New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. ·...

63
Quichua rimaipi ñucanchij quillcashca librocunaca caicunami: Bartimeo shuti mana ricuj runamanta Juan huasichishca huasimanta Noé shuti runa yacupi huambuj jatun huasita rurashcamanta Imatapish umashpalla huillaj Pedro shuti mosomanta Letracuna Apunchij Jesús huacharishcamanta Quillcanata Yachana 1 Quillcanata Yachana 2 Quillcanata Yachana 3 Q'uipamanca shujtaj librocunatapish quillcashunrajmi. Ucuman tiyaj direccioncunaman rishpa, telefonocunapi cayashpa yachai tucunguimi. www.quichua.net Internet direccionpipish cai librocunata rezai tucunguimi. QUILLCANATA YACHANA 3 Tercer texto de lectura para el quichua de la sierra central del Ecuador Acuerdo Ministerial #0110 Calle Fulgencio Araujo N26-188 y Humberto Albornoz (Sector de la Comuna) Quito, Ecuador Teléfono: 3203498, 09-5002825 www.Quichua.net www.fedepi.org Chimborazo, Bolívar, Cotopaxi, Tungurahua

Transcript of New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. ·...

Page 1: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Quichua rimaipi ñucanchij quillcashca librocunaca caicunami:• • • • Bartimeo shuti mana ricuj runamanta• • • • Juan huasichishca huasimanta• • • • Noé shuti runa yacupi huambuj jatun huasita

rurashcamanta• • • • Imatapish umashpalla huillaj Pedro shuti

mosomanta• • • • Letracuna• • • • Apunchij Jesús huacharishcamanta• • • • Quillcanata Yachana 1• • • • Quillcanata Yachana 2• • • • Quillcanata Yachana 3

Q'uipamanca shujtaj librocunatapish quillcashunrajmi.Ucuman tiyaj direccioncunaman rishpa, telefonocunapicayashpa yachai tucunguimi. www.quichua.net Internetdireccionpipish cai librocunata rezai tucunguimi.

QUILLCANATAYACHANA 3

Tercer texto de lectura para elquichua de la sierra central del Ecuador

Acuerdo Ministerial #0110

Calle Fulgencio Araujo N26-188y Humberto Albornoz(Sector de la Comuna)

Quito, EcuadorTeléfono: 3203498, 09-5002825

www.Quichua.netwww.fedepi.org Chimborazo, Bolívar, Cotopaxi, Tungurahua

Page 2: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

19-julio-2007

Edición bilingüe para profesores

124

Basado en el texto

Ñaupajman yachashpa catishun

1.982

por Manuela Lema Ch. y José Luis Yuquilema

con asesoramiento técnico del I.L.V.

con agradecimiento

1

Page 3: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 1

ñancamino

1

ñanñaña

1

a i u2

ña ñi ñu ñ

Cai letraca “eñe” shutimi.

(Cai librocunapica “i” letra nishcamanta “e” letra ima shina ch'ican nishcatapish, “u”letra nishcamanta “o” letra ima shina ch'ican nishcatapish, quichua rimaipiyachachingapajca mana yachachishunchu.)

(En estos libros no vamos a enseñar la diferencia de pronunciación entre la letra “e” y la letra “i” o entre la letra “o” y la letra “u” en el contexto quichua.)

(Cai yachanacunata ima shina yachachinatapish uchilla numerocuna imata nishanishcatapish yachangapajca, p'anga 112pi rezangui.)

(Para instrucciones sobre cómo enseñar estas lecciones, y y el significado de los números pequeños, véase la página 116.)

ECUADOR LLAJTAPAJ CANTANACORO

Ñuca llajta canta alli nini.Sumajmi. Sumajmi.Cambaj shungu ucupi cushicui.Cambaj ñahui intita yallimi.Huaranga huarangata cushicui.Canca sumaj allpami cangui.Huaranga huarangata cushicui.Canca sumaj allpami cangui.

ESTROFACai allpapi punta yayacunaPichincha urcupi macanacushca.Cantaca huiñaipaj alli nishca.Canmanta yahuarta jichashca.Diosca chaita ricushpa chasquishca.Chai yahuar muyu shina mirarij.Cai runacunata mancharishca.Cashna alli runacunami.Mirarishcamari. Mirarishcamari.

COROÑuca llajta canta alli nini.Sumajmi. Sumajmi.Cambaj shungu ucupi cushicui.Cambaj ñahui intita yallimi.Huaranga huarangata cushicui.Canca sumaj allpami cangui.Huaranga huarangata cushicui.Canca sumaj allpami cangui.

2 123

Page 4: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

ñu Ñu3

ñi Ñiña Ña

ña ñi ñu4

sa si sura ri ru

ya

ñu5

ña ñupuñu ñami ñucucántarode barro

ya (conenfoque)

basura

122 3

Page 5: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

¿Por qué camino quiere andar?

¿Maijan ñantataj purinayan? 6

ñantatajñanta

camino(complemento)

noche(complemento)

casa(complemento)

ñanta tutata huasita 7

ñantataj tutatataj huasitatajAquí el sufijo -taj indica una pregunta cuya respuesta es información.

huasitataj 8

tutatatajñantataj

ñantataj 9

ñanta

ñanta 10

ñantataj¿Maijan ñantataj purinayan?

Las 41 letras del alfabeto del quichua de la

sierra central del Ecuador (Chimborazo,

Bolívar, Cotopaxi, Tungurahua)

minúscula mayúscula shuti minúscula mayúscula shutiminúscula mayúscula nombre minúscula mayúscula nombre

p P pe ts Ts atsa

p' P' pe aspirada* ts' Ts' atsa aspirada

q Q cu ty Ty atya*

q' Q' cu aspirada* t'y T'y atya aspirada*

r R ere u U u quichua

s S ese v V ve corta

sh Sh ishi w W doble ve

srh Srh usrhu x X equis

t T te y Y ye

t' T' te aspirada z Z zeta

Las letras en negrilla no ocurren en español, sólo en quichua.

Las letras con doble subrayado ya han sido enseñadas.

* Las letras marcadas con este asterisco no se pronuncian iguales en toda la sierra central. Véase la lección correspondiente para ver detalles.

4 121

Page 6: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Chimborazo, Bolívar, Cotopaxi,Tungurahua provinciacunapiquichua rimaipaj 41 letracuna

minúscula mayúscula shuti minúscula mayúscula shutiminúscula mayúscula nombre minúscula mayúscula nombre

a A a h H ache

b B be larga hu Hu ahua

c C ce i I i quichua

c' C' ce aspirada* j J jota

ch Ch che k K ka

ch' Ch' che aspirada l L ele

d D de ll Ll elle

e E e castellana m M eme

f F efe n N ene

g G ge ñ Ñ eñe

o O o castellana

Yanajlla letracunaca castellano rimaipi mana tiyashcachu, quichua rimaillapimi tiyan.

Ishqui caspicunahuan letracunaca ña yachachishpa shamushcatami ricuchin.

* Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi mana tucui comunidadcunapicacai asteriscohuan señalashca letracuna chai laya nishcachu. Cada letrata yachachinayachanataca ashtahuan entendingapaj ricupangui.

11

120

Ñanmanta

Ñucanchij llajtacunapica ishqui shinañancunami tiyan. Chai ishqui ñancunacacaicunami: shujca chaquihuan purina ñan,caishujca autocuna purina ñan. ¿Cantacamaijan ñantataj purinayan?

