BERRIA-KO DISEINU TALDEA

Osasun arloan ere heteroaraua da nagusi bGinekologoarenean izandako esperientzien berri eman dute hainbat lesbianak bKexa aurkeztu du batek, aniztasuna kontuan ez hartzeagatik b 2-3

Ginekologia,heteroarauarenmenpe

Hirigintza Iruñeko Udala«kontent» da autoak erdigunetik

ateratzeko planaren emaitzekin

5Arga Bizirik Plataforma sortu dute Iruñean, «oztoporik

gabeko» ibaia aldarrikatzeko

4Ostirala

2018ko irailaren 14aIX. urtea366. zenbakia

www.nafarroa.hitza.eusnafarroa@hitza.eus

NAFARROAKOHITZA

PATRIARKATUA

2NAFARROAKO HITZA

Ostirala, 2018ko irailaren 14aAstekoa

an, eta agerian utzi zuen lesbia-

nak gutxiago joaten direla gine-

kologoaren kontsultara, gisa ho-

rretako bizipenak saihesteko,

hain zuzen ere.

Nafarroan, egun, LGTBI kolek-

tiboaren eskubideak babestu eta

bermatu nahi dituen legea bada,

eta bada, halaber, sexu heziketa-

ren garrantzia nabarmentzea hel-

buru hartu duen foru dekretua.

Hala eta guztiz ere, paperean ja-

sotako aniztasuna berdintasune-

an artatzeko protokolorik ez

dago, eta profesional anitzen for-

makuntzarik eza agerian geldi-

tzen da, kontsultetan.

«Ginekologoak ziurtzat jotzen

ohi du artatzen ari den pertsona

heterosexuala dela; egiten dizki-

zun galderek horixe islatzen

dute», berretsi du Patriciak. Ho-

rixe nabarmendu nahi du gine-

kologoarenean ezberdintasuna

markatzen dutela erraten duene-

an. Dauden aukera guztiak kon-

tuan hartu beharrean, artatzen

ari den pertsona heterosexualen

multzoan sartzen duela profesio-

nalak, hasieratik, eta, ondorioz,

pazientea dela azalpenak eman

behar dituena, behar den bezala

arta dezaten. Kontsultan, baina,

beti ez da sortzen komunikazio

hori lasai eta eroso egiteko giroa,

eta aniztasuna ez da berdintasu-

nez artatzen, ondorioz.

Olaia ez zuten behar den bezala

artatu ginekologoarengana joan

zen azken aldian, eta Osasunbi-

dean kexa aurkeztea erabaki

zuen. «Tratuan sumatzen da osa-

sun alorrean heteroaraua oinarri

duen ikuspegi bat dutela. Horixe

Edurne Elizondo Iruñea

Aniztasuna ber-

matu beha-

rrean, ezber-

dintasuna na-

barmentzen

dute, ezber-

dintasuna markatu egiten dute».

Ginekologoaren kontsultan izan-

dako esperientziez ari da Patricia.

Gizartean nagusi den hetero-

arauak osasun sistemaren espa-

rruan ere badu isla, eta, horren

ondorioz, ginekologoarengana

joatea esperientzia ezeroso, bai

eta bortitz ere bilakatzen da les-

biana anitzentzat. Lesbiana, Gay,

Bisexual, Trans eta In-

tersexualen Nazio-

arteko Elkarteak

ikerketa plazaratu

zuen 2007. urte-

Gizartean nagusi den heteroarauak osasun sistemaren esparruan ere badu isla. Osasunbidean kexaaurkeztu du lesbiana batek, ginekologoarenean jasotako arretagatik. Formakuntzarik eza salatu, etaegiturazko aldaketa eskatu du. Hainbat emakumek eman dute izan dituzten esperientzien berri.

Aniztasuna bermatzeko zain

BERRIA

3NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko irailaren 14a Astekoa

idatzi nuen nire kexan. Ez dut

profesional zehatz baten kontra

egin nahi, ez baita hori arazoa.

Egiturazko aldaketak behar ditu-

gu, paperean ez ezik eguneroko

jardueran ere aniztasuna kon-

tuan har dezaten», erran du, argi

eta garbi.

Ginekologoaren kontsultan ez

zuen horrelakorik sumatu

Olaiak. Artatu zuen profesiona-

lak ez zuen aintzat hartu anizta-

suna. «Giro ezerosoa sortu zen.

Ginekologoak egin zizkidan gal-

deretan agerikoa zen ziurtzat jo-

tzen zuela heterosexuala naizela.

Antisorgailuak erabiltzen ohi ni-

tuen galdetu zidan, eta, ezetz

erantzun nioenean, haurdun gel-

ditzeko beldurrik ez ote nuen gal-

detu zidan, modu zakar batean».

Lesbiana dela azaldu zion

Olaiak medikuari, eta paziente

guztiak heterosexualtzat hartuko

ez dituen galdetegia egin beharko

luketela erran zion. «Esan nion

hobe zela galdetzea, deus ziurtzat

jo baino lehen. Medikuak eran-

tzun zidan galdetzea bortitza izan

zitekeela. Lesbiana zarenean he-

terosexualtzat hartzea ere borti-

tza izan daitekeela esan nion

nik».

Aldarrikatzeko beharraProfesionalak heteroarauaren es-

parrutik aritzen badira, artatzen

dituzten pazienteek egin behar

dute arau horretatik kanpo direla

azaltzeko ahalegina. «Beti egon

behar dugu geure burua aldarri-

katzen», azaldu du Amaia Barre-

nak. Lesbiana da, Kattalingorri

elkarteko kide. Olaiaren eta Patri-

ciaren gisako esperientziak izan

ditu ginekologoaren kontsultan

berak ere. Gogoratu du kontsul-

tara joan zen lehendabiziko al-

dian ez ziola medikuari erran les-

biana dela. «Kontsultara joan, eta

sumatzen duzu inork ez zaituela

ikusgarri bilakatzen. Hau da, zure

errealitatea ez dago islatuta gal-

detegietan, tratatzeko moduan.

Lehen aldi hartan, ez nintzen ar-

mairutik ateratzeko gai izan».

«Nik, orain, ez dut inolako ara-

zorik lesbiana naizela esateko.

