حمالت شیمیایی این کشور به شهرهاشهره

گرفتند و هر زمان میایران، سیاست سکوت در پیش میدانی جنگ ۀدر صحن ۀجویان ایران در اقدامات تالفی

کرد، میروی شد و در خاک عراق پیش میپیروز

کردند که ایران باید میدادند و اعالم میواکنش نشان و خواستار دخالت ی پایبند باشدالملل بینبه مرزهای ی نظیر شورای امنیت سازمان ملل الملل بیننهادهای

. در جنگ بودندکه سه کشور 511 ۀدر اقدامی دیگر، در ژانوی

دمشق درجهت محکومیت ۀایران، سوریه و لیبی بیانیعراق به ایران منتشر کردند، شورای همکاری به ۀحمل

رهبری عربستان سعودی، واکنش نشان داد و اعالم مزبور به ضرر وحدت عربی است و به ۀکرد که بیانی

آنان همچنین، از . دادن جنگ کمک نخواهد کرد پایان

عرب، ۀهای اتحادی تصمیم ۀوحدت مواضع اعراب درباردر دهلی نو و تعهد اجالس آتی سران جنبش عدم

خلیجدر مواضع مربوط به شورای همکاری هماهنگیکردن ایران در بین کشورهای برای منزوی فارس

کشورهای 5111سال در .توسعه حمایت کردند حال در

ت دیپلماتیک را به ئهی یک ،عضو شورای همکاریدولت ژاپن برای کاهش سطح با ژاپن اعزام کردند تا

دولت ژاپن . ن رایزنی کنندروابط اقتصادی با ایرادر یطرف ت را رد کرد و اعالم بیئآن هی یتقاضا

1حتی در (.Kechichian,1990:96-100)جنگ کرد

عربستان سعودی با F-15، یک هواپیمای 5111ژوئن

571

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

مریکا، یک ۀ آحمایت نیروی هوایی ایاالت متحدایران را بر فراز F-4هواپیمای جنگی فانتوم

مورد هدف قرار داد و منهدم کرد فارس خلیج

(Amirahmadi,1993: 225 .) در اقدامی دیگر، عراقصادرات ۀکه از گذشته دست به احداث خطوط لول

نفت به مقصد دریای مدیترانه برای کاهش وابستگی بود، در پی جنگ هرمز زده ۀو تنگ فارس خلیجخود به عراق، دولت سوریه، متحد استراتژیک ایران، -ایران

که از خاک سوریه را کرکوک به بندر بنیاس ۀخط لولعربستان سعودی بالفاصله. گذشت، متوقف کرد می

جدید از بصره به بندر ۀبرای احداث یک خط لولینبوع در دریای سرخ از طریق خاک عربستان برای

ل، این خط در فاز او. صادرات نفت عراق وارد عمل شد

شرق ۀخط لول)ینبوع -لوله از بصره به خط لوله گوارهزار 11 متصل شد که روزانه ( غرب عربستان به

در پی . شد میبشکه نفت عراق از طریق آن صادر تشدید حمالت ایران به عراق و تخریب تأسیسات

و محدودیت 5111 سال صادرات نفت عراق در

ستان به بغداد عرب ۀصادرات نفت عراق، وزیر خارج ۀرفت و عربستان و عراق توافق کردند که خط لول

عراق از بصره به ساحل دریای سرخ و با ۀویژ . (17 : 11 5 نیا، حافظ)عربستان ایجاد شود ۀهزین

طور متوسط روزانه بر این اساس، عربستان به

فروخت و میهزار بشکه نفت برای عراق 11 حدود در سال . داد میحسین صدامعواید آن را تحویل

کرکوک به ۀو با گسترش ظرفیت خط لول 5111هزار بشکه در روز رسید 111این رقم به ،بندر ینبوع

(Ramazani, 1987: 42.) همچنین این کشور روزانه

طرف استخراج بی ۀمنطقهزار بشکه نفت را از 11 درمجموع، از . فروخت میو به حساب عراق کرد میلیارد دالری کشورهای 71مالی و جنسی های کمک 1 به عراق در زمان جنگ با ایران، فارس خلیجۀ حوز

میلیارد دالر آن توسط عربستان سعودی پرداخت شد

بیش ۀبر آن، عرض عالوه (.1 5: 71 5 عظیمی، سادات)

نیاز بازارهای جهانی به نفت از سوی عربستان ۀاز اندازنتیجه تضعیف قدرت در دادن قیمت نفت و برای کاهشدر قبال ایران از دیگر رفتارهای عربستان ،مالی ایران

.در این دوره بوداز تهدید ایران و ها ی ذهنی سعودیها انگاره

باعث شد تا ،قدرت در منطقه ۀمنظور ایجاد موازن بهبسیار زیادی برای تجهیز و تقویت ۀعربستان هزین

5111در اواخر . نظامی و امنیتی خود کند ۀبنی

آمریکا ۀمتحد ی پیشرفته آواکس از ایاالتها جنگنده F-15 یها خریداری کرد و در این دهه، تعداد جنگنده

افکن بمب 7سفارش 5117افزایش داد و در را خود (.Kechichian,1990:107)انگلیس داد تورنادو به

فروند 71درمجموع عربستان سعودی از تعداد

1 جنگنده در شروع جنگ ایران و عراق به تعداد این کشور از تعداد . فروند هواپیمای جنگی افزایش داد

5111تانک در 111به 5111 سال زرهی در تانک 11درصدی در 11 یعنی رشد ؛در پایان جنگ رساند

درصدی 111 خرید هواپیماهای جنگی و رشد بیش از

این در حالی است که . است در ادوات زرهی داشتهی ایاالت ها تحریمدلیل جنگ و وضعیت ایران به

داشت و ی وضعیت کامال برعکسآمریکا ۀمتحدفروند و تعداد 11فروند به 117ی ایران از ها جنگندهتانک در همین دوره رسید 5111به 1 57ها از تانک

(Cordesman,1998: 49.) در این زمان، سران سعودیپیمانان خود در شورای همکاری، همراه هم به

ی نظامی مشترک را تأسیس کردند و ها دانشکدهتصمیم گرفتند که مانورهای مشترک نظامی برگزار

سپر »نام آنان نخستین مانور مشترک به. کنند

ۀدر امارات متحد 511اکتبر 7در را «جزیره شبهدر « جزیره سپر شبه»و سپس عربی برگزار کردند

در عربستان سعودی صورت گرفت 5111اکتبر (Kechichian, 1990: 107.)

نیروهای نظامی عربستان به ۀدر این دوره، حملحجاج در مراسم برائت از مشرکین در سال ژوئیه

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

نفر از 71 که منجر به شهادت ( 11 5مرداد ) 5117حجاج ایرانی شد، تنش میان ایران و عربستان افزایش

. یافت و در پی آن روابط رسمی دو کشور قطع شد

ایران انقالبی شیعی با طور کلی، در این دوره بههای صدور انقالب و دیدگاه ماهیت ضدغربی و با آرمان

های دون دخالت قدرتب ای منطقه تأمین امنیترودروی عربستان سعودی وهابی و ای منطقهفراو غرب و معتقد به تأمین امنیت آمریکا پیمان هم

در این . های جهانی قرار داد منطقه با مشارکت قدرتبا ایجاد ساختار امنیتی و سیاسی ها راستا، سعودی

دنبال افزایش وزن به «شورای همکاری»نام جدید بهمنظور ی و قدرت ملی خود در منطقه و بهژئوپلیتیک

. مقابله با انقالب اسالمی ایران برآمدند ۀپس از جنگ ایران و عراق تا پایان سد ۀدور -1

بیستم

شورای امنیت 111 ۀپس از پذیرش قطعنام، جنگ 17 5تیر 7 سازمان ملل از طرف ایران در

سیاست ،ایران و عراق به پایان رسید و رهبران ایران

را دیپلماسی سازنده و حسن همجواری با همسایگانپیروزی اکبر هاشمی رفسنجانی در . در پیش گرفتند

، سیاست 11 5انتخابات ریاست جمهوری در مرداد اط با همسایگان باز در ارتب درهای سیاست و عملگرایانه

.در پیش گرفت

دنبال بازسازی ایران پس از پایان جنگ با عراق بهو جنوب فارس خلیج ۀخود در منطق ای منطقهنقش

ای منطقهکار آن را در احیاء روابط غرب آسیا بود و راهبر این اساس، جمهوری . دانست میخود با همسایگان

. اسالمی ایران خواستار روابط رسمی با عربستان شد

بدین ترتیب، ارتباطات دیپلماتیک دو کشور که پس از ،بود قطع شده 5117/ 11 5خونین حج سال ۀحادث

سر از 5115مارس / 71 5بار دیگر در فروردین ی خود را در ها خانه شد و هر دو طرف سفارت گرفته

