[Nerea_Areta_Azpiri]_Eibarko_euskara_izen_sintagm(BookSee.org)

Eibarko euskara: izen sintagmaren deklinabidea

Nerea Areta

Eibarko euskara: izen sintagmaren deklinabidea

2003Deustuko Unibertsitatea

Bilbao

Euskal Herria Saila, 21. zk.

Liburu hau Hezkuntz, Unibertsitare eta Ikerketa Sailarenlaguntzaz argitaratu da.

Argitalpen hau, zatiz edo osorik, azalaren diseinua barrudagoela, ezin kopia daiteke, ez eta bildu edo igorri inola ere,dela elektrikaz, dela kimikaz, dela mekanikaz, dela optikaz,dela grabazioz, dela fotokopiaz, baldin eta lehendaurrezargitaratzailearen baimenik ez badu.

Argitalpen hau paper ekologikoan inprimaturik dago. Deustuko UnibertsitateaPosta Kutxa 1 - 48080 BilboISBN: 84-7485-888-7Legezko gordailua: BI - 1594-03Espainian inprimatua/Printed in SpainFotokonposizioa: IPAR, S. Coop. - BilbaoInprimatzailea: Artes Grficas Rontegui, S.A.L.

Agur terdi

Zorionez, Eibarko euskeriaren inguruan egindako hainbat liburu argittaratudiranez azken urtiotan, hainbat hitzaurre egittia tokatu jata eta, egixa esan, harroegoteko modukua da daukagun produziua, bai kantidade bai kalidade aldetik.

Era guztietako ikerketak, taldian egindako lanak eta baitta be agortuta egondiran liburuen edizio barrixak be kaleratu dittugu, takian potian.

Baia, Eibarko euskeriaren gaieko tesirik ez jata gaur arte etorri hitzau-rrea egin eta argittaratzeko eskatuz. Eta, horrek, erregular, poza emon desta etabaitta zeozer gehixago be, jakin dotenian, argittarapena Deustuko Unibersida-diarekin batera dala eta doktoria Nerea Areta eibartarra.

Ez dago bape txarto. Hori adierazgarrixa da. Azken baten, Eibarko euske-riak bere ekarpenak egin arren euskera estandarrari, giro urbano eta industriale-ra egokittuz, sasoi batian gitxiespena jaso zeban eta orai, ostera, doktoretzara-ko ikerketa gaixa bihurtu da.

Neri irizten jata, horrek guztiak, orai arte egin dittugun ahaleginak eurenfrutua emoten hasi dirala eta Eibarko euskeriak berari dagokixon prestigixuarenneurrixa hartzen diharduala.

Liburua, tesisaren laburpena bada be, nik uste dot Eibarko euskeriarenezaugarri nagusixak azaltzen dittuala eta, alde horretatik, nahiko tresna erre-ferentziala eta objetibua izan leike urteetako ikerketaren ondorixua da eta.

Ia era horretan beste bultzadatxo bat emoten detsagun geure euskeria iker-tzeko zaletasunari eta bultzadatxua, ahula dakagun transmisiuari.

Beste barik, amaitzeko, nire zorionik beruenak Nerea Aretari egindako lanabikaa dalako eta eskerrik asko Deustuko Unibersidadiari, Eibarko euskeriabeste atalaia batera eruaten lagundu eta gizarteratzen laguntzearren.

Iaki Arriola LpezEibarko Alkatia

Eibar 2003ko martxuan

Aurkezpena

Eskutan duzun liburua ikerlan sakona da, eta horrelako lanen argitalpenapozgarri gertatzen da, argitaratu gabe gelditzen direnean, aski maiz zoritxarrez,zabalpenaren eta jakintzaren kalterako izaten baita. Euskal Filologiako ikaske-tak Unibertsitatean ezarri zirenetik doktorego-tesi asko egin dira euskara min-tzatua deskribatuz: herrikoa, bailarakoa ala eremu zabalagokoa. Ongi datoz de-nak eta behar-beharrekoak dira tokian tokiko hizkera bizia ezagutu ahalizateko, hizkera bera prestijiatu eta indartzeko eta euskara bera aberasteko; az-kenik, baita euskalki eta aldakiak zehazki aztertu eta sailkatzeko ere.

Nerea Aretak, Eibarko alaba izanik, horixe egin du hain zuzen, bere herrikoeuskara-mota aztertu. Eibarko euskarak aspalditik du nortasun bizkorraren aipua,eta sartu ere egin izan dira eibartarrekin inguruko herrietakoek, beti bitxikerie-tan oinarrituz, ohartu gabe hizkuntzaren bizitasunak herriarena agertzen duelaeta bai batak eta bai besteak bide berriak aurkitu behar izaten dituztela, alboanbegira daudenen esamesei jaramonik egin gabe.

Egileak herrian bertan izan ditu aitzindariak eta haiek irekitako bide berariekin dio, eta konfiantzaz esan daiteke landu eta jorratu duen esparrua ongi des-kribatua gelditu dela eta, horrez gain, Eibarko euskara erabat ezagutu ahal iza-teko bidea irekia eta material ugariz hornitua utzi duela. Lortu duen korpusahandia eta aberatsa da: tesi-lanean transkribatuak eta landuak eskaintzen ditue-nez gain beste maila guzietako material asko ditu. Bestalde, lekukoen iritzi etajarrera metalinguistikoak ere jasotzen ditu, eta, oro har, hain da askotarikoa ma-teriala, ezen, berak dioen bezala, etnografia-kulturalerako ere hainbat balia dai-tezkeen. Agian, Nereak berak jarraituko du hasi duen lana, eta hori litzatekearrazoizkoena, orain arte egin duenarekin gelditzen denaren erdia esate batda egina duelako.

Dialektologiako lanek, besteak beste, bi arrisku izan ohi dituzte: orokorta-sun edo irekitasunak sortzen duena bata, deskribapen hutsean edo azalekoegian

9

gelditzekoa, alegia; eta alderantzizkoa bestea, hots, handiaren handiaz lana beraazpiratu ezina. Egileak ongi txuliatzen ditu biak, alde batetik lan-eremua muga-tuz eta, bestetik, hartu duen gaia ahalik eta zehatzen landuz, gaia ia erabat us-tiatzeraino, hizkuntz munduari dagokionez horrelakorik esaterik inoiz edobehin zilegi balitz bederen. Kasuistika guzia bildu du, polimorfismoa bera erebarne, eta, ondoren, kasu guziak nahiz fonetika, nahiz morfologia, nahiz fun-tzioen aldetik banan-banan eta zehazki aztertu ditu.

Ahozko hizkera bizkorra da, bizitasun handikoa, eta horrek hitzen kategorienarteko nahasketa/bereizketa arazoak usu sortzen ditu, eta haien funtzio eta esa-nahien arteko txandaketa eta gurutzaketak ere bai, eta horiek lexikalizazio-bilaka-bideaz ere badute zerikusirik. Beraz, ezin zaio lanaren alderdi honi ere garrantzi-rik ukatu hizkuntzaren, euskararen esan nahi baita, azterketarako, ez eta hortikateratzen dituen ondorioei ere Eibarko hizkeraren kokapenerako.

Onartu beharra dago lan hau zientifikotasun eta zorroztasun handiz eginadela eta hagitz emankorra gerta daitekeela nahiz hizkuntzaren deskribapen-azalpenerako, nahiz dialektologiarako, nahiz edozein gramatika normatibotanhizkuntza mintzatuaren aberastasunak izan lezakeen eragina kontutan hartzeko.

Horrenbestez, erraz ohar daiteke lana ez dela denbora-pasakotzat hartzekoa,baina bai ustiagarria, eredu bezala jarraigarria eta, lan eskerga den aldetik, hagitzeskergarria ere. Egileak, bestalde, badu nortasunik eta, aurrekoen iritzi eta lanakongi ezagutu ondoren, ez du arazorik haiek gainditzeko ongi baderitzo, ez eta bideberritatik abiatzeko ere horrela badagokio. Itxaropentsu naiz, beraz, hartu duen bi-deari jarraituko diola eta aurrerantzean ere fruitu umoturik emango duela.

Rosa Miren Pagola

10

Eskerrak

Gogoan ditudan eskertu beharreko guztien izena ipinibehar banu zerrenda amaigabea ezarri beharko nukeenez,izenok isiltzea nahiago dut.

Eskerrak eman nahi dizkiet jakinean eta jakin bariketxean eta etxetik kanpo lagundu didaten guzti-guztiei, baitatesi zuzendari izan dudan Rosa Miren Pagola-ri, eta EuskoJaurlaritzari ere, Ikertzaileak Prestatzeko Beken onuradunizan nintzenez. Bestalde, Deustuko Unibertsitateari eta Eibar-ko Udalari ere eskertzen diet liburu hau argitaratzeko eginduten ahalegina. Lekukoentzat dira bereziki nire eskerrikberoenak. Tesia egiten hasi eta amaitu bitartean lan horreninguruan hil direnekin ere ezinbestean gogoratzen naiz,minez; baina bizi direnei ere asko zor diet, eta bakoitzak be-rea hartzen jakingo du.

Eskaintza

Goian eskertutako guztientzat, batez ere Andoni, Ekaineta Davidentzat.

Aurkibidea

Laburdurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Egilearen aurkezpen orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Alderdi teoriko-metodologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Azterketa bera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

1. Morfologiako alor baten azterketa: izen sintagmaren deklinabidea . . . . . . 331.1. Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.1.1. Kasuak; azter eremua; atalen egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331.1.2. Atal berezietan jasotako mailak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.1.3. Orokortasunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

1.2. Deklinabidea kasuz kasu. Izen-sintagma: izen arruntak . . . . . . . . . . . . . . . 361.2.0. Amaiera mugagabeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

1.2.0.1. -a itsatsiaren zenbait kasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371.2.0.2. Mugatzaile singularra erantsitakoan neutralizatutako amaie-

rak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451.2.0.3. Amaieran -i bokal sabaikari soila duten berbak . . . . . . . . 451.2.0.4. -o /-u amaierak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471.2.0.5. Diptongoak berba amaieran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.2.0.6. Hiatoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531.2.0.7. Bokal luzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541.2.0.8. Amaierako hiru bokalen elkarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541.2.0.9. Kontsonanteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541.2.0.10. Amaiera kontsonantikoaren eta bokalikoaren arteko alter-

nantzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561.2.1. Nominatiboa () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1.2.1.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571.2.1.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641.2.1.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

13

1.2.2. Partitiboa (-(r)ik(an)) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.2.2.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.2.2.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741.2.2.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

1.2.3. Ergatiboa (-(e)k) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.2.3.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.2.3.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841.2.3.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

1.2.4. Datiboa (-(e)(r)i) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861.2.4.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861.2.4.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901.2.4.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

1.2.5. Edutezko genitiboa (-(r)(e)n) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 921.2.5.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 921.2.5.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961.2.5.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

1.2.6. Leku-denborazko genitiboa (-(e)(ta)ko/go) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1031.2.6.0. Leku-denborazko kasuez zenbait ohar . . . . . . . . . . . . . . . . 1031.2.6.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1031.2.6.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1111.2.6.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1.2.7. Instrumentala (-(e)s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351.2.7.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351.2.7.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1361.2.7.3. Instrumentala ordezkatzeko bideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1451.2.7.4. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

1.2.8. Soziatiboa (-(r)(e)kin /-(e)(g)as) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491.2.8.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491.2.8.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1531.2.8.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

1.2.9. Motibatiboa (-(re/n)(g)aitxik/(g)aittik(an)) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1591.2.9.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1591.2.9.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631.2.9.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

1.2.10. Destinatiboa (-(r)(e)ndako/-retako //-ntzat/-retzat //-ntzako/-(re)-tzako) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1671.2.10.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1671.2.10.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1701.2.10.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

1.2.11. Prolatiboa (-tzat/-tzako) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1741.2.11.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1741.2.11.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751.2.11.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

14

1.2.12. Inesiboa (-(e)(ta)n; -(e)gan // -(e)n/-re(n) gain) . . . . . . . . . . . . . . . 1771.2.12.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

1.2.12.1.1. Bizidunak-bizigabeak, deklinabidea . . . . . . 178Bizidunen eta bizigabeen deklinabideko

kurutzaketak leku-denborazko kasuetan . . 178Bizidunen inesiboko formak . . . . . . . . . . 182

1.2.12.1.2. Mugagabean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1841.2.12.1.3. Mugatu singularrean . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1861.2.12.1.4. Mugatu pluralean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

1.2.12.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1881.2.12.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

1.2.13. Ablatiboa (-(e)(ta)tik //-(r)(e)(n)(g)andik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2071.2.13.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2071.2.13.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2131.2.13.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