Ñucataca autocuna purina ñantamipurinayan. Chai ñanpica jutcucunapishmana tiyanchu. Chai ñantacacallpashpapish rinallami, mana ñitcarishpaurmanallachu. Chaimi autocunapishcallpanllacuna.

Ashtahuancarin chaquihuan purinañancunaca maita mana puripajchu.Jucuyajpicarin maita mana puritucunchijllachu, achca lluchcacashcamanta. Shinallataj tutacunapishmana puripajllachu. Ñitcarishpaurmanallami.

Cutin canta tapuni: —¿Maijan ñantatajpurinayan?— Alli ñanta purisha nishpaca,quiquinpaj huasiman yaicuna ñantapishsumajta allichipai.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

5

Page 7: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

ñ ñ Ñ Ñ ñan puñuÑucanchijllajtacunapicaishqui shinañancunamitiyan.6 119

Page 8: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Paso 9

Contrastar los elementos gramaticales nuevos con elementos

gramaticales antes aprendidos.

Paso 10

Construir la oración con el elemento gramatical.

3. El Cuento

Paso 11

Ayude al alumno a leer con comprensión y fluidez.

4. Ejercicios de escritura.

Paso 12

Siempre demuestre a los alumnos los mismos movimientos con

los cuales se escriben las letras. Deben fijarse en cómo las

forma el maestro mientras él escribe.

Después de cada cuatro lecciones, hay una lección de repaso.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

118 7

Page 9: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 2

1

pelotapelota

caspipalo

pelotapepe

1

caspicascasca

2

a i uas is us

eCai letraca “e castellana” shutimi.

Paso 4

La cuarta cajita es para contrastar las sílabas.

Paso 5

Este paso sirve para construir palabras nuevas con las sílabas

aprendidas. Usualmente hay dos o tres palabras construidas.

2. Ejercicios del elemento gramatical.

Paso 6

Analizar la oración clave con el propósito de enfocar el

elemento gramatical.

Paso 7

Construir las palabras con los elementos gramaticales nuevos.

(En las lecciones donde el verbo está enfocado, ese paso no

existe.)

Paso 8

Comparar los elementos gramaticales en el contexto de

palabras.

8 117

Page 10: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Para enseñar las lecciones de lectura

Cada lección tiene las partes siguientes:

1. Ejercicios para enseñar una letra nueva y las familias silábicas.

2. Ejercicios para enseñar uno o unos elementos gramaticales

nuevos.

3. Un cuento de lectura.

4. Ejercicios de escritura.

1. Ejercicios para enseñar la letra nueva y las sílabas.

Paso 1

Converse con los alumnos acerca del dibujo y luego enseñe la

palabra clave. Después, la primera cajita tiene el propósito de

analizar la palabra clave.

Paso 2

La segunda cajita tiene el propósito de construir sílabas con la

letra enseñada.

Al fondo de la página enseñe el nombre de la letra.

Paso 3

La tercera cajita es para comparar las sílabas y enseñar la letra

mayúscula.

as3

isus

as is us4

an in unaj ij uj

c'a c'u4

pa pu

is5

chus asiscun chus aspinueve chuscu aspina

cuatro raspar

es5

espe eesquina espejo eneroesquina, rincón vidrio, espejo enero

116 9

Page 11: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Mamá está cogiendo palos de un árbol.

Mamaca yura caspicunata japicun. 6

caspicunata japicunjapicun

coge cocina habla

japin yanun riman 7

japicun yanucun rimacunestá cogiendo está cocinando está hablandoEl sufijo -cu indica un verbo progresivo.

japicun 8

yanucunrimacun

japicun 9

japirca

japicun 10

caspicunata japicunMamaca yura caspicunata japicun.

Purina 10

Cai yachanapica ashtahuan jatun yuyaitami

imallata ruranata ricuchij shimihuan huatashpa,

huatashpa quillcana.

3. Parlota quillcana

Purina 11

Yachacujtaca tucui shunguhuan, allimantalla

yachachingui, quillca catinata alli yachangacama.

4. Ima shina quillcanata yachachinamanta

Purina 12

Ñaupaman yachachishca shinallataj

quillcanacunataca quillcangui ama shujtaj, shujtaj

quillcanahuanca, chai shinalla quillcajta

ricushpami yachacujcunapish, paipaj yachachij

quillcashcata catinga.

Chuscu yachanata tucuchishca q'uipami cutin, cutin

yuyarinami tiyan, yachacujcuna cungarichun.

10 115

Page 12: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

shimicunahuan, chai shimicunahuan quillcashpaca

ishqui shimita cashpa, mana cashpaca quimsa

shimitapish quillcai tucungui.

2. Imata ruranata yachachinamanta

Purina 6

Jatun yuyaita quillcashcamanta, ima ruracujta

ricuchij shuj shimita mashcana.

Purina 7

Chai q'uipaca mushuj ricushca shimicunahuan

quillcana mushuj yuyaita. Ñaupa yachanacunapica

cai mushuj shimicunaca manaraj tiyanchu.

Purina 8

P'angapi quillcashca shimicunata

ch'imbapurachina imata ruracuj shimi nishcata alli

ricuchina.

Purina 9

Cai yachanapica ashtahuan mushuj yuyaicunata

quillcana, punta yachashca shimicunahuan

shinallataj mushuj shimicunahuan tandachishpa.

11

114

Caspimanta

Mamaca yuracuna chaupipimi caspicunatajapicun. Chaimi paipaj churica mamata caparincashna nishpa:

—Mamita, caspicunata aparishpa utcashamui. Taitaca ñami yapunamanta chayamun—nishpa.

Chaimantami mamaca paipaj churi caparijtauyashpa, huascapi ucalitu caspicunata huatashpahuasiman callpashpa shamun. Mama huasimanchayajpica yayaca mamata rimarca:

—Utca micunata yanui, ñucataca achcatamiyarican— nirca.

Shina nijpimi mamaca, pai aparimushcaucalitu caspicunahuan ninata japichishpa micunatayanurca. Mama yanuncamaca taitaca, paipajyapuna reja caspi chijtarishcatami allichicurca.Chaicamaca mamaca ñami yanurca. Chaipimamaca yayata cayarca:

—Utca shamui, ñami micunata tucui yanuni—nirca.

Ña huasi ucuman yaicushpa taitaca mamatacashna nirca:

—Mamita ama p'iñaripaichu ñucacayaricaihuan huañucushpami cantaca rimarircani—nirca.

Shina nijpi mamaca taitahuan alli tucushpasumajta causarcacuna.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

11

Page 13: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

e e E E pelota enero caspi iscun aspinaMamaca yuracaspicunatajapicun.

yachanapipish shuj cajón ucupimi p'angapi ricuchij

shimica tiyacun; chaita rijsichingui.

Purina 2

Cai q'uipa cajonpica ima shina uchilla shimicunata

tandachinatami yachachin, ashtahuanca

ñaupaman yachachishca shimicunatami

huatashpa shina tandachingui.

P'anga ucupica letra shutita yachachingui.

Purina 3

Quimsa cajón ucupica caitami yachachin,

ima shina p'itishca shimicunata ch'imbapuranata;

shinallataj mayusculahuan quillcanatapish

yachachina.

Purina 4

Chuscu cajón ucupica, uchilla shujtaj shimicunata

rijsichinapajmi, chai mushuj shimihuan

tandachishpa ricuchina.

Purina 5

Cai yachanaca mushuj shimicunata rurangapajmi

alli, chai yachacushca mushuj uchilla

12 113

Page 14: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Ima shina quillca catinatayachachinamanta

Cai yachachinacunaca cashnami chaupirin:

1. Mushuj shimita yachachina, chai huashaca

shimicunata tandachina; ima shinami shuj aillu

cazarajpi huahuacuna mirarin, chai shinallatajmi

shimicunapish uchilla shimimanta mirarishpa

catina.

