índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé...

28
índice FerrolAnálisis

Transcript of índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé...

Page 1: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

índi

ceFerrolAnálisis

ferrol analisis 22.indd 322ferrol analisis 22.indd 322 2/11/07 20:18:192/11/07 20:18:19

Page 2: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

Editorial ......................................................................................... 5

FerrolterraNatalio RodríguezEl futuro de la industria naval militar ........................................... 7

Miguel Fernández y FernándezEn la industria: un riesgo adicional .............................................. 21

Henrique SanfizPYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol .............. 25

Xosé Leira López e Carlos M. Abella VázquezAs eleccións municipais de 2007 en Ferrol. Enquisas,resultados e claves explicativas ..................................................... 29

Juan J. BurgoaO bicentenario de Jenaro Pérez Villaamil. Galicia na súa obra e viaxes .................................................................................. 39

José María CardesínPolíticas de memoria en la ciudad de Ferrol: el legadodel Franquismo .............................................................................. 53

Carlos Martí BrenesFerrol-La Habana: narrativas de la memoria .............................. 59

GaliciaLuís Alonso GirgadoOs bailes do Centro Galego da Habana en 1900 ......................... 69

SiroA iconografía galega de García Lorca .......................................... 78

Xoán Anllo VázquezValente: o terceiro espello ............................................................. 87

Eduardo Fra MolineroAs novas festas laicas en Galicia .................................................. 99

Estudio monográficoGermán CastroGurméndez en los espacios abiertos de Ferrolterra ..................... 103

José Ramón AriñoCarlos Gurméndez, algunas anécdotas biográficas ...................... 109

Fernando VidalEmilia Patiño, unha vida con Carlos Gurméndez.As vivencias da muller que o apaixonou ....................................... 115

Jerónimo GonzaloTres filósofos, tres periódicos: Ortega y Gasset, Alberto Camusy Carlos Gurméndez ...................................................................... 121

Esperanza GuisánCarlos Gurméndez, el capitalismo y el amor ................................ 131

Fermín BouzaA paixón política nos medios de comunicación ............................ 142

José Luís Mora García“Sobre la manera de expresarse así entre nosotros”una lectura de «Marianela» de Pérez Galdós ............................... 146

Manuel Cruz¿Está en crisis la Filosofía Marxista? .......................................... 155

José Luis TassetLa ética, las pasiones y la razón (10 años después). En defensa del gobierno ético de la razón .................................... 164

Francisco Alonso-FernándezLa melancolía y las pasiones en la obra deCarlos Gurméndez ......................................................................... 179

Antón BaamondeUn marxista revolucionario ........................................................... 192

Ana González NeiraLos filósofos del exilio en «Cuadernos Americanos» ................... 196

Carlos GurméndezUnamuno y la esperanza española del ser .................................... 203

InternacionalMaría Graña BarciaTécnicas de reproducción humana asistida ................................... 211

Gabriel Fraga De CalLa niña y el buitre .......................................................................... 216

José Vicente Martí Boscà, Antonio Rey González, Eliseo Fernández Fernández, David Simón LordaEl Sindicato de Sanidad de Santiago de Compostela, 1931-1936: una experiencia frustrada .............................................................. 224

Rosa CalPolíticas y estructuras de la información en la segunda república 236

Manuel Ángel de LobeirasLas pruebas de cristiandad y el Tribunal del Santo Oficio........... 248

Carolina CamañesSimbología de la comida en la historia del arte ........................... 260

CartularioEduardo González GómezEnergía nuclear: desarrollo y ventajas ......................................... 268

Manuel Lara CoiraPanorama de las energías renovables en el mundo y Galicia ...... 273

DocumentaciónMiguel Fernández y FernándezLa crisis de Guinea Ecuatorial (1969) .......................................... 287

CreaciónPastor Rivera .................................................................................. 307

PortafolioÁlvaro Ballesteros .......................................................................... 313

ferrol analisis 22.indd 323ferrol analisis 22.indd 323 2/11/07 20:18:192/11/07 20:18:19

Page 3: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

7

Fa

E n r i q u e S a n f i z

Arredor de 300 persoas traballaban na PYSBE, factoria de bacallau que funcionou en Ferrol entre 1945 e 1973. A fábrica ocupaba unha ex-tensión de doce mil metros cadra-dos na zona do ensanche do porto da cidade. Inaugurouse a instala-ción industrial nos primeiros dias de febreiro de 1945, según indica a guia de Ferrol publicada nese mes-mo ano.

“Pesquerias y secaderos de bacalao de España”, a PYSBE, era unha em-presa con domicilio social en San Sebastian. Ademais da fábrica de Ferrol, tiña outra factoria en Pasajes

de San Juan. Contaba cunha flota de trece barcos, oito de motor e cinco de vapor. Ningunha das duas factorias tiña asignada flota propia, senón que os barcos destinabanse en ruta segun as posibilidades de explotación, e as comenencias da empresa.

A capacidade de producción da PYSBE alcanzaba as 15.000 tone-ladas anuais. No momento da inau-guración da factoria ferrolana, era o seu director Manuel Iñarra, presi-dindo o Consello de Administración Luis Pradera. Según a guia de Ferrol de 1945, a PYSBE posuia

maquinarias e instalacións moder-nísimas, especialmente os com-presores de amoníaco e demais elementos imprescindibeis para a obtención do frio artificial, base principal da industria.

A factoria departamental bótase a andar en 1945, e durante 20 anos funciona en Ferrol sen excesivos problemas. No ano 1967 a dirección presenta un expediente de crise que pretende rescindir o contrato das 230 traballadoras que compoñían con caracter fixo discontinuo o ca-dro de persoal da empresa. A in-tención empresarial levou a que se

Pysbe: bacallau con denominación de orixe de Ferrol

Vista xeral das instalacións de PYSBE, S.A. en Ferrol no ano 1945.

Page 4: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

8

Fa

P y S b E : b a c a l l a u c o n d E n o m i n a c i ó n d E o r i x E d E F E r r o l

A PYSBE finalmente fechará ás súas portas en 1973.

As orixes dA empresAA firma Pesquerías y Secaderos de Bacalao de España S.A. (PYSBE) xurde en Pasaxes (Guipuzcoa) en 1919, sociedade constituida polo armador de Paris Luis Legasse e o propietario de Renteria Gandioso de Celaya. Supón a introducción dunha concepción capitalista e industria-lizada ao mundo da pesca. Naquel momento o bacallao consumiase en grandes cantidades en todo o Estado, ao tratarse dun peixe que, distribuido en seco, chegaba a to-dos os recunchos da península.

A PYSBE crea a súa sede social en Pasaxes e alí instalará a súa primei-ra factoria, ocupando unha exten-sión total de 22.000 metros cadra-dos. En 1936 obten unha concesión de caseque 15.000 metros cadra-

dos no porto de Ferrol para construir un peirao e facto-ria para a manipulación e secado do bacallau. A facto-ria non poderá realizarse ata o final da guerra civil e da II Guerra Mundial, dado que este último conflicto obri-gou a suspender a pesca en Terranova de xeito total nos anos 41 e 42 e de forma par-cial nos 43 e 44.

Neses anos a política autár-quica do franquismo pre-tendia facer da pesca unha das bases da alimentación nacional, un obxectivo di-ficil, pola carencia de flota e de caladeiros. A dictadu-ra establece en 1942 medi-das para a distribución do peixe a prezo fixo para que puidese adquirirse en todo o pais. Nese contexto o baca-llau aumenta o seu “valor” xa que a súa preparación en salgado posibilitaba unha

secadeiros de bacallau asociába-se ás mulleres. O traballo non era permanente senón que oscilaba ao ritmo das chegadas a porto dos bu-ques.Nos dias seguintes á manifestación do 13 de abril, a policia franquis-ta deten a distintos sindicalistas de Bazan. Ao enlace sindical Ricardo Aneiros lle atopan na casa tres “Mundo Obrero”, o periodico do Partido Comunista. No xuicio rea-lizado no Tribunal do Orde Publico de Madrid, o fiscal pediu catro me-ses de arresto maior para cada un dos 14 ferroláns acusados de mani-festación non pacífica. A emprega-da da PYSBE Angeles Rivera con-denáronna ademais por agresión á un Policia que lle levaba trinta cen-tímetros de estatura. Co apoio dos traballadores de Bazan, as mulle-res da bacalladeira conseguen en 1967 o seu obxectivo, a estabilida-de no emprego e evitar o despido.

montase unha das primeiras mani-festacións cívicas e multitudinarias que se viviu durante o franquismo no conxunto do Estado. En Ferrol xa tivera lugar tamén a primeira fol-ga da dictadura despois da guerra, a “do aceite” en xuño de 1946.

ConfliCto lAborAlO 13 de abril de 1967 preséntase o expediente de suspensión de con-tratos para as mulleres da PYSBE. Nesa mesma xornada concentran-se ante a Delegación comarcal de sindicatos unhas mil cincocentas persoas, reclamando a anulación dos despidos. Formase unha mani-festación que se dirixe á Praza de Armas. A Policia Armada impidelles o paso e se producen forcexeos e algunhas incidencias, según reflexa a prensa da epoca.

As “forzas de orde público” deteñen á operaria da PYSBE Maria Angeles Rivera Torres, e a trece tra-balladores de Bazan que se solidarizaran coa fábrica da zona portuaria. Houbo tamén varios feridos.

Os membros de Comisións Obreiras Rafael Pillado e Julio Aneiros ocupaban da-quela cargos no sindicato vertical. Dende esa estructu-ra, e a partir da Bazan, ex-tenden o movemento sindi-cal antifranquista. Así logran montar a Comisión Obreira da PYSBE. Tamén entran en contacto con Fenya e con outras empresas.

As empregadas da PYSBE gañaban en 1967 3.000 pe-setas ao mes, según recolle a prensa da epoca. A man de obra era fundamentalmente feminina, polos baixos sala-rios e o carácter discontinuo dos contratos. Ademais, tra-dicionalmente o mundo dos

Casa Arizabalo de Pasaxes de San Xoan, sede social da PYSBE. (Foto Arquivo Untzi Museoa, 1999).

Page 5: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

Fa

E n r i q u e S a n f i z

Para dirixir a factoria ferrola-na nomease en 1943 a Manuel Iñarra. Logo pasarán por ese mes-mo posto Antonio Trecet, Mariano Granmillaojue e Javier Menárquez.

As capturas do bacallau aumenta-ron ata 1955, momento no que se experimenta unha inflexión provo-cada pola aparición doutras em-presas e flotas internacionais que intensifican a explotación dos ca-ladeiros. Ademais un enfriamento das augas de Terranova provoca o desprazamento dos bancos cara o sul e a mortandade dos especíme-nes máis pequenos.