1.2.14. Adlatiboa (-(e)(ta)ra //-(e)(n)(g)ana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2231.2.14.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2231.2.14.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2291.2.14.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

1.2.15. Adlatibo bukatuzkoa (-(e)ra(i)o(k) /-(e)rarte //(-(e)(n)gana(i)o(k)) 2371.2.15.1. Alderdi formala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2371.2.15.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2431.2.15.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

1.2.16. Adlatibo bide zuzenezkoa (-(e)ru(n)tz /(-(e)(n)gan(ar)utz)) . . . . . 2451.2.16.1. Forma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2451.2.16.2. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2481.2.16.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

1.2.17. Bokatiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2511.2.17.1. Mugatzailez edota determinatzailez . . . . . . . . . . . . . . . . 2511.2.17.2. Mugagabez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2531.2.17.3. Deklinabide kasu markaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2551.2.17.4. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

1.3. Bestelako bukaera batzuen deklinabidea: -e(e)-ren eredua . . . . . . . . . . . 2571.4. Kasu arraro batzuen deklinabidea: metahizkuntza, mailegu batzuk, eta

abar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2611.5. Mugagabea. Singularra eta plurala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2651.6. Forma mugatuak: erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2681.7. Artikulu gradu hurbilekoaz mugaturiko deklinabide ereduak . . . . . . . . . 271

1.7.1. Lehenengo graduko artikuluaz mugaturikoak: mugatu singularra (-au) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

1.7.2. Bigarren graduko artikuluaz mugaturikoak: mugatu singularra (-o(r)i) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

15

1.7.3. Gradu hurbileko artikuluaz mugaturiko deklinabide ereduak: plu-rala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

1.7.4. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

1.8. Izen berezien deklinabidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2791.8.1. Lagun izenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2801.8.2. Leku izenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2811.8.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

1.9. Adizlagunak sortzeko galdetzaileetatik eratorritako egiturak . . . . . . . . . 2881.10. Erakusleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

1.10.1. Izenordain legez erabilitako erakusleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2951.10.1.1. Arruntak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

1.10.1.1.1. Forma singularrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2951.10.1.1.2. Forma pluralak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3011.10.1.1.3. Erakusle arrunten erabilera . . . . . . . . . . . . 303

1.10.1.2. Indartuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3151.10.1.2.1. Singularreko formak . . . . . . . . . . . . . . . . . 3161.10.1.2.2. Pluraleko formak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3311.10.1.2.3. Forma indartuen erabilera . . . . . . . . . . . . . 334

1.10.2. Erakusleak determinatzaile gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3381.10.2.1. Singularreko forma arruntak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3421.10.2.2. Pluraleko forma arruntak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3461.10.2.3. Forma indartuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3491.10.2.4. Formazko ezaugarri orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3501.10.2.5. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

1.10.3. Balio erakuslea duten adberbio kategoriako formak . . . . . . . . . . 3541.10.3.1. Forma arruntak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3551.10.3.2. Forma indartuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3581.10.3.3. Erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3641.10.3.4. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

2. Amaierako berbak, ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

3. Bibliografia, erreferentziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377Kontsultatutako internet gune nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385Erabilitako dokumentazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386

16

Laburdurak

aip. lib.: aipatutako liburua (opus citatus)arg.: argitalpena, argitarapenae.a.: eta abarhur.: hurrengoa(k)ibid.: ibidem (arestian aipatutako leku berean)iz.: izenaizlag.: izenlagunakom.: komuna, euskarazkoa orokorreanoh.: oharraor.: orria, orrialdeaor. eta hur.: orria/orrialdea eta hurrengoaksing.: singularra

17

Egilearen aurkezpen orokorra

Liburu hau joan den 2001-2002 ikasturtean aurkeztutako doktorego tesibatean eginiko lanaren ondorioz kaleratu da. Deustuko Unibertsitatean BikainCum Laude kalifikazioa lortu zuen Rosa Miren Pagola doktorearen zuzendaritza-pean burututako Eibarko euskara. Morfologiako alor baten azterketa: izen sin-tagmaren deklinabidea, adjektibo sintagma eta adberbio sintagma tesiak.Epaimahaian Pello Salaburu, Patxi Goenaga, Orreaga Ibarra, Patxi Altuna etaJuan Manuel Etxebarria jaun-andreak egon ziren. Hemen argitaratzeko batezere egindako azterketa aukeratu da, piskat murriztuz bada ere; eta kanpoan ge-ratu dira tesiko sarrera teorikoa, erabili dugun metodologiaren atala, azterketazati bat eta eranskin guztiak. Dena dela, aipatutako atal horietan informaziogarrantzitsu asko dago; besteak beste, adibide korpus guztia esate baterako,baita edonorako balio izan dezakeen galdekizun linguistikoa, hainbat azterketafonetiko-akustiko (www.fonatari.org Internet helbidean daude horietariko68 erregistro ikusgai), lexiko eta fraseologia-ipuin mailako emaitzak, leku-koen eta egile askoren iritzi pertzeptualak eta abar. Dena dela ere, DeustukoUnibertsitatearen eta PROQUEST Information and Learning enpresaren arteantesi osoa Internet-en on-line ezarri dute eta han begiratu daiteke1.

Ikerlan hau sortu eta gorpuztu bada hainbat alderdik horretarako lagundudutelako izan da. Batetik, betidanik etxean eta inguruetan entzun dudan Ei-barko euskara etxeko euskara izan dudalako. Bestetik, txikitatik bestelakoeuskara ereduak ezagutzerakoan konturatu nintzelako eskolan ikasitakoaren

19

1 Helbide hauetan dago: edonongo ordenagailuetatik sartuz gero, http://wwwlib.umi.com/disser-tations; eta Deustuko Unibertsitateko ordenagailuetatik, http://wwwlib.umi.com/cr/deusto/main.UMI-ko datu basean eta handik kudeatutako osterantzeko produktuetan tesi honek 3071883 argital-pen zenbakia du; ISBNko zenbakiz bilatuz gero, 84-7485-852-6 zenbakia du.

eta jardun arruntetan erabilitakoaren artean bazela alde handia, eta hainbatgogoeta eta jarrera sortu zitzaizkidan piskaka-piskaka. Eskolako eredu nor-malizatuaz gain, herri bakoitzeko euskara ereduak ere bitxi eta interesgarrigertatu ohi zaizkit beti, baina beti ere Eibarkoarekiko atxikimendu bereziz.Txikitako gogoeta eta jarrera horiek helduz joan dira ikasketen eta euskararenegoera, historia eta barne egituren ezagutzaren puruan. Euskal Filologiakoikasketak euskararen inguruko jakingura goseak bultza eginda egin nituen etaEibarko euskara tesi baterako adinakoa ote zen sortu zitzaidan zalantza gisa.Euskalkiak eta hizkerak zehatz aztertu behar direla hainbat egilek aldarrika-tzen dutenez, duda edo beldur horri aurre egin diot. Gainera, lantzean behinbeste herri batzuetako monografiak sortuz joan dira, eta Eibarko euskara nolaedo hala jorratu duten lanen ezagutza ere lagungarri izan da ahozko hizkeraahalik zehatzen ezagutzeko nahia eta gogoa indartzeko. Egindakoa eginda,hemen lan hau hainbat lanen emaitza.

Euskal Filologiako ikasketak burutu, eta doktoradutza kurtsoak hastera-koan, Patxi Altuna izan nuen laguntzaile lan honen zuzendari den Rosa MirenPagola-ren eskuetan uzteko bidea urratu baitzuen. Lehenengoari eskerrak emanbehar dizkiot zuzendari zorrotz eta era berean lagun izan denarengana igortzea-rren. Bigarrenarekiko esker oneko ez ezik zordun ere ikusten dut nere burua,bere eten gabeko ohar eta iruzkinak barik ez nukeelako egin dudan lana egingo.Bestalde, txarki eginak neure hobenez dira.

Beraz, geroago aurkeztuko dugun metodologia aukeratu genuen eta mailabakoitza gauzatzea hasierako helburuetara lotuta egon da une oro. Nolanahiere, ikuspegi eta jarrera abardurak aldatuz joan dira, denboraren joanean be-rezko eta ikasketaren ondoriozko bilakaera legez.

Izan ere, prestakuntzaren iturri nagusia bibliografia izan bada ere, aipatubeharrekoa da aukera izan dudan guztietan ikerketa lanean lagun dezaketenEibarko Instituzioetako, Unibertsitateetako eta osterantzeko pertsona par-tikularrekin harremanak sendotuz joan naizela. Unibertsitateetako irakas-leengandik, Euskaltzaindiako kideengandik eta beste aditu euskaldun ba-tzuengandik argitaratu gabeko informazioa, aholkuak eta materiala jaso ahalizan ditut.

Aipatzekoa ere bada nire hasiera-hasierako asmoa ia utopikoa ere bazela:hasi umeen hizketak aztertzetik (ikaste prozesua barne dela), eta azterketa so-ziolinguistiko zehatzak egiteko asmoa ere banuelako. Baina tesi baterako baino,hiru edo lau tesirako adinako gaia ere bazen hori guztia; bai behintzat azterketamonografiko ugarirako. Beraz, helburuak murriztu egin behar izan dira, bai ja-soketa eremu mailan (nahiz eta gramatikako alor gehienak jaso), bai azterketamailan, oinarrizkoena hautatu delakoan.

Beraz, aztergai izan den korpusa erdietsitakoan corpora ere dei die-zaioke, ahozkoaren azterketa batez ere maila linguistikoan egin da, sozio-linguistika eta pragmatika bigarren mailan baino ez direla ageri.

20

Sarrera

Alderdi teoriko-metodologikoa

Hasieratik, argi gera bedi sarrera honetako azalpenak aipatu tesiarekikoakdirela. Oinarrizkoa begitandu zaigu ikerketa lan oso baten, Eibarrek histori-koki izan duen eta duen ondasun linguistiko jatorra2 jasotzeko bidea ezartzea,ondoren azterketa sinkroniko estrukturalaren bidez, morfologiako alor batensistema azaltzeko, sistema hori osatzen duten aldaeretatik abiatuz. Horrela,herriko aberastasun kultural linguistikoa erakusteko eta bide batez, oinarrizkonortasunaren definitzaile den memoria historikoa gordetzeko eta ikertzeko;eta, era berean, euskal hizkuntzan egiten ari diren ikerketa linguistikoetan la-guntzeko ikergai eta ikuspegi berriak ekarriaz. Ahozko jardun jatorra hautatuda aztergaitzat.

Osotasunean, lan hau dialektologikotzat har daiteke, baina ardaztzat lekuparametroa ez eze, lekukoen ezaugarri soziolinguistikoak ere aintzat hartu dira,baita euren iritzi metalinguistiko eta pertzeptualak ere. Beraz, eremu linguisti-koaren alderdi inmanentea ez ezik, eragina duten hizkuntzaz kanpoko faktoreakere aintzakotzat hartu nahi izan dira.

Izan ere, interesgarria iruditu zaigu aldaeretan eragina duten aldagarri geo-soziologiko nagusiak aipatzea; lana alderdi kualitatiboan finkatuz. Perzepziohutsean oinarritutako baiezpenak gainditu nahi izan ditugu, eta lekukoak eta eu-ren ekoizpenak horretara bideratuta kodifikatu egin ditugu.

Horrez gain, herri mailako nahiz maila kultoan daudekeen aurreiritziakbaieztatu edo gezurtatu nahi izan dira datu objektiboetatik abentatuta.

Eibarko euskara aztertu duten egileen lanetan nabari den osotasun eza, teo-ria eta praktika linguistikoaren ildotik egin den lan estrukturatu eta sistemikohonetan bete nahi izan da. Geroago, gaur egungo joerekin adosago diratekeenproiektu eta egitasmoentzat beharrezko diren oinarri eta irizpideak ezarri nahiizan dira.

Beraz, aztergai izan den korpusa erdietsitakoan, zaindu gabeko erregistroareneremuan beti ere, ahozkoaren azterketa batez ere maila linguistikoan egin da,eta bat hautatu behar izan denez, ikuspegi estrukturalistaz baliatu gara, beste es-kola edota metodologia motak albora lagata. Soziolinguistika eta pragmatikabigarren mailan baino ez dira ageri azterketa honetan. Nolanahi ere, aldi oromaila zientifiko eta objektiboena zainduz jardun dugu, preskriptibismo eta nor-malizazio helbururik gabe.

Hortaz, tesian alderdi bi bereizi ditugu:

21

2 Euskarari dagokionez, Eibarkoari bereziki, zentzu subjektiborik gabe darabilgu lan honetan,ohikoa, betikoa, tradiziozkoa, molde zaharrekoa adierazteko, eta ez ona, zuzena esanguraz.