2. Ashtahuan shujtaj shimicunahuan chapushpa

quillcana.

3. Chai huashaca shuj parlota quillcana yachashca

shimicunahuan.

4. Ima shina quillcanata yachachina.

1. Mushuj p'itishca shimicunatapish uchilla

shimicunatapish yachachinamanta:

Purina 1

P'angapi tiyacuj ricunacunata yachacujcunaman

ricuchishpa, chaimanta parlanacungui; chai

q'uipaca quillcashca shimita yachachingui. Chai

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

112 13

Page 15: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 3

1

mangaolla

guitarraguitarra

ungüienfermedad

manga1

guitarra ungüiga gui güia gui ui

a u i ui2

ga gu gui güi

gCai letraca “ge” shutimi.

� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)

ts'unzumasrhufamiliahoces hoz

kerosinawinchaCotopaxi

14 111

Page 16: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.

ga Ga3

gu Gugui Guigüi Güi

gu ga gui güi4

nu na ni nuicu ca qui cui

gu5

gu gapungu angu changa

puerta correa pierna

p'ungui5

singüip'unguish singüichijp'unguishca revuélquense

hinchado

gui5

guiñiyaicrepúsculo, anochecida

110 15

Page 17: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

El niño rompió la olla.

Churimi mangata p'aquin.6

churimichuri

churi manga llama7

churimi mangami llamamiEl sufijo -mi indica una declaración afirmativa, y a la vez pone elenfoque en la palabra en que se coloca.

llamami8

mangamichurimi

churimi9

churita

churi10

churimiChurimi mangata p'aquin.

� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.

16 109

Page 18: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 19� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.

Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.

t'yucacunestá escupiendo

ch'imbatrenza

familiafamilia

t'iyuarena

ts'unzu allcuperro melenudo

masrhumúsico

11

108

Mangamanta

Churimi mangata p'aquin. Ñucanchijllajtapica pascua punllacunami mangapi aisashpaaillucunaman, pascua yanushca micunatahuarmicunapish, huahuacunapish carashpapurincuna.

Shinallataj tarpunamanpish micunatacamangapimi apancuna. Yaricajpi micungapaj shujpunllami, shuj ushushica paipaj yaya yapucujpimicunata mangapi aisashpa caranaman ricushca.Ñanta ricujpimi shuj mosoca uchilla rumihuanmangapi shitashca, chai mangacap'aquirishcami. Chai manga p'aquimantamiyayapaj micunaca tucui jicharishca.Chaimantami yayamanca imata manacaranaman ri tucushca.

Chaimantami ushushica, chai mosotacamacasha nishpa caticushca. Chaitami paipajmamaca ricushpa, chai ushushita cashna nishparimashca: —¿Ima nishpataj ñuca churitacaticungui?— nijpi, ushushica: —Ñucamangatami rumihuan shitashpa p'aquipan.Chaimi macasha nishpa caticupani. Cunancashujtaj mangata cupailla. Ñuca mamacañucataca macapangami— nirca.

Shina nijpi chai mamaca: —Ñucaca imamangatataj cupashari—nirca.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

17

Page 19: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

g g G G manga angu Churimi mangata p'aquin.

Sistema numérico del quichua de la sierra central

Quichua Castellano

100 patsaj cien

101 patsaj shuj ciento uno

102 patsaj ishqui ciento dos

...110 patsaj chunga ciento diez

111 patsaj chunga shuj ciento once

...120 patsaj ishqui chunga ciento veinte

130 patsaj quimsa chunga ciento treinta

...200 ishqui patsaj doscientos

300 quimsa patsaj trescientos

400 chuscu patsaj cuatrocientos

500 pichca patsaj quinientos

600 sujta patsaj seiscientos

700 canchis patsaj setecientos

800 pusaj patsaj ochocientos

900 iscun patsaj novecientos

999 iscun patsaj iscun chunga iscun novecientos noventay nueve

1.000 huaranga mil

1.111 huaranga patsaj chunga shuj mil ciento once

9.999 iscun huaranga iscun patsajiscun chunga iscun

nueve milnovecientosnoventa y nueve

999.999 iscun patsaj iscun chunga iscunhuaranga iscun patsaj iscunchunga iscun

novecientos noventay nueve milnovecientosnoventa y nueve

1'000.000 shuj millón un millón

18 107

Page 20: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Quichua numerocuna

Quichua Castellano Quichua Castellano

1 shuj uno 10 chunga diez

2 ishqui dos 20 ishqui chunga veinte

3 quimsa tres 30 quimsa chunga treinta

4 chuscu cuatro 40 chuscu chunga cuarenta

5 pichca cinco 50 pichca chunga cincuenta

6 sujta seis 60 sujta chunga sesen ta

7 canchis siete 70 canchis chunga setenta

8 pusaj ocho 80 pusaj chunga ochenta

9 iscun nueve 90 iscun chunga noventa

10 chunga diez 100 patsaj cien

11 chunga shuj once

12 chunga ishqui doce

13 chunga quimsa trece

14 chunga chuscu catorce

15 chunga pichca quince

16 chunga sujta dieciséis

17 chunga canchis diecisiete

18 chunga pusaj dieciocho

19 chunga iscun diecinueve

20 ishqui chunga veinte

21 ishqui chunga shuj veintiuno

22 ishqui chunga ishqui veintidós

...30 quimsa chunga treinta

31 quimsa chunga shuj treinta y uno

32 quimsa chunga ishqui treinta y dos

33 quimsa chunga quimsa treinta y tres

34 quimsa chunga chuscu treinta y cuatro

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

106 19

Page 21: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 4

chagrachacra

1

chagra1

La letra g nunca ocurre al fin de una palabra, y sólo ocurre al fin de unasílaba ante letras sonoras como las que se ven en las palabras aquí. Poreso no es posible practicar sílabas separadas terminadas con g, porqueesa g se cambiaría automáticamente a una j.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

20 105

Page 22: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

k k K K w w W W x x X X hoces kerosina wincha Cotopaxi

huagra5

rigra pugyutoro, vaca brazo, hombro ojo de agua,

manantial, pozo,poza, pogyo

pugru5

chuglla sagmanvalle, hondonada choza se choca contra,

tropieza, acornea

chugllu5

huaglli jigyacunchoclo corrompido,

depravadotiene hipo

tugyarca5

reglareventó regla

104 21

Page 23: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

El ladrón acabó con la chacra de papa.

Shuhuami papa chagrataca tucuchirca. 6

chagrataca tucuchircatucuchirca

acaba (con) hace cocina

tucuchin ruran yanun 7

tucuchirca rurarca yanurcaacabó (con) hizo cocinóEl sufijo -rca indica tiempo pasado simple.

tucuchirca 8

rurarcayanurca

tucuchirca 9

tucuchin

tucuchirca 10

chagrataca tucuchircaShuhuami papa chagrataca tucuchirca.

wi5

Darwiwil DarwinWilson Darwin

Wilson Darwin

wa5

wawal walWalberto Walter

Walberto Walter

Pilataxi5

Álex5

mixtoPilataxi Álex tren mixto

Masrhumanta

Cotopaxi llajtapica shuj masrhumitiyashca. Chai masrhuca Wilson shutimicashca. Shuj uchilla ts'unzu allcutamicharishca. Chai allcuca chunga kilollatamipezashca. Chai allcuca lasrhupimi pugllajcashca.