. های یکدیگر بازگشایی کردند پایتخت

اوت / 11 5مرداد 55عراق به کویت در ۀحملساعت و 1 و اشغال این کشور در کمتر از 5115

باعث شد تا « شانزدهم عراقاستان »نام نامیدن آن به

اعضای شورای همکاری که خود در تقویت عراق نقش مستقیم -حسین در جنگ ایران صدام

داشتند، متوجه بشوند که دشمن اصلی آنان در این زمان، . حسین و رژیم بعث عراق است صدام

حسین صدامۀ متجاوزان ۀجمهوری اسالمی ایران حمل

رد سیاست به کویت را محکوم کرد و تالش کاین . ای در قبال جنگ در پیش بگیرد طرفانه بی

سن اعتماد میان کشورهای رویکرد باعث شد تا ح اعضای شورای همکاری و ازجمله عربستان با ایران

تری بین ایران و اعضای بیشتر شود و ارتباط نزدیک

عامل دیگری که در این . شورای همکاری برقرار شودایران با عربستان شد، باعث کاهش تنش میان دوره

. در ایران بود« صدور انقالب»تغییر ماهیت گفتمان صدور انقالب که تا پیش از این، ماهیت کامال

دنبال صدور گرایانه داشت و به ایدئولوژیک و آرمان

جای خود را به ،بود« مت اسالم ا »انقالب در میان گیری و الهام« الگوسازی انقالب اسالمی»گفتمان

. های اسالمی از فرایندهای توسعه در ایران دادکشور، ( 7: 1 5)به باور تاجیک و دهقانی فیروزآبادی بناالگوی ۀدر این دوره صدور انقالب متراف با ارائ»

اقتصادی جمهوری اسالمی به سایر کشورها ۀتوسعاعتقاد بر این بود که نظام حکومتی در . تعریف شد

اگر بتواند ثابت کند که ایران که ماهیت اسالمی دارد،از نظر اقتصادی نیز مدل موفق و کارآمد است،

صورت خودکار و مسلمانان و کشورهای اسالمی به

نظر به. «داوطلبانه از آن الگوبرداری خواهند کردرسد که در این دوره، جمهوری اسالمی با تغییر می

القرای جهان م ا »نگاه سیاسی آرمانی خود بر مبنای به نگاه « امت اسالم»گذاری برای و هدف «اسالمو قوانین الملل بینگرایانه به نظام گرایانه و عمل واقع

دنبال اعتمادسازی و هر چه بیشتر حاکم بر آن، به

515

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

منظور و به الملل بینشدن در ساختار نظام پذیرفتهتأمین منافع ملی در چارچوب قواعد دولت ملی و ملت

آن ارتباط سازنده با ۀنایران است که نخستین نشا

عضو آن یعنی عربستان ترین مهمشورای همکاری و .سعودی بود

در چارچوب بهبود روابط ایران با عربستان در این دوره، برگزاری هشتمین اجالس سران کشورهای عضو

را 71 5سازمان کنفرانس اسالمی در تهران در آذر

این اجالس . عطفی در این زمینه دانست ۀتوان نقط میوجود فرصت مناسبی برای ترمیم روابط دو کشور به

چندماه پس از این اجالس، دیدار هاشمی . آوردرفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران

گسترش روابط دو ۀزمین 71 5از عربستان در اسفند

بستان با بهبود روابط ایران با عر. جانبه را افزایش دادجمهور وقت ایران از عربستان در اوایل بازدید رئیس

جمهور ایران بازدید رئیس. به اوج رسید 71 5خرداد ایران ۀرتب از عربستان نخستین سفر یک مقام عالی

پس از پیروزی انقالب اسالمی از عربستان بود که

. مورد استقبال گرم رهبران سعودی قرار گرفتی ژئوپلیتیکی ها چالشباید خاطرنشان کرد که

های ایدئولوژیکی میان ایران و دار و تعارض ریشهآمد چند و ا رفتآسانی و ب سعودی چیزی نبود که به

بر آن، عالوه. رتبه سیاسی حل و فصل شود مقام عالی

متحده و تا حدودی پیمان ایاالت عربستان سعودی، هم ۀمتحد های ایاالت تزیادی تابع و وابسته به سیاس

تنش موجود در روابط ایران و . در منطقه بودآمریکا بر روابط ایران با همسایگانش نیز سایه افکنده آمریکا

همواره در آمریکا ۀمتحد در این دوره، ایاالت. بود

ۀپیمانان عرب خود در منطق تالش بود تا به همکند که تهدید اصلی در منطقه، القا فارس خلیج

در این دوره، عربستان از . جمهوری اسالمی ایران استعربی که مدعی مالکیت جزایر ۀادعای امارات متحد

کرد و خواستار تحویل میایرانی بود، حمایت ۀگان سه

.به امارات بود ها آن

ی اخیرها سالسوم و ۀاول هزار ۀدهۀ دور -9

روابط رو به بهبود ،سوم ۀی آغازین هزارها سالدر بیستم، بار ۀعربستان سعودی با ایران در اواخر سد

دلیل حوادث سیاسی داخلی در کشورهای دیگر بهعضو شورای همکاری و ایران و برخی حوادث خارج از

ای ی، وارد مرحلهالملل بین ۀو عرص فارس خلیج ۀمنطقاز روابط سرد، رقابتی و پرتنش شد و حتی در برخی

در این . رفت مخاصمه و جنگ پیش ۀتا آستانموارد

ثر بر روابط دو طرف بسیار ؤرهای سیاسی م دوره، متغی زیاد بود و بر همین اساس از پیچیدگی بسیار زیادی

ۀعوامل مختلفی در ایجاد این رابط. برخوردار بودپیچیده، پرفراز و نشیب و پرتنش نقش داشت که

رش بر روابط و تأثی ها آن شرح و تحلیل هر یک از

ایران، جزئیات و حواشی بسیار زیادی دارد -عربستانصورت فشرده و اختصار در این به است شدهکه سعی

: قسمت بیان شود

طرح ادعایي هالل ۀسقوط رژیم بعث عراق و مسأل -

شیعي

ی به الملل بینگروه ائتالف ۀاز دید سران سعودی، حملدر روزهای به عراق آمریکا ۀرهبری ایاالت متحد

و فروپاشی رژیم 11 مارس 1 / 15 5پایانی سال ۀیافتن سلط حسین در عراق منجر به پایان صدام

بر ساختار سیاسی عراق و آغازگر احیاء و ها ی سن بازخیزی شیعیان در این کشور بزرگ جنوب غرب

مردم عراق از فعاالن ۀاستقبال گسترد. آسیا شدی نخست ها همان ماهسیاسی گروه شیعه در عراق از

سیاسی عراق با آمدن رهبران کار جنگ و روی

های شیعی و متمایل به ایران در دولت و گرایش( ابراهیم جعفری، نوری مالکی، عمار حکیم)پارلمان

از گسترش نفوذ ایران در عراق ها باعث شد تا سعودیشدن دو دولت شیعی ایران و نزدیک. ابراز نگرانی کنند

مردمان دو کشور پس از صدام ۀگسترد ۀمراودعراق و

ی مذهبی و بازگشایی عتبات ها فعالیتویژه احیاء و به

51

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

عالیات در عراق چیزی نبود که در راستای منافع بر همین . باشد ها آن و برخی همپیمانان ها سعودی

ردن در دسامبر دوم، پادشاه ا عبداهلل اساس، ملک

پست، از پیوند شنگتنوا ۀدر مصاحبه با روزنام 111 قلمرو شیعی از ۀشیعیان ایران و عراق و اتصال ادام

تا جنوب لبنان ( متحد استراتژیک ایران)سوریه در سواحل دریای مدیترانه، ابراز( اهلل لبنان حزب)

نامید « 5هالل شیعی»ناخشنودی کرد و آن را

(Louer, 2012: 243-244) .ۀزعم وی، محدود به خاورمیانه که پایگاه سنتیقلب وسیعی در

ایاالت ۀبا حمل ،است ت بوده های اهل سن حکومتمتحده به عراق به قلمرو تحت نفوذ جمهوری اسالمی

برای ایران یکپارچه را ایران درآمده و قلمرو شیعیان

ها مورد توجه سعودیزود خیلیاین مسأله . است کردهعربستان ۀ، وزیر خارج111 در سپتامبر . قرار گرفت

از نگرانی آمریکا ۀسعودی در سفر به ایاالت متحدتحویل »آن چیز که وی آن را بارۀدولت متبوعش در

به این کشور آمریکا ۀحمل ۀدرنتیج« عراق به ایران

از این (. 51: 11 5 یوسفی، حاجی)نامید، سخن راند پس، عربستان سعودی در تالش برای نفوذ در عراق و

ت در عراق برآمد که های اهل سن حمایت از جریانها و انفجارهای بسیار زیاد در آن ناامنی ۀنتیج

از ،بر آن عالوه. ویژه در بغداد بود شهرهای عراق و به

و خیزش شیعیان در ءنظر عربستان سعودی، احیاعراق و پیوندهای آنان با ایران باعث تقویت واگرایی