Batetik, mailak hauek jaso dira: Fonetika eta fonologia segmentalak:

Fonologia: bokalen eta kontsonanteen bikote minimoak. Fonetika: gertakari fonetikoetara hurbilketa.

Morfologian:

Deklinabidea: izena, adjektiboa, izenordainak, erakusleak, zenba-tzaileak; adberbioak.

Aditza: adizki jokatuak, adizki jokatugabeak, aditz tratamenduak,neutralizazioak (fonetiko-morfologikoak), komunztadura, formapasiboak, aditz nagusi - aditz laguntzaile harremana, aditz izena,partizipioa, aditz bereziak, eta abar.

Sintaxian:

Koordinazioa. Menderakuntza. Bestelako testu-loturak (edo lokailuak).

Gai horiei dialektologia pertzeptualari dagokion atala ere gehitu die-gu, eta bidenabar lexiko maila ere jaso dugu.

Hori guztiori CD-ROM batean gordeta aurkeztu genuen, eranskin gisa,hainbat karpeta eta artxibo informatikotan banatuta.

Bestetik, aztertutako maila daukagu:Gaia areago murriztuz, tesiko azterketan morfologiara mugatu gara, eratu

dugun galdekizun nagusiaren hiru atal bereziki aztertuz. Izen sintagmaren dekli-nabidearen ondoan, adjektibo eta adberbio sintagmak ere jorratu ditugu; izenla-gunak eta adizlagunak dira aztertutako eremu horien arteko zubi. Laburtuz, lehe-nengo zati nagusian, deklinabidearen atalean, izen (eta izenondo) arruntekonartzen dituzten hamasei (16) kasu gehi bokatiboa aztertu dira. Izen bereziak,amaiera bereziak, gradu hurbileko mugatzailez3 eratutako ereduak, erakusleak,zenbatzaileak, izenordainak eta izenordain zehaztugabeak, besteak beste, zehatzarakatu dira. Tesiaren bigarren zati nagusian, aditzondoak eta aposizioa jorratudira, eta adberbioari eskainitako atalean, postposizioak eta aditzondoak. Azke-nik, adjektiboen, adberbioen eta beste osagai batzuen mailakatzea ere kontuanhartu da. Maila horietan jasotako aldaera guztiak kontuan izan ditugu azterketagaratzerakoan, eta horrek ekoizpen maila zehatz jorratzera eraman gaitu, hizkun-tza mailako abstrakzio eta orokortasunen oinarrian. Liburu honetan ordea, de-klinabideko atal batzuk kaleratzen dira bakarrik, gure lan ildoaren erakusgarri;

22

3 Gaztelaniako artculo.

argitalpen honetatik kanpo geratu dira zenbatzaileen eta izenordainen deklinabi-dea, besteak beste, baita adjektibo sintagmaren eta adberbio sintagmaren azter-keta ere.

Alderdi metodologikoan, bada, korpusaren eraketarako pausoak hauek izandira: materiala jasotzeko prozedura ezarri, propio eratutako galdekizunaren etasolasaldi askeen bitartez. Hurrengo, lekukoen planifikazioa jorratu da, berezikisexua, adina eta auzokako jatorri geografikoa kontuan hartuta. Lekuko bakoitzarikode berezia ezarri zaio. Aztergai izan den korpuseko adibide guzti-guztietan le-kukoen berri eman izateak soziolinguistikara hurbiltzeko bidea eman digu, eta al-derdi hori kontuan hartuz gainditu da maila dialektologiko hutsaren azterketaksuposatzen duen muga. Horrela sartu gara euskal dialektologiako monografiagin-tzan ia jorratu bako alorrera. Ahozkoaren transkripzio fonikoa, transliterazioerreala egin da, Euskaltzaindiak idazteko ematen dituen gomendioak eta arauakkontuan izan gabe, alegia. Jarraian aurkeztuko ditugu adibideetako oinarrizkotranskripzio zeinuak, horien irakurketa zuzena egin ahal izateko. Bokal eta kon-tsonante luzeak idatzi ditugu, fonetikoki lekukoak horrela egiten duenean, delabalio adierazkorrarekin, dela geldiune baten ondorioz (zalantza, nola jarraitu pen-tsatzen duen artean, lapsus-a pentsamenduan edo ahoskeran), edo sistematiko-ki jakineko hitz batzuk bokal luzearekin ebakitzen direnean; (?) / (?) / ()zeinuek esan gura dute egileak ez dakiela ziur lekukoak hori ahoskatzen duen edohori esan nahi duen. Komatxoak ( ) erabili dira zuzeneko estiloa adierazteko,baita metahizkuntzalaritza kasuetan ere; horrez gain, bestek egindako transkrip-zioak ere komatxo artean ezarri dira. Letra larriak idazkera literarioan ere norma-lean horrela idazten diren kasuetan erabili dugu: puntuaren ondorik; jakineko izenbatzuekin jakinekoa den arren maiuskulaz ez dela ezer oguzkatzen ez entzuten,irakurketa laguntzeko egin dugu hori; beste batzuetan ezaugarriren bat azpimarra-tzeko ere erabili ditugu. Hitzen arteko erdiko puntua () lekukoak normala bainoeten handiagoa egiten duela adierazteko erabili da: eten normalak ez ditugu adie-razi, baina bai luzeagoak direnak. Zenbat eta luzeago, orduan eta erdiko puntugehiago. [sic] marka erabili da egileak hori entzuten izan duenean, inguru edo erahorretan arraroa izan arren ere. Kako bikoitzak () kako artekoak egilearenustez euskara arautuaren edo beste aldakiren baten eragina duenean erabili dira.Transkripzioen aurretik zeinua dutenak, solasaldi askeetatik atera diren adibi-deak dira4. Ondorik ezarriko ditugu zenbait grafemen balioa:

c: gaztelaniazko idazkeran-ahoskeran duen balioa du, hortzetako kontsonantefrikari ahoskabea.

e: a-ren eta e-ren tarteko bokalaren errealizazioa adierazten du zeinu horrek.g: kontsonante leherkari (edo ingurunearen eraginez hurbilkari) belare ahostu-

na adierazteko erabili da (ogei).

23

4 Zeinu hori aurretik ez duten adibide guztiak galdekizunaren erantzunak dira.

j:1) orokorrean, kontsonante frikari belare ahoskabea adierazteko erabili da (pai-

sajia).2) batzuetan, goranzko diptongoetako yod adierazteko idatzi da (etxjen).

l-l: l luzea, ll sabaikariarekin ez nahasteko.w: batez ere aldaera fonetikoak erakusteko, goranzko diptongoetako wau adie-

razteko idatzi da (egwardixan).x: kontsonante frikari txistukari sabaikari ahoskabea adierazteko erabili da

(txikixa).z:

1) noizbait, alfabetizatutako lekukoren batek hala ahoskatuta, normalizatutakoeuskaraz erabiltzen den balioz ezarri da (ez).

2) osterantzean, gaztelaniazko idazkeran-ahoskeran duen balioa du (zaragoza).

Galdekizunarekin zein solasaldi askez, bietan lortu dugu lekukoen jarduneannaturalitate maila handia: zaindu gabeko hizkera, bapatekoa, jaso dugu nagusiki;hizkera informala, arduragabea, egunerokoa, edozein modutan.

Emaitza nagusiak, horrenbestez, oparoak izan dira: grabatu eta transkri-batutako korpus handia (400 kaset zinta inguru grabatu eta transkribatu dira,100 lagun baino gehiagori jasota), hainbat azterketa akustikoren bilduma (be-rrehun eta hirurogeita hamarretik gora, iruzkin eta guzti), fonetikako laborate-giko lanean egindako orduen emaitza; eta lexiko eta fraseologia mailako al-txorra, besteak beste (hiru milla eta bostehun erregistrotik gora jaso ditugu,aldaerez gain). Horietariko hitz mordoa Eibarko Udalak oraintsu argitaratuduen Eibarko Hiztegi Etnografikoa-ra5 iragazi dira, baita Udalak on-line eza-rriko duen Eibarko Hiztegi Orokorra-ra ere. Horregaz gainera, lekukoen etabeste zenbaiten iritzi eta aurreiritzien multzoa ere lortu dugu; gai hori nahi-koa berria da euskal dialektologiaren eremuan, dela monografiagintzan delabeste era bateko lanetan, benetan interes handiko esparrua euskararen inguruasakon ezagutzeko. Bestalde, korpusak balio etnografiko-kulturala ere badugure iritziz.

Azterketa bideratzerakoan, sistema linguistikoen eraketarako erabili dugunprozedura nagusia hau izan da: aldaerak identifikatu; dagozkien azpisistemakantolatu, eta Eibarko deklinabidearen diasistema eratu. Hizkuntza maila bakoi-tza soziolinguistikako analisi estatistikoz azter zitekeen, baina oraingo lanazgaindi geratu da zeregin hori. Hala ere, esan denez, korpus osoak erreferentziasoziolinguistikoa du lekukoen kodeen aldetik, eta alderdi hori kontuan hartuzgainditu da maila dialektologiko hutsaren azterketak suposatzen duen muga.Ezaugarriak eta joerak azaltzerakoan batzuetan lekukoak banaka aipatu dira,

24

5 S. BASAURI, et alii (2003).

polimorfismo handiko kasuetan edo ezaugarri idiolektalak erakusterakoan adi-bidez; eta beste batzuetan multzoka banatu ditugu.

Azterketaren emaitzatzat, funtsean, aurkitu ditugun eredu nagusiak eta alda-erak ditugu, eta bitxikeriak ere bai, hainbat jaso dira eta. Formari dagokionez,aldaera fonetikoak eta morfologikoak aztertu dira batez ere. Beste herri-ingurubatzuetako monografietan nahiz dialektologia lanetan ez dugu aurkitu fonetikasintaktikoaren eragina mugatzailea eta kasu markak ezartzerakoan adibidez (langehienetan formak inguru gabe aurkitzen ditugu eta ahozko jardunean beste al-daerarik ez balego legez): nolabaiteko hutsune hori gainditu nahi izan daikerketa honetan. Erabilerari dagokionez, ostera, eremu semantikoa jorratu da ba-tez ere, morfologiak eta sintaxiak ere lekua duten arren, egiturak, lokuzioak,komunztadura eta antzeko gertakariak ere aintzakotzat hartu direnez. Eredu, al-daera eta bitxikeria horien subjektu-erabiltzaileen berri ere eman da, zein leku-kok zer darabilen adierazgarria baita benetako hizkera ezagutzeko. Une oroezarri izan dira kontsiderazio soziolinguistikoak eta pertzepziozkoak.

Azterketa bera morfologiako gai zehatzei eskaini badiegu ere, aldi orokontuan izan dira beste atalekin dituzten harremanak, dela fonikoa, dela mor-fosintaktikoa, dela lexiko-semantikoa, ez dugulako uste bereizketa garbi etaosorik egin daitekeenik atalen artean. Ez dugu uste, gainera, atalen bat bes-tea(k) baino garrantzitsuagoa denik, guztiak elkar-osagarriak baitira gure ikus-pegiz.

Azken finean, datuak eta emaitzak ez ezik, uste dugu gure ikerbidea ekarriaizan daitekeela hizkuntzalaritza, dialektologia eta soziolinguistika batuz, edo-zein euskalki, azpieuskalki edo hizkera lantzeko.

Lekukoek aipamen berezia merezi dute, gure lana haien jardunean oinarri-tuta dagoenez gero. Lekuko bakoitzaren sexua, adina eta jatorri geografikoakontuan hartu da bereziki, eta bakoitzari kode berezia ezarri zaio. Aztertzera-koan gogoan izan ditugu osterantzeko faktoreak ere, alfabetizazioa, gurasoenedota ezkontidearen jatorria eta abar. Zazpi lekukorekin propio egin dugun gal-dekizuna landu dugu (horiei lekuko nagusiak esaten diegu, ez zaharrak dire-lako, korpus zati handiena bete dutelako baino6). Lekukoek kode hauek dituzte:S.B. kalekoa, gizonezkoa, zaharra; f.a. Arrate Balleko baserri bateanjaiotakoa, andrazkoa, zaharra; kgg kalekoa, gizonezkoa, gaztea, raz1Arrate Balleko baserri batekoa, andrazkoa, zaharra, kmz kalekoa, gi-zonezkoa, zaharra, nme2 Aginagako baserri batekoa, gizonezkoa, adin er-tainekoa, naz Aginagako baserri batekoa, andrazkoa, zaharra. Horrenosagarri, beste ia 100 lagunen jardun askea erabili da, bai geuk grabatuta, baibeste bidez lortuta.