Baina, agian, ginekologoarenga-

na lehen aldiz joaten den 16 urte-

ko pertsona batentzat zaila da ar-

mairutik ateratzeko urratsa egi-

tea», berretsi du Olaiak. Eta

heteroarauaren ikuspegitik ari-

tzen den ginekologo batek urrats

hori egitera behartzen ditu pa-

zienteak, behin eta berriz.

Artatu zuten zentroan aurkez-

tu zuen Olaiak bere kexa. Nafa-

rroako Osasun Departamentua-

ren erantzuna jaso du. Irakurri

eta gero, Olaiaren sentsazioa da,

batetik, sistemak ez duela ulertu

aldarrikatutakoa, eta, bertzetik,

kontsultan izandako esperientzia

ezeroso eta zakarraren ardura be-

rari egotzi diotela. «Profesiona-

lak giro atsegin eta enpatikoa sor-

tzen saiatzen direla esan didate;

eta artatu ninduen profesionalak

uste duela gure artean ez zela ko-

munikazio eraginkorrik sortu».

Osasunbideak emandako

erantzunarekin ez da kontent

gelditu Olaia. Kattalingune zen-

troan ere salatu du gertatutakoa,

eta kexak esparru horretan egi-

nen duen bidearen zain da. «Es-

katu dudan gauza bakarra da pa-

perean hainbeste nabarmentzen

duten aniztasuna kontuan har-

tzea, benetan, eta hori lortzeko

baliabideak jartzea profesionalen

esku».

Nafarroako Hitza-k ere galde-

tu dio gobernuari gertatutakoaz.

Osasun Departamentukoek

onartu dute lesbianak artatzeko

protokolorik ez dagoela. Nabar-

mendu dute, hala ere, «salbues-

penak salbuespen, eta, benetan,

salbuespen horiek existitzen ba-

dira», zerbitzuan «sentsibilitate

handia» dagoela. Departamen-

tuak erran du ez dela egia profe-

sionalek ziurtzat ematea paziente

guztien heterosexualitatea.

Ez dira ados Olaia, Patricia eta

Barrena. «Beti ematen dute ziur-

tzat heteroa zarela». Gauza bera

erran du Erika Salvatierra sexolo-

goak ere. Ez hori bakarrik: «Sexu

heziketarik eza nabarmena da

sisteman. Ginekologoak harre-

manetaz galdetzen dizunean, pe-

netrazioaz ari da, zakil baten pe-

netrazioaz». Behin kontsultan

egin zizkioten galderak ekarri

ditu gogora Barrenak, Salvatie-

rraren hitzak entzun dituenean:

«Sexu harremanik izan ote nuen

galdetu zidan; zakilaz eta pene-

trazioaz ari zen, argi eta garbi. Ha-

serretu egin nintzen». «Sexu ha-

rremanak mota askotakoak izan

daitezke, baina ginekologoek za-

kila eta penetrazioa baino ez dute

buruan, kontsultan», berretsi du

Salvatierrak.

Infantilizatzeko joera«Lesbianen arteko sexu harre-

manak infantilizatu egiten dituz-

te, etengabe», erantsi du Lunak.

Olaiak, Patriciak, Barrenak eta

bertze hainbat lesbianek izanda-

ko antzeko esperientziak izan

ditu Lunak ere ginekologoaren

kontsultan. «Formakuntzarik

eza nabarmena da, eta, askotan,

jokoz kanpo gelditzen dira galde-

rak egiten dizkiezunean». Lunak

agerian utzi nahi izan du, batez

ere, sexu bidezko eritasunen in-

guruko informazioa emateko

profesional anitzek dituzten ga-

beziak.

Patriciak bat egin du Lunare-

kin. «Giza papilomaren birusa

kutsatzeko arriskuaz galdetu

nion behin ginekologoari, baina

ez zen gai izan informazio zehatza

emateko». Barrenak uste du gi-

nekologoaren kontsultan infor-

mazio anitz «bazter» gelditzen

dela: «Lesbiana zarela erraten

duzunean, zakil bat bagina bate-

an kondoirik gabe sartzen denean

kutsatzen ahal diren gaixotasu-

nak kanpo uzten dituzte profesio-

nalek. Horri ematen diote lehen-

tasuna, eta ez dute bertzelako in-

formaziorik ematen», erran du.

Lesbiana, Gay, Bisexual, Trans

eta Intersexualen Nazioarteko El-

karteak egindako ikerketak ere

agerian utzi zuen gabeziak nabar-

menak direla sexu bidezko erita-

sunen inguruko informazioa

ematerakoan, pazienteak lesbia-

nak direnean. Txostenak jaso

zuen, bertzeak bertze, profesio-

nalek ez ohi dutela galderarik egi-

ten lesbianek erabil ditzaketen

jostailuei buruz, ezta jostailu ho-

riek erabiltzeko eta babesteko

moduaz ere. Lunak kezkagarri-

tzat jo du lesbianen arteko harre-

manetan egon daitezkeen arris-

kuak gutxiestea. Joera hori gine-

kologia zerbitzuetatik kanpo ere

sumatzen dela gaineratu du.

«Hiesaren aurkako herritarren

batzordean, adibidez, hori gerta-

tu zait. Hiesaren aurkako borro-

kak lortu du arrisku praktikak

jartzea mahai gainean. Behin, ba-

tzordeko kideengana jo nuen, eta,

lesbiana naizela esan eta gero,

ematen zuen gure kolektiboak

inolako arriskurik ez duela».

TransbideHasieran errandako ideia nabar-

mendu nahi izan du Erika Salva-

tierra sexologoak. Sexu heziketa-

ren esparruan urrats anitz badela,

oraindik ere, egiteko. Eta, ondo-

rioz, aniztasunak ez duela izan

beharko lukeen isla osasun siste-

man. Egiturazko aldaketak eska-

tu ditu, eta esparru guztietan, gai-

nera. «Ginekologia zerbitzuak

hartzen dituzten zentroak ema-

kumeentzako zentrotzat jotzen

dituzte. Zer pentsatuko du bulba

duen gizon batek, joaten denean?

Hori ere hartu behar dugu kon-

tuan».

Nafarroako Gobernukoek ze-

haztu dute Transbide zerbitzua

jarri dutela martxan, transak ar-

tatzeko protokolo zehatzekin. As-

moa da arreta integrala eskain-

tzea, hain zuzen ere.