ستان گرایی شیعیان در عرب شیعیان و تضعیف ملیاحساء ۀمنطق از نظر آنان، شیعیان . است شدهسعودی

عت و قطیف بیش از آنکه از دولت مرکزی عربستان اطا

.کنند، نگاه به تهران دارند

سازی هالل شیعی از رسد که مفهوم مینظر به

سوی مخالفان جمهوری اسالمی و انتشار آن از سوی

ای باعث شد تا این مفهوم مستمسکی های رسانه غول

1-Shia Crescent

. کردن و مهار ایران باشد برای فشار به ایران و محدود

هراسی و ایران ۀپروژ یهالل شیعی در راستا ۀنظری

های اساس واقعیت بر. هراسی در منطقه است شیعه

شیعیان در یک ،شود میطوری که گفته میدانی، آن

ند، قرار صورت یکپارچه باش شکل که به هاللی ۀمنطق

ت است و شیعیان سوریه یک کشور اهل سن . اند نگرفته

علویان، جمعیت حداقلی هستند عنوان بهاین کشور

ها آن بودن شیعهبارۀ که در( درصد جمعیت سوریه 5)

بنابراین این کشور یک ؛نظر زیادی وجود دارد اختالف

ی اهل ها وجود گروه. شود میکشور شیعی محسوب ن

یها سوریه و لبنان و همچنین گروهت در عراق، سن

ۀهای نظری خالف واقعیتکشورها بر مسیحی در این

ۀجنبش حماس و ساکنان باریک. هالل شیعی است

.مذهب هستند ی نوار غزه کامال سن

عراق، سوریه و یاز سویی دیگر، هر یک از کشورها

همچنین. کنند میملی خود عمل اساس منافع لبنان بر

درست باشد، شود میآنچه خیزش شیعیان گفته اگر

مدنی دنبال حقوق ت به شیعیان در کشورهای اهل سن

های اجتماعی و مشارکت در تعیین خود، آزادی

سرنوشت خود هستند و این موضوع مورد حمایت

باید اضافه کرد شیعیان عربستان، . ایران است

ند پیوستگی قلمرو انسانی با هالل شیعی فرضی را ندار

ی مدیریتی و سیاسی ها چالش بر و سران سعودی،

نشین از طریق طرح مسائل خود در مناطق شیعه

سران . گذارند میادعایی نظیر هالل شیعه سرپوش

بحرین، با بحران یعنی پیمان نزدیک آن سعودی و هم

مدی نظام سیاسی آمشروعیت مواجه هستند و ناکار

؛ دانند میهای شیعی در منطقه خود را ناشی از جریان

نفوذ ایران یک ۀاما باید یادآور شد که گسترش حوز

است که براساس قدرت ای منطقه ۀامر واقعی در عرص

ایران و عالیق ژئوپلیتیکی ایران ملی، منافع ملی

. است گرفته صورت

51

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

هالل ۀبسیار زیادی با نظری این موضوع، تفاوت

گرایی و ن فرقهآ ۀگرایی که نتیج شیعی و شیعه

. های ژئوپلیتیکی مذهبی در منطقه است، دارد تنش

نفوذ ایران در عراق، یکی ۀطور کلی، گسترش حوز به

ی اختالف و تنش میان عربستان ها ترین زمینه از اصلی

و ایران تبدیل شده که براساس قرائت عربستان از

پس از سقوط رژیم بعث عراق ای منطقهتحوالت

این تحوالت باعث شکل جدیدی از . است گرفته صورت

. است شدهروابط قدرت و مناسبات امنیتی در منطقه

فارس متشکل از دو خلیج ای که سواحل شمالی گونه به

کشور بزرگ و پرجمعیت منطقه یعنی ایران و عراق با

ضلع و کشورهای شورای محوریت ایدئولوژی شیعه یک

سعودی در رهبری عربستان به فارس خلیجهمکاری

ی ها رقابتجنوبی ضلع دوم مناسبات امنیتی و سواحل

.اند قدرتی را تشکیل داده و برجام ها تحریمایران، ای هسته ۀپروند ۀمسأل -

ۀشدن مسأل ای انقالب اسالمی، با رسانه ۀدر دور

الزم ۀ، بهان15 5ایران در مرداد ای هستهی ها فعالیت

. گذشته فراهم شد هراسی بیش از برای تبلیغات ایران

ایران، اختالفات سیاسی غرب با ای هسته ۀمسأل

جمهوری اسالم ایران تشدید کرد و بر همین اساس،

ایران ای هسته ۀپروند 111 مارس /11 5در اسفند

ی انرژی اتمی به الملل بیناز شورای حکام آژانس

شورای امنیت . شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد

به استناد فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد

تا ژوئن 117 مارس / 11 5سازمان ملل، از فروردین

1 در 5717 ۀقطعنام)تحریمی ۀسه قطعنام 151 و 111 مارس در 511 ۀ، قطعنام117 مارس

علیه برخی اشخاص، (151 در ژوئن 1 51 ۀقطعنام

ها و صادرات و ، دانشگاهها شرکتها، صنایع، بانک

برخی کاالهای استراتژیک به ایران تصویب واردات و

ی ها تحریماروپا ۀ ی اتحادیها تحریم ،بر آن عالوه. کرد

مریکا، کانادا و بریتانیا ۀ آدوجانبه ازسوی ایاالت متحد

به نسبت) ها تحریمتری از علیه ایران که حجم وسیع

علیه مبادالت اقتصادی و ( ی شورای امنیتها تحریم

گرفت، باعث شد تا جمهوری میبر تجاری و امنیتی در

پس از انقالب ها تحریمترین اسالمی ایران با سنگین

.دواسالمی مواجه ش

استراتژیک ایاالت متحده با عربستان و ۀرابط

با یکدیگر و همچنین ها آن سویی سیاست خارجی هم

با جمهوری ها ای سعودی ای و اندیشه اختالفات ریشه

نوا با ایاالت اسالمی ایران باعث شد تا ریاض، هم

ایران ابراز ای هستهبه انرژی متحده و دول غربی نسبت

آنان بارها در نشست پایانی سران شورای . نگرانی کنند

همکاری یا از طریق دبیر کل شورا و وزیر امور خارجه

عبدالرحمن العطیه، . گیری کردند علیه ایران موضع

عربستان»یر کل شورای همکاری، اظهار داشت که دب

گونه توجیهی هیچ شورا و دیگر کشورهای عضو سعودی

بینند و این میایران ن ای ی هستهها فعالیتبرای

مردمان ۀنوعی ماجراجویی برای هم ها اقدامات ایرانی

بحرین، ۀوزیر امور خارج. «شود میقلمداد فارس خلیج

در نشست امنیتی بحرین، از لزوم حضور اسرائیل در

قدرت در برابر ۀبرای موازن فارس خلیجپیمان امنیتی

برخی دیگر از . ایران تأکید کرد ای هستهی ها فعالیت

و فارس محیطی خلیج مسئوالن شورا، بر مسائل زیست

ای بوشهر بر کشورهای ی نیروگاه هستهها فعالیتتأثیر

اند همکاری و خطر احتمالی آن تأکید کرده شورای

از نگاه . (11-11: 11 5 محمدی و همکاران، دوست)