25

6 Beraz, lekuko nagusi diogun bakoitzean, galdekizun nagusia bete duen lekukoaz dihardugu,edozein adinekoa. Ez da nahastu behar lekuko zahar-ekin, 60 urtetik gorakoekin.

Kodeak ezartzerakoan taula hauek erabili dira:

Lekukoen taula orokorra

Ezaugarrien konbinatoria lekuko bakoitzarentzat

Kodea Esanahia

1 KAG kaleko andrazko gaztea2 KGG kaleko gizonezko gaztea3 KMG kaleko mutil-gizonezko gaztea4 KAE kaleko andrazkoa, adin ertainekoa5 KME kaleko gizonezkoa, adin ertainekoa6 KAZ kaleko andra zaharra7 KMZ kaleko gizon zaharra8 RAG Arrateko andrazko gaztea9 RMG Arrateko gizonezko gaztea

10 RAE Arrateko andrazkoa, adin ertainekoa11 RME Arrateko gizonezkoa, adin ertainekoa12 RAZ Arrateko andra zaharra13 RMZ Arrateko gizon zaharra14 NAG Aginagako andrazko gaztea15 NMG Aginagako gizonezko gaztea16 NAE Aginagako andrazkoa, adin ertainekoa17 NME Aginagako gizonezkoa, adin ertainekoa18 NAZ Aginagako andra zaharra19 NMZ Aginagako gizon zaharra20 AG Kinarragako andrazko gaztea21 MG Kinarragako gizonezko gaztea22 AE Kinarragako andrazkoa, adin ertainekoa23 ME Kinarragako gizonezkoa, adin ertainekoa24 AZ Kinarragako andra zaharra25 MZ Kinarragako gizon zaharra

Nongoa Kodea Sexua Kodea Adina Kodea

Kalekoa K gizonezkoa, mutila M gaztea (25-40 urte) GArratekoa (Arrate, R andrazkoa A adin ertainekoa EGorosta, Mandiola, (40-60 urte)Maltzaga bailarak)Aginagakoa N zaharra (60->) ZKinarraga-Otaolakoa (Kinarraga, San Salbador, Otaola, Ipurua)

26

Lekuko guztien taula kodeka antolatuta7

Kodea Izena Abizenak

anaz Ines Arregiarmz Felix Urangabaz Gregoria Elkoroiribedkmz Pedro Lakaekmz Patxi Alberdienae M. Dolores Arrillaga Arrillagaermg Dabid Ibarra Arandoermz Jose Alberdif.a. Felisa Areta Lecetakae Mertxe Garatekae1 Maitere Azkoagakae2 Mila Garaikag Leire Narbaiza Arizmendikag1 Arantza Azkoagakag2 Carmen Echeverria Aretakag3 Amaia Leyaristi Aretakag4 Cristina Navarro Aretakag5 Esther Zarrauakag6 Itziar Alberdikaz Dinakaz1 M. Luisa Maitre-Jean Gorosabelkaz2 Luziana Larreategi Arizagakaz3 Paz Gisasolakaz4 Julia Balenciagakaz5 Victoria Bascarankaz6 Candida Egurenkaz7 Juanita Gurrutxaga Ansolakaz8 Kontxa Laspiurkaz9 Olga Arizmendiarrietakaz10 Herminia Torre, de lakaz11 Pakita Abendibarkaz12 Andria (Justo Larraaga-rena)kgg Asier Sarasua Aranberrikme Roberto Larreategikme1 Jose Luis Rodriguez Astigarragakme2 Antxon Narbaizakmg Roberto Kerexetakmz Javier Echeverra Egurenkmz1 Antonio Lauciricakmz2 Juanito Lazpita

27

7 Tesigilearen jarduna batzuetan transkribatu da, beste lekukoen esanak ulertzeko ezinbestekoaizan denean bereziki. Neure buruari ezarri diodan kodea hau da: t.


kmz3 Pedro Arrizabalaga Iriondokmz4 Juan San Martinkmz5 Timoteo Zubiatekmz6 Faustino Mujikakmz7 Jose Etxeberria Ayerbekmz8 Justo Larraagakmz9 Ramon Sarasuakmz10 Candido Eguren Zabartekmz11 Juan Gisasolakmz12 Benigno Baskarankmz13 Julio Sarasuakmz14 Paulino Larraagakmz14 Vicente Olave Echevarra Azpirikmze Jose Riojanuamnaz Juliana Mandiola Magureginae Ageda Aranzegi Arreginag Mariaje Loiola Arrillaganaz Eusebia/Euxebi Gisasola Aldazabalnme Pedro Balentin Pablo Azpiri Mandiolanme1 Jesus Mari Gisasolanme2 Jose Mari Loiola Gisasolanme3 Sabino/Sabin Loiola Gisasolanme4 Felix Loiola Gisasolanmg Javier Loiola Arrillaganmg1 Roberto Loiola Arrillaganmz Tomas Loiolaaz Timotea Etxaniz San Martinaz1 Bonifazia Urkia Gorrotxategiaz2 Alejandra Urkia Gorrotxategiaz3 Segunda San Martin Urriategiaz4 M. Luisa San Martinaz5 Dolores Berasaluzeme Rafael Andonegi Etxanizmz Migel Zarrabemz1 Migel Sagastumerae M. Asun Azpiri Mandiolarae1 M. Asun Atxa Agirregomezkortarae2 Lurdes Urzuriaga Bollarrae3 M. Isabel Ugarteburu Arrillagarag Virginia Areta Azpirirag1 Aitxiber Areta Azpirirag2 Cristina Uriarte Arguianorag3 Mirari Ubera Urzuriagaraz Carmen Areta Lecetaraz1 Feliziana/Felisa Atxaorbea Uriarteraz2 M. Teresa Areta Leceta

28

Azterketa bera

Azterketaren oinarri nagusia, lekukoen erantzun eta adibideak izan dira. Ezau-garriak eta joerak azaltzerakoan batzuetan lekukoak banaka aipatu dira, polimor-fismo handiko kasuetan edo ezaugarri idiolektalak erakusterakoan adibidez; etabeste batzuetan multzoka banatu ditugu. Gertakari batzuk behin baino sarriago ai-patu arren, azalpen edota iruzkin nagusia leku bakarrean egin dugu gehienetan.

Lana gorpuzterakoan tesian jasotako adibidetegian oinarritu gara baina ezditugu jasotako erantzun eta adibide guztiak hemen txertatu8, egoki eta beha-rrezko iritzi diogunean baizik. Gainera, hemen ipini diren adibideak ez dirabesteak baino garrantzitsuagoak; adibide adierazgarriak ipini nahi izan dira,edozein lekukorenak direla ere, baina beste batzuk ere izan zitezkeen, parekoegiturak azaltzeko ia beti jaso ditugulako lekuko baten baino gehiagoren adibi-deak. Adibideetako mezua-mezuak kontzeptu edo egitura abstraktuz adierazteazaila iritzi diogunean ere jo dugu adibide-eredu zerrendak ere ezartzera.

Ikuspegi epistemologikotik, hasieratik argi gera bedi ez dugula teoria berririkasmatuko euskal gramatikagintzari dagokionez eta horrenbestez, eginiko lanetara


raz3 Maria Gisasolaraz4 M. Dolores Areta Lazpiurraz5 Jesusa Sustaeta Abendibarraz6 Paulina Ugarteburu Iriondoraz6 Frantziska Atxa-Albizuri Aldazabalraz6 Antonia Iriondoraz7 Maria Yarza Agirrebearaz8 Miren Iriondo Rementeriarme Migel Alberdi Atxaorbearme1 Javier Lecetarme2 Ignacio Baskaran Bidagurenrmg Aitor Oregi Gisasolarmz Vicente Areta Lecetarmz1 Juanito Leturiondo Alberdirmz2 Ziriako Ortiz de Zaratermz3 Gregorio Alberdi Atxaorbearmz4 Candido Baskaran Azpitartermz5 Jose Luis Urzuriaga Letermz6 Migel Gallastegirmz7 Txomin Alberdi ArrizabalagaS.B. Serafin Basauri Arteaga

29

8 Adibide guzti-guztiak aipatutako tesiko CD-ROM-eko Korpusa karpetan aurki daitezke, baigaldekizunean txertatuta, bai tauletan.

jo dugula oinarrizko azalpenetarako. Gramatikak eta hainbat hizkeren mono-grafiak izan ditugu lagungarri9 aldi oro. Aipatzekoa ere bada euskal gramatika-gintzan eta monografiagintzan eredu anitz daudela bai osagaien aurkezpen hu-rrenkeran-egituran bai terminologian10. Guk guretzat egokiena aukeratu dugueta orokorrean ez da jakineko eredurik jarraitu, lan bakoitzetik lagungarri etafuntzionalena iruditu zaiguna hartuz. Guk euskal hizkuntzalaritzaren eta dialek-tologiaren alor honetara dakargun berrikuntza nagusia datuena da, orain artehonelako lanetan ez baita azaldu Eibarko ahozko lagunarteko euskara biziarenegitura lan sistemiko eta oso baten. Jorratutako hainbat ezaugarri euskarazkoorokorrak dira; beste batzuk Bizkaierako hizkera batzuekin komunak dira, Ei-bar inguruko herriekiko adibidez; beste ezaugarri batzuk, edo agian guztien ar-teko harremanak edo konkurrentzia eta maiztasuna dira Eibarko bereziak. Edo-nola ere, maila horiek ongi bereizteko lan monografiko honen tankerakogehiago behar dira.

Azterketaren emaitzatzat, funtsean, aurkitu ditugun eredu nagusiak eta aldae-rak aipatuko ditugu, eta bitxikeriak ere bai, hainbat jaso dira eta. Formari dago-kionez, aldaera fonetikoak11 eta morfologikoak aztertu dira batez ere; erabilerari

30

9 Adibidez, batzuk aipatzearren: F. ARANBERRI (1996); J. ARRETXE-ren argitaratutako tesia (1994);ZENBAIT-en lana (1988); J. ELORTZA-ren eta beste zenbaiten lana (1999); A. ERRAZTI (1994); J.M. ETXE-BARRIA-ren argitaratutako tesia (1991b); EUSKALTZAINDIA-ren gramatika laburra (1993); I. GAMINDE(1988); P. GOENAGA (1980); J.I. HUALDE, G. ELORDIETA eta A. ELORDIETA (1994); J.I. HUALDE etaJ. ORTIZ DE URBINA (1993); argitaratutako O. IBARRA-ren tesia (1995); J. LARRAAGA (1998); I. LAS-PIUR (1999a)-(1999b); J.C. ODRIOZOLA eta I. ZABALA (1992); J. ORTIZ DE URBINA (1989); G. REBUSCHI(1984)-(1997); G. REBUSCHI eta beste (1986); argitaratutako K. ROTAETXE-ren tesia (1978); I. TRREZ,A. AREJITA eta C. ISASI (1998); TXILLARDEGI (1977); J.A. URIARTE-ren argitaratu gabeko tesia(1995); L. VILLASANTE (1972)-(1992); M. ZARATE (1979); I. ZUBIRI eta E. ZUBIRI (1995).

10 Begiratu besterik ez dago aipatu berri ditugun lan guztiak, esate baterako.11 Deklinabidearen atalean, esaterako, ez ditugu fonetika sintaktikoan daudekeen egitura guztiak

aztertuko, baina alor horretara hurbilketa egingo da. Aipatzen den lehenengo aldaera etimologikoenalitzateke; ondokoak, aldaera fonetikoak (horien artean, ingurunearen eraginik gabekoak eta fonetikasintaktikoz aldatutakoak genituzke). Beste herri-inguru batzuetako monografietan nahiz dialektolo-gia lanetan ez dugu aurkitu fonetika sintaktikoaren eragina mugatzailea eta kasu markak ezartzera-koan adibidez: formak inguru gabe aurkitzen ditugu eta ahozko jardunean beste aldaerarik ez balegolegez. Hainbat liburutan aurki dezakegu egitura garbi hori deklinabideko kasu eta atal gehienetara-ko: F. ARANBERRI (1996, 47-74); ZENBAIT-en lana (1988, 75-81); J. ELORTZA-ren eta beste zenbaitenlanean (1999, 148-153); A. ERRAZTI (1994; 33-35, 54-71); I. GAMINDE (1988); J.I. HUALDE, G. ELOR-DIETA eta A. ELORDIETA (1994, 85-107); J. LARRAAGA (1998, 50-86) egile horrek, nolanahi ere,ahozko jarduneko aldaera asko aurkezten ditu; I. LASPIUR (1999b, 21-62). Tesietan sakontasunhandiagoz azaltzen da gai hori, adibidez, J.A. URIARTE-k hainbat maila lexiko-morfologikori aplika-tutako arauz azaltzen ditu Fruizko formak (1995; 165-187, 352-390); O. IBARRA-k ere, errealizazioeinahikoa erreparatzen die (1995, 338-404); J. ARRETXE-ren tesiaren osteko argitalpenean ere oharre-tan hainbat ezaugarri aurki ditzakegu (1994, 96-105); K. ROTAETXE-k ere azalpen luzeak egiten dituformen eta erabileren inguruan (1978). Horietariko egile batzuek deklinabideko aldaera mordoa fo-netikako atalean jorratzen dituzte. Gure ustez sistematiko-teorikoa azaltzea ongi dago, baina erreali-tatea ere erakutsi beharra dago sistemaren jatorria eta ezaugarriak hobeto ulertu ahal izateko.

dagokionez, eremu semantikoa jorratu da batez ere, morfologiak eta sintaxiakere lekua duten arren. Eredu, aldaera eta bitxikeria horien subjektu-erabiltzai-leen berri ere emango da, zein lekukok zer darabilen adierazgarria baita beneta-ko hizkera ezagutzeko.