Nora Gomez emakume transa

da, eta Andraize zentroko profe-

sionalek artatu dute, azken hiru

urteotan. «Hasieratik erran nien,

argi eta garbi, emakume transe-

xuala eta lesbiana naizela. Duela

hiru urte ebakuntza egin nuen.

Pentsatzen dut ni bezalako anitz

ez dituztela artatuko, eta zentro-

ko kideei erran nien aukera apro-

betxatzeko, nire trans baginaren

bidez ikas dezaten».

Ahaldundutako emakumea da

Gomez. Argi du «gauzak diren

bezala azaltzea» dela arretarik

egokiena lortzeko bidea. «Nik ez

dut inolako arazorik izan. Alde-

rantziz, hagitz ongi artatu naute

beti. Mediku anitzentzat, pazien-

teak zenbaki hutsak gara. Hori

apurtzeko gaitasuna izan behar

dugu».

Ginekologoaren kontsultan,

halere, beti ez da erraza hori lor-

tzea. Horixe uste du Salvatierrak.

Egoera ezberdina izan daitekeela

pertsona batentzat edo bertzea-

rentzat. «Aurreiritzi asko daude,

oraindik ere. Gure bulba ere, tabu

baten modukoa da, neurri handi

batean. Ez dugu ezagutzen. Eta

ezagutu beharko genuke». Lane-

an jarraitzeko arrazoiak badira.

Pertsona bat, ginekologoaren kontsultan, artatzeko zain. NAFARROAKO HITZA

Aniztasuna bermatubeharrean,ezberdintasunanabarmentzen etamarkatzen dute»PatriciaGinekologia zerbitzuko erabiltzailea

«Egiturazko aldaketakbehar ditugu, papereanez ezik egunerokoan ereaniztasuna kontuan har dezaten»OlaiaGinekologia zerbitzuko erabiltzailea

«Kontsultan sumatzenduzu ez zaituztelaikusgarri bilakatzen;zure errealitatea ez dagoislatuta tratatzeko eran»Amaia BarrenaKattalingorriko kidea

‘‘Gure bulba ere tabubaten modukoa da; ezdugu ezagutzen, etaezagutu beharkogenuke»Erika SalvatierraSexologoa

«Lesbianen artekoharremanakinfantilizatu egitendituzte; formakuntzarikeza nabarmena da»LunaGinekologia zerbitzuko erabiltzailea

«Zentroko ginekologoeierran nien aukeraaprobetxatzeko, niretrans baginaren bidezikas dezaten»Nora GomezGinekologia zerbitzuko erabiltzailea

‘‘

Edurne Elizondo Iruñea

Arga ez dago kon-

tent. Gutuna hela-

razi die ibaiak

iruindarrei, Urbi-

ziko kide Fito Ji-

menezen bitartez, eta, batetik,

onartu du Santa Engraziako presa

bere urek «nahita» bota zutela

neguan, eta, bertzetik, Iruñeko

Udalari eskatu dio ez dezala kon-

pon. Arga ibaiaren aldarriak bere

egin ditu Iruñean sortutako Arga

Bizirik plataformak. Oztoporik

gabeko ibaia nahi dute, hirian Ar-

gak bere tokia eta bidea har dezan.

«Europan ibaietako oztopoak

kentzen ari dira, oztopo horiek

gabe ibaiek aurretik zituzten di-

namiketara itzultzeko aukera du-

telako; espazio bizi bilakatzen di-

relako, berriz ere», azaldu du

Arga Bizirik taldeko kide Daniel

Garciak. Argak dituen oztopoeta-

ko bat, Santa Engraziako presa,

alegia, ibaiak berak bota zuen be-

hera, neurri batean, joan den ne-

guan. Presaren erdian zulo bat

eragin du uraren indarrak, eta,

horren ondorioz, galdutako abia-

dura eta bizitasuna lortu ditu Ar-

gak, berriz ere. Arga Bizirik talde-

ko kideek argi dute presa dagoen

bezala uztea dela ibaiak behar

duena. Eta, esku hartuz gero, pre-

sa osorik botatzeko izan beharko

lukeela.

Iruñeko Udalak, baina, bertze-

lako asmoak ditu. Iruñeko alkate

Joseba Asironek erran du presa

konponduko dutela, «behin-

behinean». Asironek onartu du

Argan egin beharrekoari buruz bi

jarrera ezberdin eta argi daudela

hirian: bat presa kentzearen alde-

koa, oztopo artifiziala delako ibia-

rentzat, eta bertzea, berriz, presa

behin betiko konpontzearen al-

dekoa, «hala behar delako hain-

bat jarduera egin ahal izateko».

Alkateak erabaki du erdiko bide-

tik egitea aurrera: behin-behine-

an konponduko du, aurrerantze-

an auziari buruzko «eztabaida

sakon bat» egin eta behin betiko

erabakiak hartu ahal izateko.

Asironek aipatutako jardueren

kontua da Santa Engraziako pre-

saren inguruko auziko gakoetako

bat, Arga Bizirik plataformako ki-

deek nabarmendu nahi izan du-

tenez. Izan ere, presa konpondu

behar dela defendatzen dutenen

artean nagusi da Nafarroako

Arraun Elkartearen ahotsa. Pre-

sarik gabe, taldea «desagertu»

eginen dela erran du elkarteko

buru Alberto Garaikoetxeak,

arraunean aritzeko bertze tokirik

ez luketelako. Presa konpontzeko

eskatu diote taldeko arduradu-

nek Iruñeko Udalari, eta 5.000 si-

nadura inguru aurkeztu dituzte,

eskaera horren alde.

Arga Bizirik taldeko kideek

«zilegizkotzat» jo dute arraun el-

karteak bere jarduera garatzen ja-

rraitu nahi izatea. Konponbidea-

rekin, halere, ez dira ados. «Sek-

tore zehatz baten interesak ezin

ditugu ibaiak behar duenaren

gainetik jarri», erran du Garciak.