ی شدید برای انزوا و ها تحریمسران سعودی، سازوکار

را در منطقه ها آن توانست منافع میتضعیف ایران

. تأمین کند

جمهور یازدهم آمدن حسن روحانی، رئیس کار با روی

ۀو طرح گفتمان حل پروند 1 5ایران در خرداد

ایران از طریق مذاکره و تبیین سیاست ای هسته

نرمش »خارجی ایران از سوی رهبری ایران با عنوان

گفتگوهای ۀهای جهانی، زمین برابر قدرت در «قهرمانانه

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

ایران . های جهانی باز شد گسترده میان ایران و قدرت

ورهای با کش 1 5ی ها سالکه از طریق مذاکره در

با 11 5و در سال ( تروئیکا)آلمان، فرانسه و انگلیس

حلی برای دنبال راه وساطت ترکیه و برزیل به

خود بود و در هر بار از ای هسته ۀسازی پروند عادی

با کارشکنی و مشکالت آمریکا ۀمتحد سوی ایاالت

بود، تصمیم گرفت مستقیم با ایاالت جدی مواجه شده

. مذاکره کندآمریکا ۀمتحد

بار وزیر امور پس از انقالب اسالمی برای نخستین

صورت کری، به مریکا، جانآ ۀایاالت متحد ۀخارج

ایران، محمدجواد ظریف و ۀرسمی با وزیر امور خارج

در 5+1ای ایران با گروه در قالب مذاکرات هسته

هشتمین اجالس مجمع عمومی سازمان و پنجاه ۀحاشی

دیدار کردند 1 5مهر 1نیویورک در ملل متحد در

نظر ایران بحث و تبادلای و درخصوص مسائل هسته

این شروع یک دوره از . (Guardian, 2013)کردند

بود 5+1ان و گروه گفتگوهای طوالنی و فشرده بین ایر

و 1 ) شهرهای ژنو های آن در ترین نشست که اصلی

اسفند 1 دو دور گفتگو از )، لوزان ( 1 5مهر 1

و رسیدن به یک 11 5فروردین 5تا 1 5

( جامع اقدام مشترک ۀنامه برای رسیدن به برنام تفاهم

تیر تا 1از )و درنهایت مذاکرات وین در هتل کوبورگ

برگزار شد که در دور نهایی مذاکرات ( 11 5تیر

ماه کلی بعد از رطو روز مذاکره و به 57پس از

جامع اقدام ۀبرنام» ۀنام یک توافق مذاکره، طرفین به

.رسیدند« برجام»به موسوم« مشترک

طرف عنوان بهدر طول این مذاکرات، پذیرش ایران

های جهانی و مستقیم ایران با قدرت ۀگفتگو و مذاکر

نبود که خوشایند یچیزآمریکا ۀویژه ایاالت متحد به

در طول این مذاکرات، بارها ایران. سران سعودی باشد

کنندگان از سوی مذاکره ای منطقهعنوان یک قدرت به

یی از ها نشانه عنوان بهغربی معرفی شد و این مسأله

قدرت برتر عنوان بهی الملل بین ۀپذیرش ایران در عرص

های جهانی سیا از سوی قدرتآ غرب منطقۀ جنوبدر

این موضوع، نگرانی ریاض را افزایش داد و منجر . بود

سو و تشدید ی نظامی از یکها هزینهبه افزایش

حل دستیابی به یک راه کارشکنی این کشور در عدم

چنین تشدید اختالفات و هم سوریه تحوالت سیاسی در

. مذهبی در منطقه از سوی دیگر شد

ای ایران هسته ۀآمیز برنام پس از آنکه ماهیت صلح

رسد مخالفت مینظر بعد از توافق برجام آشکار شد، به

ایران ای هسته ۀریاض با برجام، مربوط به ماهیت برنام

نباشد؛ بلکه منافع زیادی که آنان از طریق این توافق

فضای . اساسی برای آنان بود ۀمسأل ،اند از دست داده

تحریمی علیه ایران منافع مناسبی را برای عربستان

تحریم ) تحریم صادرات نفت ایران. کرد میتأمین

یی که ها شرکتتحریم ان،کش ایر شرکت نفت

های ایران را بیمه کنند، تحریم مبادالت ارزی کش نفت

عرضه و فروش نفت بیشتر از سوی ۀ، زمین(با ایران

که را در بازارهای جهانی فراهم کرد عربستان سعودی

به ،بر تأمین منافع بیشتر سعودی این موضوع عالوه

صادراتی ۀدادن سهمی دست تضعیف بیشتر ایران و از

. شد مینفت این کشور در بازارهای جهانی منجر

گذار در صنایع نفت و گاز ی سرمایهها شرکتتحریم

گذاری سرمایه کاهش تولید نفت ایران و عدم باعث ایران

. شد میبردای مناسب ایران در میادین مشترک و بهره

ی ایران در الملل بین ۀشد همچنین فضای محدود

بهتری را برای گسترش نقش ۀوضعیت تحریم، زمین

نفوذ آن فراهم ۀعربستان و حوز ای منطقهی الملل بین

. کرد می ی ژئوپلیتیکي ها رقابتم بحران سوریه، خط مقد -

عربستان -ایران

ترین مهمبهار عربی یا بیداری اسالمی یکی از

سوم در جهان ۀتحوالت سیاسی و ژئوپلیتیکی در هزار

یکی از کشورهای مهم عربی . عرب و جهان اسالم بود

511

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

در جنوب غرب آسیا که در دومینوی بهار عربی درگیر

بحران سیاسی آثار و پیامدهای .شد، سوریه بود

. سوریه، بیش از سایر کشورهای عربی گسترش یافت

ی مردمی ها انقالببحران سوریه که برخالف دیگر

ای و مرزی این کشور حاشیه جهان عرب از شهرهای

های خارجی های قدرت سرعت با دخالت به ،شروع شد

مخالف با بشار اسد، ای منطقههای و قدرت

و ای منطقهجمهور سوریه، تبدیل به یک بحران رئیس

متحد استراتژیک ایران عنوان بهسوریه . گسترده شد

ی نخست بحران، ایران به ها باعث شد تا از همان ماه

. حمایت و پشتیبانی از دولت قانونی بشار اسد برآید

مقابل موضع عربستان سعودی در بحران سوریه نقطه

عربستان سعودی که . ی ایران بودها فعالیتدیدگاه و

به ایران در در عراق، نسبت ای منطقهی ها رقابتدر

موضع ضعف بود، تالش کرد تا با تقویت مخالفان بشار

سلحه، دولت متحد استراتژیک اسد از طریق پول و ا

ایران در سوریه را سرنگون کند و دولتی همسو و

ایران که با . وابسته به خود را در این کشور ایجاد کند

ای داشت و در جنگ سوریه روابط دوستانه و دیرینه

حافظ اسد، ایران را یاری ۀایران و عراق، در دور

. کند بود، تالش کرد تا دولت بشار اسد را حفظ کرده

ایران، سوریه را محور مقاومت در برابر اسرائیل، یعنی

ی امام ها اساس آموزه دشمن اصلی جهان اسالم بر

داند و حمایت از سوریه، ضمن حفظ منابع میخمینی

نفوذ اسرائیل ۀمانع گسترش حوز ،ایران در این کشور

عربستان سعودی ،در مقابل. داند میو دشمنان ایران

تهدیدی آن را فرض هالل شیعی که در راستای پیش

داند، برای شکستن محور متحد و میبر منافع خود

اهلل، حکومت اسد، حزب)متصل شیعی از لبنان تا ایران

و سرنگونی علویان سوریه به حمایت از ( عراق و ایران

های لیبرال، مخالفان بشار اسد که طیفی از گروه

بود، اقدام کرد بنیادگرا و رادیکال، تندرو و تروریستی

سران . ی بسیار زیادی صرف کردها و در این راه هزینه

عنوان و لبنان به عراق سعودی معتقدند که کشورهای

نفوذ ایران از کانون ۀکشورهای عربی با گسترش حوز

بر این اساس، عربستان . اند شدهاتحاد عربستان خارج

ی فکری و ها حمایتی مالی گسترده و ها حمایتبا

در تالش ،ی سلفی در سوریهها ایدئولوژیکی به گروه

پیمان ایران از هم عنوان به را بود تا دولت بشار اسد

ترتیب مانع استمرار اتحاد قدرت خارج کند و بدین

نفوذ ۀاستراتژیک سوریه با ایران و مانع گسترش حوز

. ایران در این منطقه از جهان عرب شود

همکاری در عربستان سعودی از طریق شورای

ای دولت بشار اسد را به کشتار در بیانیه، 15 فوریه

جمعی مردم متهم کرد و سفیران خود را از دسته

دمشق فراخواند و نمایندگان سوریه را از پایتخت

عربستان (.Alarabiya, 2012)کرد کشورشان اخراج

تعلیق عضویت سوریه در سعودی، تالش زیادی برای

توانست رأی اکثریت اتحادیه را اتحادیه عرب کرد و

که « شورای ملی سوریه»برای این کار بگیرد و سپس

عنوان بهاز رهبران مخالف دولت بشار اسد بود،

نمایندگان رسمی دولت جدید سوریه را به رسمیت

(.Silander & Wallace,2015: 132-133)شناخت

ی الملل بینهای مختلف مسئوالن سعودی در نشست

سوریه ۀکردند که بشار اسد نباید در دولت آینداعالم

این در حالی است . هیچ جایگاه و نقشی داشته باشد

سال از بحران سوریه، 1که پس از گذشت بیش از

تاکنون در رأس حکومت ،دولت بشار با حمایت ایران

این کشور قرار دارد و ابتکار عملیات میدانی در اختیار

.است گرفته سوریه و ایران قرار ارتش

عربستان ۀی مالی و فکری گستردها حمایت ۀنتیج