Edonola ere, hemen egin den azterketak ez du agortzen lekukoengandiktranskribatutako guztiaren etekina, ez hizkuntzalaritza sistemiko aldetik, ezidiolekto bakoitzaren azterketa egin den neurrian ere. Lan dialektologikoagoaegitea ere beste ikerketa lanen zeregina da. Ondoko herrietako aldakietan ereantzerako azterketa beharko litzateke, ostera, hori zuzentasunez burutu ahal iza-teko, datuak erkagarri gerta daitezen.

31

1Morfologiako alor baten azterketa: izen sintagmaren deklinabidea

1.1. Aurkezpena

1.1.1. Kasuak; azter eremua; atalen egitura

Ikerketa lan honetan hamasei deklinabide kasu bereizi dira Euskaltzaindiakjarritako bidetik12, baina horien azalpena ez dugu barreiatuta egingo kasu ba-koitzak sortutako unitate gramatikalaren edo funtzioen arabera (hau da, izensintagmari atxikitakoak edo gramatikazkoak13, izenlagunak eta adizlagunak),bata bestearen jarraian baino. Jarraian ipiniko ditugu kasu bakoitzari dagozkionformazko berezitasunak eta erabilerak14.

33

12 Deklinabidearen azterketaren bilakaera XVII. mendetik aurrera ikuspegi diakroniko-historio-grafikoz ezagutzeko ikus J. ALBERDI, 1989, 1989b. Ikuspegi diakroniko-linguistikoz egina daM. AZKARATE-ren eta P. ALTUNA-ren liburua ere (2001), eta deklinabide kasuei Euskal deklinabi-dea atala eskaintzen diete bereziki (aip. lib., 81-135). Hainbat egilek jorratzen dute izen sintagmamorfologiako gai berezi legez, baina izenaz landa beste kategoria batzuk ere landuz (izenordainak,determinatzaileak eta adjektiboak esate baterako); erreferentzia gisa hartu ditugu besteak beste:P. GOENAGA (1980, 45-106), J.C. ODRIOZOLA eta I. ZABALA (1992); G. REBUSCHI (1984, 109-173),TXILLARDEGI (1977). Nolanahi ere, deklinabide kasuak aditz sintagmaren barne aztertzeko joera erebadago; ikus adibidez P. GOENAGA (aip. lib., 108-143).

13 Kasu gramatikal hauek adizkietan duten komunztaduragatik bereizten dira beste kasuetatik.Hala ere, komunztadura hori era askotakoa izan daiteke eta ikerlariak kasu ergatiboak kezkatzen ditugehien.

14 Izan ere, zein ikuspegitatik eta zein irizpidez begiratzen den, banaketa era askotara egin daite-ke; egile batzuek leku-denborazko kasuak, lokatiboak alegia, multzo berezi legez aztertzen dituzte.Bestelako hurbilketak egitekotan oinarrizkoa litzateke I. ZABALA-ren laneko kontzeptuak gogoanhartzea (1999).

Kasu hauek aztertu ditugu:

Nominatiboa (absolutiboa). Partitiboa. Ergatiboa. Datiboa.

Edutezko genitiboa (genitibo edutezkoa, jabego genitiboa, genitiboa). Leku-denborazko genitiboa (leku genitiboa). Instrumentala. Soziatiboa. Motibatiboa. Destinatiboa. Prolatiboa.

Inesiboa. Ablatiboa. Adlatiboa. Adlatibo bukatuzkoa (muga adlatiboa). Adlatibo bide zuzenezkoa (hurbiltze adlatiboa, norabide zuzenezkoa). Goikoei beste kasu bat gehitu diegu, bokatiboa hain zuzen. Jakin ba-

dakigu izatez ez dela berezko kasua, erabilera-funtzio bat baino, baina bai for-ma aldetik kasu marka guztiak eta hainbat mugatzaile-determinatzaile15 har di-tzakeenez, eta batez ere erabilera aldetik berezia denez atal berezia eskainidiogu.

Deklinabideari eskainitako kasu eta atal bakoitzean egitura hau beteko daorokorrean:

Alderdi formala. Deklinabide kasu bakoitza honela banatuko dugu: Mugagabea Mugatu singularra Mugatu plurala

Erabilera. Atalaren ondorioak.

Izenaren deklinabidea amaiera bokaliko guztietan lortu dugu, diptongobukaera batzuk ere gogoan izan ditugu eta amaiera kontsonantikoa duten hitz

34

15 Determinatzailetzat edozein izenen eremu orokorrena mugatzen duen kategoria-funtzioa har-du dugu lan honetan. Funtzio hori, besteak beste, betetzen dutenen artean mugatzailea, erakusleak,zenbatzaileak, galdetzaile batzuk eta abar ditugu.

batzuk ere jaso dira. Batzuetan izenaz landako adibideak ere jarri dira sintesilan honetan. Ez da sistematikoki jaso aditzondoen deklinabidea, eta aditzen(partizipioen eta aditz izenen) deklinabidea ere ez da sistematikoki aztertu.

Hitz batzuen amaiera mugagabeei atal berezia eskainiko zaie deklinabidekasuen azterketaren aurretik, batez ere amaieren alternantziegatik.

Mugatzailea erantsitakoan berba-amaiera bakoitzaren jokabidea azaldukodugu ez kasuz kasu, bereziki nominatiboaren atalean baino. Beste kasuetan ai-pagarririk balego dagokion kasuaren iruzkinean jarriko dugu.

Kasuz kasu ezaugarri bereziak eta xehetasunak azalduko ditugu; bainaezaugarri orokor batzuk ere kasu bakoitzaren barrena aurkeztuko ditugu (leku-denborazko kasuetako mugagabeko -ta- artizkia azaldu ala ez, adibidez). Bi-zidun-bizigabeen deklinabideko kurutzaketa16 orokorrak inesiboaren ataleanazalduko dira.

1.1.2. Atal berezietan jasotako mailak

Bestelako bukaera batzuk dituzten berben deklinabidea, hala nolaamaiera geminatuena-geminatu legez funtzionatzen dutenena.

Zenbait kasu arraro-ren deklinabidea (maileguko hitzak batez ere,eta metahizkuntza).

Mugagabearen forma, balioa, erabilera, eta abar. Deklinabideko oro-kortasun legez.

Forma mugatuen erabilera. Gradu hurbileko mugatzailez mugatutakoak. Izen berezien deklinabidea. Lagun izen eta leku izen batzuen deklinabi-

dea, amaiera bokalikoz eta amaiera kontsonantikoz. Adizlagunak sortzeko galdetzaileetatik eratorritako egiturak. Erakusleak.

1.1.3. Orokortasunak

Deklinabide kasuen erabilera orokorrean aztertu dugu, kasuka, unitate gra-matikaletan erreparatzeke: izenak, izenordainak, izenondoak, aditzondoak etaabar aurki daitezke erabileraren adibideetan.

Forma bakoitzaren bizitasunaz eta erabileraz egiten ditugun zenbait oharlekukoen pertzepzioan oinarrituta daude.

35

16 Guk sinkretismo, ordezkaketa eta alternantzia gertakariak izendatzeko hitz orokortzat auke-ratu dugu.

Oro har, ez dugu azentuazioan erreparatuko, transkribatzerakoan bokal to-nikoak grafikoki markatu ditugun arren.

Gurea egiten dugu Euskal gramatika-n aurkitu dugun iruzkina, forma ba-tzuen sinkretismoa azaltzerakoan:

Hizketa bizian sinkretismo horiek guztiak eta gehiago ere aurkituko dira,egia esan. Dena dela, hiztunak baditu bideak sinkretismo horrek sor ditzakeenanbiguetateak hausteko, azentuazioa, testuingurua, aditzaren morfologia, e.a.(EUSKALTZAINDIA, 1993, 197-198).

1.2. Deklinabidea kasuz kasu. Izen-sintagma: izen arruntak

Aurkezpenean aurreratu dugu aztergaia zabala eta murritza dela era berean.Oraingoan alderdi murritza azpimarratuko dugu, aurkeztu genuenez ez baitugulexikologia landuko Izena bera lantzerakoan: ez dugu morfologia eta seman-tika aldetik Eibarko izenen sailkapena egingo eta ez ditugu Eibarko izen baku-nak, eratorriak eta elkartuak azalduko. Izena lantzerakoan deklinabidean erre-paratu dugu batez ere eta kasu bakoitzari eskainitako ataletan ikusiko dituguizen batzuen jokaerak, bai arruntak bai bereziak. Dena dela, atal honetan izenarrunten deklinabidea ez ezik, izen berezi batzuk ere jorratuko ditugu; izenon-doek ere izenen gisako deklinabidea dutenez, lekua izan dute kasu bakoitzarenazterketa garaian.

Kasuen izenburuaren ondoan parentesi artean kasu marka diasistemikoa ja-rriko dugu. Atal honetan gradurik gabeko mugatzailea (-a, -ak) erantsitakoansortutako formak aztertuko ditugu mugatuaren alorrean.

1.2.0. Amaiera mugagabeak

Jarraian azalduko dugun mugagabea-ren inguruko xehetasunak, batezere maila fonikoari dagokionez, kasu guztietarako baliokoa da, eta harremanakezarriko ditugu bai mugatu singularrarekin bai mugatu pluralarekin ere, bainominatibo kasuan bai beste kasu batzuetan ere. Forma mugatuak ere begiratuditugu atal hau osatzerakoan, eta horiez hemen dioguna ez dugu berriz errepi-katuko.

Oro har, euskara arautuaren ereduak ditu Eibarko euskara mintzatuak, beti ere-h- hizki/fonemarik ez dela kontuan hartuta, eta sarritan bokal arteko kontsonan-teen galera gertatzen dela (honek amaierako diptongoak sor baititzake, hitz ho-mofonoak ere sortaraziz: be(h)i; be(g)i > bei, hiatoz edo diptongoz, ebakera-ren arabera), baita kontsonanteak tartekatu egiten direla ere (oge, kom. ohe).

36

Berezitasunik ez da baina falta amaierei erreparatuz, eta kasu batzuetangertakari sistematikoak diren bitartean, beste batzuetan polimorfismoa da nagu-si. Jarraian, amaieran nahasteak sortzen diren zenbait kasu azalduko diraamaiera arrunten ondoan17.

1.2.0.1. -a ITSATSIAREN ZENBAIT KASU

1.2.0.1.1. Eibarko euskaran euskara arautuko formak betetzea

Eibarren berezko -a bokala duten berbak orokorrean euskara arautukoakdira, Eibarko aldakian18: bai euskaraz oso errotutakoak elixa, neska, txitxara,titara, abixa, gona, denpora, arantza, andra, euskera eta abar; bai maileguak.Mailegu berriagoetan amaierako -a bakarrik joan daiteke: erropa, playa,pint(x)ura, botika, nahiz hiatoko partaide izan daiteke: polea, idea, tarea etaabar.

Atzizkiekin ere gauza bera gertatzen da; Eibarren -a itsatsidunak dira bes-teak beste -gura/-kura, -ska(ra/da), -bera, -kerixa, -tza, -durixa/turixa; sal-buespena kgg-ren erabilera tontokeri berbarekin (lekuko horrek astakerixadarabil beste kasu baten).

1.2.0.1.2. Eibarren -a itsatsiduna egiten duten berba batzuk

Eibarren hitz batzuk -a itsatsia dute euskara arautuan bestelako amaiera du-tenean (arrunki -e amaieradunak); adibidez, lora. Salbuespen bakarra aurkitudugu, nme2-ren hitzetan: sma lore ?, agian Elgoibarko hizkerareneraginez, izan ere, beste kasuetan lora oinarria deklinatzen baitu:

nme2 edrtzan, lu- lrak urten dabe //nme2 lor bat ekarrisu

Edonola ere, bere auzoko beste lekukoak eta beste guztiek lora darabilte.Beste antzerako adibide batzuk: bela (salbuespen bakarra kgg-ren erantzunakdira, alfabetizazioaren ondorio, noski), basurda, laba, eta abar19.