Europak zehaztutako bideaArga Bizirik taldeak gogoratu ditu

herrialdeko bertze hainbat presa

kentzeko auzietan gertatutako-

ak. Beran, adibidez, San Martingo

eta Endarlatsako presak kendu

zituzten, 2016. urtean. Endarla-

tsakoaren kasuan, eztabaida piz-

tu zuen proiektuak, arrantzaleek

presari eutsi nahi ziotelako, izoki-

nak harrapatzen jarraitu ahal iza-

teko.

Europatik sustatutako Irekibai

Life proiektuaren barruan kendu

zituzten San Martingo eta Endar-

latsako presak. Europan, hain zu-

zen ere, 2000. urtetik dago inda-

rrean Uraren Zuzentaraua. Espa-

rru horrek ekarri du herri

anitzetan ibaiari ezarritako pre-

sak kentzea. Irekibai Life proiek-

tuaren barruan aritu zen lanean

Nafarroako Ingurumen Departa-

mentuko Ur arloko teknikari Luis

Sanz, eta Endarlatsakoa bota zu-

tenean, argi eta garbi erran zuen

oztopoak kentzeak «on» egiten

ziola Bidasoa ibaiari.

Iritzi berekoak dira Arga Bizirik

taldeko kideak, hain zuzen. Na-

barmendu dute Nafarroako Go-

bernua Europako diru laguntzak

jasotzen ari dela presak botatze-

ko, eta, ondorioz, Iruñeko Udalari

eskatu diote gogoeta egin dezala

Argakoa konpontzeko hartutako

erabakiari buruz. Argi dute Argari

«on» egin diola Santa Engrazia-

ko presan urak berak eragindako

zuloak. Txostena osatu dute, hain

zuzen ere, eta hainbat arlo jarri

dituzte mahai gainean: paisaia,

landaretza, fauna, zaborra eta

uholdeak, bertzeak bertze.

Iruñeko Udaleko hainbat al-

derdirekin bilerak egin dituzte

jada Arga Bizirik plataformako

kideek, presa konpontzeko lanak

geldiarazteko asmoz. Garciak go-

goratu du, hain zuzen ere, Argan

obrak egiteko Nafarroako Gober-

nuak txostena egin beharko luke-

ela, lehendabizi, eta Ebroko Ur

Konfederazioak ere eman behar-

ko lukeela baimena.

Joseba Asironek proposatuta-

koari buruz, Garciak erran du

«logikoena» izanen litzatekeela

Iruñeko alkateak bultzatu nahi

duen eztabaida obrak hasi aurre-

tik egitea. «Ez du zentzurik ezta-

baida egin aurretik diru publikoa

gastatzeak», berretsi du platafor-

mako kideak. Argaren gutuna

kontuan hartzeko eskatu dio tal-

deak Asironi.

Arga Bizirik plataforma sortu dute Iruñean, hiriko udalak Santa Engraziako presakonpontzeko agertu duen asmoa salatzeko, eta oztoporik gabeko ibaia aldarrikatzeko.

Bidea eman nahi diote ibaiari

Santa Engraziako presan zuloa eragin zuen Argako uraren indarrak, neguan. IDOIA ZABALETA / FOKU

Arga Bizirik taldeko kideak, ibaiaren ondoan. IDOIA ZABALETA / FOKU

4 NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko irailaren 14aGaiak

Nafarroako ArraunElkarteak 5.000sinadura aurkeztu dituudaletxean, presakonpontzeko eskatzeko

Iruñeko Alkate JosebaAsironek onartu egin dueztabaida behar delagaiari buruz, baina lanakegin nahi ditu

Edurne Elizondo Iruñea

Helburuak betetzen

ari gara». Horixe

nabarmendu dute

Iruñeko Udaleko

arduradunek, hi-

riko erdigunea atseginago bilaka-

tzeko planari buruz. Urtebete

joan da plan hori martxan jarri

zutenetik, eta hartutako neurrien

emaitzekin «kontent» dira. He-

dabideen aurrean agertu dira Hiri

Bizigarri eta Etxebizitza zinegotzi

Joxe Abaurrea eta Herritarren Se-

gurtasunerako eta Bizikidetzara-

ko zinegotzi Itziar Gomez, Jesus

Estanga udaltzainarekin batera.

«Herritarrek izan behar dute

protagonista», nabarmendu

dute.

Abaurreak eta Gomezek hain-

bat datu jarri dute mahai gainean.

Batetik, zirkulazioak behera egin

duela. Zabalguneko karriketan,

adibidez, %70-90 egin du behera

autoen kopuruak, eta, Alde Zaha-

rrean, berriz, %50. Aita Moret eta

Jose Alonso karriketan hartutako

neurriek izan dituzten ondorioak

nabarmendu ditu udalak. Bi kale

horietatik 10.000-14.000 auto

pasatzen ziren, egunean, plana

martxan jarri aurretik. Kopuruak

%90 egin du behera Jose Alonso

karrikan, eta %87, berriz, Aita

Moret kalean.

Bertzalde, garraio publikoaren

alde egin duten erabiltzaileen ko-

puruak gora egin duela azaldu du

udalak. Batez beste, %4,5 egin du

gora garraio publikoaren erabile-

rak, hain zuzen ere. Planaren bi-

dez, oinezkoei, bizikletei eta ga-

rraio publikoari eman diete le-

hentasuna hiriko erdigunean.

Billabesen geltoki gehiago jarri

dituzte hor, eta horrek ekarri du

herritarrek zerbitzua gehiago

erabiltzea. Igoera are nabarme-

nago izan da asteburuetan:

%9,5ekoa larunbatetan, eta

%7,3koa igandeetan, alegia. Hila-

beteko bonuen kopuruak ere

egin du gora: 7.500 ziren plana

martxan jarri baino lehen, eta,

orain, berriz, 10.000.

Herritar anitzek autoa utzi eta

bertzelako garraioen alde egin

dutela nabarmendu dute udaleko

kideek, eta erdigunean hartutako

neurriek ez dutela ekarri zirkula-

zioak gora egitea eta pilaketak

sortzea hiriko bertze eremuetan.

Horixe utzi du agerian Udaltzain-

goak egindako txostenak, hain

zuzen ere. Txosten horren arabe-

ra, aparkaleku publikoen erabile-

rak ere gora egin du, erdigunea

atseginago bilakatzeko plana in-

darrean sartu zenetik: 2018ko

maiatzaren 1a bitarte, 20.810 era-

biltzaile izan zituzten aparkaleku

publikoek; 2017 osoan 20.317 izan

ziren.