سعودی از مخالفان بشار اسد منجر به گسترش بحران

ی تروریستی بزرگی چون داعش ها گیری گروه و شکل

ی آنان تهدیدی بزرگ ها فعالیتالنصره شد که و جبهه

برای امنیت کشورهای منطقه و حتی امنیت جهان

. شد

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

حمایت جمهوری اسالمي ایران از قیام بهار عربي و -

مردمي بحرینکه «بهار عربی»به جنبش بیداری اسالمی موسوم

العمر و ماهیت آن مبارزه با استبداد و حاکمان مادام

خواهان تعیین سرنوشت از طریق افزایش مشارکت

سیاسی مردم در کشورهای عربی بود، تهدیدی آشکار

امور کشور ۀ ادار ۀوعلیه حاکمان، ساختار سیاسی و نح

جمله عربستان در کشورهای عضو شورای همکاری و از

بر همین اساس، از ابتدای شروع این . سعودی بود

شدت با آن جریان در شمال آفریقا، سران سعودی به

این مسأله زمانی برای عربستان حیاتی . مخالفت کردند

ۀزود جنبش بیداری اسالمی وارد محدود شد که خیلی

و ( قطیف و احساء)همکاری در عربستان شورای

خلیفه در خاندان آل. صورت گسترده در بحرین شد به

بود و مردمی مواجه شده ۀاعتراض گسترد بابحرین که

امور کشور برایش بسیار سخت بود، در ۀکنترل ادار

شورای همکاری از عربستان و سایر ۀنام راستای توافق

تقاضای کمک برای سرکوب جنبش ،کشورهای شورا

های سران سعودی، جنبش. مردمی خود کرد

ویژه در بحرین را در خواه و به ساالرانه و تحول مردم

تضاد آشکار با مبانی و اصول کشورداری خود

ماهیت شیعی جنبش بحرین در صورت . دانستند می

توانست این کشور را از میپیروزی و تشکیل دولت،

بر این اساس، دولت . دی خارج کندنفوذ سعو ۀحوز

عربی به ۀهمراه امارات متحد سعودی به عربستان

نظامی در بحرین برای سرکوب قیام مردمی ۀمداخل

نیروی 11 5، حدود 155 مارس 51در .برآمدند

نیروی پلیس 111نظامی زرهی از عربستان سعودی و

پل )عربی از طریق پل ملک فهد ۀامارات متحد

وارد خاک ( سعودی و بحرین میان عربستان ارتباطی

سه روز پس از ورود نیروهای عربستانی . بحرین شدند

و اماراتی، نیروهای بحرینی میدان مروارید را از حضور

رهبران اصلی انقالبیون پاک کردند و هفت نفر از

اول و نقدی صادقی)داشت شدند شیعه نیز مجددا باز

اگرچه نیروهای نظامی (.11: الف 1 5 آباد، عشرت

عربستان و امارات و بحرین توانستند اجتماع مردم

انقالبی میدان مروارید را سرکوب کنند و رهبران

اما جنبش اعتراضی ،سیاسی جنبش را زندانی کنند

شده، تا به امروز صورت غیرسازماندهی مردم بحرین به

ی زمانی خاص در برخورد با ها ادامه داشته و در برهه

. است شدهروهای امنیتی به خشونت کشیده نی

در این خصوص، ریاض، تهران را به نقض حاکمیت

بحرین و دخالت در بحرین از طریق پشتیبانی از

. دار بود ای ریشه این امر مسأله. معترضان متهم کرد

های مدنی ها و نافرمانی تظاهرات، اعتراضات، ناآرامی

ۀکشورهای حوزعربستان و برخی دیگر از شیعیان

در دو مقطع زمانی مقارن با پیروزی فارس خلیج

ی ها سالهای انقالب اسالمی ایران و همچنین ناآرامی

بهار »به اخیر در قالب جنبش بیداری اسالمی موسوم

درون یها باعث شد تا حاکمان سعودی ناآرامی «عربی

های انقالب با آرمان را شوراهای همکاری ای منطقه

بط بدانند و آن را دخالت آشکار ایران در ایران مرت

وجود ناوگان پنجم ایاالت .کشورهای خود تفسیر کنند

سویی منافع شورای در بحرین و همآمریکا ۀمتحد

سرکوب رغم تا علی است شدههمکاری با غرب باعث

خواهی و نقض آشکار آزادی بیان و جنبش دموکراسی

های غربی و یک از قدرت حقوق بشر در بحرین، هیچ

خلیفه و ی علیه حکومت آلالملل بینهای سازمان

گیری نکنند و بر این اقدامات عربستان سعودی موضع

سعود برای سرکوب خلیفه و آل اساس، دست آل

.های مردمی باز باشد خیزش یمن به عربستان سعودی رهبری ائتالف به گروه ۀحمل -

دومینو صورت در جنبش بیداری اسالمی که به

ۀزود در ژانوی گرفت، خیلی میدربر را کشورهای عربی

مردم انقالبی یمن، علیه حکومت . به یمن رسید 155

517

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

و ندای انجام داد علی عبداهلل صالح اعتراضات گسترده

کارگیری دو صالح که با به. خواستار برکناری وی شدند

کارگیری خشونت خشونت و سپس به استراتژی عدم

منظور جلوگیری بحران را کنترل کند، به نتوانسته بود

از ورود جنبش به داخل قلمرو عربستان و شورای

همکاری، این شورا به رهبری عربستان برای کنترل

بند اصلی و 1قیام مردم، طرحی را ارائه کرد که شامل

براساس (.511: 11 5احمدیان،)بند اجرایی بود 51

ت کا مشاراین طرح، ضمن تشکیل دولت وحدت ملی ب

حزب حاکم و احزاب مخالف و اعطای مصونیت به علی

با . عبداهلل صالح پس از برکناری، بحران فروکش کرد

عنوان به صالح معاون ،5دیها منصور عبدربه آمدن کار روی

رئیس جمهور، اختالفات درونی یمن بار دیگر در سال

، شیعیان زیدی یمن،ها حوثی .افزایش یافت 15

دانستند و میعربستان ۀنشاند را دست هادی منصور

شدت انتقاد به عملکرد اقتصادی و سیاسی آن به نسبت

اعالم ها با منحل حوثی 1 5 بهمن57در .داشتند

نفره برای 1کردن پارلمان یمن و تشکیل یک شورای

جمهوری، قدرت را در این کشور به دست ریاست

پایتخت یمن با استعفای منصور هادی، صنعا . گرفتند

افتاد و منصور هادی به عدن و سپس ها دست حوثی به

طرح شورای همکاری در اساسبر. به عربستان گریخت

که یکی از بندهای اساسی آن نظارت 155 سال

کشورهای شورای همکاری بر اجرای طرح در یمن

کشورهای عضو شورای در امورات ۀمداخل ۀبود، زمین

اول و نقدی صادقی) ساخت میداخلی یمن را فراهم

برابر 11 5فروردین 1در . ( 1: الف 1 5 آباد، عشرت

، عربستان سعودی با تشکیل 151 مارس 1 با

دستیابی ۀائتالفی از برخی کشورهای عربی، به بهان

های بالستیک و در حمایت ی یمن به موشکها حوثی

منصور هادی برای بازگشت به قدرت، به یمن حمالت

را « طوفان قاطعیت»یا «الحزم عاصفه» عنوان با نظامی

1-AbdRabbu Mansour Hadi

با توجه به فرار ها پرواضح است که سعودی. آغاز کرد

جمهور مستعفی یمن، عبدربه منصور هادی رئیس

ی شیعی ها گرفتن گروه بیش از هر زمانی نگران قدرت

در یمن بودند که همسو با ها نظیر انصاراهلل و حوثی

آباد، و نقدی عشرت صادقی اول)منافع ایران بود

در این راستا عربستان سعودی (.571-571: ب 1 5

بارها ایران را به دخالت در یمن و حمایت مالی و

پشتیبانی از انصاراهلل یمن و نیروهای حوثی متهم کرد

را عامل و کارگزار ایرانیان در یمن ها و حوثی

این باور، یکی از (. Salisbury,2015: 6) دانست می

این در حالی . عربستان به یمن بود ۀاصلی حملدالیل

که در یمن است کردهاست که حکومت ایران اعالم

گونه دخالت نظامی و فیزیکی ندارد و تنها حمایت هیچ

شهروندان یمن برای عنوان به ها معنوی از حوثی

. استمشارکت در سرنوشت سیاسی خود اعدام شیخ نمر الباقر النمر و واکنش ایران -

عربستان سعودی که از بهار عربی در مناطق

بود، در پی اعتراضات شرقی کشور خود در امان نمانده

یکی 15 ژوئیه 55الحساء، در مکرر مردم در استان

را نام شیخ نمر باقر النمر از رهبران معترضان شیعه، به

، حکم151 ر نوامبر د. با اقدام مسلحانه بازداشت کرد

جزایی عربستان ۀب دادگاه ویژجان اعدام نمر از

نظر، حکم او سعودی اعالم شد و با تأیید دادگاه تجدید

دولت سعودی بدون خبر قبلی، شیخ نمر را . دشتأیید

اعدام خبر .کرد اعدام 151 ژانویه /11 5 دی 5در

سعود در شیخ نمر موجی از اعتراضات گسترده علیه آل

شب روز در نیمه .جمله در ایران برانگیخت جهان و از

اعالم خبر اعدام شیخ نمر، در اقدامی مشکوک نخست

تعدادی به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری

هایی به ور شدند و خسارت این کشور در مشهد حمله

عربستان ،در پی این حادثه. این اماکن وارد کردند