Shuj punllaca chai allcuca atillpapajmusrha lulunta japishpami micushca.Masrhu p'iñarishpa hoceshuan macajpica,chai horasllatajmi huañushca.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

22 103

Page 24: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

1

winchawincha

CotopaxiCotopaxi

winchawinwiwi

1

i a2

wi wa

wCai letraca “doble ve” shutimi.

xCai letraca “equis” shutimi.

(Cai “w” letraca “hu” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunallapimi ricurin.) (La letra “w” se pronuncia igual como la “hu”. Sólo se usa para escribir palabras del español.)

(Cai “x” letraca “cs” letracuna shinallatajmi nishca. Castellano rimaipajshimicunallapimi ricurin.) (La letra “x” se pronuncia igual como las letras “cs”. Sólo se usa para escrib ir palabras del español.)

11

102

Chagramanta

Sarun huatacunami shuj yayaca paipajallpapi papata tarpushca. Chai papa chagracasumajtami p'ucushca carca. Chai papa chagratacashuhuacunami allashpa tucuchishca carca.Chaimantami yayaca cashna yuyarishca: —Ñucapapa chagrata shuhuacuna ama tucuchichun shujchugllata rurasha. Chaipi ñuca ushushi tutapishsamarishpa purichun— nirca. Chaimantami yayacashuj chugllata papa chagrapi rurarca.

Yayaca ushushita cashna nirca: —Huahua,papa chagrapimi shuj chugllata ruramuni,shuhuacuna papa chagrata ama tucuchichun.Shina cajpica cunan tuta allcuta pushashpa chaipisamarigripai— nirca. Shina nijpi ushushica allcutapushashpa tutapi samarinaman rirca.

Chai chugllapi ushushi tutapi samaricujpimi,pai pushashca allcuca runacuna uyarijpi canishanirca. Chaimi ushushica chugllamanta llujshishpapapa chagrata muyunaman rirca. Chaipicashuhuacunami papa chagrata tucuchicushca carca.Chaimi chai ushushica paipaj allcumanshuhuacunata canichirca. Chaimi papa chagratacamana tucuchirca.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

23

Page 25: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� (Tucuita rezana.) 12 (Lea todo.)

chagra huagra rigra Chaimi papa chagrataca mana tucuchirca.

hu Hu3

ku Kuha Ha ka Kahi Hi ki Ki

hi ha hu4

ki ka kuli la lusi sa su

ho5

ho kihora horas kilotiempo, hora horas, hora kilo

he5

hehec herenciahectárea rastrojo

hectárea

ki5

kikilometro kilogramo

kilómetro kilogramo

24 101

Page 26: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

1

hoceshoz

kerosinakerosina

hoceshoho

1

kerosinakeke

a u i2

i a uha hu hi ki ka ku

hCai letraca “ache” shutimi.

kCai letraca “ka” shutimi.

(Cai “h” letraca mana imata ninchu. Castellano rimaimanta japishca shimicunapimiricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “h” no tiene sonido. Se usa para escribir palabrasprestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)

(Cai “k” letraca “c” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “k” se pronuncia igualcomo la “c”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

100 25

Page 27: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 5� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.

Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.

quipibulto

pelotapelota

caspipalo

iscunnueve

mangaolla

changapierna

ts'u Ts'u3

srhuts'a Ts'a srhats'i Ts'i srhi

ts'i ts'a ts'u4

srhi srha srhuli la lusi sa su

srha5

srhu srhamusrha musrhu lasrhamuestra (huevo) ampolla de sangre,

magulladura,coágulo de sangre

rastra

srhu5

lasrhulasrhu lasrhujurastrojo bajo rastrojo alto

lasrhi5

lasrhillurastrillo

26 99

Page 28: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 18

1

ts'unzu allcuperro melenudo

masrhumúsico

ts'unzuts'un

1

masrhusrhu

ts'ui a u

2

i a uts'i ts'a ts'u srhi srha srhuts'

Cai letraca “atsa aspirada” shutimi.

srhCai letraca “usrhu” shutimi.

(Cai ts' letraca cai "ts'unzu" shimillapimari ricurin.) (La letra ts' es bastante infrecuente en Quichua. ¡El único ejemploencontrado es éste! Sin embargo, viendo el sistema de sonidos del Quichua, no hay duda que es una letra distinta, ya que cabe perfectamente en el sistema de sonidos. Entodas partes de la sierra central se pronuncia igual, como una ts con aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarla como una simple ts, sino que debe seguir lapronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central, su propia pronunciación natural.)

(Tucui cai “srh” letrata charishca shimicunaca castellanomantami japishca. Chashnacajpica, cunanca quichua shimicunami. Cai “srh” letraca castellanopi manatiyashcachu. Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi maijancomunidadcunapica cai “srh” letraca mana tiyashcachu. Chai comunidadcunapi caishimicunaca cazi castellano shinapimi rimashca.) (Todas las palabras que contienen la letra “srh” son prestadas del

español, y en español tienen la combinación "str", pero su pronunciación ha cambiado mucho en quichua, produciendo este nuevo sonido “srh” que no existeen el español. No se usa esta letra en todas las comunidades de la sierra central; en algunas comunidades estas palabras se pronuncian más como en español.)

� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.

98 27

Page 29: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.

1. ¿Maijan ___________ purinayan?¿Por qué camino quiere andar? (p. 4)

2. Mamaca yura ___________japicun.Mamá está cogiendo palos de un árbol. (p. 10)

3. Churimi ___________ p'aquin.Por eso no terminó con la chacra de papa. (p. 16)

4. Chaimi papa ___________ manatucuchirca.Por eso no terminó con la chacra de papa. (p. 23)

caspicunata palos (más complemento)

chagrataca chacra (más complemento más tópico)

ñantataj camino (más complemento más preguntade información)

mangata olla (más complemento )

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

28 97

Page 30: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

t'yucacun t'yampa t'yimbi t'yunguAllpatat'yucahuanchapurcami.

� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)

caspimaquiñanmangaq'uipañucupuñu

96 29

Page 31: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 6

chum'bifaja, cinturón

1

chumbibii

1

chumbichumchumchu

u i a2

u i abu bi ba um im am

bCai letraca “be larga” shutimi.

(Siloé nishca shimica: “Cachashca” nishaninmi.) Shina nijpi maillarigrishpaca,ricushpami tigramurca. 8 Chashna tucujpi chaiñaupaman paitaca mana ricuj cashcataricujcunapish c'uchulla causajcunapish:

—Caica ¿manachu chai mañashpa tiyajruna canga?— nircacunami.

9 Maijancunaca:—Chaitajmari— nircacuna.Cutin shujtajcunaca:—Paitajmari yuyachin— ninacurcami.Chashna ninacujta uyashpa chai runaca:—Ñucatajmari cani— nircami.10 Shina nijpica:—¿Ima shinataj cunanca ricunguiari?—

nircacuna.11 Chashna nijpi chai runaca:—Jesús shuti runamari allpata

t'yucahuan chapushpa ñuca ñahuipillutashpaca: ‘Siloé yacupi ri, maillarigri’ nirca.Shina nijpi maillarishpaca, ñapishricurcanillami— nircami.

12 Shina nijpica:—¿Maipitaj chai runaca?— nishpa paita

tapujpi:—Imatajshiari, mana yachanichu—

nircami.(Para ver una traducción, consulte su Biblia.)