Urrian, bigarren faseaIruñeko Udalak hiriko erdigunea

atseginago bilakatzeko planare-

kin aurrera jarraituko du, dato-

zen hilabeteotan. Asmoa da

urrian plan horren bigarren fasea

martxan jartzea, bertzeak bertze,

Navas de Tolosa karrikan eta Ta-

coneran. Bi espazio horietan egi-

nen dituzte bigarren faseko lanen

%85, hain zuzen ere. Obrek uki-

tuko dituzte ere Basotxoa eta Aita

Moret karrika. Basotxoan, zehaz-

ki, jada oinezkoentzat irabazitako

espazioa atontzea da helburua,

karrika hori «erakargarriagoa eta

funtzionalagoa» izan dadin. Oro

har, bigarren faseko lanen asmoa

da oinezkoentzako eta txirrindu-

larientzako espazioak hobetzea.

Hasierako aurrekontua 1,2 milioi

eurorena da.

Erdigunea atseginago bilaka-

tzeko planeko bigarren faseko la-

nak ez dira martxan diren baka-

rrak, hiriburuan. Udan, Pio XII.a

etorbideko obrak hasi ditu Iruñe-

ko Udalak ere. Pio XII.a etorbide-

ko proiektu horrek erdigunean

egindako lanei eman nahi die se-

gida, hain zuzen ere.

Etorbidea berrantolatzeko

proiektua da jada martxan den

hori. Asmoa da oinezkoei, garraio

publikoari eta bizikletei ematea

lehentasuna. Egun, autoak apar-

katzeko bandaz gain, hiru bide

ditu karrikak, norabide bakoitze-

ko. Xedea da aparkatzeko banda

bizikletentzako bide bilakatzea;

kanpoko bideak espazio malgu

eta askotarikoak izanen lirateke,

eta balioko lukete, adibidez, billa-

besen geltokiak eta edukiontziak

jartzeko, bai eta zamalanetarako

ere; gainerako bi bideak izanen

dira zirkulaziorako bide, eta haie-

tako batean garraio publikoak

izanen du lehentasuna.

Gaur egun etorbidearen erdian

dagoen espazio erdibitzaileari eu-

tsi dio proiektuak. Bidegurutzee-

tan nola lan egin zehaztea izan da

Mugikortasunerako Talde Tekni-

koko kideen kezketako bat. As-

moa da, batez ere, abia-

dura murriztea. Proiek-

tuak biribilguneak

baliatu nahi ditu, hain

zuzen, zirkulazioa lasai-

tzeko. Zehazki, sei bide-

gurutzeri eraginen diete lanek.

Oraingoak baino «trinkoagoak»

izanen dira, eta oinezkoek eta txi-

rrindulariek irabaziko dute espa-

zioa, autoen aurrean. Txirrindu-

larientzat «bide seguruak» eraiki

nahi dituzte.

Etorbideko lanen berri eman

zuenean, auzokideen kexa jaso

zuen udalak. Plataforma ere osa-

tu zuten, proiektuaren kontra. Bi-

lerak eta informazio kanpainak

eginen dituztela erran du udalak.

Iruñeko Udaleko arduradunek ontzateman dute erdigunean autoen zirkulazioamurrizteko eta garraio publikoaren aldehartutako neurrien emaitza. Uztailetik,martxan dira Pio XII.a etorbideko lanak.

Gero etaatseginagoa

Uztailean hasi zituzten Pio XII.a etorbideko lanak. Garraio publikoak izanen du lehentasuna. IDOIA ZABALETA / FOKU

5NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko irailaren 14a Gaiak

Autoen kopuruak %70-90 egin du behera Zabalgunekokarriketan, eta %50, berriz,hiriko Alde Zaharrean

RHURBILDU ETA LAULohizune Amatria

«Egin nazazuindartsu»

Supermerkatuko ilaranordaintzeko zain nen-goela, gauza bitxi batgertatu zitzaidan, au-

rrekoan. Denetarik duen dendahorietako bat da; haurrentzakojolas parkea ere baduena. Eta ber-tatik iritsi zen atentzioa eman zi-dan oihua. Haur baten ahotsa zen:«Gora bizitza!». Barregura eragin zidan aldarri-

kapen euforiko hark. Ironikoaizan zen, noski, nire barregura.Izan ere, nire erreakzioak gehia-go izan zuen inbidiatik eta triste-ziatik, poztasunetik baino. «Ja-kingo balu», pentsatu nuen.Azken uda honetan, behin bai-

no gehiagotan, haurrekin egoteaegokitu zait. Gauza politak gertatuzaizkit beraiekin; baina bizi izan-

dakoetatik bat geratu zait iltzatu-ta. Aurpegiak margotzeko margo-ekin jolasten ari ziren, bata beste-ari tatuajeak egiten. Horietako ba-tek, bost urteko mutil batek,elastikoa erantzirik zuen, eta tripaeta bularra margotzen hasi zi-tzaion laguna. Gustatuko litzaida-ke generoa aipatu gabe kontatzeagaurko istorio hau; baina, tama-lez, generoa garrantzitsua da kon-takizun honetan.«Egidazu indartsu», iradoki

zion margotzen ari zenari. Rolakerrepikatzen ari dira. Neskek pin-pilinpauxak eta bihotzak eska-tzen dituzte; mutilek spidermanedota marrazo tatuajeak. Mutilekurdina nahi dute; neskek, arrosa.Baina mutilak ez zuen amaitu.Arrazoi bat zuen: «Egin nazazu

Eta badakit ez dela guztiz gezurra;baina hura ikusita kosta egitenzait sinestea. Segur aski, txikianintzenean, nik ere egin nituenhorrelakoak. Beste askok bezala,orain ditudan jarrera, ohitura edoesaten ditudanak berriz aztertzenari naiz eta.Hezkuntza matxista jaso dugu,

eta erabat barneratuta ditugu jo-kabide horiek guztiak, baita haurhoriek ere. Beraz, kontzientziahandiagoa dutenean berdin egin-go dute haiek ere. Lehenago edoberanduago, prozesu hori biziizango dute haiek ere -badakit ezduela zertan, baina pentsatu nahidut baietz, gertatuko dela-. Etxe-an, telebistan, eskolan, kalean…ikusi dutena berriz aztertu behar-ko dute. Eta orduan, agian, ezdute hain euforiko oihukatuko«Gora bizitza!». Baina hori ez da nahikoa. Ez da

ezer aldatuko, errotik ez bada. Ezlitzateke zentzuzkoagoa izangobetaurreko moredun hezkuntzabat eskaintzea?