سفیر خود را از تهران فراخواند و به سعودی بالفاصله

ن سفارت ایران در ریاض دستور داد تا ظرف کارکنا

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

بدین ترتیب . ساعت خاک عربستان را ترک کنند 11

عربستان روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد و

پروازها از عربستان به همۀاعالم کرد که یک روز بعد

با را ی تجاری و بازرگانیها فعالیت همۀ و مقصد ایران

عربستان که در پی اعدام شیخ . است کردهایران قطع

ی و ازجمله الملل بیننمر، از سوی نهادهای مختلف

دبیر کل سازمان ملل و مقامات کشورهای مختلف و

بود، برای انحراف افکار عمومی ها محکوم شده ملت

از کشورهای ای جهان، رسانه فضای جهان و تغییر

برخی کشورهای وابسته به خود در و همکاری شورای

ان عرب خواست که روابط دیپلماتیک خود را با جه

بدین ترتیب، دولت بحرین، سودان و . ایران قطع کنند

جیبوتی روابطشان با ایران قطع کردند و دولت امارات

. عربی سطح روابط خود را به کاردار تنزل داد ۀمتحد

،شورای همکاری ۀخارج عربستان از وزیران امور

51اضطراری کرد و آنان در ریاض در ۀتقاضای جلس

ای حمله به سفارت و کنسولگری در بیانیه 11 5دی

محکوم کردند و همچنین آنچه را را عربستان در ایران

که دخالت ایران در امور کشورهای شورای همکاری

ست، در پایان این نش. محکوم کردند ،خواندند

فرانس عربستان در کن ۀالجبیر، وزیر امور خارج عادل

عربستان سعودی ممکن است در »: خبری گفت

یه ایران انجام لی آینده اقدامات دیگری عها هفته

کل شورای همکاری دبیر الزیانی، عبداللطیف« .دهد

،کشورهای شورای همکاری»: فارس نیز گفت خلیج

صف واحدی با عربستان تشکیل دادند و این کشورها

« خواهند کردضدایرانی دیگری اتخاذ تدابیر

(Reuters, 2016.) ۀالعاد فوق ۀروز بعد، جلس یک

درخواست عربستان به عرب ۀاتحادی ۀوزیران امور خارج

سعودی درخصوص ایران در قاهره، پایتخت مصر

پایانی این نشست، ضمن ۀبرگزار شد که در بیانی

ای حمایت کامل از عربستان سعودی، با صدور بیانیه

حمله به مراکز دیپلماتیک عربستان سعودی در ایران

را محکوم کردند و ایران را حامی تروریسم و

این بیانیه. گر در کشورهای عربی دانستند مداخله

جز لبنان عرب به ۀاعضای اتحادی همۀمورد حمایت

(. Uk.Reuters, 2016) قرار گرفت

ضدایرانی عربستان سعودی ۀی گستردها فعالیتجواد اعدام شیخ نمر باعث شد تا محمد ۀمسأل یدر پ

ای سرگشاده به دبیر کل سازمان ملل ظریف در نامهۀ متحد، سازمان همکاری اسالمی و وزیران امور خارج

متحد بر اقدامات کشورهای عضو سازمان مللرهبران عربستان سعودی ۀافکنان گرایانه و تفرقه افراط

: ظریف در بخشی از این نامه نوشت .هشدار دهد

گرایانه و نیز اغلب اندرکاران کشتارهای افراط دست»النصره شهروندان و جبهه داعش طالبان، القاعده، اعضای

اینان پیام ضداسالمی نفرت و هم ...سعودی هستند «اند گسترانده جهان در چنددهه ظرف را گرایی فرقه و طرد

.(11 5 خارجه جمهوری اسالمی ایران، امور وزارت)با ایران ای منطقهی ها رقابتعربستان سعودی که در

در سوریه، لبنان و عراق و حتی یمن به اهداف خود الزم را برای فشار بر ایران ۀبود، بهان دست پیدا نکرده

ی و کشورهای جهان عرب الملل بیناز طریق نهادهای حمله ۀعربستان پس از طرح مسأل. بود آوردهدست هبسفارت عربستان در تهران در شورای همکاری و به

ۀالعاد فوق ۀعرب، خواستار برگزاری جلس ۀاتحادیبهمن 5ترتیب در بدین. سازمان همکاری اسالمی شد

،العاده وزرای امور خارجه ای فوق در جلسه 11 5 مانند دو نهاد قبلی، به اسالمی در جده همکاری سازمان

جز لبنان بهای که به امضاء حاضران در جلسه طی بیانه

رسید، حمله به سفارت عربستان را محکوم کردند(Organization of Islamic Cooperation,2016a.)

بود و هدست آورد الزم را به ۀعربستان سعودی، بهان سران سعودی. راحتی آن را از دست بدهد حاضر نبود به

سازمان همکاری کشورهای سران در سیزدهمین اجالسدر استانبول بار دیگر 11 5فروردین 1 اسالمی در

موضوع حمله به سفارت عربستان در تهران را طرح

511

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

پایانی ۀکردند و توانستند بندهایی علیه ایران در بیانی ,Organization of Islamic Cooperation) بگنجانند

2016b.) های میان عربستان صورت در این زمان، تنشدر هر

بود که با هر حدی افزایش پیدا کرده سعودی و ایران بهی الملل بینو ای منطقه ۀای وارد یک بحران فزایند بهانهو اگر داری ایران نبود اگر شکیبایی و خویشتن. شد می

جویانه انجام دهد، جنگ خواست اعمال تالفی میایران اهلل رهبر ایران، آیت. تمی بودمیان دو کشور ح

ۀجمهوری ایران و وزیر امور خارج ای، رئیس خامنهاز حفظ اتحاد ها ایران، بارها در مجامع مختلف و رسانه

منطقۀ و فارس خلیجدر جهان اسالم، حفظ امنیت غرب آسیا و حسن همجواری با همسایگان جنوب

و خواستار پرهیز رهبران سعودی از تأکید کردند

. گرایانه در منطقه شدند ماجراجویی و اقدامات فرقهآنچه که میان عربستان سعودی با ۀموارد فوق هم

بر عالوه. سوم بود، نیست ۀسال اول هزار 51ایران در منا در جریان اعمال حج ۀباید وقوع حادث ،موارد فوقتن از حجاج ایرانی، 111باختن و جان 11 5در مهر

شدگان حجاج ایرانی ادی از کشتهدفن بدون مجوز تعدن توسط دولت سعودی در مکه و سرنوشت نامعی

جمله سفیر سابق ایران در تعدادی از این حجاج و ازلبنان تا دو ماه بعد از حادثه، تولید مازاد نیاز بازار نفت

همکاری با ایران برای توسط عربستان سعودی و عدم

بازارهای رای افزایش قیمت نفت درگذاری ب سیاستی تروریستی و مخالفان ها گروه جهانی، کمک به

جمله گروهک عبدالمالک جمهوری اسالمی ایران و ازانقالب مصر و حمایت ایران از انقالب ۀریگی، مسأل

،و در مقابل 155 المسلمین در سال مردمی و اخوان

جمهور مخلوع مبارک، رئیس از حسنی عربستان حمایتکودتای ژنرال عبدالفتاح سیسی در مصر و حمایت از

زه غاهلل و مسائل نوار لبنان و حزب ۀ، مسأل 15 سال های مختلف حماس با اسرائیل را نام و حماس و جنگ

برد که هرکدام دارای پیامدهای سیاسی و مسائل

لفی بود که بر تنش و بحران میان ایران و تامنیتی مخ .ربستان سعودی افزودع

نتیجه ترین مهمدو کشور ایران و عربستان سعودی

عربستان سعودی . کشورهای جنوب غرب آسیا هستندخاستگاه جهان اسالم است و تا حدود زیادی مدعی

. ت است رهبری در جهان عرب و جهان اسالم اهل سن خادمین حرمین »راهبران سیاسی عربستان خود را

مسلمانان در ۀدانند و با اتکا به وجود قبل می« شریفیناین کشور و وجود دالرهای نفتی در تالش برای

نفوذ خود در منطقه و جهان اسالم ۀگسترش حوز

ایران با هویت شیعی، احیاگر اسالمی جمهوری .هستندهای اسالمی و مدعی رهبری اسالم سیاسی و ارزش

« القرای جهان اسالم م ا »جهان اسالم است و خود را ۀمهم جهان اسالم از اواخر ده این دو کشور. داند می

وارد ،میالدی در پی وقوع انقالب اسالمی 5171

، ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیکی شدند که ای منطقهرقابت که این دو قدرت 5111 ۀی دهها سالبه استثنای

روز بر به به یکدیگر نزدیک شدند، روزکمی ای منطقه تقریبا هر . است شدههای آن افزوده ابعاد و پیچیدگیدادها و حوادث انقالبی، سیاسی، رویبه دو کشور نسبت

امنیتی و حتی اقتصادی و اجتماعی در منطقه و اند و این کشورهای پیرامونی نگاه متفاوتی داشته

تنش، منازعه و ها در بسیار موارد منجر به تفاوت .است شدهچالش ژئوپلیتیکی

یالران عربستان سعودی و جمهوری اسالالمی ا ۀرابط

زمان بالا نخست همۀ دور ؛تقسیم است به سه دوره قابلجنالگ ۀاسالالمی ایالران و دور ی آغازین انقالبها سالدر ایالن دوره عربسالتان سالعودی و . عراق اسالت -ایراندنبالال کمالک باله پیمانانش در شورای همکاری باله هم