30 95

Page 32: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

11

Mana ricuj huacharishca runata Jesúsalliyachishcamanta

1 Jesús puricushpaca, mana ricujhuacharishca shuj runatami ricurca.2 Yachacujcunapish chai runata ricushpamiJesustaca:

—Yachachij, cai runa chashnahuacharichunca ¿paillatajchu, manacashpaca, paipaj yaya mamachu juchallishcacanga imashi?— nishpa tapurcacuna.

3 Shina nijpi, Jesusca cashnami nirca:—Paipish, paipaj yaya mamapish mana

juchallishcamantachu chashnaca huacharirca.Diosca pai rurai tucushcata cai runapiricuchichunmi chashnaca huacharishca.4 Punllaraj cajpimi, ñucata cachaj rurainishcata rurana cani. Tutayajpica, pi manaimata rurai tucunchu. 5 Ñucaca cai pachapicashparajca, cai pachapi causajcunataachijyachij luzmi cani— nircami.

6 Chashna nishpaca, Jesusca allpatat'yucahuan chapushpami, mana ricujpajñahuipi llutarca. 7 Shina rurashpaca:

—Siloé uchilla cucha yacupi rimaillarigri— nircami.

bu Bu3

umbi Bi amba Ba im

ba bi bu4

im am umja ji ju ij aj ujsa si su is as us

bai5

jaba sabaita jabas sambayeta, chal jabas sampi

haba canilla

jum5

am imjum amsa imbujumbi oscuro, oscuridad avispa (de

alas blancas)sudor

La letra m nunca ocurre al fin de una palabra, pero ocurre al fin de unasílaba ante tanto letras sonoras como sordas, así que es probable que losalumnos no tengan problemas al practicar las sílabas moradas aquí.

94 31

Page 33: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

El papá teje una faja con los hilos.

Yayaca puchcacunahuanmi chumbita ahuan. 6

puchcacunahuanmipuchcacuna

hilos flores papas

puchcacuna sisacuna papacuna 7

puchcacunahuan sisacunahuan papacunahuancon hilos con flores con papasEl sufijo -huan significa “con”.

papacunahuan 8

sisacunahuanpuchcacunahuan

puchcacunahuan 9

puchcacunata

puchcacuna 10

puchcacunahuanmiYayaca puchcacunahuanmi chumbita ahuan.

t'yu T'yu3

t'ya T'yat'yi T'yi

t'yi t'ya t'yu4

ni na nusi sa su

t'ya5

t'yit'yam t'yimt'yampa t'yimbicésped, tepe verruga, mitsa

t'yu5

t'yut'yun t'yupicunt'yungu está picoteando

velo

32 93

Page 34: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 17

t'yucacunestá escupiendo

1

t'yucacunt'yut'yu

1

i a u2

t'yi t'ya t'yu

t'yCai letraca “atya aspirada” shutimi.

(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi ashtahuan comunidadcunapicacai t'y letraca ch' letra shinallatajmi rimashca. Chashna cajpica, maijancomunidadcunapica cai t'y letraca ch'icantajmi rimashca. Ni mai ladopi mana tyletra shinachu rimashca.)(En muchas comunidades de la sierra central del Ecuador la letra t'y se pronuncia igual como la letra ch', pero en algunas comunidades la t'y se pronuncia bien diferente,como una ty con aspiración. En ninguna parte de la sierra se pronuncia la t'y sin aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarla como una simple ty o ch, sino

que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central, su propia pronunciación natural.)

11

92

Chumbimanta

Ñucanchij llajtapica Cacha llajtarunacunami sumaj murujlla chumbicunataahuanata yachancuna. Chai chumbicunatacacashnami ahuancuna.

Puntaca tucui laya sumajpuchcacunatami caupuncuna shuj sijsijpi.Chai puchcacunaca puca, quillu, yuraj, yana,lacre, tucui layami. Chai puchcacunatamiñañujllata caupuncuna. Chai huashami, chaicaupushca puchcacunahuan sumajchumbicunata ahuancuna. Chaichumbicunatami tucui huarmicuna charinchij.

Shinallataj chumbica llullu huahuacunatamaitunapajpish allimi, huahuacunapaj cungatullu ama p'aquirichun. Ñaupa mamitacunacallullu huahuacuna ama curcu huiñachunnishpami llullu huahuataca alli armachishpasumajta llachapacunahuan maquicunatapishchaquicunatapish pilluchishpa chumbihuanmaitujcuna carca. Shinallataj cunanpunllacunapish maijan mamitacunallamichumbihuan maituncuna, maijancunacallachapacunallahuanmi pilluchincuna.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

33

Page 35: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

b b B Bchumbi jumbiimbu pambaChaichumbicunatacacashnamiahuancuna.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

34 91

Page 36: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

pilchi chilca calchaÑaupataitacunamipilchicunatacacharijcunacashca.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

90 35

Page 37: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 7

tazinnido

1

tazinzinzinin

1

a i u2

za zi zu

zCai letraca “zeta” shutimi.

(Cai yachanapi tiyaj “z” letracunaca mana castellano shinachu rimashca.) (Ningún caso de la letra“z” en esta lección se pronuncia como en español, sino que la “z” tiene un sonido sonoro, igual como su sonido en el portugués, el francés, o el inglés. En palabras nativasdel quichua esta letra siempre tiene este sonido sonoro, y también es muy frecuente en palabras prestadas del español, conservando su pronunciación antigua.)

11

Mateo 7:24-27:Jesús ishqui huasichijcunahuan

ch'imbapurashcamanta

24 Maijanpish cai ñuca yachachish-cata uyashpa rurajca, alli yuyaiyujmi.Paica yacu rumicuna jahuapi huasichijruna shinami. 25 Chashna huasichishcaq'uipa achcata tamyajpica, yacucunajatarishpa achca huaira shamushpachai huasita urmachisha nircami.Chashna cajpipish, yacu rumicunajahuapi shayachishca cashcamantachai huasica mana urmarcachu.26 Maijanpish ñuca yachachishca caishimicunata uyashpapish manatajrurajca, t'iyu allpa jahuallapi huasichijyuyai illaj runa shinami. 27 Chashnahuasichishca q'uipa achcata tamyajpi,yacucuna jatarishpa achca huairashamushpa chai huasita urmachijpica,jatun mancharina llaquimi tucurca.

(Para ver una traducción, consulte su Biblia.)

36 89

Page 38: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Es como un hombre que construye sobre arena no más.

T'iyu allpa jahuallapi huasichij runa shinami. 6

huasichij

mama taita tanda 7

mamapish taitapish tandapishEl sufijo -man significa “a” o “hacia”.

tandapish 8

taitapishmamapish

mamapish 9

mamaca

T'iyu allpa jahuallapi huasichij runa shinami. 10

huasichij

zu Zu3

zi Ziza Za

za zi zu4

ma mi muta ti tu

zi5

zabizi q'uizabecerro jarro grande

zu5

zaashnuzu zazan

maloliente tejido muy abierto,con goteras, llovedizo

zu5

zunzuyu zuntiznado;no claro puzun

estomago(órgano)

88 37

Page 39: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

¿Cuál será el hombre bien obediente y bien sabio?

¿Maijantaj alli cazuj alli yuyaiyuj runaca canga? 6

cazuj

hace obedece sigue

ruran cazun catin 7

ruraj cazuj catijel que hace,hacedor

el que obedece,obediente

el que sigue,seguidor

El sufijo -j significa “que hace”.

ruraj 8

cazujcatij

cazuj 9

cazurca

cazuj 10

¿Maijantaj alli cazuj alli yuyaiyuj runaca canga?

t'u T'u3

t'a T'at'i T'i

t'i t'a t'u4

ni na nusi sa su

t'a5

t'it'amu t'imtamo, paja t'imbucun

está hirviendo

t'u5

t'ut'utu t'uninahueco, campesino,(Troje) tocto

demoler, derribar,romper

38 87

Page 40: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 16

t'iyuarena

1

t'iyut'it'i

1

i a u2

t'i t'a t'u

t'Cai letraca “t aspirada” shutimi.