indartsu; horrela, neska guztiekmaiteko naute». Alarma guztiak piztu zitzaizki-

dan. Bost urteko ume batek esandu hori. Ikasi du hori. Halako ba-tean, beste haur baten ahotsa en-tzun nuen: «Bada, ez, ez zaitugumaiteko!». Zer-nolako lasaitua.Esperantza badagoela pentsatunuen; badira haurren artean an-drozentrikoa, heteronormatiboaeta matxista ez den bestelako hez-kuntza jasotzen dutenak. «Indartsu» margotzeaz amaitu

zutenean, neska bati zuzendu zi-tzaion mutila: «Indartsu nago?Maiteko nauzu?». Neskak baiez-koa erantzun zion; eta gelaren er-dian jarriz, bere gorputza erakutsizigun guztiei mutilak. Bat-batean,oihuka hasi ziren neska guztiak(maiteko ez zuela esan zuen huraere bai): «Guapo! Guapo! Gua-po!». Desodorante marka bateniragarkia nuen begi aurrean; Malumaren azken bideoklipa. Azkenaldian, gizartean aurrera

pausoak eman direla entzun dut.

Ez da ezer aldatuko,errotik ez bada; ez

litzatekezentzuzkoagoa

izango betaurrekomoredun hezkuntza

bat eskaintzea?

Irudiab Iruñea

Batasunaren pribilegioa ospatu duteErraldoiak, buruhandiak, kilikiak eta dantzariak karrikara atera ziren, larunbatean, Iruñeko Batasunaren Pribile-

gioa ospatzera. 1423. urteko irailaren 8koa da agiria, Karlos III.a Prestua-k hiriari emana. Agiri horren bidez bat

egin zuten egungo Iruñea osatzen zuten burguek. Erraldoien konpartsako kideek eta dantzariek hiriko udalba-

tza lagundu zuten, larunbatean, ohiko desfilean. Egunak izan zituen bertze hainbat protagonista: Iruñeko Orfe-

oiak eta Pamplonesa udal musika bandak kontzertu berezia eman zuten. IDOIA ZABALETA / FOKU

Gobernuak 1936ko gerrako biktimakomenduko ditu, memoriaren parkean

SARTAGUDA bNafarroako Gobernuak 1936ko gerrako biktimak etahaien senideak omenduko ditu, bihar, 12:00etan hasita, Sartagudakomemoriaren parkean. Gobernuko presidente Uxue Barkosek partehartuko du. Gobernuak nabarmendu nahi izan du biharko omenal-dian memoria historikoaren esparruan lanean ari diren talde guztekizanen dutela beren tokia. 1936ko altxamenduak eragindako errepre-sioak gogor jo zuen Sartaguda.

270ZENBAT IKASTARO EMANEN DITUZTEN CIVIVOX ZENTROETANIruñeko Civivox sareko zentroek astelehenean jarri zuten martxan kan-

paina, hasi berri den ikasturteko ikastaroetan izena emateko. Denera,

270 emango dituzte. Euskaraz eta gaztelaniaz izanen dira, eta gaiak as-

kotarikoak: musika, teknologia, ingurumena eta moda, bertzeak bertze.

Uso ehizarako postuei eraso egin dieAnimalien Askapenerako Fronteak

AÑORBE bAñorbeko uso ehizarako postuei eraso egin die AnimalienAskapenerako Fronteak, ohar baten bidez jakinarazi duenez. Zehazki,herriko zazpi postuetatik sei hondatu dituzte. Gainera, ehiztarienetxolan sartu, eta pintaketak egin dituzte, ehizaren aurka. AnimalienAskapenerako Fronteak hainbat eraso egin ditu Nafarroan, azken hi-labeteotan: bertzeak bertze, Iruñeko Zezenzaleen Klubean eta hirikoGaseko eskortetan.

«Guztiak Euskal Herriandaudela esateak pozten gaitu,baina oso garbi dugu zera delaesan beharko genukeena:etxean daudela, aske»

Bel PozuetaAltsasuko Gurasoen bozeramailea

6 NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko irailaren 14aIritzia

MUSIKA

BAZTAN Txamukos mariatxiak.

bGaur, 20:30ean, Elbeteko plazan.

BAZTAN Fan&Go.

bBihar, 23:00etan, Elbeteko plazan.

BAZTAN Doneztebeko Mendi

abesbatza.

b Igandean, 18:30ean, Bertizko

lorategian.

ESA Loic Mallie organo jotzailea.

bBihar, 19:45ean, Leireko

monasterioan.

IRUÑEA Skund DF eta

V3rtigo Rising.

bGaur, 21:00etan, Zentral aretoan.

IRUÑEA Ayax.

bBihar, 21:30ean, Zentral aretoan.

IRUÑEA Bakearen aldeko kon-

tzertua: Marwan.

b Igandean, 19:00etan, Baluarte

auditoriumean.

IRUÑEA Nicole Crespo.

bOstegunean, 20:00etan,

Kondestablearen jauregian.

IRUÑEA Gaetano Donizettiren

L’elisir d’amore opera.

bOstegunean, 20:00etan,

Baluarte auditoriumean.

LESAKA Olatz Zugasti.

bBihar, 19:30ean, Harriondoa

kultur etxean.

BERTSO SAIOAK

BERA Amets Arzallus, Alaia

Martin, Alazne Untxalo eta Iker

Zubeldia. Gai jartzailea: Ainhoa

Larretxea.

bBihar, 19:30ean hasita, kultur

etxean.

BAZTAN Bertso bazkaria:

Uxue Alberdi eta Julio Soto.

bBihar, 14:00etan, Iruritako Olari

ostatuan, eta 17:45ean segida,

Jauregiarte ostatuan.

ZINEMA

BAZTAN Emakume erraketistak

dokumentala.

bGaur, 21:15ean, Iruritako gizarte

bilgunean.