شالدن عراق بالرای تضالعیف بیشالتر ایالران و فرسایشالی

کشور عراق و ایالران جنگ و تضعیف قدرت ملی هر دورغالم تالالش ، علالی 5111 ۀدوم در دهال ۀدر دور. بودند

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

بیشالالتر دیپلماتیالالک ایالالران و عربسالالتان بالالرای نزدیکالالیی ژئالوپلیتیکی پایالدار هالا چالشدلیل وجود سعودی به

توفیالق زیالادی حاصالل ،ای منطقاله میان این دو قدرت

ۀی نخسالت هالزار هالا سالال با شروع که سوم ۀدور. نشدی هالا چالالش ، بالیش از گذشالته سالت ا شالده سوم آغالاز

میالان دو قالدرت سیاسی، ایالدئولوژیکی و ژئالوپلیتیکی . اسالت ایران و عربستان سعودی افزایش یافته ای منطقه

نفوذ خالود در ۀرقابت این دو کشور برای گسترش حوز

غالالرب آسالالیا باعالالث تشالالدید، پخالالش و منطقالالۀ جنالالوبی سیاسالی و ژئالوپلیتیکی در هالا بحرانپایداری بیشتر

های ژئالوپلیتیکی ایالران موفقیت. است شدهاین منطقه تالا است شدهدر عراق، سوریه، لبنان و حتی یمن باعث

سالازی علیاله اهالداف رهبران سعودی با ایجالاد بحالران

سالازی قالدرت بالا ایالران دنبال توازن راهبردی ایران، به .باشند

منابع

طرح شورای همکاری .(11 5)احمدیان، حسن -

مطالعات ۀقیام مردم یمن، فصلنام ۀو آیند فارس خلیج

. 11 ۀراهبردی جهان اسالم، سال دوازدهم، شمار

.511 - 5 فحاتص

سیدجالل دهقانی فیروزآبادی ؛تاجیک، محمدرضا -

های سیاست ر انقالب در گفتمانوالگوهای صد .( 1 5)

.7 ۀخارجی جمهوری اسالمی ایران، راهبرد، شمار

.15-11 فحاتص

هالل شیعی، .(11 5)محمد یوسفی، امیر حاجی -

ها و تهدیدها برای جمهوری اسالمی ایران، اعراب فرصت

.اول ۀشمار .سال پنجم .مریکا، دانش سیاسیآو

.511- 51 فحاتص

تأثیر .(11 5)ابراهیم رومینا ؛ نیا، محمدرضا حافظ -

ی ها چالشعالیق ژئوپلیتیکی ایران و عربستان در ایجاد

تحقیقات ۀدر جنوب غرب آسیا، فصلنام ای منطقه

.1-1 فحاتص . ۀشمار . سال .جغرافیایی

فارس و نقش خلیج .(11 5)نیا، محمدرضا حافظ -

.سمت .تهران .هرمز، چاپ پنجم ۀاستراتژیک تنگ

مرادییاسر غبیشی؛ عبدالعظیم ؛ محمدی، احمد دوست -

همگرایی بر ایران ای هسته یها فعالیت ثیرأت .(11 5)

، فارس خلیج همکاری شورای اعضای بین در امنیتی

فحاتص .1 ۀشمار .سال دوم .سیاسی مطالعات ۀفصلنام

11- 1.

.( 1 5)زاده سیدحسین سیف ؛روشندل، جلیل -

مرکز .، تهرانفارس خلیج ۀدر منطق تعارضات ساختاری

.و مطالعات استراتژیک خاورمیانههای علمی پژوهش

مجموعه ) عربستان سعودی.(71 5)عظیمی،رقیه سادات -

ۀسسؤم: ، تهران(الملل بینهای سازمان و کشورها مباحث

. چاپ و انتشارات و وزارت امور خارجه

عنوان بهآسیای جنوب غربی .(11 5)سلیمی، حسین -

یک منطقه؟ تحلیل قابلیت اطالق منطقه به آسیای

ۀشمار .سال پنجم .ژئوپلیتیک ۀجنوب غربی، فصلنام

.551 -7 5 فحاتص .دوم

.(الف 1 5)آباد جعفر نقدی عشرت؛ اول، هادی صادقی -

خلیجشواری همکاری ای منطقهروابط ایران و دژ

.1 ۀشمار . سوم ۀدور .سیاست جهانی ۀ، فصلنامفارس

.515- 51 فحاتص

.(ب 1 5)آباد جعفر نقدی عشرت ؛صادقی اول، هادی -

به بیداری اسالمی، فارس خلیجواکنش شواری همکاری

.سال سوم .مطالعات سیاسی جهان اسالم ۀفصلنام

.11-11 فحاتص .55 ۀشمار

.(11 5)وزارت امور خارجه جمهوری اسالمی ایران -

دکتر ظریف به دبیران کل سازمان ملل و سازمان ۀنام

همکاری اسالمی و وزرای خارجه کشورهای عضو

: در. 11 51/51/5سازمان ملل متحد،

<http://mfa.ir/index.aspx?siteid>.

Alarabiya (2012). in:

<http://www.alarabiya.net/articles/2012/02/07/19

3223.html>.

- Amirahmadi, H (1993). The United States and

the Middle East: A Search for New Perspectives,

SUNY Press.Amirahmadi, H. (1993), The United

States and the Middle East: A Search for New

Perspectives, SUNY Press.

- Cohen, S. B (2015). Geopolitics: The Geography

of International Relations, 3edition, Rowman &

Littlefield.

515

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

- Cordesman, A.H. (1998). The Gulf and the West:

Strategic Relation and Military Realities, West

View Press.

- Ghosh, P (2016). International Relations, PHI

Learning Pvt.

- Guardian (2013). Iran's foreign minister Javad

Zarif to meet John Kerry at UN, In:

<https://www.theguardian.com>.

- Kaufman, J. (2013). Introduction to International

Relations: Theory and Practice, Rowman &

Littlefield Publishers.

- Kechichian, J. A (1990). The Gulf Cooperation

Council and the Gulf War, in: The Persian Gulf

War: Lessons for Strategy, Law, and Diplomacy,

Edited by Christopher C Joyner, Greenwood

Press.

- Louer, L (2012). Transnational Shia Politics:

Religious and Political Networks in the Gulf,

Hurst Publishers.

- Organization of Islamic Cooperation (OIC)

(2016a). The Extraordinary Meeting of The

Council of Foreign Ministers of The

Organization Of Islamic Cooperation, In:

<http://www.oic-oci.org>.

- Organization of Islamic Cooperation (OIC)

(2016b). 13th Session of the Islamic Summit

Conference Istanbul Declaration on Unity and

Solidarity for Justice and Peace, 14-15 April

2016. In: <http://www.oic-oci.org>.

- Ramazani, R.K (1987). Revolutionary Iran:

Challenge and Response in the Middle East,

Johns Hopkins University Press.

- Reuters (2016). Saudi Arabia may take more

measures against Iran in execution row: foreign

minister, 9 January 2016, In:

<http://www.reuters.com/article/us-saudi-iran>.

- Salisbury, P (2015). Yemen and the Saudi-

Iranian ‘Cold War’, Middle East and North

Africa Programme. February 2015.

- Silander, D. & Wallace, D (2015). International

Organizations and the Implementation of the

Responsibility to Protect,Abingdon, Routledge.

- Uk.Reuters (2016). Arab foreign ministers

accuse Iran of undermining regional security, 10

January 2016, In:

<http://uk.reuters.com/article/us-saudi-iran-

arableague>.

- UNDP (2012). Regional Cooperation for

Inclusive and Sustainable Development: South

and South-West Asia Development Report 2012-

2013, Taylor s& Francis Group, 2012.

51

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

51

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

Geography and Development

17nd

Year-No.55–Summer 2019

Received: 05/09/2017 Accepted: 29/11/2018

Examining Saudi Arabia's Geopolitical Challenges with the Islamic

Republic of Iran and its Impact on Southwest Asia Region

Dr. Hadi Veicy

Associate Professor of Political Geography

University of Payam Noor, Tehran

Introduction Southwest Asia is one of the most strategic and important areas in the world that has experienced

geopolitical challenges and political crises in the recent decades. The two countries of the Islamic

Republic of Iran and Saudi Arabia are the most important actors in its regional level. The two

countries were complementary to each other in Nixon's Twin-Pillar strategy, but after the Islamic

Revolution, they became rivals. Between them there was a competitive and tense relationship.