As empresas pesqueiras sofren un novo impulso a raiz da Lei de Renovación e Protección da Flota Pesqueira de 1961. Permite a ad-quisición de novos barcos (con sub-vencións do 83% do valor do buque) e os préstamos estatais favorecen a renovación do aparello productivo e o aumento do tamaño das empre-sas. PYSBE, en cambio, mantense practicamente ao marxe, sen apro-veitar esas medidas para incorpo-rar novas técnicas de conxelación. De todos os xeitos,o principal ne-migo da empresa continuaba a ser a reducción das capturas, diante

adicarse á pesca do bacallau, é di-cir que se poderán preparar unhas 14.000 toneladas anuais”. Os bu-ques da empresa realizaban as des-cargas e o avituallamento de xeito indistinto en Ferrol e en Pasaxes. O persoal de terra do conxunto da PYSBE (incluindo as factorias ga-lega e a vasca) pasará dos 550 en 1945 a 781 en 1974. Os tripulantes dos buques eran 754 en 1953 e 624 en 1974.

prolongada conservación, e o envio a poboacións alonxadas da costa e mal comunicadas.

En 1945 os 7 buques da PYSBE ini-cian novamente a explotación dos caladeiros do bacallau, aproveitan-do a recuperación das pesquerías pola productividade biolóxica e o parón provocado polos conflictos bélicos. Nese ano a PYSBE captu-ra 17.588 Tn de bacallau, do que desembarca en Pasaxes o 52% e en Ferrol o 48%. O monopolio da PYSBE romperáse coa aparición de PEBSA na Coruña, creada en 1933 pero que non inicia a súa activida-de ata 1948. Logo xurdirá en Vigo, a COPIBA que tamén contará co apoio directo da dictadura.

Nunha memoria da empresa deses anos diciase que “en Ferrol se re-matou a construcción de seis pa-villóns dunha nova factoria que ocupa un extremo dos recheos do porto (Peirao Fernández Ladreda). A súa instalación consta de verda-deiras novidades e pode considerar-se como un modelo polos seus mé-todos de secado e preparación do peixe. Estas instalacións duplicarán a producción total da Sociedade tan pronto como os seus barcos poidan

Instalacións da PYSBE en Pasaxes de San Xoan. (Foto Arquivo Untzi Museoa, 1999).

Bacalladeiros da PYSBE cargando sal no porto de Ferrol.

Page 6: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

10

Fa

P y S b E : b a c a l l a u c o n d E n o m i n a c i ó n d E o r i x E d E F E r r o l

barco que enchian de “ambiente” os bares, restaurantes e cabarets da zona. Pero en canto remataban as reparacións do buque, había de novo que sair a faenar. Mágoa que a sobreexplotación dos caladeiros e as escasas perspectivas empresa-riais de futuro, provocaran o cese dunha actividade que ainda perma-nece na memoria de Ferrolterra.

pan e limón ata chegar á al-tura das Azores, era terrible e logo faenabamos en con-dicións durísimas. Se caes ao mar, sabes que duras 3 minutos, porque no inver-no te conxelas e no vrán é moi dificil sair coas botas e a roupa de abrigo que é pre-ciso levar”

A bordo preparábase o baca-llau, sacándolle as cabezas, e logo un mariñeiro abria o peixe e outro sacáballe a espiña. Caia nunha canaleta con auga e abaixo xa o sal-gaban. Todo o traballo facía-se á intemperie, co perigo de cair do barco cun golpe de mar. Ademais debian limpar o peixe con auga fria. Non se podia utilizar a auga tibia que saía do motor principal, porque o bacallau podíase derra-mar. O contrapunto do traballo no Atlántico Norde o poñia a chegada a porto. En Saint Jones, Halyfax ou Grimsby eran recibidos con autén-ticas festas. Entre 64 e 65 homes compoñían a tripulación de cada

da esquilmación dos caladeiros. Os custes de explotación dos bar-cos incrementábanse ano a ano. O persoal era numeroso, non tanto na mar, senón en terra, en labores ad-ministrativas. E ademais, o prezo do bacallau estabilizouse. A empresa inicia un tímido intento de diversifi-cación e de modernización da flota, pero a políica de comercialización continuará sendo nefasta. En 1973 o Consello de Administración demi-te en bloque. Ao ano seguinte pre-séntase o expediente de crise.

As CondiCións de trAbAllo A bordoA vida do mariñeiro en Terranova era durísima segundo comentan algúns dos seus protagonistas. Os 12 dias de travesía ata o Atlántico Norde provocaban grandes ma-reos, e logo alí habia que estar arredor de 60 dias sen ver terra. Alí había que faenar con tempera-turas de ata 25 ou 30º baixo cero. O ferrolán Manuel Alonso reali-zou unha campaña do bacallau en 1976: “Botei tres dias mareado, con

Manipulación do bacallau na cuberta dun dos barcos da PYSBE. (Foto Arquivo Untzi Museoa, 1999).

Xeo na cuberta dun bacalladeiro en augas de Groenlandia.

Page 7: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

87

FA

X o á n A n l l o V á z q u e z

José Ángel Valente, o poeta ouren-sán falecido en Xenebra no ano 2000, é coñecido pola súa obra poética e ensaística, obra que foi merecedora de importantes pre-mios como o Príncipe de Asturias das Letras, o Nacional de Poesía, o Reina Sofía de Poesía Iberoamericana e o Premio Adonais. Non lle deron o premio que máis merecería pola súa longa e fermosa obra poética: O Premio Cervantes, premio que ten sido dado a escritores que fronte a Valente se poden considerar poetas menores. Pero non vou falar aquí do Valente poeta e ensaísta. Desta vertente literaria teñen escrito, cunha autoridade que eu non teño, escritores como Xosé Luís Méndez Ferrín, Xesús Alonso Montero ou Claudio Rodríguez Fer en Galicia, e Antonio Gamoneda, Juan Goytisolo ou Andrés Sánchez Robayna no res-to do Estado: Non, eu quero escribir nesta revista que é Ferrol Análisis sobre a faceta política e social de Valente, que tamén a tivo e moi marcada. Cando faleceu no ano 2000 envieille a Ángel Harguindey, xefe entón da Sección de Cultura do xornal El País, unha columna preci-samente coa intención de dar a co-ñecer esa actividade non literaria, pero por razóns que descoñezo non foi publicada.

A miña relación e amizade con Valente comeza no ano 1961, can-do en febreiro dese ano me trasla-dei a Xenebra para facer o exame para tradutores ao español das Nacións Unidas e, ao mesmo tem-po, matricularme na Universidade

para estudar nela a carreira de Ciencias Políticas. Eu fun a Xenebra cunha carta para Pablo de Azcárate —que fora secretario xeral adxun-to da Sociedade de Nacións e logo embaixador da II República en Londres— que me dera un fillo seu, que vivía entón en Córdoba por me-diación de José Aumente, o psiquia-tra e fundador dunha revista políti-co-social de curta duración, Praxis, que levaba o divertido subtítulo de Revista de higiene mental de la so-ciedad. Foi Pablo de Azcárate quen me presentou a Valente, quen den-de 1958 traballaba como tradutor na Organización Mundial da Saúde (OMS). A partir de entón tiven unha estreita amizade con el, que só se interrompeu nos cinco anos (1966- 1971) que pasei en Nova York nas Nacións Unidas como tradutor. E dende 1971, cando fun trasladado á Oficina da ONU en Xenebra, co-mezou de novo a relación directa co noso poeta ata súa morte nesa mesma cidade.

O compromiso político de Valente chegaría no ano 1962. Primeiramente colaborou nunhas clases de francés que organicei para obreiros españois da fábrica Hispano Suíza que duraron poucos meses, a dirección da fábrica soubo que, ademais de francés, tiñamos un cuarto de hora para discutir te-mas políticos baseándonos en ar-tigos de revistas francesas de es-querda como France Observateur. A idea xurdiu porque en decembro de 1961 chegou a Xenebra cami-ño de Belgrado, José Luís Leal,

militante coma min do Frente de Liberación Popular (FLP), chamado tamén “Felipe”. No tren que o trouxo de Barcelona, Leal coñe-ceu a un administrativo da Hispano Suíza, Calos Ceferino, e Leal deume o seu teléfono para que o chamara, pois pareceu-lle que poderíamos captalo para o “Felipe”, e así foi. Deste xeito montamos Ceferino e eu as clases naquela fábrica suíza. Xa na primavera de 1962 faleille a Valente do FLP e propúxenlle que entrase na Fronte e que se ocu-pase dunha célula de dous ou tres obreiros, cousa que aceptou e déuselle o alcume de “El Pianista” por ser escritor e uti-lizar os dedos para escribir os seus poemas. A sección local do “Felipe” en Xenebra che-gou a ter 14 ou 15 membros, todos eles obreiros me-nos Valente e eu. En España nin-

VALENTE: O TERCEIRO ESPELLO

Page 8: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

88

FA

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

nós fomos a eses campos de tra-ballo para coñecer a obreiros e in-tentar atraelos o “Felipe”. Así fun eu ás minas de Rio Tinto, Tharsis, Linares e Andorra (Teruel). Pero de feito non conseguimos case nin-gún obreiro e si moitos estudantes universitarios. Por eses campos de traballo pasou xente como Manuel Vázquez Montalbán, José Luis Leal, Juan Tomás de Salas, Pascual Maragall, Carlos Jiménez de Parga, César Ramírez, etc. Algún día ha-bería que contar esta aventura dos campos de traballo do SUT.

Valente estivo no “Felipe” varios anos. Unha das tarefas que se lle en-comendaron era reunirse cos obrei-ros da súa célula e introducilos ao marxismo, utilizando para isto como base o libriño de Henri Lefébvre Le marxisme da famosa colección Que sais-je? O propio Valente relatara-lle esta actividade clandestina no FLP a Claudio Rodríguez Fer nunha longa entrevista que este publicou en Moenia1. El conta así este labor político: “Eu participei activamente na loita antifranquista, o que pasa é que cría que a miña actividade tiña que ser unha actividade de forma-ción de xente, de explicarlle á xen-te o que era o marxismo... Traballei moito niso. Era un militante, o que pasa é que nunca quixen pasar da base, porque non era un político. Traballaba coa xente por axudala e por pasarlle o saber que eu podía ter por ser un home lido, mentres eles era obreiros”. A sección de Xenebra dependía da Federación Exterior da Fronte, que tiña a súa sede en Bruxelas, pero cando a di-rección interior do FLP expulsa a Federación Exterior en 1964, as dis-tintas seccións foron esmorecendo, entre elas a de Xenebra.

De todos os xeitos Valente seguiu tendo unha actividade diríamos “parapolítica”. Tivo relacións direc-tas co PCE sen que chegase a ser militante deste partido, pero cada

pera de que algún de nós decidise desclasarse”.

Isto ocorría polos anos 1959 e 1960. Precisamente como no “Felipe” o 99,99 % dos militantes éramos estudantes ou intelectuais, a dirección animounos a ir aos campos de traballo que organizaba un departamento do SEU que creara o famoso xesuíta Padre Llanos: o Servicio Universitario del Trabajo, o SUT. E efectivamente moitos de

gunha sección chegou a ter esa cantidade de obreiros, de feito, Manuel Vázquez Montalbán, no di-vertido relato Tal cómo éramos, que escribiu para El País aló polos anos oitenta sobre a xente do “Felipe”, dicía referíndose a Ángel Abad, el “Sini”, un dos membros do comité executivo do FLP: “Non lle botei en cara que viaxase con tanta frecuen-cia a Sevilla para ver a nosa base obreira, Portillo, o único traballador manual con que contábamos á es-

Editorial Kairos. Barcelona, 1976.