(Ecuador urcucunapica cai t' letraca ni mai ladopi mana t letra shinachu rimashca.)(En ninguna parte de la sierra se pronuncia la t' como la t del español, sino bien diferente, como una t seguida por aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarlacomo una simple t, sino que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra, su propia pronunciación natural.)

(Cai parloca Mateo 24:45 versomanta 51 versocamami japishca cai libropajallichishca.) 11 (Esta historia es adaptada de Mateo 24:45-51.)

86

Alli runamanta mana alli runamantapish

45 ¿Maijantaj alli cazuj alli yuyaiyuj runacacanga? Amoca paipaj runacunaman carachun,ricuchun saquijpi, chaita alli cazujmi allirunaca. 46 Imalla rurana cashcata alli ruracujtaamo shamushpa japijpica, chai runaca cushi-cungami. 47 Chashna alli ruracushcamantaca,amoca tucui ima charishcacunata ricujcachunmi chai runataca churanga, chashnamicanga. 48 Ashtahuanpish chai runaca millaicashpaca: ‘Ñuca amoca manaraj shamunga-chu’ nishpa, shungupi yuyangachari. 49 Chash-na yuyashpaca, amopaj caishuj runacunatamacashpa, machajcunahuan ubyashpa, mi-cushpa puri callaringachari. 50 Chashna puri-cujpica, pai mana yuyai puricushca punllapimiamoca tigramunga. 51 Pai tigramushpaca, chairunataca llaquinayajta macashpa, mishquishimi jayaj shungucunallahuantaj achcata lla-quichishca cachun cachangami. Chaipica ach-cata huacangami, quirupish caniringami.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

39

Page 41: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

z z Z Z tazin bizi¿Maijantaj allicazuj alliyuyaiyujrunaca canga?

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

40 85

Page 42: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

f f F F foco fila ch'ahuanChai ch'alacujsolteraca¿pipajushushitaj?

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

84 41

Page 43: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 8

1

vasovaso

tandapan

vasovava

1

tandadaa

a u i2

a i uva vu vi da di du

vCai letraca “ve corta” shutimi.

dCai letraca “de” shutimi.

(Cai “v” letraca “b” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “v” se pronuncia igualcomo la “b”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)

8 Shina nijpimi Boozca, Ruttaca cashna nirca:—Uyai ñuca huahua, shujtajcunapajpica ama

ch'alagringuichu, ñucata cullqui jahua servijhuarmicunahuan caipi saquiringuilla. 9 Cuzichajcunamaipimi cuzichacun, chaiman catishpa ri. Canta ama pip'iñachichunpish, ñucata cullqui jahua servijcunatacañami mandarcani. Yacunachishpapish, ñucata cullquijahua servijcuna puñucunapi apamushca yacuta japishpaubyagringuilla— nircami.

10 Rutca diosolopagui ningapajmi, Boozpaj ñaupajpicungurishpa pambacama cumurirca. Chashnacumurishpami:

—Ñuca shujtaj llajtamanta cajpipish ¿ima nishpatajllaquihuanguiari?— nirca.

11 Shina nijpimi, Boozca cashna nirca:—Cambaj cusa huañujpipish, cambaj suegrata

llaquishpa paipaj imallata rurashcataca yachanimi.Cambaj yaya mamatapish, can huacharishca llajtatapishsaquishpami, can mana rijsishcacunahuan causangapajshamushcangui. 12 Can chashna alli cashcamantaca,Mandaj Dios canmanca tucui ima allicunatapish cushcaalli canman, israelcunata* Mandaj Diosllataj cantahuaquichichunmi paipaj alas ucuman shamushcangui—nircami.

13 Shina nijpimi Rutca:—Ñuca amito, ñucaca cullqui jahua canta servij

huarmicuna shinallapish mana canichu. Shina cajpipish,canta servij ñucataca sumajta rimashpami, ñucashungutaca cushichingui— nircami.

(Para ver una traducción, consulte su Biblia.)

42 83

Page 44: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

11

Rut 2:1-13: Boozpaj cuzichapi Rut ch'alagrishcamanta

1 Noemica Belenpica, paipaj huañuj cusa Elimelec-mantapish familiacunata charircami. Chai familiacunapu-rapimi, achcata charij Booz shuti runa tiyarca.

2 Shuj punllami Rut huarmica, paipaj suegraNoemitaca:

—Maijancuna cuzichacushpa pambapi urmachishca-llatapish ch'alagrichun saquihuanguipishchari. Ch'alana-man cachahuai— nijpi, paipaj suegraca:

—Rilla ñuca huahua— nircami.3 Shina nijpi ch'alanaman rishpaca, cuzichajcuna

urmachishca cebadatami ch'alarca. Pai ch'alacushcaallpayuj runaca, Elimelec runapaj familiapura Booz shutirunami cashca carca. 4 Booz runa Belenmantashamushpaca, cuzichajcunataca:

—Mandaj Dios cancunahuan cachun— nircami.Chashna nijpica cuzichajcunapish:—Mandaj Dios canta bendiciachun— nircacunami.5 Chai q'uipami Boozca, paita servij cuzichajcunapaj

q'uiputaca:—Chai ch'alacuj solteraca ¿pipaj ushushitaj?—

nishpa tapurca.6 Shina nijpimi cuzichajcunapaj q'uipuca:—Cai huarmica Moab llajtamanta Noemí

tigramucujpimi, paihuan shamushca. 7 Cuzichacujpiurmashca cebadata, gavilla chaupipi ch'alachun saquihuainishpami mañarca. Paica ashallatapish manasamashpami, tutamantamanta cunancama ch'alacunlla—nircami.

du Du3

vu Vudi Di va Vada Da vi Vi

da du di4

va vu vi4

ta tu tipa pu pina nu ni

de5

du dadedo jundu pandadedo hondo error, trampa

gavi5

ve vogavilla vezino chivoparva (montón degrano cosechado)

vecino chivo

viu5

vaviuda valijviuda valioso, de valor

82 43

Page 45: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Haz pan de esta manera.

Tandata cashna rurangui.6

rurangui.

hace cocina pone

ruran yanun churan7

rurangui yanungui churanguihaces cocinas ponesEl sufijo -ngui indica segunda persona singular.

rurangui8

yanunguichurangui

churangui9

churashca

Tandata cashna rurangui.10

rurangui.

ch'u Ch'u3

fu Fuch'a Ch'a fa Fach'i Ch'i fi Fi

ch'i ch'a ch'u4

fi fa fuli la lusi sa su

ch'a5

ch'i ch'uch'ahuan ch'ican ch'uzuterco, corrupto separado,

diferentemenudito

flau5

fo fiflauta foco fila

fe5

fi flefebrero firma flecos

44 81

Page 46: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 15

1

ch'imbatrenza

familiafamilia

ch'imbach'imch'i

1

familiafafa

ch'ia u i

2

i a uch'a ch'u ch'i fi fa fuch'

Cai letraca “che aspirada” shutimi.

fCai letraca “efe” shutimi.

(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapica cai ch' letraca ni mai ladopimana castellano ch letra shinachu rimashca.)(En ninguna parte de la sierra central se pronuncia la ch' como la ch del español, sino bien diferente, como una ch seguida por aspiración, así que el profesor nunca debepronunciarla como una simple ch, sino que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central o sur, su propia pronunciaciónnatural.)