Meanwhile, the Southwest Asia region is one of the geopolitical and strategic areas in the world,

which for many reasons has been a turbulent, tense and crisis region for many reasons. The two

major countries of the region, the Islamic Republic of Iran and Saudi Arabia, are the most important

actors in the region's geopolitical region that are ideologically opposed. The victory of the Islamic

Revolution of Iran in February 1979 created a lot of ideological and geopolitical faults between the

two countries that are activated at specific times and events of history. For historical and geopolitical

reasons, Iran has always been one of the regional powers and has played an active role in events

around it. But in recent decades, Saudi Arabia has been pushing for currency surpluses with Western

oil exports and supporting Western powers to seek a balance of power with the Islamic Republic of

Iran in the South West Asia region. Therefore, it has chosen a competitive approach and a challenge

to the Islamic Republic of Iran in geopolitical issues. Accordingly, this research seeks to explore the

geopolitical challenges of Saudi Arabia's relationship with the Islamic Republic of Iran and its impact

on the South West Asia region.

Methods and Material This research has done with descriptive-analytical and documentary method and using library data

and geopolitical view. Research data is collected from articles, international news agencies, news

websites, and reputable sources. The realm of research in the region of Southwest Asia and the

Persian Gulf and the realm of the time has been from the Islamic Revolution of Iran in 1979 to 2016.

The main question of the research what is that Saudi Arabia's geopolitical challenges with the Islamic

Republic of Iran and what impact these challenges have on the South West Asia region.

Results and Discussion

After the Islamic Revolution, relations between Saudi Arabia and the Islamic Republic of Iran can be

divided into three terms. Each term had certain geopolitical and political challenges and had a direct

impact on the West Asian region. These three courses are:

511

8931تابستان ،55ه شمارهفدهم، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال

1.From the victory of the Islamic Revolution to the end of the Iran-Iraq War (1979-1989): In this

term, Iran had a Shiite revolutionary nature with an anti-Western nature, with the goals of issuing a

revolution and a vision of providing regional security without the involvement of trans-national powers.

In contrast, Saudi Arabia is a Wahhabi nature and allies of the United States and the West, and believes

in securing the region with the participation of global powers. By creating a new security and political

structure, the Saudis called on the Co-operation Council to increase their geopolitical weight and

national power in the region in order to confront the Islamic Revolution of Iran. Saudi Arabia and allies

of the Cooperation Council openly supported the Ba'ath regime in the war against Iran.

2. The post-war period of Iran and Iraq until the end of the twentieth century: Iran after the end of

the war, sought to rebuild its regional role in the Persian Gulf and Southwest Asia, and saw it as a way

of restoring its regional ties with its neighbors. Accordingly, the Islamic Republic of Iran has called for

official relations with Saudi Arabia. The geopolitical challenges rooted in between the two regional

powers failed to create good relations and sustainability.

3.The first decade of the third millennium and recent years: In the term, Saudi relations with Iran

once again entered a stage of cold, competitive and tense relations due to internal political events in the

member states of the Cooperation Council and Iran, and some events outside of the Gulf region and the

international arena. During this period, the political variables affecting the relations between the two

sides were enormous and, on this basis, had a lot of complexity, most notably the Arab Spring and the

Syrian crisis.

Conclusion

Historically and geopolitically, the relations between these two regional powers can be divided into

three terms: From the victory of the Islamic Revolution to the end of the Iran-Iraq War (1979-1989),

post-war period of Iran and Iraq until the end of the twentieth century, The first decade of the third

millennium and recent years which the most complex taken place in the contemporary era.

In general, the rivalry between the two countries to expand its sphere of influence in the South West

Asia region has exacerbated, spread and sustained more political and geopolitical crises in the region.

The ideological contradictions, conflicting interests and rivalry over the expansion of the spheres of

influence of the two countries have led to geopolitical challenges and numerous political crises that

have spread throughout the region. Key words: Southwest Asia Region, Geopolitics, Regional Power, Saudi Arabia, Islamic Republic of

Iran.

References - Ahmadian, H. (2011), The plan of Gulf Cooperation Council and the Future of the Yemen’s nation movment,

Strategic Studies of Islam World, Vol. 12, No. 48, PP. 105-122. (In Persian).

- Alarabiya (2012), in: <http://www.alarabiya.net/articles/2012/02/07/193223.html>.

- Amirahmadi, H. (1993), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, SUNY

Press.Amirahmadi, H. (1993), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, SUNY

Press.

- Cohen, S.B. (2015), Geopolitics: The Geography of International Relations, 3edition, Rowman & Littlefield. - Cordesman, A.H. (1998), the Gulf and the West: Strategic Relation and Military Realities, West View Press. - Dehghani Firoozabadi, J. (2008), Foreign Policy of the Ninth Government, Political and International

Approaches, No. 13, PP. 35-50. (In Persian).

511

...های ژئوپلیتیکی عربستان سعودی واکاوی چالش

- Roshanandel, J. and Seifzadeh, S.H. (2003), Structural Conflicts in the Persian Gulf, Tehran: Center for

Strategic Research and Strategic Studies in the Middle East. (In Persian).

- Doost Mohammadi, A et al. (2010), The Impact of Iran's Nuclear Activities on Security Convergence among

Members of the Gulf Cooperation Council, Political Science Quarterly, Vol. 2, No. 8, PP. 29-50. (In Persian).

- Ghosh, P. (2016), International Relations, PHI Learning Pvt.

- Guardian (2013), Iran's foreign minister Javad Zarif to meet John Kerry at UN, In:

<https://www.theguardian.com>.

- Hafeznia, M. R. and Romina, I. (2017), The Impact of Iranian-Saudi Geopolitical Interests on Regional

Challenges in Southwest Asia, Journal of Geographical Researches, Vol. 32, No. 2, PP. 9-20. (In Persian).

- Hafeznia, M.R. (2009), Persian Gulf and Strategic Role of Strait of Hormuz, Fifth Edition, Tehran: SAMT. (In

Persian).

- Kaufman, J. (2013), Introduction to International Relations: Theory and Practice, Rowman & Littlefield

Publishers.

- Kechichian, J.A. (1990), The Gulf Cooperation Council and the Gulf War, in: The Persian Gulf War: Lessons

for Strategy, Law, and Diplomacy, Edited by Christopher C Joyner, Greenwood Press. - Louer, L. (2012), Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf, Hurst Publishers.

- Organization of Islamic Cooperation (OIC) (2016a), The Extraordinary Meeting of The Council of Foreign

Ministers of The Organization Of Islamic Cooperation, In: <http://www.oic-oci.org>.

- Organization of Islamic Cooperation (OIC) (2016b), 13th Session of the Islamic Summit Conference Istanbul

Declaration on Unity and Solidarity for Justice and Peace, 14-15 April 2016. In: <http://www.oic-oci.org>.

- Ramazani, R.K. (1987), Revolutionary Iran: Challenge and Response in the Middle East, Johns Hopkins

University Press.

- Reuters (2016), Saudi Arabia may take more measures against Iran in execution row: foreign minister, 9 January

2016, In: <http://www.reuters.com/article/us-saudi-iran>.

- Sadat Azimi, R. (1996), Saudi Arabia (Collections of Countries and International Organizations), Tehran:

Printing and Publishing Company and Ministry of Foreign Affairs. (In Persian).

- Salimi, H. (2009), Southwest Asia as a region? Analyzing the Ability of Applying the Region to Southwest

Asia, Geopolitics Quarterly, Vol.5, No. 2, PP. 116-137. (In Persian).

- Sadeghi Aval, H. and Naghdi, J. (1393 A), Iran's Relationships and Regional Stronghold of Gulf Cooperation

Council, World Politics Quarterly, Volume 3, Issue 4, PP. 151-182. (In Persian).

- Sadeghi Aval, H. and Naghdi, J. (1393 B), The response of the Gulf Cooperation Organization to Islamic

Awakening, Journal of Political Studies of Islamic World, Vol.3, No. 11, PP. 68-49. (In Persian).

- The Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran (2016), Dr. Zarif's letter to the UN Secretary-

General and the Organization of Islamic Cooperation and the Foreign Ministers of the United Nations,

9/01/2016, in: <http://mfa.ir/index.aspx?siteid>.

- Salisbury, P. (2015), Yemen and the Saudi-Iranian ‘Cold War’, Middle East and North Africa Programme.

February 2015.

- Silander, D. & Wallace, D. (2015), International Organizations and the Implementation of the Responsibility to

Protect, Abingdon, Routledge.

- Tajik, M.R. and Dehghani Firoozabadi, S. J. (2003), Patterns of the Revolutionary export in Iranian Foreign

Policy Discourse, Strategy, No. 27, PP. 61-80. (In Persian).

- Haji Yousefi, A. M. (2009), Shiite Crescent, Opportunities and Threats for the Islamic Republic of Iran, Arabs

and America, Political Science, Vol. 5, No. 1, PP. 159-192. (In Persian).

- Uk.Reuters (2016), Arab foreign ministers accuse Iran of undermining regional security, 10 January 2016, In:

<http://uk.reuters.com/article/us-saudi-iran-arableague>. - UNDP (2012), Regional Cooperation for Inclusive and Sustainable Development: South and South-West Asia

Development Report 2012-2013, Taylor & Francis Group, 2012.