Page 9: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

89

FA

X o á n A n l l o V á z q u e z

de FLP. Logo houbo un pequeno de-bate no que Valente lles explicou o sentido da obra.

Debo engadir aquí a estreita re-lación e colaboración de Valente coa Editorial Ruedo Ibérico e co seu fundador o gran animador José Martínez. Na revista desta editorial, o poeta ourensán publicará varios textos, entre eles o poema Corona

rais, e así representouse a peza de Lauro Olmo La camisa.

Estará tamén noutras actividades relacionadas co mundo da emi-gración española. Xa en 1962 fixo a lectura da peza de Valle Inclán Los cuernos de don Friolera ante un auditorio de máis de douscentos obreiros nunha sala da empresa Hispano Suíza que organizamos os

vez que algún dirixente do Partido Comunista de España aparecía por Xenebra íano a ver, sobre todo Manuel Azcárate, fillo de Pablo de Azcárate, e tamén Fernando Claudín, Tomás García e penso que ata Santiago Carrillo. Pero Valente tamén se vía con socialistas do PSOE pois en Xenebra estaba exi-liado desde 1956 Miguel Sánchez Mazas. E foi estreita a súa relación con Julio Álvarez del Vayo, casa-do cunha suíza irmá da muller de Luis Araquistain. Álvarez del Vayo ía por iso moito a Xenebra e tiña boa amizade con José Fernández Oya, economista da ONU e amigo de Valente. Este adoitaba ver a del Vayo en casa de Pérez Oya, que por certo foi quen me presentou a don Julio, como lle chamábamos, na sede xenebrina da ONU. Álvarez del Vayo rematou creando o FRAP con un grupo de comunistas españois en Xenebra, cuxo líder era unha española compañeira de Valente na OMS e fundadora do pro-chinés PCML.

Por esa relación de Valente co PCE, cando o poeta Marcos Ana saíu do cárcere en España e foise para Francia e o PCE “paseouno” por Europa occidental, e levouno a ver a Valente, que logo escribiu o poe-ma El visitante, un retrato cruel da utilización política polo “Partido” dun home que pasara vinte e tres anos no cárcere de Burgos. Pero Valente tamén estivo comigo, con Pablo Azcárate e con comunistas, socialistas, “felipistas” e obreiros españois cando, tras a execución de Julián Grimau o 20 de abril de 1963, mais de cen persoas, convo-cadas polo PCE de xenebra, asisti-mos a una cerimonia de homenaxe a Grimau na que se tiraron flores roxas dunha ponte da vila, a Pont de bergues, nas frías augas do río Ródano. Valente colaborou ademais co Centro Cultural Cervantes, plata-forma montada pola sección local do PCE para organizar actos cultu-

Edición Ruedo Ibérico núm de edición 3. Primer trimestre de 1962. Francia.

Page 10: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

90

FA

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

Page 11: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

91

FA

X o á n A n l l o V á z q u e z

tar sobreseu o sumario militar aber-to contra o poeta galego..

O relato de El uniforme del general está baseado nun suceso real que tivo lugar na localidade de Fiñana, na provincia de Almería cando foi ocupada polos franquistas. Os labre-gos anarquistas ocuparon no 36 a casa da muller do xeneral Saliquet e un día fixeron parodia do xeneral e do seu uniforme, e o mestre do pobo vestiuse co uniforme do xene-ral.. Tras seren denunciados por este feito, foron todos fusilados. E aquí Valente traza un final traxicómico na noite en que os ían fusilar: “un deles pide escribirlle á muller e déronlle un lapis. O home entón debuxa o uniforme do xeneral na parede da cela e logo mexa sobre el...”.

Nos anos que pasa Valente en Xenebra traballando na OMS den-de 1958 a 1981 —en que se vai a París cando o nomean xefe da Sección de Traducións O Español da UNESCO (aquí estará catro anos ata a súa prexubilación)—, terá estreita relacións coas accións dos grupos de emigrantes espa-ñois mais politizados, sobre todo a partir da chegada dun crego as-turiano, Bernardino Fernández, en 1962 cando o enviaron a traballar na «Misión Católica Española en Xenebra, para axuda espiritual dos emigrantes». Bernardino foi minei-ro e logo ingresou no Seminario de Vocacións Tardías de Salamanca e fíxose creo. En 1971 colgou os hábitos pero dende que chegou a Xenebra foi un crego atípico que erixiuse en defensor dos dereitos dos emigrantes e puxo en marcha varias iniciativas ás que logrou aso-ciar a Valente, deste xeito o escritor galego estivo en moitas actividades que Bernardino organizou e que brevemente subliño:

Colaboración coa Liga Suíza de Dereitos do Home para o envío de avogados suízos a xuízos con-

escritores cataláns, entre eles José Agustín Goytisolo e Carlos Barral.

O poeta estaba pasando eses días na casa de Goytisolo e foi coa muller deste a buscar o coche de José Agustín que o deixara preto do convento, este estaba rodea-do pola policía franquista. Foi así como levaron detido a Valente, que non levaba con el documentación ningunha. A policía díxolle: “Ti es do Comité Central”, e el non tivo outra ocorrencia que contestarlles: “¿De qué Comité Central? Eu son do Comité da Esquina”. Logo xa lles dixo que era funcionario da OMS en Xenebra, e levárono á Xefatura Superior de Policía na Vía Laietana, onde o interrogaron. Un dos que o interrogou foi Antonio Creix, o xefe da Brigada Político Social. Ao fi-nal como non tiña probas de que fose membro do PCE soltárono. A detención foille comunicada á sede da OMS por vía diplomática e iso causoulle certos problemas internos na organización.

A segunda vez supúxoselle a aper-tura dun consello de guerra polo “presunto delicto de ofensa a de-terminada clase del Ejército”, tras a denuncia por un posible fami-liar ou amigo da familia do xene-ral Saliquet. Tratábase do conto El uniforme del general, que era parte do libro de relatos Número trece que publicou na colección Inventarios Provisionales que dirixían Eugenio Padorno e Juan J. Armas Marcelo nas Palmas de Gran Canaria. O li-briño apareceu en 1971, en maio creo, e xa en xuño foi retirado das librerías por orde xudicial. O autor foi declarado rebelde e ditouse orde de busca e captura contra el, men-tres que Armas Marcelo foi xulgado e condenado a seis meses de cár-cere e a Valente retiráronlle o pa-saporte español e non puido volver a España ata a morte de Franco. Ao pouco tempo de morrer o xeneral insurxente de 1936, a xustiza mili-

fúnebre tras a morte do ditador Francisco Franco2. Así mesmo axu-dará a Martínez a conseguir nomes de poetas para o libro España canta a Cuba, saído do prelo en xaneiro de 1962. Nel Valente achegou o seu poema Cuba: una isla navega:

Un pecho ha estallado y a él acudo.Desde lejos nos llaman, desde lejosse oye una voz. Pronunciapalabras de mi estirpe y de mi

sangre.

Acudo porque entiendo.Un pecho ha estallado,una isla navega.

Abridle paso.En mar libre navega.El alto viento es suyo.

Seis anos despois Valente, que estivo en Cuba en decembro de 1967 como xurado dos premios da Unión de Escritores e Artistas de Cuba (UNEAC) e logo quedou para o Congreso Cultural da Habana de xaneiro de 1968, remataría rom-pendo coa revolución cubana tras o asunto de Heberto Padilla e ta-mén polas conversas que tivera con Lezama Lima na Habana. Asistiu ta-mén en Collioure á homenaxe que Ruedo Ibérico organizou a Antonio Machado nesa vila francesa; e mes-mamente foi xurado do premio de poesía Ruedo Ibérico, que lle foi outorgado ao poeta Ángel González polo seu libro Grado elemental.

Valente terá dous tropezos coa política represiva do réxime fran-quista. A primeira foi en Barcelona, onde fora dar unha conferencia so-bre Bertolt Brecht que lle solicita-ra Guillermo Díaz Plaja e que non chegou a dar porque este pediulle que non a dera a causa da axitación política orixinada pola celebración dunha asemblea libre de estudantes da Universidade, realizada cun en-cerro no Convento dos Capuchinos de Sarriá, ao que acudiron varios

Page 12: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

92

FA

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

quen estaba detrás deses grupos autónomos. A acción máis sonada destes grupos foi a súa intervención nunha folga do sector da constru-ción en 1970 polas condicións de traballo dos obreiros españois que traballaban na construción da auto-pista de Xenebra a Lausana. A poli-cía suíza dos cantóns de Xenebra e Vaud chegou a rodear con cans os barracóns de madeira onde vivían os obreiros temporeiros, moitos de-les galegos. Foi a chamada “folga da Murer” polo nome da empresa. O manifesto coas reclamacións la-borais discutiuse no seo dos Grupos Autónomos e foi Valente que redac-tou o texto.

Creación do Ateneo Obrero Español en 1970, tamén por ini-ciativa de Bernardino Fernández coa participación de comunistas, anarquistas e cristiáns de esquer-da. Valente deu nese ateneo varias conferencias, unha delas en 1977 sobre Sobre socialismo real, socialis-mo libertario, e no debate tivo unha polémica con Margarita Sánchez-Mazas, filla de Miguel, pola posición do escritor a favor dun “socialismo libertario que combinara elementos do marxismo e o anarquismo”. Ao Ateneo Obrero viñeron dar con-ferencias, entre outros: Fernando Claudín, o comandante Luís Otero, Miguel Ángel Aguilar, o historiador Davis Ruiz, etc. Valente colabo-rou moito co Centro Asturiano de Xenebra, fundado por Bernardino Fernández nos anos setenta. Neste lugar deu un longo curso de charlas —que non chegou a rematar porque o trasladaron en 1981 á UNESCO a París— aos socios para comentar con eles a gran obra de La Regenta de Leopoldo Alas “Clarín”.

Él comentoulle esta experiencia a Rodríguez Fer (“Entrevista Vital a José Ángel Valente”, Moenia. Vol. 4. 1999) deste xeito: “Foi unha ex-periencia interesantísima para min, porque me fixo baixar a capas de

Creación dos Grupos Autónomos por iniciativa de Bernardino Fernández con emigrantes mem-bros da JOC e obreiros españois independentes. Tiñan xuntanzas semanais no soto da casa de José Fernando Pérez Oya, nas que se discutía de marxismo, da situación obreira en España e dos problemas laborais dos emigrantes españois en Suíza. A estas reunións asistía Valente. Nelas redactábanse decla-racións e oitavas para repartilas nas fábricas xenebrinas. A xente do PCE atopouse así con unha competencia forte da que non sabía a orixe nin

tra opositores políticos ao réxime franquista, especialmente a mili-tantes vascos, entre os que hai que destacar o proceso de Burgos de 1970. Dous dos avogados xenebri-nos foron o sociólogo Jean Ziégler e o socialista Christian Grobet, que logo sería presidente do Consello de Estado da República e Cantón de Xenebra. Foron frecuentes as visitas de Juan María Bandrés e Eva Forest a esta localidade para organizar ese envío de observadores, cos que Valente se entrevistou. Ademais or-ganizáronse conferencias de prensa e mitins de denuncia.