37

17 J.M. ELEXPURU-k ere bere tesian Mugagabeko fenomenoak atala eratu zuen. Guk baino murri-tzago heldu zion gai horri eta batez ere amaiera bokalikoen alternantziak aipatu zituen (1996, XVIII).K. MITXELENA-k aipatu zuen beste arazo bat ere badago tartean: Hay restituciones errneas de for-mas bsicas, en las que todos incurrimos con facilidad cuando lo nico que est documentado son,en la terminologa de Kurylowich, formes fondes, y no las correspondientes formes de fondation:tngase en cuenta que stas son bsicas porque a partir de ellas las otras son previsibles, mientrasque la inversa no es siempre cierta (in R.M. AZKUE, 1984, 37).

18 Ikuspegi deskriptiboaren gainetik preskriptiboa duela, ikus I. LASPIUR-en -a artikulu muga-tzaillia artikulua (1999, 31-32).

19 Ikus K. MITXELENA-ren iritziak eta azalpena (1990, 128-129).

Forma estandarrean -i amaieradun forma diren batzuek -a itsatsia hartzendute Eibarren: gasterixa, aixerixa (adibideak forma mugatuan aurkitu ditu-gu20). Grabatu ez dugun keixa (kom. gerezi) ere multzo horretan sar daite-ke21. Amaiera kontsonantikoa du euskara normalizatuan kedar-ek baina Eiba-rren kedarra ere egiten da22 (kidar baino gehiago).

Eibarko euskaran -a itsatsia duen beste hitz bat: egoia (kom. hego).Berba hau forma mugatuan aurkitu dugu bakarrik, baina forma horrek berezko-a duela pentsarazten digu23: kmz-ri eta raz1-i jaso dizkiegun adibideetan ikusdezakegu:

kmz goia dao: go-aixa daolako raz1 goya ta egoaixia dna dabat!: or beruori! pkatzen dabena, gaur goixiam-be-ederki pkatze-isen dau go-ya eon da ta //raz1 (?)dana-gortz ekrten dau ifrrak eta goya-pe bai ontz!

1.2.0.1.3. Euskara arautuko -a itsatsia ez gordetzea

Hitz batzuek Eibarren bestelako amaiera dute. Adibidez, ira/ire //ida/ide(arrunki -a/-e alternantzia gertatzen den arren; kom. ira); hor ditugu lekukoenadibide garbiak, batzuk ipintzearren:

raz ira ir ask: ira erooo mendraa garotra eskendan esn, gukmendra iretra gyas nme2 id asko dao naz eee, smat e id dao rae mendra ide-btera!

Izan ere, lekuko nagusi guztiek -e amaieradun forma eman digute, salbues-penik barik. Beste adibide bat Eibarko giltz berban dugu: zeharo galdua daamaierako -a bokala lekuko guztiengan.

1.2.0.1.4. -a /-e alternantzia

Horrelakoetan mugatzaile singularra erantsitakoan emaitzak neutralizatuegiten dira. Hemen adibide batzuk:

Ultza/ultze. Lekuko batzuek beti darabilte -e amaieraz, eta beste ba-tzuek txandaka.

38

20 T. ETXEBARRIA-k ere GAZTEDIXIA eta AIXERIXIA forma mugatuak dakartza, amaie-rako -adunak (1986, 114).

21 T. ETXEBARRIA-k ere KEIXIA forma mugatua dakar, amaierako -aduna (1986, 482).22 T. ETXEBARRIA-k ere kedarra baltza forma mugagabea eta kedarria mugatua dakartza,

amaierako -adunak (1986, 482).23 Horrela ez balitz, gaur egungo forma mugagabea *egoi litzateke. Edonola ere, R.M. AZKUE-k

bere hiztegian egoa, egoe, egoi formak dakartza bizkaierarako (1984, 377).

Erla/erle. Lekuko batzuek beti darabilte -a amaieraz, kmz-k kasu; bestebatzuek alternantziaz, nme2-k kasu; eta beste batzuek beti -e amaieraz: raz1-ek,naz-k.

Arta/arte. Arta darabilte kmz-k, nme2-k eta rmz-k; arte berriz,raz1-ek, S.B.-k, f.a.-k eta kgg-k; alternantziaz naz-k.

Kurutza/kurutze. Lekuko gehienek kurutze darabilte (kmz, raz1, nme2,kgg), baina naz-k kurutza darabil bakarrik; eta alternatzen S.B.-k eta f.a.-k.

Kuma/kume. -a amaieraz hauek darabilte: kmz, raz1, nme2, S.B., f.a.,raz6, nahiz eta gehienek ume darabilten horren parean, naz-k izan ezikuma eta ume darabilelako. Alternantziaz darabiltzate naz-k eta kgg-k.

Suma/sume. Lekuko batzuek -e amaieradun forma darabilte (kmz-k,nme2-k eta S.B.-k esate baterako); beste batzuek -a amaieraduna (naz-k eta f.a.-k);eta beste batzuek txandaka biak (raz1-ek).

Erla/erle: lekuko batzuek -a amaieradun aldaera darabilte bakarrik(kmz-k); beste batzuek -e amaieraduna darabilte (nme2-k eta naz-k); eta bestebatzuek alternatzen (raz1-ek).

Beste adibide batzuk: balda/balde, larra/larre, erpa/erpe, oda/ode//ora/ore //odei24, suba/sube, laba/labe, asukra/asukre, sikuta/sikute,urte/urta, alpapa/alpape, bida/bide //bira/bire, bara/bare, agura/agure,eta abar25.

Bikote berezia egiten dute ule/betule, ule/betula-k: ule hitza gurelekukoek beti erabili dute amaieran -e bokala duela; baina hitz horrekin osa-tutako besteak bitara egiten du (mugagabean eta mugatu pluralean erreparatubehar ondorioak ateratzeko), betule/betula. -e amaieraz darabilte kmz-k,f.a.-k eta kgg-k; -a amaieraz raz1-ek eta S.B.-k; alternantziaz nme2-k etanaz-k.

Beste jazoera bat amaierako -a itsatsia -e ahoskatzea26 da: nmz-ri jasota-ko ogetamaikE forma, zein nme2-ri jasotako sma-paitt! forma liratekeadibide batzuk. Ez dugu uste alternantziak bakarrik azalduko lukeenik amaiera-ko bokalaren izaera; gure ustez bestelako aldaketa fonetikoa litzateke (bokala-ren inflexioa aurrekoaren eraginez, noski), nahikoa idiolektala Eibar mailan,baina nmz lekukoarengan sistematikoa hitz hori beti horrela baitarabil (ikusmugatzailea hartzerakoan ere nola amaierak -ie, -ue, -ixe egiten dituen salbues-pen gabe; baina amama /aitei); nme2-k berriz, txandaka darabiltza -a amaieraeta -e amaiera. Agian aurreko silabako glide27 sabaikariaren eraginez itxi daamaierako bokal hori.

39

24 nme2 lekukoari jaso dizkiogu forma bi hauek: odeyak eta odeixak.25 Ikus K. MITXELENA-ren iritziak eta azalpena (1990, 128-129).26 Nahiz eta aditzondoak sortzeko atzizkia den, amaiera hori kmz-ri ere jaso diogu: peaute.27 Glidetzat hartzen dugu bai goranzko bai beheranzko diptongoetan gune silabikoa ez den erdi-

kontsonantea zein erdi-bokala, yod zein wau.

1.2.0.1.5. Mugatuan batzuetan izen berezi legez funtzionatzen duten hitzak(ama/amia)

Ama/amia da adibide bata. Deklinabide kasu guztietan eta deklinabidearruntean ama izen berezi legez deklinatzen da, baina bada salbuespen bat,berba hori animalien munduan erabiltzerakoan bereziki28, eta baserri eremuanizango luke indar nagusia fenomeno horrek, nahiz eta ez baserri guztietan.Amia formaren erabiltzeileak gure lekukoetatik nme2, nme1 eta naz lekukoakdira, beraz Aginaga auzoan zalantza barik erabiltzen den forma da; beste auzoe-tan zer gertatzen da?: ikus zer zioen raz1-ek armz-ren formari erantzunez(nahiz eta raz1-ek txarri amia forma ere ontzat joten duen):

raz1 d-al?: n-skula estt entzn!, n-txarr ema bet!

Amia forma hori f.a.-k ere badarabil. Gogoan izan behar da Aginaganbehintzat ez dela bat (txarri) amia (nahitaez umeak egin dituena) eta (txarri)emia (emea, beste gabe: berdin dio umeak izan dituen ala ez). Dena dela, biga-rren graduko artikuluaz amori forma jaso diogu raz5 lekukoari: erreparatuegin behar da, baina, ez dela *amiori beste berba arrunten ereduari jarraituzespero zitekeen legez; horren tankerako berbak ere aitxori, aitxitxori, amamo-ri lirateke. Lekuko bati jaso diogu amandria forma aposizioan:

raz amn len guk eskendan esten amma, e?, guk este-gendan amndria! ba oingo- oingo ser da-amma guu- nik- nik am- bet amndriar este-san amndria Pula! amndria Pula!

Beste antzerako gertakari bat aita hitzak ere badu, bestelako esanguraz etaegituraz den arren. Deklinabide kasu guztietan eta deklinabide arruntean aitaizen berezi legez deklinatzen da, baina bada guztiz lexikalizaturiko esaera edu-tezko genitibo kasuan, Aitxiaren da Semiaren, otoitza hain zuzen, muga-tzailea hartzerakoan -a itsatsidun beste izenen moduan deklinatzen baita. Lekukonagusi guztiek -kgg-k izan ezik Aitxaren forma baitarabil- Aitxiaren/Aittia-ren forma darabilte otoitz hori ahoskatzerakoan.

Izen berezi legez erabiltzen dira beste batzuk: amama, aitxitxa, uesaba,kaka29. Badirudi berezi legez funtzionatze hori mugatu singularrera muga-tzen dela batez ere, beste deklinabide kasuetan plurala onartzen baitute.

40

28 Elgoibartarrei sarri entzun diegu jendetza handiaren artean andrazko eta ume asko daudenean:ango umia ta amia!, ez animaliei deitzeko, haurren ama-edo direnei baino. Burdingintzan ere era-bili izan da edo zen forma mugatu hori, J.A. Mogel-ek Cepo-amia baitakar bere Peru Abar-ca ezagunean (Internet-eko helbide honetan jaso dugu on-line: www.eibar.org/materixala).

29 Idatziz T. ETXEBARRIA-ri kakia jaso diogu zeregi kakia egituran; adibiderako: Basku-liari abuja zulua firi-fariakin eittia, zeregi kakia (1986, 102), Zeregi kakia, pitxoikuan kaxan,atakadore zulua eittia (aip. lib., 470).

1.2.0.1.6. Lekuko batzuen erabileran -a itsatsia duten berbak

Lekuko batzuen ahotan hitz batzuek -a itsatsia duten artean beste lekukobatzuek ez dute horrela egiten. Hori gertatzen da bai euskarazko hitzetan baimaileguetan30.

a) Euskarazko hitzetan. Besteak beste bikote hauek jaso dira: Pitxi/pitxia. kmz-k, S.B.-k eta f.a.-k beti darabilte pitxi forma; raz1-ek

ostera, beti pitxia (lau adibidetan darabil31, beraz, ez dirudi ahoskatze unekoerrata denik). Edonola ere, forma mugatuan ere pitxia forma darabil raz1-ek.naz lekukoak erantzun gehienetan pitxi darabil baina baten pitxia ere erabi-li du. Gure ustez hitz hori da beste berba alkartu bateko partaidea: pitxi-lora,eta hor ez da berezko -a bokalik ageri.

Polimorfismoa dago beste hitz baten ere: burdi/burdia. Lekuko ba-tzuek beti darabilte -a itsatsiaz: raz1-ek, nme2-k, naz-k, S.B.-k, f.a.-k, kgg-k,eta jaso ditugun beste adibide bakanetan ere horrela deklinatu dute (kaz1, kmz3,rmz5); baina alternantziaz ere bai: kmz-k.

Alderantziz gertatzen da urr(a) hitzarekin: lekuko gehienek amaierako-a gabe darabilte baina kgg-k amaierako bokalaz darabil forma mugagabean ere.