IRUÑEA Mission Blue.

bGaur, 20:00etan, Nafarroako

Filmotekan.

RUÑEA Como en un espejo.

bBihar, 19:30ean,

Kondestablearen jauregian.

IRUÑEA Ainhoa, yo no soy esa.

bAsteartean, 20:00etan,

Nafarroako Filmotekan.

IRUÑEA Sarasate, el rey del vio-

lín.

bAsteazkenean, 19:00etan

hasita, Kondestablearen

jauregian.

IRUÑEA Días de sueños.

bAsteazkenean, 20:00etan,

Nafarroako Filmotekan.

DANTZA

ATARRABIA Nafarroako Dantza-

rien Biltzarra izanen da: Iruñerria

Dantzabira. Berriozarko Txuri

Zuri taldeak antolatua da biltza-

rra.

b Igandean, 12:30ean hasita,

Udaletxe plazan. Toki berean,

13:15ean hasita, karrika dantza

herritarrentzat.

ANTZERKIA

IRUÑEA La comedia de las men-

tiras.

bBihar, 20:30ean, eta igandean,

19:00etan hasita, Gaiarren

ZANGOZA Amico Teatro: Amico

on the beach.

bGaur, 18:00etan, Vallesantoro

jauregian.

ERAKUSKETAK

IRUÑEA Eguzkia, hondartza,

itsasoa izenburuko erakusketa

kolektiboa.

bAsteazkenera arte, Michel

Menendez galerian.

IRUÑEA Marta Mendez Garatea-

ren marrazkiek osatutako era-

kusketa.

bHilaren 27ra bitarte,

Sanduzelaiko Civivox aretoan.

IRUÑEA Iñaki Bergeraren lanak.

bDatorren urriaren 14ra bitarte,

Nafarroako Unibertsitatea

Museoan.

BERTZELAKOAK

IRUÑEA Bat-Night: saguzarren

gaua. Juan Tomas Alcalde eta

Iñaki Martinez adituen hitzaldia

eta behaketa.

bGaur, 19:00etan,

Kondestablearen jauregian.

IRUÑEA Nafarroako IX. Komiki

Azoka.

bDatorren urriaren 10era bitarte,

Kondestablearen jauregian.

IRUÑEA Iñaki Gabilondorekin

solasaldia.

bOstegunean, 19:00etan,

Baluarte auditoriumean.

7NAFARROAKO HITZAOstirala, 2018ko irailaren 14a Agenda

Gure proposamena b Iruñea

Saguzarrak ezagutzeko gaua, hiriburuanSaguzarren gaua antolatu du Iruñeko Udalak, gaurko. 19:00etan hasita, animaliok hobeki ezagutzeko aukera izanen dute parte hartzaileek.

Saguzarrak hirian bizi dira, baina ikusezin izaten ohi dira gizakiontzat, gehienetan. Saguzarrei buruzko oinarrizko informazioa zabaltzeko saioa-

rekin hasiko da gaurko gaua, Kondestablearen jauregian. Juan Tomas Alcalde eta Iñaki Martinez adituak arituko dira hizlari, eta argazkiak eta

bideoak erakutsiko dituzte. Gero, inguruko karriketara aterako dira saguzarrak gailuen bidez bilatzera eta identifikatzera. JUAN TOMAS ALCALDE

eta gero, senarrarekin joan nin-tzen haren hilobia ikustera. Aran-zadiko Paco Etxeberriarekin joannintzen. Ama ere espetxean sartuzuten, 1936ko gerra piztu zenean.Ondarretan egon zen preso. Nireama maistra zen. Baina Iruñeanez zuen inoiz lanik aurkitu, ez ze-lako karlista. Haren ama bazen,karlista amorratua. Ama, berriz,komunista. Ardanatzen izan zennire ama maistra, 1919an.Gero Pasaiara joan zen?

Aitak Luzuriagan egiten zuen lan,Pasaian. Ama Pasaiara joan zenbizitzera, ezkondu zenean. Mais-tra zenez, harengana joan ziren,hauteskundeetara aurkezteko,eta Fronte Popularreko zinegotzihautatu zuten, 1936an.Zenbat denbora izan zuten pre-

so zure ama?

Ia bi urtez egon zen. Saiatu zirenni umezurztegian sartzen. Espe-

txetik atera zenean, ez zuen bereamarengana joan nahi, karlistaamorratua zelako. Ez zioten Pa-saiara itzultzen utzi, eta horrega-tik etorri zen Iruñera. Aske zego-en, baina baldintzapean. Ni amo-narekin egon nintzen amakartzelan egon zen bitartean. Go-

rriak pasatu nituen. Nik bederatziedo hamar urte baino ez nituenama preso hartu zutenean. Sena-rrak erraten zidan, bizi izandakoesperientzia gogorren ondorioz,

inguratzen nauenari so egitekogaitasun handia dudala. Lehen eznuen anitz hitz egiten, ezin nuela-ko. Begiratu bertzerik ez nuenegiten.Mendian hasi zinenean, emaku-

me gutxi aritzen ziren?

Bai. Ni lau lagunekin ateratzennintzen mendira, guz-tiak gizonak. Behin, ze-harkaldi bat egin ge-nuen, eta Lekunberrinamaitu genuen bidea.Han ezagutu nuen An-gel, gero nire senar bila-katu zena. Emakumeokezin ginen tabernetansartu. Kanpoan gelditubehar nuen, eta lagunek

atera behar zidaten edan nahinuena. Angelek bete zidan kan-tinplora behin, eta horrela ezagu-tu genuen elkar. Orhi mendirajoan ginen, utzi zigutenean.

Zergatik ezin zineten joan?

Mugan ziren mendietara ezin gi-nen joan, guardiek ez zuten uz-ten. 1947an-edo, lehendabizikozizan nuen aukera joateko. Iruñe-an autobusa hartu genuen. Nirelagunek Angeli eskatu zioten niautobus geltokira laguntzeko,goizean goiz atera behar genuela-ko, 06:00etan edo. 1953. urteanezkondu ginen. Ez genuen besta-rik egin. Goizean, 07:30ean ez-kondu ginen! Mendiko lagune-kin, amarekin eta nebarekin ha-maiketakoa egin genuen gero,Baztan tabernan. Horixe izan zengure ezkontza.Mendiko giroa anitz aldatu da?