José Ángel Valente e María Zambrano en La Pièce, Francia, 1970.

Page 13: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

93

FA

X o á n A n l l o V á z q u e z

nos debuxou e que se utilizou ta-mén como cartel, tras falar eu con el de parte de Valente, a contribu-ción do poeta a estas xornadas foi enviarlle ao pintor un texto escrito á man para incorporalo á litogra-fía que dicía: “ASTURIAS, Octubre 1934 ¡UHP! Sacrificada luz de la esperanza. Ginebra 1994”.

Esta litografía presteina para unha exposición dedicada a Valente que organizou a Universidade de Santiago de Compostela en xuño de 2003: A palabra e a súa sombra. José Ängel Valente: O poeta e as ar-tes. Na inauguración estivo Manuel Fraga Iribarne e cando chegou a esta litografía de Tápies vin que fixo un xeito de rexeito da frase que Valente escribira. Supoño que a palabra “sacrificada” pareceulle ben a Fraga Iribarne, pero para el que Valente cualificara a Revolución do 1934 de “sacrificada luz de la esperanza” debeulle amolar moi-to. Lémbrome que cando visitei a Fraga en San Caetano en 1989 por asuntos relacionados co centro A Nosa Galiza e o voto dos emigran-tes, preguntoume por Valente e díxome: ¿Segue a ser tan radical como sempre? Eu contesteille que Valente seguía sendo moi crítico do poder, de calquera cor que fose, e non dixo nada.

Estas foron algunhas das iniciati-vas de Bernardino Fernández nas que Valente tivo unha maior ou menor participación. A ligazón entre os dous foi grande, e cando Bernardino, o ex mineiro e ex cre-go asturiano, xubilouse en Xenebra en 1997 e fíxoselle unha home-naxe, Valente enviou as seguintes liñas dende París: “Sin sabelo nin-gún, Deus ou os deuses, os espíri-tos ou a loita de crases trouxerónos do punto de orixe ao punto dunha nova converxencia. Ouvín falar de tí nos medios da resistencia antifran-quista dos primeiros anos da emi-gración en Xenebra... Cando en rea-

Lorca asasinado ao comezo da rebelión que deu orixe a unha guerra civil; Machado, expulsado e morto en terra allea ao remate da guerra; Hernández, consumido ata a súa fin nos cárceres onde os vencedores inauguraron a triun-fal historia de represión e execu-cións que, con carácter masivo, se prolongaron de 1939 a 1944... ¿Como se escribirá a historia des-ta guerra?, preguntouse Orwell... Segue a ser unha pregunta váli-da. Porque a historia desta guerra aínda non está, en rigor, escrita. Historia demasiado próxima e demasiado apartada á vez. Feitos que hoxe, quizais, se conmemo-ran na nosa terra cun lene xesto forzado de compromiso non elu-díbel co que non se considera ao mellor especialmente oportuno. ¿Por que? España xunguiuse polí-tica e economicamente a Europa. Mais a guerra de España pertence en verdade ás capas máis fondas da conciencia —¿culpábel?— de Europa4.

Xornadas conmemorativas da Revolución de Asturias de 1934. Unha idea tamén de Bernardino Fernández e do Centro Asturiano de Xenebra. Tiveron lugar os días 15 e 16 de outubro de 1996 con ocasión do 60º aniversario da revolución. Na súa organización colaborei es-treitamente e encargueime, entre outras cousas, de dirixir un cues-tionario a historiadores, políticos e sindicalistas para que respondesen a esta pregunta:

¿Que pensa vostede da Revolución de Asturias de 1934?

¿Foi un acto irreflexivo, balei-ro e censurábel, ou un acto lexíti-mo de defensa das conquistas que trouxo a II República Española aos traballadores españois?

As respostas, que foron 14 en to-tal, publicáronse nun folleto que le-vaba reproducida na capa traseira unha litografía que o pintor Tápies

lectura ás que non baixaba eu nor-malmente. Porque había que expli-car todo, e ouvir como interpreta-ban eles a cousa. A continuación engade que a esta xente lle inte-resaba moitísimo esa lectura, edí que o mesmo pasou cando lles deu unha conferencia-lectura do conto Adiós Cordera, de “Clarín”, na que tamén falou do autor3.

Xornadas de Homenaxe ós Voluntarios Suízos das Brigadas Internacionais da Guerra de España en Xenebra en 1986. Bernardino Fernández faloume no outono de 1985 da idea de organi-zar esta homenaxe aos brigadistas suízos, e inmediatamente convo-camos un comité para organizala no que houbo representantes de A Nosa Galiza, Centro Asturiano, PCE, Partido Socialista Suízo, Irmandade Galega na Suíza, Partido do Traballo (comunista suízo), Liga Suíza dos Dereitos do Home e os sindicatos suízos. O PSOE, que asistiu á pri-meira reunión, retirouse por ins-trucións chegadas de Ferranz... As xornadas tiveron lugar os días 19, 20 e 21 de setembro de 1986, e contaron coa presenza de Manuel Tuñón de Lara que falou sobre as Brigadas Internacionais e os can-tantes Paco Ibáñez e Raimon deron un concerto. Eu encargueime de redactar os textos dos paneis dun-ha exposición sobre as Brigadas, ademais falei con Valente para, a través del, pedirlle ao pintor Antoni Tápies que nos fixese unha litogra-fía, encarga que aceptou. Fixemos xuntos unha escolma de poemas sobre a Guerra de España para pu-blicala nun caderno que titulei Les poétes et la Guerre d’ Espagne con poemas do propio Valente, Alberti, Cernuda, César Vallejo, Paul Eluard, Miguel Hernández, Trstan Tzara, etc. Ademais o noso poeta escribiu para este caderno unha introdución titulada Conciencia y memoria; re-produzo dúas pasaxes deste fermo-so e dorido texto:

Page 14: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

falou Frantz Fanon. Estando aín-da en Suíza escribiu un tremendo artigo en El País denunciando as persecucións contra os indíxenas guatemaltecos despois de falar con Rigoberta Menchú. Noutra ocasión comenteille que chegaran a Xenebra dous autobuses de xornaleiros an-daluces acompañados por Paco Casero, o daquela Secretario Xeral do Sindicato de Obreiros do Campo de Andalucía. A través dun amigo e tradutor, Fernando Santos Fontenla, que me chamou de Madrid para que axudase a esa xente a buscar onde durmir en Xenebra (busqueilles si-tio coa axuda de Bernardino nun barracón de Protección Civil que xa servira para acoller os obreiros temporeiros españois, moitos de-les galegos, que viñeran nos anos 1960 e 1970 a traballar na cons-trución), pois ao día seguinte que-rían manifestarse diante do Pazo das Nacións da ONU en demanda de traballo aproveitando que o rei Juan Carlos ía pronunciar un discur-so na Conferencia Internacional do Traballo da OIT. Díxenlle a Valente que estarían na entrada lateral que está xusto enfronte da sede da Cruz Vermella Internacional. Esa mañá de xuño de 1979 Valente baixou a velos e conversou con eles, aínda estaba na OMS. Logo escribiu un artigo apoiando aos xornaleiros an-daluces, no que dicía que o rei faría mellor estando con eles e escoitan-do as súas queixas en vez de estar no cóctel que o embaixador español na OIT (Manuel Jiménez de Parga do Goberno da UCD) lles ofrecía ese serán aos delegados latinoamerica-nos. Valente molestouse en indagar cantos países tiñan dous embaixa-dores en Xenebra, eran soamente catro, un deles España, pois ade-mais había un embaixador español ante a ONU e as organizacións in-ternacionais. Jiménez de Parga só estivo dous anos, o que demostra que se creou o posto para el expre-samente. Varios días despois con-toume que mandara o artigo a El

expulsado do exercito brasileiro por oporse a ditadura de Getulio Vargas (1937-1945) e que loitou nas Brigadas Internacionais na Guerra de España e logo na resistencia en Francia contra a inva-sión nazi. Durante a di-tadura militar brasileira iniciada en 1964 foi de-tido e torturado, e exi-liouse en 1970 a Alxeria despois do secuestro do embaixador da Alemaña Occidental por quen foi cambiado. Apolonio Carvalho chegou logo a Xenebra como di-rixente da Vanguardia Popular Revolucionaria, e alí coñeceu a Valente. Segundo me contou este no verán de 1999, estando os dous xa xu-bilados pero traballan-do el no OMC e eu na ONU como tradutores temporeiros: “Rematou axudando a Carvalho e outros militantes de Vanguardia Popular Revolucionaria a pasar propaganda e mesmo

armas a Suíza pola fronteira fran-cesa. E houbo algo aínda mais in-sólito: Valente díxome que o se-cuestro pola Vanguardia Popular Revolucionaria dun diplomático europeo organizouse ¡dende a pro-pia casa de Valente en Xenebra!, e tamén que lles gardou armas no rocho que tiña no soto do edificio no que vivía”. Apolonio Carvalho voltou ao Brasil 1980 e fundou con outros militantes de esquerda o Partido dos Traballadores, que é o partido de Lula da Silva, amigo de Carvalho.

Valente tivo sempre unha posición decidida de apoio ás causas dos “condenados da Terra” dos que

lidade nos encontramos, tratábase de atopar zonas de acordo, de co-nectar grupos non dependentes de dogmas ou escleróticas consignas, de enxendrar liberdade —primeiro e sobor de todo— nos que estaban na loita pola liberdade. Para loitar pola liberdade hai que ser libre. Eso non era sempre, por desgracia, o que sucedía naqueles tempos de loita. Aínda así, fixeronse moitas cousas nos duros anos da emigración, cuia historia está por escribir”

Hai un episodio de compromiso político de Valente que coido moi poucos coñecen: foi a súa relación con Apolonio Carvalho, un históri-co militante comunista brasileiro,

Tápies.

Page 15: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

95Valente seguiría empregando a lin-gua galega de vez en cando den-de entón, e no ano 1982 escribirá o poema Sub nocte, que el mesmo escribirá da súa man e ofrecerallo A Nosa Galiza nunha gran folla que aínda segue pendurada nas pare-des da sociedade. O poema leva na marxe esquerda unha lenda escri-ta polo poeta: “Para os irmáns da emigración, para Nosa Galiza e para que Galiza sexa tamén nosa”. O es-critor ourensán colaborou na re-vista que publicabamos no centro, a editabamos cando a economía nolo permitía. En marzo de 1988, tras falar eu con el, mandounos dende Almería o poema con cali-grafía Figura. Nese mesmo número hai dous poemas que nos enviou Manuel María e mais o discurso

X o á n A n l l o V á z q u e z

Na sede de A Nosa Galiza, con motivo do Día das Letras Galegas, falaron Alonso Montero, Xosé Manuel Beiras, Victor Freixanes, Carlos Casares, Neira Vilas, Uxio Novoneyra, Manuel Rivas, Dario Xoán Cabana, Camino Noia, Dario Villanueva, Margarita Ledo, Emilio Pérez Touriño, etc, e os escritores non galegos como Manuel Vázquez Montalbán, Ignacio Sotelo, Ignacio Ramonet, Carlos Gurméndez e outros.