Anai/anaixa. Gehienek anai hutsa deklinatzen dute, baina lekukobatek anaixe ere onartzen eta erabiltzen du: nme2-k (euskal jatorriko -iaamaieradun berben artean ere sar genezakeen, baina amaieran hiru bokal dau-denez, ez dugu hori aintzat hartu).

Alde/aldia. Lekuko gehienek alde forma mugatuaren gainean ezartzendute mugatzailea baina lekuko batzuei -adun forma jaso diegu: f.a.-ri, raz1-i (bi-rritako erakuslez eta postposizioetan jaso diogu32), kaz2-ri, rmz5-i eta mz-ri(aldatara adlatibo forman) hain zuzen; ez da, bada, gertakari isolatua33.

Bastar/bastarra: aurreko bikotean antzera, -adun forma hiru lekukorijaso diegu, rae-ri, kmz3-ri eta kmz7-ri. Hemen adibide bat:

rae gara?!: jo! bastrra gustiak! Orro/orrua bikotea. Lekuko gehienek -a itsatsidun forma darabilte34:

nme2-k, raz1-ek, naz-k, S.B.-k eta f.a.-k; beste lekuko batzuek forma biakdarabiltzate: kmz-k (lekuko honek orro ere onartu zuen baina lehenago ukatu

41

30 Ikus K. MITXELENA-k zer dioen (1990, 131-132).31 Bi adibide deklinabidea lantzerakoan, eta beste bi bokalismoa lantzerakoan lortu ditugu; be-

raz, bai gai eta bai denbora tarte handia izan zen ekoizpen aldi bien artean eta ezaugarri hori siste-matikotzat jo daiteke lekuko horrengan.

32 Deigarria da, baina, kasu markak hartzerakoan ere aldiara egiten duela esaterako, bai raz1-ekbai kaz2-k.

33 K. MITXELENA-rentzat -a itsatsidun aldaera hori desconcertante zen idazle klasikoengandiketortzera, baina haiengan ere gutxitan azaldu arren ezin errata zenik pentsatu (1990, 500).

34 Oraintsu jaso dugu beste aldaera bat adibide honetan: orroia ugeri ta biarra gitxi.

ostean) eta naz-k (-a gabeko formarako orru darabil); eta kgg-k -a gabekoforma darabil bakarrik, orru aldaera (gogoan izan forma mugagabeko amaie-rako -o/-u alternantzia). Aipatzekoa da mugatzailea hartzerakoan forma ez delaaldatzen singularrean (ez da *orruia moduko formarik sortzen35), eta pluraleanorruak dugu.

Berandu/berandua. Alternantzia da nagusi lekukoengan: kmz, raz1,nme2, naz, az5 (kmz-k hasieran -a gabeko forma onartu zuen bakarrik, bainaerabili, forma biak darabiltza); f.a.-k -adun forma onartzen du bakarrik, etakgg-k -a gabeko forma.

Lai(xa) hitzaren adibidea ere jarri egingo dugu, antzinako tresna baita,baserritarrek sarri erabilitakoa. Bada berba horretan ere alternantzia dagoamaierako -a dela eta ez dela. Mugagaberako kaletarrek nagusiki lai darabilte(kmz-k eta S.B.-k forma mugatu singularra laixa egiten dute, kgg-k ez dakiziur nola den ez duelako ikasi ere egin); baserritarrek berriz, laixa/laixe dara-bilte denek (horren forma mugatu singularra laixia egiten dute).

b) Maileguetan ere horrela gertatzen da, eta nabarmen igartzen da formamugatuekin alderatuz: kate, katia, katiak /kate(ia), kateia, kateiak, are, aria,ariak /are(ia), areia, areiak.

Kate(ia) hitza lekuko gehienek kate legez darabilte36, baina aurkituditugu adibide batzuk -a itsatsidun legez deklinatuta: raz1-ek, nme2-k, naz-k,rmz-k, nme1-ek inoiz horrela egiten dute.

Gauza bera gertatzen da are(ia) hitzarekin; -adun legez nme2-k etanaz-k deklinatzen dute batzuetan.

Bikote berezia egiten dute kantina/kantia eta kantin berbek. Bien jato-rria gaztelaniako cantina da baina -a itsatsidunak taberna, edariak saltzen di-ren lekua adierazten duen artean -a barikoak ontzia adierazten du, marmita.

1.2.0.1.7. Mailegu batzuen joeraJatorriko hizkuntzan amaiera kontsonantikoa izaki ere, berba batzuk euska-

raz -a itsatsidun bihurtuta erabiltzen dira, eguneroko hizkeran oso errotuta dau-den berbak gainera. Adibide batzuk: arbola, esamia; Ama Birjia (gureiritziz forma horiek guztiz zabalduak dira, nahiz eta rmz-k partitiboan esami-ik egiten duen)37.

42

35 Gogoan izan arroba/arrua berba: bokal arteko kontsonantea galdu ala ez, mugatzaile singu-larra erantsitakoan arrobia/arruia egiten du, galera gertatutakoan elkarren ondoko bokalen aldake-ta eta guzti.

36 K. MITXELENA-ren ustez amaierako -aren galera aspaldi gertatu zen (1990, 500).37 Ikus K. MITXELENA-ren azalpena (1990, 146-147).

Beste berba batzuk erdibidean daude, alternantzia baitute: krabelia/kla-belia //krabeli/klabeli //krabelie. Sarrien amaieran kontsonanteak har-tzen du mugatzailea, baina hainbat aldaera jaso ditugu. naz lekukoak beti -aitsatsi legez egiten du deklinabidea; raz1-ek bietara egiten du, -a itsatsiduna-gaz eta gabe; eta nme2-k amaiera bokalikoa egiten du mugagabean baina -eamaieraz (deklinabidea ere oinarri horren gainean egiten du, jakina: krabeli-ia/klabeliia).

Beste antzerako kasu bat senallia/sealia da. Lekuko bati jaso dizkiogualdaera bien adibidide bana, bietan forma mugatuan, baina forma horiek berez-ko -a duela pentsarazten digute; horrela ez balitz, -e amaieraduntzat hartu be-harko lirateke (seinale da gaur egun normalizatutako forma euskara batuan).Ez dugu forma mugagaberik jaso. Norbaitek pentsa lezake kontsonante amaie-radun berbak direla, gaztelaniazko seal-etik hartuak, baina ez dute horienmoduan jokatzen.

1.2.0.1.8. -ia amaieradun berba batzuk. Maileguak eta euskal jatorrikoaka) Maileguko hitz batzuk: -ia eta -ea amaieradunak. Jatorriko hizkuntzan -ia amaiera duten berbak. Mailegu gehienek Eiba-

rren -a itsatsia gorde egiten dute, hitz barruko aldaketak aldaketa (amaierakohiatoa txuliatzeko kontsonante txistukari sabaikaria tartekatzea; bokal aldake-tak, eta abar). Gazteleraz bokal sabaikaria azentuduna den ala ez emaitza hala-koa du Eibarko euskaran orokorrean: -ia atonoa dutenek batzuetan -ixa/-ixeeta beste batzuetan -ia egiten dutelako. Hemen hiato horren jokabideaz ezdihardugunez, ez dugu azalpena luzatuko eta adibide batzuk jarriko ditugu:famelixa/familixa, sanaorixa, ferixa, parrokixa, memorixa, farmasia, lejia,justisia, polisia38; -a itsatsiduna gorde bai, baina bi forma hartzen ditu indus-tria/industrixa berbak, industria lekuko gehiengan, baina neure senak in-dustrixa ere onartzen du, eta entzutea ere badut, baina ez grabatuta; erromeri-xa, loterixa, karniserixa/karnaserixa, ortografixa, Marixa/Maria39 Ez daamaierako bokalaren galera erraz gertatzen horrelakoetan, beste herri batzuetangertatzen den gisa40; gure lekuko guztien erantzunetan aurkitu dugu -a horrenerrealizazioa.

43

38 Ez dugu adibideetan jaso, baina nominatibo mugatu singularrez mugagabeko formak erabili-ko lirateke, ama, amama eta abarren ereduaren ildotik. Nolanahi ere, fonetikak badu eragina; adi-bidez, *farmasi-ia litzateke alegiazko forma; baina errealizazioak farmasia ematen du, soilke-taz; eta agian norbaiten ahotan *farmasi-x-ia, silabak bananduz.

39 Hemen ipini ez ditugun beste adibide asko ere jaso ditugu.40 J.A. URIARTE-k hauxe dio Fruizko erabileraz: entzun daitezke oraindik familidxe edarra

bezalako formak, baina gehiengoak -a gabekoak erabiltzen ditu (1995, 355), forma hori ia sal-buespentzat joaz.

Beste berba batzuk -ia amaiera balute legez erabiltzen dira: animalixaedo tximinixa, esate baterako (animal eta chimenea-tik datozela nahikoaerraz antzeman daiteke).

Jatorriko hizkuntzan -ea amaiera duten berbak. Tarea, idea, mareaerakoek ere gorde egiten dute amaierako -a, deklinatzerakoan mugatu singula-rrean -ei(y)a eginez. nae-ren adibide batek erakutsiko digu hori:

nae jo!, goor in d- luse in ddosue tariye-e?Mugagabean hiatoaren disimilazioa ere aurki daiteke: idea /idia adibidez

(ikus beherago ere).b) -ia amaiera duten euskal jatorrizko hitz batzuk. Euskarazkoetan, -ia ba-

tzuetan gorde egiten da -ixa/-ixe legez; latineko jatorria duen arren, euskarazoso errotutako premia41 hitzaren kasuan lekuko guztiek -ia amaiera dara-bilte; eta beste batzuetan amaierako -a galdu egiten da (egia-ren kasuan, adi-bide bakarra jaso dugu, bera kgg-rena eta -a bakoa).

Joera nagusia -a itsatsia gordetzea da: abixa, karabixa, a(i)txikixa/a(i)txe-kixa (berba honen -a bako adibide bakarrak kgg-ri hartu dizkiogu; beste lekukoguztiek darabilte -a itsatsia), fristixa/prixtixa. Berezia da anaia hitza, amaie-ra ez baita -ia bakarrik, hiru bokaletakoa baizik. Eibarren gehienetan beheranz-ko diptongotzat hartzen da. Beraz, Eibarko ezaugarriak ez datoz bat honetanK. MITXELENA-k dioenarekin, mugatzaile singularra hartzerakoan bokal disimi-lazioa -ia amaieradunetan ez dela gertatzen baitio42.

1.2.0.1.9. Leku izenak, batez ere -ia/ixa eta -ua amaieradunak

Hemen zehaztasun batzuk jarriko ditugu bakarrik43: -i(a)/-i(xa) amaieradun leku izenak. Arrunki amaierako -a gorde egiten

da Eibarren; bokalen artean batzuetan kontsonante frikari sabaikaria tartekatzen daeta beste batzuetan ez. Adibide batzuk jarriko ditugu44: Donostia45, Maari(x)a,Mallabixa, Getarixa izenetan ia denek gorde dute berezko -a, kgg-k Maari-neta Mallabi-n izan ezik (beste adibideetan Maaria eta Mallabixa erabili

44

41 S. SEGURA-k eta J.M. ETXEBARRIA-k premo, -ere-tik datorrela diote (1996, 205).42 (1990, 114).43 Ikus orokorrean leku izenei eskainitako atalean ere.44 Zerrenda hori luza egin daiteke: R.M. AZKUE-k bete eragin zuen erizkizundian Eibarko eran-

tzuna Errenteria baitzen, esaterako (in A.M. ECHAIDE, 1984, 307).45 Badirudi nominatiboan amaierako -a bokala gordetzeko joera handiagoa dagoela. Adlatiboan

deklinatzerakoan, ostera, lekuko gehienek galdu egiten dute bokal hori (ikus Aspeitxi(xa)-ren ad-latibo formaz gerotxoago dioguna); adibidez, kasu marka horrekin nme2-k Donostira forma egi-ten du. Amaierako -a gabeko forma hori ez da hain zaharra baina, R.M. AZKUE-ren erizkizundikoEibarko erantzuna Donostiara baita (in A.M. ECHAIDE; 1984, 299).

ditu). Aspeitxi(xa) toponimoak bi lekukok darabilte amaierako -a gabe nomi-natiboan46: kgg-k eta nme2-k (kgg-k Aspeitxixa forma ere badarabil). Zu-maia toponimoa bitara erabiltzen da: bai Sumaia bai Sumaixa.

Plaentxi, /Plaentxia/Plaentzia, /Plasentzia/Plasensia oso joria da aldaera-tan: soraluzetarrek Plaentxi Eibarren eurei adarra joteko erregistroan berezikierabiltzen dela diote, baina guk uste dugu forma hori lekuko batzuek behintzatedonoiz darabiltela. Beste biak, -adunak, gehiago erabiltzen direlakoan gaudejaso ditugun adibideek erakusten dutenez, baina lehenengoa ere erabili bai egi-ten da, zalantzarik gabe.