Aldatu da anitz, bai. Ni hasi nin-tzenean, gogoan dut galtza-gona-rekin joaten nintzela mendira.Pentsa, orain inork ez luke horre-lakorik eginen! Behin, galtza-gona eta galtzerdiak jantzi nituen,baina mendian elur anitz zegoen,eta gorriak pasatu nituen. Amakerran zidan hobe nuela galtzakjantzi mendira joateko, eta halaxeegin nuen, azkenean.Pirinioa ederki ezagutu duzu.

Bai. Astero ibiltzen ginen. Angele-kin ere, hamaika txango eginakditut. Pirinio guztiak zapaldu di-tut. Gero, 50 urterekin, Mont-blanc ere igo nuen. Ikurrina txikibat eraman genuen gailurreanjartzeko. Eguraldi txarra izan ge-nuen.Asteburuan, mendia. Eta aste

egunetan?

13 urte nituenean hasi nintzen la-nean, ezkondu arte. Gortari etxe-an aritu nintzen, dendari. Gal-tzerdiei puntuak hartzen nizkien,gainera. Ezkondu ginenean, amagurekin etorri zen bizitzera.Oraingo etxea erosteko, laneanhasi nintzen, berriz ere, Kcikersetxean. Horri esker badut egundudan pentsioa. Kontua da Gor-tari etxean ez nintzela hasi kotiza-tzen lanean hasi eta berehala, bai-zik eta bikotea izan nuenean. Ho-rren berri gero izan nuen!Mendia ez duzu utzi. Gozatzen

segitzen duzu?

Bai. Mendia maite dut, eta lagu-nekin jarraitzen dut joaten. Ez dutlehengo gaitasuna, baina orain-dik banaiz mendian ibiltzeko gai.Eta maite dut. Oraindik ere gaigara ezagutzen ez genituen txo-koak ezagutzeko. Toki zoragarrianitz ditugu inguruan. Urbasa etaAndia artean, adibidez, mila urte-ko harizti bat dago. Sei emaku-meren artean ere ez gara gaizuhaitz horietako batzuen enbo-rrak besarkatzeko. Toki zoraga-rria da. Hori da mendiak duenederrena. Igandero ateratzennaiz. Zortzi edo hamar kilometroinguruko txangoak egiten ditugu.

«Belaguara joateariutzi nion aterpea itxizutenean; tristea zen»

Paquita Bretos b Mendizalea

Abuztuko azken egunean jarri zuten Belaguako aterpea berritzeko lanenlehendabiziko harria. 2020an zabaldu nahi dute, berriz ere. Han izan zenPaquita Bretos mendizalea. 91 urte ditu, eta igandero egiten du txangoa.

IÑIGO URIZ / FOKU

NAFARROAKO HITZAOSTIRALA, 2018ko irailaren 14a

Zuzendaria: Edurne Elizondo. Argitaratzailea: Nafarroako Berriak elkartea.

Mundiñu 9, Arbizu 31839 Nafarroa. Lege gordailua: SS-1517-2010

www.nafarroa.hitza.eus bnafarroa@hitza.eus

Edurne Elizondo Iruñea

Mendia izan da, eta bada, PaquitaBretosen bizitzako ardatz nagu-sietako bat (Pasaia, Gipuzkoa,1927). Kontrabandoan aritu zene-an zaletu zen. 1936ko gerrako etaondorengo urteak latzak izan zi-ren Bretosentzat. Aita fusilatu zu-ten, eta ama, berriz, preso era-man. Mendiak eman dio haizea.Kontent zaude Belaguako ater-

pea berritzeko lanekin?

Aterpea itxi zutenean, Belaguarajoateari utzi nion, hagitz tristeazelako eraikina utzita ikustea. Be-raz, orain hagitz kontent nago.Gauza handia izan da niretzat ja-kitea zabalik izanen dela, berrizere. Nik jada ezin izanen dut ani-tzetan joan, baina goza dezatelabertze mendizaleek. Pozgarria dahori.Zer da zuretzat aterpe hori?

Anitz. 1971. urtean inauguratuzuten. Egiten ari ziren bitartean,igandero joaten ginen senarra etabiok. Hasieran, asmoa zen bertzetoki batean egitea, beheko alde-an. Errepiderik ez zegoelako. Bai-na Izabatik Belaguara igotzekoerrepidea eginen zutela jakin etagero, bide bazterrean egitea era-baki zuten. 1993. urtean, moldatueta gero, berriz ireki zuten, etaurte hartan, nire senarra zenarenizena jarri zioten aterpeari, AngelOloron. Guretzat, beti izan da tokiberezia. Mendizale anitzentzat ere bai,

ezta?

Nik uste dut baietz, baduela zer-bait berezia mendizale guztien-tzat. Goitik ikusten baduzu, ater-peak kanpin denda baten itxuradu. Europatik eman dute orainaterpea berritzeko dirua, eta jarriduten baldintza horixe izan da,eraikinak bere itxura horri eutsibehar diola. Itxura horrek bakarbilakatzen du Belaguako aterpea,eta ez dute galdu nahi.Noizkoa duzu mendizaletasu-

na?

Kontrabandoan aritzen nintzengaraikoa. Amarekin hasi nintzen.Kintoan aritzen ginen. Galtzer-diak eta gisakoak pasatzen geni-tuen. Iheslariak ere laguntzen ge-nituen muga pasatzen, errepre-sioari ihes egin ahal izateko.Lehen aldiz aritu nintzenean ta-bakoa pasatu nuen. Gogoan ditutordukoak!Zer gertatu zen?

Tabakoa nire gorputzera lotu, etaberoki batekin tapatu nuen! Ta-bakoaren usaina ikaragarria zen!1936ko gerrakoak eta ondoren-

goak urte latzak izanen ziren,

ezta?

Hagitz latzak. Aita fusilatu eginzuten. Trujillon hil zuten. Ama hil

«Galtza-gonarekin joatennintzen mendira, hasinintzenean; amak erran zidanhobe nuela galtzak jantzi»

«Galtzerdiak eta gisakoakpasatzen genituenkontrabandoan; iheslariak erelaguntzen genituen»