Neste longo rosario de conferencias figura Valente cunha que impartiu en 1980 no Día das Letras Galegas, dedicado ese ano a Alfonso X o Sabio. Esta charla tivo unha pega-da moi importante na obra poéti-ca súa, pois supuxo o retorno do poeta ao emprego da lin-gua galega como lingua literaria. E dá como froi-to a publicación en 1981, en Edicións do Castro, do libro de poemas Sete cá-tigas de alén, co seguinte limiar de Alonso Montero: “O ano pasado (1980) in-vitado a pronunciar unha conferencia na sociedade A Nosa Galiza, Valente di-sertou (en galego, cecais por primeira vez) sobre a poesía de Alfonso X, o poeta homenaxeado o 17 de maio de 1980, o poeta do Día das Letras Galegas dese ano. A efeméride puña a Valente en contac-to cunha lingua que, non sendo en Ourense a nor-ma do seu fogar, era a lin-gua de algúns familiares, dalgúns amigos, das con-versas en intelixente voz baixa con Vicente Risco...; unha efeméride púñao en contacto tamén cunha ve-lla paixón de Valente poe-ta e do Valente teorizador: os nosos vellos cancionei-ros”5.

País e que o chamara Javier Pradera para dicirlle que non se podía publi-car pola mención crítica que facía á figura do rei, e amosoume unha copia que, curiosamente, Claudio Rodríguez Fer non atopou entre os papeis de Valente que están hoxe na Universidade de Santiago.

Cando se foi vivir a Almería, tamén alí tivo posicións de apoio aos xita-nos da Chanca e aos traballadores marroquís e subsaharianos dos cul-tivos baixo plástico desa provincia, chegando a publicar un tremendo artigo en El País denunciando as terríbeis condicións en que vivían e traballaban eses inmigrantes. E can-do xa se atopaba moi enfermo e no solpor da súa vida, aínda escribiría un fermoso poema en defensa dos indíxenas Kainowá do Mato Grosso, que eran perseguidos a morte po-los pistoleiros dos facendeiros que pretendían roubarlles as súas terras ancestrais.

Deixei para o final deste relato da figura política e social do poeta ourensán a súa relación coa emi-gración galega. O momento no que comeza esa relación directa é can-do Valente, xunto con Pérez Oya, participan cun grupo de galegos militantes do Partido Comunista de Galicia en Xenebra (a rama gale-ga do PCE foi creada por iniciativa de Santiago Álvarez), que toman a iniciativa de crear un centro gale-go. Este proxecto que partiu, entre outros, de Arturo García, Xesús Ríos e Alfonso Mourelle, concretouse na creación de A Nosa Galiza en 1967. Esta sociedade ten desenvolvido unha longa actividade de espalla-mento da cultura galega entre os emigrantes galegos residentes no cantón Xenebra, mediante exposi-cións, publicacións, grupos de baile e gaitas, semanas de cociña galega, unha festa anual de San Xoán (unha iniciativa de quen isto escribe e que data de 1988 e aínda segue vixente) e conferencias. Fondo Cultura Económica. México, 1963.

Page 16: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

96

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

ribeira do mar de Vigo. Cinco dos versos din así:

Voltar á mar,ollar a mar primeira,a mesma mar que neno,trouxéchesme a enxergardesde as terras de dentro,lonxano pai, que vas a miña veira.

Este poema apareceu anos máis tar-de no libriño Homaxe a José Ángel Valente: Ourense 1929 - Xenebra 20008. O libro, con colaboracións de Xoán Anllo, Carmen Blanco, Xosé Luís Méndez Ferrín, Luz Pozo Garza, Antonio Gamoneda, Juan Goytisolo, Jacques Ancet (o seu tra-dutor ao francés), Andrés Sánchez Robayna e Claudio Rodríguez Fer, levaba esta lenda: “In memoriam José Ángel Valente, poeta de Augas Quentes e membro fundador da Sociedade A Nosa Galiza, coa que mantivo unha estreita e fraternal colaboración, sempre, ata o fin. A sociedade A Nosa Galiza agradeci-da”.

A segunda achega literaria e últi-ma de Valente para A Nosa Galiza produciuse en 1999 cando o chamei a Almería para que nos enviase un texto para o libro que se publicou en abril de 1999 con motivo dun-has xornadas que se organizaron en Xenebra nos locais de A Nosa Galiza no mes de maio dese ano. O cader-no leva por título Faíscas Xacobeas e enviaron colaboracións dezasete escritores. A capa leva un debuxo que nos fixo o pintor galego Xosé Freixanes. O texto que Valente nos mandou O Camiño comeza así o seu relato: “Tódolos camiños fan un ca-miño. Un camiño que vai por moi-tas partes da terra dando voltas en anacos de vieiro único, Logo, esos moitos anacos xúntanse vertabrais para chegar como un só camiño ao lugar do miragre. Os lugares sacros son os distintos centros do mundo e poden estar, están de feito, en Benarés ou en Compostela”9.

En 1993 a revista de A Nosa Galiza publica outro poema que Valente nos mandou e que foi froito da visita que el e a súa dona Coral e mais eu fixemos en 1990 a Santo André de Teixido7. Foi un número que sacamos polo Día das letras galegas que ese ano estivo dedica-do a outro escritor ourensán amigo de Valente, Eduardo Blanco Amor. O poema que aparece na última páxina leva arredor uns debuxos de Flavia, filla do común amigo e excelente fotógrafo Manuel Álvarez, nado na Guarda e compañeiro de moitas andainas en A Nosa Galiza. O poema leva por título Romaxe, e logo Valente incluíno nun cartafol titulado Catro poemas inéditos, que publicou a Consellería de Cultura da Xunta de Galicia en 1995.

A colaboración literaria de Valente con A Nosa Galiza tivo dúas ache-gas máis. En 1994 pedíralle un poema para un novo número da re-vista, que nos mandou e que non chegou a publicarse por problemas económicos. Gardo o texto que me enviou dende Almería cunha nota manuscrita súa na que me dicía que escribira o poema Unha cántiga na

que leu en Lausana Antón Avilés de Taramancos o 27 de xuño de 1987 na festa do Día de Galiza que or-ganizara a Federación de Centros Galegos de Suíza. En 1990 para o Día das letras Galegas dedicado ao poeta lugués Luís Pimentel, Valente publicou na nosa revista o fermo-so texto en galego: Paxaro de prata morta6. O texto escribiuno en xanei-ro dese ano, nel conta como o seu pai levouno canda el ao Mosteiro de Oseira a ver os seus amigos presos por roxos. O texto que é unha ho-menaxe a Luís Pimentel e ao poema deste, Cunetas, remata con estas frases: “Un home morto na cuneta. Unha muller chora. O nada. Paxaro de prata morta. Ficaba noso pai, no arresto, ale cónico. Os camións do amencer sementaban de mor-tos as cunetas. Onde nós dicíanlle levar alguén ás claudias ou clau-dialo. Cánta soidade no ar. Cánta na terra. Cántos segredos enchen, Pimentel, as túas verbas de luces e sombras”. Este texto foi un dos que Valente leu como parte da súa lección doutoral cando a investidu-ra como Doutor honoris causa pola Universidade de Santiago o 15 de decembro de 1999.

Carlos Gurméndez, Xoán Anllo e Emilia Patiño en Xenebra.

Page 17: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

97

FA

en Xenebra. Por iso en 1984 escri-biu a: Elexía pola emigración para unha exposición que tivo lugar en Madrid encol da vida española nos anos cincuenta. Este texto foi tra-ducido por min para un folleto que co título Letras Galegas publicou a Federación de Sociedades Galegas na Suíza con ocasión dunhas xorna-das organizadas por varios centros galegos (os de Xenebra, Lucerna, Basilea, Olten e Zurich) e que re-matou cunha festa o 21 de xuño de 1987 en Lausana, na que falou

da “transición” que foi fondamente falanxista e franquista. Estou se-guro de que a Fraga Iribarne non lle deberon gustar as palabras de Valente pronunciadas no solemne Pazo de Fonseca en 1999.

Vai sendo o momento de rematar este percorrido pola vertente polí-tico-social dun escritor que sem-pre mantivo unha fonda actitude de comprensión, amizade e apoio a unha emigración que coñeceu moi ben nos longos anos que viviu

Nesta colaboración de Valente houbo unha intervención súa fon-damente política e galeguista: o 28 de febreiro de 1986 Valente e mais eu impartimos xuntos un Diálogo sobre Castelao e a emigración, no que el falou do Castelao escritor e eu do Castelao político galeguista. Xa antes desta charla entrevistáran-nos para un programa de radio en galego que socios do Centro Galego de Lausana levaban nunha emisora desta vila suíza. Nove días antes do coloquio en A Nosa Galiza Valente publicou no xornal El País o artigo Castelao 86, no que reivindicaba a figura de Castelao nestes termos: “sería difícil escamotear ou min-guar a siñificación política de quen ten sido, no próximo, o mais defini-tivo e eficaz consolidador do pen-samento nacionalista galego nun-ha acción endexamais abandoada. Ese pensamento segue A GARDAR EN TANTOS DOS SEUS PUNTOS CENTRAIS —soberanía natural, au-tonomía, federalismo, pacifismo, an-tiimperialismo— elementos eincita-cións de moi considerábel vixencia.En rigor, Sempre en Galiza, o libro clave que Castelao publicou en Bós Aires en 1944 e que, despois da sua morte, volveu a publicarse en edi-ción aumentada en 1961, debería utilizarse como elemento de base para a educación cívica de cantos sexan galegos de nación”10.

Ademais Valente define a Castelao como un nacionalistas universa-lista. Este texto lerao o poeta na lección de doutoramento cando a investidura como Doctor Honoris Causa en 1999 en Santiago diante do presidente da Xunta de Galicia, Manuel Fraga Iribarne, que non é precisamente “castelaófilo”, xa que sempre se definiu como rexionalis-ta “brañista”, aínda que rematou outorgando as “medallas Castelao”. Sempre pensei que se collesen os franquistas-falanxistas a Castelao no 1936 acabaría como Bóveda ou Casal. Ironías da vida nun político

X o á n A n l l o V á z q u e z

Page 18: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

98

FA

V A L E N T E : O T E R C E I R O E S P E L L O

de abril no Ateneo co título Retrato de home en dous espellos. Foi unha disertación en parte autobiográfica, na que un dos espellos era a lin-gua castelán e o outro a lingua ga-lega, as dúas linguas literarias que el empregaba. Estou a espera de que este texto sexa tamén incluído no tomo III das Obras Completas de José Ángel Valente que publicará o Circulo de Lectores, edición dirixida por Claudio Rodríguez Fer.