-ua amaieradun leku izenetatik Ermua galdetu diegu lekukoei eta de-nek aho batez -adun erantzuna eman digute; Ermu forma S.B.-ren ustez er-daldunek darabilte. Dena dela, deklinatzerakoan galdu egiten du, adlatiboanadibidez lekuko guztiek Ermura egiten baitute.

1.2.0.2. MUGATZAILE SINGULARRA ERANTSITAKOAN NEUTRALIZATUTAKO AMAIERAK

Atal hau bereziki -a eta -e amaieradun formen emaitzentzat eratu da. Alter-nantzia kasu batzuk arestian aipatu ditugu; jarraian, sistematikoki erroa bereiz-ten den kasuak aurkeztuko ditugu, -e amaierako batzuk bereziki (-a amaiera go-raxeago azaldu baitugu). Era horretakoak dira besteak beste: kale, ate, ule,ume, sare, koipe, ale, etxe, esne, gaste, seme. Amaieran bokal luzea dutenek,edo luze gisa aldatzen direnek (be(e), me(e)) atal berezia dute aurrerago;hala ere, luzapen fonikoa, indartzailea nahiz solasaldirako laguntzailea zalantzaunetan ez da kontuan hartuko horretarako. Hitz horiei mugatzaile singularraerantsitakoan -a amaieradun izen arrunten emaitza bera dute; pluralean ostera,ezberdintasuna gorde egiten da.

Nolanahi ere, berba batzuetan alternantzia gertatzen da, amaiera kontso-nantikoa ala bokalikoa (ikus 1.2.0.10. ataltxoa).

-o eta -u amaieradun berbetan ere neutralizazio bera gertatzen da areago,pluralera ere hedatua, baina beherago azalduko dugu, 1.2.0.4. azpiatalean.

1.2.0.3. AMAIERAN -i BOKAL SABAIKARI SOILA DUTEN BERBAK

Era horretakoek ez dute alternantzia handirik beste amaierekin. Amaieransistematikoki -i bokal soila duten berben artean hauek ditugu, besteak beste:erri, afari, baskari, ipurdi, saldi, txiki, ogi, argi, gari, belarri, mendi, euri, euli,idi/iri, ardi, txori, asti eta abar.

45

46 Baina adlatiboan deklinatzerakoan jaso ditugun adibideak Aspeitxira forma dute, -a gabea,aldaerak aldaera.

Nolanahi ere, badira aipatzea merezi duten berba batzuk zenbait gertakaridirela eta:

Pitxi(a). Ikus -a itsatsiari eskaini diogun atalean. Gorantzi(x)a. Ez dugu mugagabeko formarik lortu, izan ere, esapide

legez erabiltzen da gehien, eta hitz arrunt gisa partitiboan-edo erabil daitekeagian. Baina forma mugatuetan joera bikoitza du, kontsonante frikari sabaikariatartekatuta ala ez. Gure lekukoei bietarikoak jaso dizkiegu: badirudi aldaera he-datuena forma mugatuan gorantzia(k) dela, baina gorantzixa(k) ere ia de-nek onartzen dute, eta kmz-k baserrikoen aldaera dela dio; nme2-ren ustez az-ken hori forma bizkaitarragoa da.

Beste adibide batzuk. Goikoaren ereduan sartuko genuke gusti(a)/gusti(xa): mugatuan tarteko kontsonante sabaikaririk gabeko forma da hedatue-na baina kontsonanteduna ere onartu eta erabiltzen da. Antzerako bikotea aspal-di(a(n))/aspaldi(xa(n)) hitzetan ere bada (deklinabide kasuz murritzago erabil-tzen da, aditzondoa baita: adibideak mugagabean eta inesibo singularrean jasoditugu): forma biak erabiltzen dira mugatuan. Antzerako erabilera du beste bikotebatek, illuntzi(an)/illuntzi(xan): forma biak erabiltzen dira Eibarren47. Toponi-mian ere bada horrelako bikoizketa: Sumendia/Sumendixa baserri izenean hainzuzen: rmz-k bietara darabil izen hori (gogoan izan behar da bere etxe ondo-on-doan dela aipatutako baserria eta sarri erabiltzen duen izena dela). Forma muga-tuetan alternantzia duen beste hitz bat erdi da: jakineko egituretan, orduaadierazterakoan hain zuzen, aldaera erabiliena erdiak //erdietan/erditan da, tar-teko kontsonante sabaikari gabekoa; hala ere, beste esanguraz (zatikia adierazte-ko zein lekua) beti tartekatzen da kontsonante sabaikaria: erdixa.

Adibide bitxiak. Horietariko bat ez dakigu ahoskatzerakoan erratuta eginaden ala lekukoarengan arrunta den, -a itsatsidun hitza -i bokalez amaituko balitz le-gez deklinatuta: miura darabilte lekuko guztiek, eta naz-k forma horren ondoanmiurixa ere eman digu birritan. Bestalde, gure ustez zeharo berria eta anekdoti-koa den forma adierazi zigun S.B.-k: txakolixa, Eibarren kontsonante sudurkarizamaitzen den hitza -i bokalaz amaitutako moduan deklinatuta. Hona bere azalpena:

S.B. Or, e, euskaldn barrxak, ero rderiakin kontato aundxa daknak esten dabegaur -e, mm, e, aber, sla esten dabe?- txakol botlla bat, e?, txakol piskteran du: txakol estabe esten, e? Eta igual, gaur, txakolxa eran dou, e?,ba, el kolmo da or ya, e?, ya, ibartar einda baa ker, txakolxa

Amaieran alternantzia dutenen artean: jertzi/jersi /jarsei. Diptongoamaieradun aldaera kgg-k darabil bakarrik, baina sistematikoki.

46

47 Kontsonante txistukaririk gabeko forma illuntze-tik azal daiteke (gaur egun ere, forma nor-malizatua hori da euskaraz); kontsonante txistukariduna ostera, illuntzi amaierako -idun berbatzathartzen delako litzateke.

1.2.0.4. -o /-u AMAIERAK

Badira mugagabean sistematikoki -oz amaitzen diren berbak, bai -uz amai-tzen direnak ere; baina oso gertakari hedatua da amaiera horien arteko alternan-tzia. Mugatzaile singularra eta plurala erantsitakoan amaierako bai bereizketabai alternantzia hori neutralizatu egiten dira; eta gure iritziz alternantziaren ja-torria neutralizazio horretan datza.

Sistematikoki -o bokalaz amaitzen diren berba batzuk: baso, asto, man-do, goso, solo, soro, otzo, ao, olo, koko, soso, gogo, ostro, lapiko, ollo, mosolo,bero, arro, beste batzuen artean. Beso hitza lekuko gehienek -o amaierazeman digute, baina nme2-k besu forma ere badarabil beso-ren ondoan; an-tzerakoa gertatzen da kgg-ren giru eta soru formekin ere.

Sistematikoki -u bokalaz amaitzen diren berba batzuk: leku, lengu-su/lengosu, esku, buru48, negu, narru, akulu, kaiku, liburu, ordu, katu, sapatu;pixu, piu, frutu, puru, porru, eta abar.

Alternantzia gertatzen diren kasuak oso ugariak dira. Bereziki aipatuko di-tugu potzu/posu //potzo/poso. Hitz horietan alternantzia ia erabatekoa da leku-ko bakoitzaren baitan ere, baina forma nagusia -u amaieraduna da. Ondoren ipini-ko ditugun adibideetan alternantzia batzuetan lekuko bakoitzaren erantzunetangertatzen da (alternantzia idiolektala edo norbanakoarena), baina beste batzuetanlekukoak koherenteak dira forma batekin eta orduan alternantzia lekukoen arte-an gertatzen da (alternantzia sistematikoa, gizartekoa); adibide pilo handia jasodenez, ez ditugu banan-banan azalduko. Erreparatzekoa da adibide asko eta askomaileguak direla, euskal jatorrizko hitzak eta mailegu zaharrak ere tartean direnarren. Beste adibide batzuk: uso/usu, barixako/barixaku, soo/sou, soeko/so-eku, kirikixo/kirikixu, lao/lau, maixo/maixu, amorro/amorru, katillo/katillu,piko/piku; kaso/kasu, laso/lasu, piso/pisu, espillo/ispillo//espillu/ispillo, medi-ko/mediku, mango/mangu, estomago/estomagu, erlojo/erloju, kaballo/kaballu,banko/banku, sekreto/sekretu, minuto//minitu/minutu eta zerrenda luza daiteke;atzizkietan ere bada alternantzia: -txo/-txu, -tzo/-tzu (kom. -tsu). Alternan-tzia hori ez da berria, baina, beste euskalkien emaitzetan, K. MITXELENA-k berakere aipatu baitzuen idazle klasiko batzuen ezaugarri legez, nahiz eta beste ingurubaten49; amaierako posizioan Gipuzkoako eta Goi-nafarrerako leku batzuetakoezaugarritzat dakar50.

Batzuetan amaiera -o izan zein -u izan, ondoko berbaren hasierako soinuekasimilatu egin ditzakete eta ekoizpeneko emaitza bestelakoa izan (asimilaziozzein murrizketaz).

47

48 Hala ere, inoiz entzun diogu rmz-ri mutikoekin gaztelaniaz txantxetan diharduela artaburo!forma ere.

49 (1990, 56).50 Aip. lib., 130-131.

1.2.0.5. DIPTONGOAK BERBA AMAIERAN

1.2.0.5.1. Amaierako diptongoen alternantzia

Amaieran glide sabaikaria duten diptongodun berbak. Horietariko ba-tzuek aldaera asko dituzte Eibarren, hala nola eredu komuneko igitai berbak:idetei, iretei, igetei, ietei, iitei, itei //iratai, ietai, itai. Lekuko batzuek -eiamaieraz darabilten bitartean beste batzuk -ai amaieraz darabilte eta lekuko birijaso diegu alternantzia euren erantzunetan, raz1-i eta nme2-ri; kmz-k -ei amaie-radun aldaera erabili arren -ai amaieraduna ere onartzen du.

Aldaera gutxiagoz baina alternantziaz erabiltzen dira esate baterakoatai/atei, urdai/urdei, gai/gei. Ikus besteak beste K. MITXELENA-k dioena al-ternantzia horren inguruan, euskalki guztietarako, jakina: Hay muchos ejem-plos de permutacin ai / ei, sobre todo en posicin final (1990, 103).

Edonola ere, mugatzailea hartzerakoan berdin jokatzen dute beheranzkodiptongo biek, -i amaieradun berben moduan mugatzen eta deklinatzen baitira.

Amaieran glide belarea duten diptongodun berbak. Baliteke hiatoarenbilakaeraz diptongoa sortzea; izan ere, ardau/ardao hitzaren jatorria, K. MI-TXELENA-ri jarraiki, *ardano forma litzateke51; hala ere, ikus lehenago amaiera-ko -o/-u alternantziaz esan duguna. -au/-ao alternantzia hitz gehiagotan ere aur-kitu dugu posizio horretan: sardau/sardao, asau/asao, samau/samao, abau/abao,agarrau/agarrao besteak beste.

Badira, baina, Eibarko hizkeran beti -au diptongoz amaitzen diren berbak, esa-te baterako: lau, templau, kopau, kristau, sakristau, soldau, ganau, gixau, garau,grabau, eta abar (-u amaieradun berben moduan mugatzen eta deklinatzen dira).

Kriau adibidean -eu amaieradun aldaera ere aurkitu dugu raz1-en ekoiz-penean. Izatez hiru bokaletako elkarketa da, maileguak bokal arteko kontsonan-tea galdua baitu (

jai(xa) - gasta(ia); loi(xa) - sasoi(a), morroi(a), erraldoi(a)5253. Mugagabean,nolanahi ere, neutralizatu egiten dira itxuraz berdinak direlako. Gainera, dip-tongo biek dute soiltzeko joera lekuko batzuengan, naz eta nme2-rengan, adibi-dez (emaitza gasta, kampa, ana eta abar dira -ai diptongoaren kasuan, etaarrato, saso, jabo, leo eta abar -oi diptongoaren kasuan). Ikus forma soilduenerabilerari dagokion ohar bat:

nme2 smat gast! eroo amar gast! er Amar gastai esam-bierrinamar gast, bueno! es- ba- brdi esa

[Nerea_Areta_Azpiri]_Eibarko_euskara_izen_sintagm(BookSee.org)

Documents

Transcript of [Nerea_Areta_Azpiri]_Eibarko_euskara_izen_sintagm(BookSee.org)