(Quichua rimaipi cai f letraca huaquinpica p' letra shinami rimashca.)(Todas estas palabras son prestadas del español, y por eso acostumbran escribirse con f, pero en muchas comunidades, en las palabras que son más establecidas en el idioma

quichua la f se pronuncia como si fuera una p'.)

11

80

Tandamanta

¿Tandata ruranata yachanguichu?Tandata cashna rurangui: Asha trigocutahuan, cachihuan, yacuhuan levadurahuanchapungui. Chai huashaca maquihuansinchita tacashpa, tacashpa chaputa rurangui.Ashtahuanpish chai chapuca chaquishcallamicana, mana yacujlla, mana sangullachu cana.Chai chaputa rurashca q'uipaca ashatashuyangui, chai chapu miraringacama. Ñamirarijpica cutin maquihuan chapungui. Chaiq'uipaca uchilla llushpacunata rurashpa latapichurangui. Latapi churashca huashami ninarupacun jurnupi churana, tanda cusarichun.Chai huashami micuna.

Ashtahuanpish cunan punllacunacarintucui runacunami machca chapu micunatacungarishpa tandallata randishpa mishquiyacuhuan micunchij. Cunancarintandacunapish achca cullquimari valin. Manarandi tucunchijchu. Shinashpaca tandata amarandicungapajca, tandata ruranatayachapangui.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

45

Page 47: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

d d D D v v V V tanda vaso dedo valin¿Tandataruranatayachanguichu?

� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)

cintachilca chilca (hierba medicinal)

gentecuna personas

pilchi totuma

tsahuar penco

c'atsu catso, escarabajo

46 79

Page 48: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.

1. Mamapish ___________ charijcashca.La mamá también ha acostumbrado tener una totuma. (p. 60)

2. Plazacunapi huajchacunata___________.Anda y trae acá a los pobres en las plazas. (p. 66)

3. Mamaca ___________ tarpucun.La mamá está sembrando penco. (p. 72)

pushamugri anda y trae acá

pilchitaca totuma (más complemento más tópico)

tsahuarta penco (más complemento)

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

78 47

Page 49: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 9

batyujcordero

1

batyujbatyujbatyubatyu

1

a i u2

tya tyi tyu tyCai letraca“atya” shutimi.

(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi cai “ty” letraca ch'ican layaminishca. Maijan comunidadcunapica “t” letra shinallatajmi rimashca. Ashtahuancomunidadcunapica “ch” letra shinallatajmi rimashca. Chashna cajpica, maijancomunidadcunapica cai “ty” letraca ch'icanmi rimashca. Chaimantaca maijancomunidadcunapi “batyuj” nincunami, maijan comunidadcunapi “batuj” nincunami,ashtahuan shujtaj comunidadcunapi “bachuj” nincunami.)(Esta letra “ty” tiene bastante variación de pronunciación en las diferentes comunidades de la sierra central. En algunas comunidades la “ty” se pronuncia así como seescribe, como “ti” en “tiene”. En otras comunidades se pronuncia como una simple letra “t”. Pero en muchas comunidades se pronuncia igual como la letra “ch”. Así queen algunas comunidades dicen batyuj, en otras batuj, pero en muchas comunidades dicen bachuj.)

� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.

48 77

Page 50: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 14� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.

Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.

zapatozapato

pandaerror, trampa

pilchipilche, totuma, vaso

cintacinta

tsilijespecie de pasto

tsahuarpenco

tyu Tyutyi Tyitya Tya

3

tya tyi tyu4

cha chi chuta ti tu

tya5

tyabatya tyaparicunbatea está hablando algarabía

tyu5

tyutyuj Tyumatyujtyuj Tomás

lo que se dice parallamar a las gallinas

76 49

Page 51: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Ese cordero ha tenido lana bella.

Chai batyujca sumaj millmatami charishca. 6

millmatami charishcacharishca

tiene hay cocina

charin tiyan yanun 7

charishca tiyashca yanushcatenido habido cocinado

charishca 8

tiyashcayanushca

charishca 9

charingui

charishca 10

millmatami charishcaChai batyujca sumaj millmatami charishca.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

50 75

Page 52: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

cinta cebada tsahuar tsupanaTsahuar tarpushcac'uchupimi taitacatsagmacun.

11

74

Batyujmanta

Ñaupa punllacunapimi shuj uchilla yuraj batyujtiyashca nin. Chai batyujca sumaj yuraj millmatamicharishca. Ashtahuanpish chai uchilla batyujca mamaillajmi cashca. Mama illaj cashpami ima lechetamana chuchui tucushpa sacha ucupi q'uihuatamicushpa puricurca. Chai batyujca sacha ucupipuricushpami, ñapish shuj atujhuan tuparca. Chaiatujca yaricaihuanmi carca. Chai atujca batyujtaricushpaca: —Cunantajca chai batyujtacamicushatajmi— yuyashpa batyujpajman c'uchuyarca.

Ashtahuanpish chai batyujca aichapish illajlla,tullucunalla jundashcami carca. Atuj batyujpajmanc'uchuyajpica, batyujca achcatami mancharirca,—Micungami— yuyashpa.

Atujca batyujta cashna nirca: —Ñucacayaricaihuanmi cani, cunantajca cantacamicushatajmi— nirca.

Shina nijpi batyujca atujta cashna nirca: —Amañucata micuhuaichu. Ñuca mama mana caipi cajpimi,ima lecheta mana chuchui tucushpa tullulla cani.Ashtahuanpish pusaj punllata ñuca mamapaj lechetachuchushpa tigramugrisha. Chai punllacunacamashuyapai— nirca.

Shina nijpi atujca: —Shinashpaca caillapitajmishuyacusha. Utca tigramugri— nishpa cacharca.

Chashnami batyujca atujta umashpa rirca.(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

51

Page 53: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

batyuj batya tyaparicun TyumaChai batyujcasumajmillmatamicharishca.

11

52

Tsahuarmanta

Mamaca tsahuarta tarpucun. Tsahuartarpushca c'uchupimi taitaca tsagmacun.Huaquin llajtacunapica tsahuarca manahuiñanchu. Tarpujpipish chaquirishpachingarinllami.

Ñaupa yuyaj mamitacunamitsahuartaca randijcuna cashca. Randishcaq'uipaca rumihuanmi tacajcuna carca,puscu llujshingacama. Ña puscullujshijpimi yacupi churajcuna cashca. Chaitsahuar puscu yacuhuanmi umataarmajcuna carca. Manaraj jabón tiyajpimitsahuarhuan armajcuna. Cunanpunllacunaca ña mana tsahuarhuanarmancunachu. Shinallataj coshtalcunata,uma ajcha huatarina cintacunata,chumbicunatapish tsahuarhuanmitajshajcuna carca. Ñuca llajtapiricushcatami parlani. Cambaj llajtapitsahuarhuan mana armajta ricushpacamanachari chiquinguichu.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

73

Page 54: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

La mamá está sembrando penco.

Mamaca tsahuarta tarpucun. 6

tarpucun

siembra come trae

tarpun micun apamun 7

tarpucun micucun apamucunestá sembrando está comiendo está trayendoEl sufijo -cu indica un verbo progresivo.

tarpucun 8

micucunapamucun

tarpucun 9

tarpushca

tarpucun 10

Mamaca tsahuarta tarpucun.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

72 53

Page 55: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 10� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.

Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.

tazinnido

chugllachoza

p'alatejido rústico, tejido de aprendiz

bizibecerro

chagrachacra

chumbifaja, cinturón

tsu Tsu3

tsi Tsitsa Tsa

tsa tsi tsu4

ciba bi bu lina ni nu ti

tsi5

tsu cetsilij c'atsu cebadaespecie de pasto catso, escarabajo cebada

tsa5

cer cietsag cer cielotsagmana alcacer cielo

(se pronunciapreparar chacracon azadón

alcacer(planta tierna

de cebada)

“silu” enquichua)

54 71

Page 56: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 13

1

tsahuarpenco

cintacinta

tsahuartsatsa

1

cintacincici

a i u2

itsa tsi tsu ci

tsCai letraca “atsa” shutimi.

Cai “c” letraca “i” letrapaj ñaupa “e” letrapaj ñaupa “s” letra shinallatajmi nishca.Castellano rimaimanta japishca shimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichuashimicunami. La letra “c” se pronuncia igual como la “s” ante las letras “i” o “e”. Se usa para esc ribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estaspalabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.

� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.

70 55

Page 57: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.

1. Yayaca ___________ chumbitaahuan.El papá teje una faja con los hilos. (p. 32)

2. ¿Maijantaj alli ___________ alliyuyaiyuj runaca canga?¿Cuál será el hombre bien obediente y bien sabio? (p. 38)

3. ¿Tandata ___________yachanguichu?¿Sabes hacer pan? (p. 45)

4. Chai batyujca, sumaj ___________charishca.Ese cordero ha tenido lana bella. (p. 50)

ruranata hacer (más complemento)

millmatami lana (más complemento más enfoque)

puchcacunahuanmi con hilos (más enfoque)

cazuj obediente

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

56 69

Page 58: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

zapato plaza zanja luzPlazacunapihuajchacunatapushamugri.

� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)

chagrachugllachumbitazinhuagramezabizi

68 57

Page 59: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 11

1

pilchipilche, totuma, vaso

gentecunapersonas, gente

pilchipilpi

1

gentecunagenge

pi ge

i a u2

iil al ul gi

Cai “g” letraca “i” letrapaj ñaupa “e” letrapaj ñaupa “j” letra shinallatajmi nishca.Castellano rimaimanta japishca shimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichuashimicunami. La letra “g” se pronuncia igual como la “j” ante las letras “i” o “e”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque algunas de estaspalabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.

Lucas 14:15-24:Jatun micuimanta Jesús parlashcamanta

15 Jesús chashna nijta uyashpaca, mezapi paihuantiyacujcunamanta shujca:

—Pipish Dios maipi mandacunpi micunata micujca,cushimi canga— nirca.

16 Chashna nijpica, Jesusca cashnami nirca:—Shuj runami jatun micuita rurasha nishpa

achcacunata shamupanguichij nirca. 17 Ña bodachayamujpica, paipaj runata: ‘Ñami tucui allichishca,shamupaichijlla nigri’ nishpami cacharca. 18 Chashnacayanaman cachajpica tucuicunami caita chaita nirca.Shujca: ‘Cunanllamari allpata randircani. Chaitamariricunaman ricuni. Chaimantami mana shamui tucuninigripai’ nircami. 19 Cutin shujtajca: ‘Ñucaca chungahuagratamari randircani. Chai randishcahuagracunahuanmari yapushpa ricucuni. Chaimantamimana shamui tucuni nigripai’ nircami. 20 Cutin shujca:‘Ñucaca cunanllamari cazararcani, chaimantami manashamui tucuni nigripai’ nircami. 21 Chashna ninacujpicaamo cachashca runa tigramushpaca, paicuna imallanishcatami amoman huillarca. Chashna huillajpimi,amoca achcata p'iñarishpa: ‘Shinashpaca, cunantaj rilla.Plazacunapi, pueblo ñancunapi puricuj huajchacunata,mana imata rurai tucuj ungushcacunata, patojocunata,ñahui mana ricujcunata pushamugri’ nirca. 22 Amopajrunaca ña tucui pushamushca q'uipaca: ‘Amo, ñami canmandashca shina pushamuni, manaraj jundanchu’nircami. 23 Chashna nijpi amoca: ‘Shinashpaca maiñancunata ricujcunata, mai zanja c'uchupi puricujcunatacaiman yaicuchimugri, cai ñuca huasipi jundachun.24 Cancunaman huillanimi: Ñaupaman ñucacayashcacunaca shujllapish manataj cai ñuca micuitacamicungacunachu’ nircami— nishpami parlarca.

(Para ver una traducción, consulte su Biblia.)58 67

Page 60: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Anda y trae acá a los pobres en las plazas.

Plazacunapi huajchacunata pushamugri. 6

pushamugri

trae acá compra mira

pushamun randin ricun 7

pushamugri randigri ricugrianda y trae acá anda y compra anda y mira

El sufijo -gri significa “andar y hacer”.

pushamugri 8

randigriricugri

pushamugri 9

pushamurca

pushamugri 10

Plazacunapi huajchacunata pushamugri.

ul3

gial jail ju

il al ul4

giin an un liij aj uj ti

chil5

calchil calchilca calchachilca (hierbamedicinal)

tallo de maíz

gi5

gel gio ji

gil gel gio jíu

vigilia ángel colegiovigilia ángel colegio

66 59

Page 61: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

La mamá también ha acostumbrado tener una totuma.

Mamapish pilchitaca charij cashca. 6

mamapishmama

mama taita tanda 7

mamapish taitapish tandapishEl sufijo -man significa “a” o “hacia”.

tandapish 8

taitapishmamapish

mamapish 9

mamaca

mama 10

mamapishMamapish pilchitaca charij cashca.

za5

zoplaza marzo

plaza marzo

uz5

danzaluz danzacun

luz está danzando

za5

zazaguan zanzaguán, entrada(Pronuncación zanja“sáhuan”) zanja

zo5

zazorro zamzorro, zorrillo zampoña

zampoña

alza5

zaalzarca lanza

alzó lanza

60 65

Page 62: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

Yachana 12

zapatozapato

1

zapatozaza

1

Castellano rimaipica cai “z” letraca letra “s” shinami rimashca. Chaimantami caiyachanapi castellanomanta japishca shimicunapi “s” shinami rimashca.

En castellano la letra “z” se pronuncia como “s”, y no como la “z” del quichua. Por eso, en esta lección se ven palabras prestadas del español en que la “z” se pronunciacomo “s”.

11

64

Pilchimanta

Ñaupa taitacunami pilchicunatacacharijcuna cashca. Chai pilchicunapimiñaupa taitacunaca asuata raquijcunacashca. Shinallataj huarmimamacunapish, pilchitami maibodacunamanpish huanllanapajapashpa rijcuna. Mana cunanpunllacuna shina latucuna tiyajchucashca. Ashtahuanpish cunanpunllacunaca pilchicunacachingaricunmi. Pilchipi micunatacarajpica maquica mana rupanchu.Ñaupa punllacunaca micunapajpish,yacuta ubyanapajpish, asuataraquinapajpish pilchillami tiyajgentecuna nincunami. Ashtahuanpishcunan punlla q'uipa huiñaihuahuacunaca mana rijsincunachu.

(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)

61

Page 63: New QUILLCANATA YACHANA 3quichua.net/Q/Ec/Librocuna/Cartilla3-QSCentral... · 2007. 7. 25. · Yachana 1 ñan camino 1 ñan ña ña 1 a i u 2 ña ñi ñu ñ Cai letraca “eñe”

� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.

pilchi gentecunacalcha chilcaÑaupataitacunamipilchicunatacacharijcunacashca.

� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.

62 63