Penso que acabo de dar unha vi-sión bastante completa do Valente social, axitador, comprometido que eu coñecín e tratei durante case corenta anos co que participei en accións de axuda e concienciación da emigración española en Suíza. Ademais do Valente poeta profun-do houbo tamén este outro “tercei-ro espello” dun escritor que xa con sete anos, como el mesmo contou, puido ver cos seus ollos a terríbel faciana da represión: “Meu pai le-voume cabo deles ao Mosteiro de Oseira. Si, alí fiquei eu, neno, ollan-do os roxos. Eles tamén me ollaron e non sei ben que sorte de troque houbo nese ollar. Endexamais o es-quecerei. Roxos, polo seu malfado, ven se vía que o eran, coitados” (Paxaro de prata morte, 1990) Penso que esta horríbel visita contribuíu a que Valente adoptase, despois, xa de adulto posicións políticas que fo-ron unha constante da súa vida.

Notas:1 Revista Lucense de Lingüística e Literatura. Vol. 4, 1999.

2 Cuadernos de Ruedo Ibérico nº 46-48, xuño-decembro. Ed.

Ruedo Ibérico. 1975, París.

3 Claudio Rodríguez Fer, “Entrevista vital a José Ángel Valente”,

Moenia, Vol. 4, 1999.

4 Les poétes et la Guerre d’ Espagne, Comité d’ hommage aux

volontaires suisses des Brigades Internationales, Géneve,

1936-1939.

5 Ibid., páx. 9.

6 Revista de A Nosa Galiza, maio de 1990, Xenebra, páx. 5.

7 Ibid., maio 1993. Xenebra.

8 Que A Nosa Galiza publicou en abril de 2001 nas xornadas

de homenaxe ao escritor ourensán.

9 Sociedade A Nosa Galiza, Faíscas Xacobeas, Xenebra, abril

1999, páx. 37.

10 El País, 19 de febreiro de 1986, páx.11.

11 Letras Galegas, abril-decembro 1987, páx. 16.

mellores salarios, a dobre imaxe de represión e de resistencia, e é esta contribución de milleiros de homes e mulleres á loita antifranquista a que Valente louvou e apoiou per-soalmente.

Como escribo este artigo para unha revista ferrolá, teño que recor-dar aquí a visita que fixo a Ferrol en 1990 para dar unha conferen-cia no Ateneo Ferrolán, despois de que o daquela presidente do Ateneo, Alvaro Espilla, me chama-se a Xenebra para pedirme que lle propuxese a Valente ir a Ferrol. O poeta aceptou e no mes de abril saímos el, a súa dona Coral e mais eu de Ourense nunha xira que nos levou a Monforte, Lugo (onde na-cín) e Sistallo (onde estudei por li-bre o bacharelato) , para continuar a Vilalba, Mondoñedo, Viveiro e Santo André de Teixido. Despois de visitar o santuario, fomos xantar a Cedeira e chegamos a media tarde a Ferrol. Cando Valente que con-ducía chegou á praza de España e viu a estatua do xeneral a cabalo dixo: ¡Hostias! E calóuselle o co-che, e engadiu que non entendía que quince anos despois da morte do ditador aínda estivese a estatua alí. Cando lle falei á mañá seguin-te, paseando por Ferrol, se quería pasar pola rúa María e ver a casa onde nacera Franco díxome que non e que deberían tirar esa casa. Valente deu a súa conferencia o 21

Antón Avilés de Taramancos. Nesa elexía o poeta fala da emigración a Europa nos anos sesenta a setenta: “Corrían os anos duros do réxime arcaico que deu cadro case que en-teiro á nosa vida. A emigración foi, emporeso, unha reserva. Reserva política, moral, económica. Grupos de apoio, plataformas de acollida, recollida de cartos, recollida de si-naturas, notas para a prensa, axita-ción. Quixo e puido, muito, ser fel a canto poidera dar seña do move-mento do interior. Por toda-las la-titudes da Europa do miragre eco-nómico a emigración manifestouse, saiu a rúa, rodeou os consulados, sinou neles con pintura vermella as efemérides mais sangrentas, arris-couse a ser expulsada e tamén á loita frontal coas policías, cada vez mais armadas, dos países ceibes onde a súa cidadanía de segunda impedíalle exercer ningunha desas formas de liberdade. Grandiosidade e desdita, mais con todo a emigra-ción puido atopar neses intres unha identidade. Non somente asumiu a espranza dun cambio, senón que ademais foi un dos elementos que a xeneraron”11.

Penso que non se poden escribir mellores palabras para definir o que supuxo a emigración a Europa e o apoio a loita contra a ditadura fran-quista no interior. Axudou e moito a manter viva nos países a onde emigrou, en busca de traballo e

Conferencia de José Ángel Valente en el Ateneo Ferrolán, á súa (d) Xoán Anllo e a súa (e) Álvaro Espilla.

Page 19: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

121TRES FILÓSOFOS, TRES PERIÓDICOS: ORTEGA Y GASSET, ALBERT CAMUS Y CARLOS GURMÉNDEZ*

scritores y filósofos han tenido con gran frecuencia la tentación de es-cribir en los periódicos, tentación aún más comprensible en nues-tro país donde una venta de 5.000 ejemplares de un libro de ensayo lo convierte en un éxito de ventas. Un diario ofrece la oportunidad de lle-gar a decenas de miles de lectores diversos fuera del ámbito en que el autor es conocido. A veces, como si el autor quisiera dejar claro que no renuncia a su público de siempre y que no acaba de aceptar la dura-ción efímera de un diario que a las pocas horas va a ser sustituido por otro y prácticamente va a quedar relegado a los curiosos de las he-merotecas, estos artículos terminan convirtiéndose en un libro, gene-ralmente precedidos de un prólogo que intenta darles unidad. Uno de los ejemplos más recientes son los dos tomos en los que Julián Marías ha reunido colaboraciones suyas en diarios de 1979 a 1997 bajo el titulo El curso del tiempo.

Es también habitual la creación de revistas especializadas por materias o por afinidades ideológicas, con periodicidad mensual como mucho, en las que aparecen artículos de es-critores y profesores mucho más re-posados y dirigidos a un público de iniciados.

Sin embargo, no es nada frecuen-te ver a un filósofo incorporado a la plantilla de un periódico, dejan-do su marca día a día, cumplien-do horarios y luchando contra la

inexorable tiranía de la hora del cie-rre. Posiblemente la mayoría com-parte las reticencias que André Gide anota en su diario: “Es el gran daño del periodismo, obligar a uno a es-cribir cuando a veces no se tiene ninguna gana. No está uno inspira-do; el tiempo es pesado; la pluma rasca; el pensamiento no se libera y la frase queda informe”.

Por esto, en el homenaje que con ocasión de la aparición del libro póstumo de Carlos Gurméndez Diez sentimientos clave se le rindió en la Residencia de Estudiantes de Madrid apunté que “Gurméndez fue el filósofo de El País, al igual que Ortega fue el filósofo de El Sol y Albert Camus el de Combat”. Intentaba simplemente resaltar la particularidad de esta incorporación diaria a un periódico y la huella es-pecial que los tres dejaron en sus páginas, que nada tiene que ver con las colaboraciones esporádicas de otros autores.

Entre los presentes en el acto se en-contraban algunos de los que más tarde montarían bajo el patrocinio del Ayuntamiento de Pontedeume varios homenajes y una bella exposición dedicados a Carlos Gurméndez. Entre los testimonios gráficos de la última me encontré mi frase sobre los tres pensadores. Más adelante, al proponérseme que interviniera en estos cursos se me sugirió como tema que desarrolla-ra esta frase. Me pareció una bue-na oportunidad para precisar que,

EJ e r ó n i m o G o n z a l o

Page 20: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

122

T R E S F I L Ó S O F O S , T R E S P E R I Ó D I C O S : … C A R L O S G U R M É N D E Z

junto con el dato común de haber pertenecido los tres a la profesión periodística, hay entre ellos, incluso en su relación al medio en que es-cribían, grandes diferencias y tam-bién algunas similitudes.

Por tanto, antes de entrar en el tema quiero hacer algunas preci-siones. Empecé a leer a Ortega en mis años en la Universidad, y leí creo que todos los libros que de él publicaba la colección Austral de Espasa Calpe, entre otras razones, porque era de lo más subversivo

que entonces podía encontrarse en las librerías. Desde aquellos años mis lecturas sobre él han sido más bien artículos sobre su obra, como los que le ha venido dedicando la Revista de Occidente desde su re-aparición en abril de 1963, y algu-nos libros, el último de los cuales el colectivo Ortega y la Argentina, aparecido el año pasado.

A Camus empecé a leerlo en mi último año de bachiller, gracias a la fortuna de haber tenido un gran profesor de literatura, el dramaturgo

José Martín Recuerda, que afortu-nadamente para sus alumnos no se limitaba a explicar los contenidos del programa oficial. Desde enton-ces creo que he leído casi todas sus obras y las dos principales biogra-fías que se le han dedicado: la clá-sica de Herbert R. Latman, Albert Camus, y la más periodística y más reciente de Olivier Todd, Albert Camus. Una vida. Con esto quiero aclarar que no soy especialista en ninguno de ellos.

Carlos Gurméndez, el filósofo de El País.

Page 21: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

La Papelera Española, con el que tenía una reciente pero estrecha amistad. El proyecto se hace reali-dad el 1 de diciembre de 1917, día en que aparece el primer número de El Sol. En él se esboza un auténtico programa político de regeneración, que es el que Ortega había veni-do exponiendo: “Las instituciones

representativos del ambiente efec-tivo de El País”.

Desde entonces Ortega es libre para crear un periódico del que él sería el guía espiritual.

De aportar el capital se encargaría Nicolás María Urgoiti, presidente de

Con Carlos Gurméndez tuve la suer-te de compartir trabajo y amistad desde la aparición de El País en 1976 hasta su muerte. Como con-secuencia, pude leer la mayoría de sus artículos y de sus libros según fueron apareciendo y discutiéndo-los con él. Incluso tuvo la genero-sidad de dedicarme uno de ellos, Sentimientos básicos de la vida humana. En estas condiciones, y puesto que es a él al que le está de-dicado este curso, centraré la ma-yor parte de mi exposición a Carlos Gurméndez como periodista de El País.

ORTEGA Y GASSET Y EL SOLOrtega y Gasset se inicia en el perio-dismo como colaborador en varias revistas como Vida Nueva, Helios, Faro Europa y en el periódico fami-liar El Imparcial. El primer artículo en este diario lo escribe el 14 de marzo de 1904, el último el 13 de Junio de 1917 titulado “Del momen-to político. Bajo el arco en ruina”. En él se contenía una crítica severa de la monarquía y del monarca y se pedían Cortes Constituyentes. La consecuencia inmediata fue el cese de las colaboraciones de Ortega en El Imparcial y la fundación de El Sol.

De hecho el enfrentamiento no se limitaba a divergencias sobre el momento presente. Como señala Manuel Ortega y Gasset en su libro El Imparcial: biografía de un gran diario: “Se produjo la clásica diver-gencia entre las dos generaciones sucesivas: sostuvo Rafael Gasset la continuidad a ultranza de la tra-dición del periódico con apoyo in-condicional a la política que venía siguiendo la monarquía, en tanto que el nuevo grupo que había he-cho suyo el pensamiento de José Ortega y Gasset abrigaba la inten-ción de ensanchar los horizontes de aquella política incorporándole ideas y hombres que consideraba

Ortega y Gasset.

J e r ó n i m o G o n z a l o

Page 22: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

124

T R E S F I L Ó S O F O S , T R E S P E R I Ó D I C O S : … C A R L O S G U R M É N D E Z

parte de ella ha tardado largos años en atreverse a ser libro”.

Por el contrario, el proceso de crea-ción de Gurméndez es el inverso. Su meditación fundamental se centra siempre en sus libros. Sus artículos filosóficos en El País surgen como consecuencia de ellos, para anali-zar un sentimiento o una idea que pueda ser de interés más general. A veces en alguno de ellos vemos como un puente entre el libro que acaba de terminar y el próximo que prepara, pero manteniendo la espe-cificidad del artículo periodístico. Sí coincide con el Ortega periodista, sin embargo, en lo cuidado de su prosa, incluso en aquellos artículos marcados por la premura de un pe-riódico.

También son similares en algo que destaca Francisco Ayala sobre el fi-lósofo de La Rebelión de las masas: “Sería erróneo, quizá imposible”, indica, “el intento de estudiar la ta-rea crítico-literaria de Ortega como un sector aislado, separado del

cial y de todos los guiñapos de la España de pandereta”.

Desde entonces El Sol será la pla-taforma desde la que Ortega ejer-za como político, como ensayista y como animador cultural. El periódi-co, muy a la imagen de su mentor, nunca quiso ser un diario popular. Cerró sus páginas a temas tan solici-tados como los toros y las Loterías. Reclutó para sus páginas a colabo-radores que estaban bastante a la izquierda de la España oficial, aun-que nunca pudo desprenderse del toque elitista con el que lo impreg-naba su fundador. Precisamente, en él aparecieron en su primera ver-sión las dos obras más populares de Ortega: La España invertebrada, como folletón en 1920, y La rebe-lión de las masas, en una serie de artículos entre el 24 de octubre de 1929 y el 10 de agosto de 1930. En este mismo libro el autor añade una nota de pie de página en 1946 en la que declara: “Casi toda mi obra ha salido al mundo usando el antifaz de artículos periodísticos, mucha

fundamentales tienen todo nues-tro acatamiento, si bien ha de ad-vertirse que no tenemos vocación de guardias de corps... Las liberta-des públicas... tienen toda nuestra adhesión, y tanto mayor será ésta cuanto más amplíe su contenido social, más españolice su esencia y más se modernice su forma. Todas las confesiones religiosas serán res-petadas en estas páginas... Tenemos por sagrada e intangible la unidad nacional... Libres, libres absoluta-mente, libres de clientelas y paren-telas, taifas y pandillas de todas layas, compromisos de cofradía y ambiciones a costa del país, procu-raremos ser los más modestos, pero los más leales y firmes servidores de la España que produce y traba-ja, de la España que piensa y sien-te, de la España que tiene hambre de justicia, sed de cultura, derecho de bienestar ganado por los propios puños, de la España, en suma, que en sí misma y por sí misma ha de reconstruirse, despojándose de to-dos los oropeles de la España ofi-

Ortega y Gasset con su mujer y sus tres hijos.

Page 23: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

125sin por ello renunciar a mostrar sus discrepancias con otros.

Finalmente, volviendo a Ortega como periodista, creo que hay que concluir, como señala Hipólito Escolar en el citado suplemento, que “durante la docena de años que El Sol estuvo orientado por Ortega fue el mejor escrito y el de mayor altura intelectual”.

ALBERT CAMUS, REDACTOR-JEFE Y EDITORIALISTA DE COMBATCamus, como recordaba no hace mucho Fernando Savater, “fue un gran periodista, una de las figuras que han dignificado en lo literario y en lo ético esta profesión tan po-lucionada”. Hasta que la literatura lo consagró, sus fuentes de ingreso fueron la prensa y la asesoría litera-ria en la editorial Gallimard. Con 25 años, en 1938, se integró en la re-dacción del diario Alger républicain, creado por Pascal Pia, un pequeño periódico argelino con una plantilla mínima y mal pagada, que defendía las ideas del Frente Popular. En él bajo la dirección del gran profesio-nal de la prensa que fue Pascal Pia, Camus se fogueó simultáneamente en todas las facetas del periodismo desde la crónica de sucesos al ar-tículo de opinión, desde la crítica de libros a la maquetación de pá-ginas.

Ante las dificultades del Alger ré-publicain, el 15 de septiembre de 1939 Camus y Pia crearon un pe-riódico vespertino de dos páginas, Le soir républicain, que coexistiría con Alger républicain hasta que éste desapareció por falta de papel el 28 de octubre de 1939. Bajo la do-ble influencia de Pia, director, y de Camus, redactor jefe, Le soir, que se declaraba periódico de opinión se convirtió en algo bastante parecido a un periódico anarquista. El 10 de enero de 1940 fue definitivamente

incapacidad de Ortega de comul-gar con la sociedad de masas”, y la devoción que, como Marx, tuvo Gurméndez por las masas en forma de proletariado. Sin embargo, en los casos en los que Gurméndez se ha ocupado del pensador de El Sol, como en el suplemento extraordi-nario que en 1983 le dedicó El País con motivo del centenario de su na-cimiento, ha intentado resaltar lo acertado de algunos de sus análisis,

resto de su producción”. También el Gurméndez crítico literario nos remite inmediatamente al filósofo, cualquier libro es para él un objeto de reflexión.

Creo que no hace falta insistir en el abismo que separa a la filosofía de los dos pensadores, el compromi-so con la tradición liberal del uno y con la marxista del otro; la que José Gaos llama piadosamente, “la

Albert Camus.

J e r ó n i m o G o n z a l o

Page 24: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

126

T R E S F I L Ó S O F O S , T R E S P E R I Ó D I C O S : … C A R L O S G U R M É N D E Z

de lucha. Como señala Hebert R. Lottman: “Herbert R. Lottman: “Su tendencia moral era el rasgo dis-tintivo que concretizaba las espe-ranzas vagas y a menudo no expre-sadas de la nueva generación”. No proponía una línea concreta pero estaba claro que sus redactores tenían el corazón a la izquierda. Dentro de este marco los editoria-les de Camus, que escribía la mayo-ría de ellos, aunque con frecuencia consultando con otros redactores, fueron uno de los puntos de refe-rencia permanentes de la Francia de la postguerra.

ocupar las instalaciones del periódi-co colaboracionista Pariser Zeitung, sale a la calle el primer número (nu-merado como 4º año, número 59, como homenaje a su pasado), con un artículo en primera página que proclama: “La insurrección hace triunfar la República en París. Las tropas aliadas están a seis kilóme-tros de la capital”. Pascal Pia será el director y Camus el redactor jefe. Los editoriales aparecían sin firma en la primera página.

Desde el principio Combat fue fiel a sus objetivos. Un diario que se llama combate es ya un programa

suspendido y dos meses más tarde Camus se trasladó a París.

Allí, propuesto por Pia, entró a tra-bajar en Paris-Soir, un periódico popular del magnate de la prensa francesa Jean Prouvost que vendía dos millones de ejemplares diarios y que representaba el tipo de diario que Pia y Camus detestaban. Camus se incorporó a la mesa de redacción encargándose de la maquetación de páginas y durante el tiempo que estuvo en él no escribió ni un solo artículo.

Su entrada en Combat, que antes de ser un periódico era un movimiento clandestino de resistencia a la ocu-pación nazi, se produce en 1944, una vez más de la mano del inevi-table Pia, que le lleva a una reunión en la que se preparaba el periódico e indica que su acompañante sabía escribir artículos y maquetar pági-nas. Aunque sea difícil precisarlo, porque como es lógico la prensa clandestina no va firmada, la con-tribución de Camus al Combat de la ocupación fue sólo de dos artículos, aunque algunos le atribuyen otros dos. De los que sí sabemos que es-cribió él, uno fue en marzo de 1944, titulado “A la guerra total, resisten-cia total”, el otro en mayo titulado “Durante tres horas fusilaron fran-ceses”, donde relata unas ejecucio-nes por parte de los alemanes por represalias por el descarrilamiento de un tren en el que no hubo víc-timas.

Como consecuencia del éxito del periódico, que había pasado de los 10.000 ejemplares del primer nú-mero a 250.000 en mayo de 1944, los resistentes de Combat empiezan a preparar la publicación de un pe-riódico nuevo con un periodismo nuevo para el día de la liberación. Camus y Jacqueline Bernard empe-zaron a buscar periodistas. El 21 de agosto, cuando aún los alemanes no habían abandonado París, tras

Segunda edición ampliada. Argentina, 1960.

Page 25: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

127

según iban apareciendo y que ade-más colaboraron en el excelente número monográfico que le dedicó en 1991 la revista Anthropos.

Aunque, sin duda más divulgada, dada la tirada del periódico, que supera los 400.000 ejemplares, no hay ningún estudio sobre sus artí-culos en El País. La cosa no es de extrañar si pensamos que en 1994 Jacqueline Lévy-Valensi, presidenta de la Sociedad de estudios camu-sianos anunciaba que proyectaba reunir todos los artículos de Camus aparecidos en Combat, puesto que nadie lo había hecho hasta enton-ces, aunque hay que reconocer que en este caso la tarea es mucho más difícil porque muchos de ellos apa-recieron sin firma.

Sin embargo, este estudio ten-dría su importancia, porque Carlos Gurméndez, además del filósofo de la alienación en sus primeros

que ambos tuvieron con los tipó-grafos. Si Camus terminaba mu-chas jornadas laborales en un bar tomando copas con estos trabaja-dores, Gurméndez, más moderado en este terreno, y que reservaba sus pequeños excesos para los sábados al mediodía con un grupo estrecho de amigos, era de las pocas perso-nas que podía llegar a los talleres y levantar una página ya cerrada para mejorar una frase de uno de sus artículos sin tener que oír pala-bras gruesas.

CARLOS GURMÉNDEZ, EL FILÓSOFO DE EL PAÍSLa obra filosófica de Carlos Gurméndez reflejada en sus libros ha sido ampliamente analizada por pensadores tan importantes como García Bacca, Aranguren, Jacobo Muñoz, Romano García o Ignacio Izuzquiza, entre otros, que fueron ocupándose de sus distintos libros

Además Camus escribe crónicas, casi todas firmadas bajo el seu-dónimo Suétone (Suetonio), hace alguna crítica de libros y encarga artículos. Sin embargo trata de no mezclar géneros y el novelista es-cribe pocos artículos literarios en el periódico.

Aunque Camus sólo estuvo real-mente tres años en Combat, lo abandonó en 1947 tras un cam-bio en la propiedad, consecuencia de los problemas financieros, y el periódico siguió publicándose has-ta 1974, es por excelencia el filó-sofo de Combat. Su papel de men-tor ideológico fue muy similar al de Ortega y las ideas que expresó en libros como El hombre rebelde son las que impregnan sus célebres edi-toriales. Si sus actividades literarias y periodísticas transcurrieron en paralelo, como las de Gurméndez, la una y la otra se influyeron mu-tuamente, nadie que haya leído La peste podrá negar que se trata de una gran crónica. Finalmente, a él y a Pia se debe el haber consegui-do un periódico con una calidad de escritura y una concisión de esti-lo raras, que lo convirtió en uno de los periódicos mejor escritos de la prensa francesa y, sin duda, como señala Lottman: “fue la guía moral de una generación que reclamaba el cambio”.

Me consta el aprecio que Gurméndez tenía por Camus, aunque también aquí tuviera sus divergencias, y su-pongo que estaba más de acuerdo con su revuelta que con su huma-nismo del absurdo. En cualquier caso, siempre le conmovió su inte-rés por los republicanos españoles y su toma clara de posición para que Francia terminara en España la gue-rra contra el fascismo.

Finalmente, y entrando en el terre-no de lo anecdótico, hay una coin-cidencia absoluta entre Camus y Gurméndez: las buenas relaciones

Carlos Gurméndez.

J e r ó n i m o G o n z a l o

Page 26: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

128

T R E S F I L Ó S O F O S , T R E S P E R I Ó D I C O S : … C A R L O S G U R M É N D E Z

Además se encargó de revisar un periódico de la suiza alemana con el que El País tenía un intercambio de publicación para a continuación ofrecer a las distintas secciones los temas que pudieran interesarles y, en su caso traducirlos. Su amplio conocimiento de idiomas le convir-tió en el candidato más idóneo para seleccionar y traducir la revista de prensa. Aquí hay que destacar la importancia que en aquellos mo-mentos tenía esta sección entre los

muy claras. En un principio se le asignó a Documentación, que en-tonces —mucho antes de que apa-recieran las bases de datos— estaba concebida como una sección más de la Redacción, pero centrada en el apoyo a la noticia con otros datos sobre el suceso diario, del que lógi-camente se encargaba los redacto-res, como antecedentes históricos o biográficos. Gurméndez realizó per-fectamente un día tras otro su parte en este trabajo anónimo.

escritos o el filósofo de la pasión en los últimos, fue también el filósofo de El País. Además, en unos tiem-pos en los que todo parece indicar que una serie de factores históri-cos de gran peso trabajan contra la presencia efectiva de la filosofía no sólo en la prensa sino, lo que es más grave, en la sociedad, su tra-bajo fue tan bien recibido y valo-rado por los lectores que me cons-ta que recibió ofertas sustanciosas de otros medios de comunicación y que jamás se planteó dejar su pe-riódico.

En espera de que alguien se anime a hacer este estudio, me limitaré a hacer un esbozo de los distintos campos en los que a lo largo de 21 años, Gurméndez volcó en El País su actividad, sus amplios conoci-mientos y su bello estilo literario.

Cuando Gurméndez llegó al diario en marzo de 1976, dos meses antes que se publicara su primer número, tenía en su haber un amplio currí-culo de colaboraciones en revistas que, junto con sus libros El secreto de la alienación (1967), El tiempo y la dialéctica (1971) y La alienación humana (1973), le habían converti-do en una de las referencias ocul-tas de la izquierda. Así a través de la revista Índice nos había habla-do de César Vallejo, de Sartre, de Merleau-Ponty, de Georg Lukács, de García Bacca, de Bergamín y, tam-bién, de la novela existencial es-pañola y de la lírica gallega. Había colaborado también en Cuadernos para el Dialógo, en Ínsula, incluso en la prensa diaria, como nos acaba de recordar la bella edición del libro La Voz de Gurméndez, con sus cola-boraciones con La Voz de Galicia.

A diferencia del resto de la Redacción, contratada directamen-te por Juan Luis Cebrián para sec-ciones concretas, Gurméndez llegó al diario desde el grupo Santillana, con lo que sus funciones no estaban Primera edición. Diciembre de 1989.

Page 27: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

129novato: “¿Para cuándo lo quieres?” es: “Para ayer”. Unas de las noticias que, por lo general, llegan sin avi-sar son los fallecimientos de perso-najes ilustres. A Gurméndez le tocó encargarse del artículo necrológico de muchos de ellos como Rodolfo Mondolfo, Erich Fromm, Jean Paul Sartre, Rafael Dieste, Zubiri, Lacan, entre otros, y en el poco tiempo de que disponía siempre ofreció un perfil profundo y brillante del falle-cido, y, justo es decirlo, muy por encima de lo que ofrecía el resto de la prensa. Incluso jubilado, basta-ba llamarle su casa para tener en el tiempo preciso su colaboración.

sobre todo en el suplemento Arte y Pensamiento, que entonces dirigía Rafael Conte.

Aquí creo que hay que resaltar, y más teniendo en cuenta las apre-ciaciones de Gide que citába-mos al principio, la adaptación de Gurméndez al ritmo a veces frené-tico que exige el trabajo en prensa por la inmediatez de la noticia, tan diametralmente opuesto al reposo de la reflexión filosófica. La tira-nía del cierre precisa una capaci-dad de reacción inmediata. La res-puesta más frecuente en cualquier Redacción a la pregunta de algún

lectores acostumbrados durante los años del Franquismo a la más burda manipulación de las opiniones que viniesen del exterior. Gurméndez mostró una fina sensibilidad para seleccionar no sólo aquellos temas que se refirieran a la realidad espa-ñola, sino también a la política y a la economía internacionales.

Paralelamente empezó a colaborar en la crítica de libros y en la sec-ción de Cultura. Sin embargo, el periódico entendió acertadamente que estaba desperdiciando sus ca-pacidades y empezó a encomen-darle trabajos en el área cultural y

Carlos Gurméndez con el filósofo polaco Adam Shaff en Madrid. Era el director del Centro de Coordinación para la Investigación y la Documentación en Ciencias Sociales de Viena.

J e r ó n i m o G o n z a l o

Page 28: índice · 2019. 6. 27. · PYSBE: bacallau con denominación de orixe de Ferrol..... 25 Xosé Leira López e Carlos M. Abella Vázquez As eleccións municipais de 2007 en Ferrol.

FA

130 éste. Y también quiero resaltar que, bajo su apariencia serena, en los ar-tículos de Gurméndez hay una au-téntica contracultura, una búsque-da y una exposición de conceptos que den un sentido nuevo a nues-tra vida cotidiana. En definitiva un aumento de nuestra capacidad de vivir y de gozar.

Para terminar, quiero referirme al Carlos que como persona conoci-mos sus compañeros de trabajo. Sería difícil describir el ambiente de desolación que se apoderó de El País cuando se tuvo noticia de su muerte. Amigo natural de las mu-jeres —nadie las escuchaba como él—, una redactora comentaba: “Ya nadie nos tratará como cuando él estaba vivo”. A su entierro acudie-ron, no sólo sus compañeros de redacción, sino también de admi-nistración de preimpresión, de pu-blicidad, de rotativas (alguno des-pués de toda la noche trabajando se fue directo al tanatorio). Todos sabían, que además de su simpatía personal, Carlos, miembro fundador de Comisiones Obreras en El País, había sido un trabajador compro-metido y solidario.

En definitiva, en este fin de siglo en el que en los medios de comunica-ción se imponen cada vez más los que ya Balzac denunciaba en su li-bro Les journalistes, como “les rie-nologues”, los nadólogos, los exper-tos en no decir nada, y cuando la imprecación sustituye cada vez más a la interpretación, vamos a echar mucho de menos esa luz de libertad y de afirmación que eran los artícu-los de Carlos Gurméndez.

* Conferencia no I Curso de Verán de Pensamento

Español Contemporáneo Carlos Gurméndez.

Pontedeume, 1997.

partera de las ideas, las entrevis-tas de Gurméndez eran una razón ayudando a dar a luz a otra razón. A este ejercicio se vieron someti-dos, entre otros, pensadores tan diversos como el marxista hetero-doxo Adam Schaff, el filósofo de la Fenomenología Gerhardt Funke, el humanista polaco Eugeniusz Gorski, la profesora del Seminario Teológico de Nueva York Dorothee Solle o el ex comunista francés, hoy musulmán, Roger Garaudy.

Mención aparte por su originalidad merece la serie de artículos que bajo el título “Oficio de paseantes” apareció en el suplemento de El País “Madrid” y que en consecuen-cia no pudieron leerse en el resto de España. Lejos de una guía erudi-ta, Gurméndez, manejando un im-portante acervo de datos históricos, intenta captar el alma, o más bien las almas, de la capital de España y la psicología de sus gentes. Así vemos desfilar el Madrid burgués y modernizante, el Madrid aristocrá-tico (con una interesante tipología de dos clases de aristócratas, el fla-neur, es decir el paseante en Corte, y el haragán metafísico, el que sólo busca observar el mundo), el Madrid socialista, el melancólico, el quieto y recogido, el doloroso, el románti-co y hasta el celestial y divino y el demoníaco.

Pero, sin duda, la parte más conoci-da, porque fue también la más abun-dante, son sus artículos filosóficos en el periódico. Aún manteniendo su especificidad, como señalamos más arriba, muchos de ellos se han desarrollado de forma más amplia en sus libros, con los que se siguen y entrecruzan, y en este marco es-tán siendo tratados en las distintas conferencias de este curso. Yo sólo quiero señalar que en ellos apare-ce de forma clara su personalidad libre y singular, que sin renunciar al espíritu de un sistema filosófico, no se deja encerrar en los límites de

Sin el apremio del cierre, con mo-tivo de centenarios o aniversarios diversos Gurméndez mostró tam-bién su talento enciclopédico ocu-pándose de figuras tan variadas como Avicena, Benito Espinoza, Schopenhauer, Walter Benjamín, Bertrand Russel, Teilhard de Chardin y otros muchos. Igualmente su aportación desde El País fue defi-nitiva para la divulgación en España de la obra de dos grandes exiliados José Bergamín y Juan David García Bacca.

También como enviado especial cumplió bien su tarea. En varias ocasiones se encargó de la infor-mación de actos culturales o con-gresos que se celebraban fuera de Madrid, como el congreso dedica-do a Rousseau en La Rábida, en septiembre de 1978 o los de filó-sofos jóvenes en Burgos en 1978, o en Sevilla, en 1979. En estos ca-sos, siguió las reglas del periodismo más estricto, una entradilla gene-ral sobre lo ocurrido ese día y una síntesis, hecha como sólo él podía hacerla, de las diversas interven-ciones, sin dejar que en ningún mo-mento su subjetividad se apoderase del tema tomando partido a favor de unos o en contra de otros.

Por el contrario, sus entrevistas poco tenían que ver con las que so-lemos encontrarnos en los diarios. Estarían mucho más próximas a la mayéutica socrática. Con un pro-fundo conocimiento de la obra del entrevistado, a través de una serie de preguntas decisivas, Gurméndez conseguía que el interrogado fue-ra exponiendo no sólo lo más im-portante de su pensamiento sino sus influencias, sus opiniones so-bre otras teorías próximas, opues-tas o complementarias, o sobre si es posible una Teología después de Auschwitz, o sobre la posibili-dad de entender el mundo en su totalidad. Si Sócrates describía su quehacer espiritual como el de una

T R E S F I L Ó S O F O S , T R E S P E R I Ó D I C O S : … C A R L O S G U R M É N D E Z