n4=na,..

V. UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA

IRUINEA * 1.977

KIMIKA

SAILBURUA: JAZINTO ITURBE

UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA

KIMIKA.- PROGRAMA

1.— Sarrera. Gaur eguneko zientzietan, kimikaren tokia.

Kimika historian: Sistema periodikoa.

2.- Formulaketa.

3.- Formulaketa.

4.- Konposatu konplexuen kimika (I)

5.- Konposatu konplexuen kimika (II)

6.- Konposatu konplexuen kimika (III)

7.- Kimikaren hurbiltze makroskopikoa (kimikaren adar

klasikoen jatorria: Organika, Ez-organika, Analitika,

Industriala...).

8.- Kimikaren hurbiltze mikroskopikoa (atomoen eta mole-

kulen egitura).

9.- Mekanika kuantikoa eta sistema mikroskopikoetatiko

informazioa. Espektroskopia.

10.- Espektroskopia. (Jarraipena).

11.- Metaleen ekodinamika.

Arratsaldeetan, mintegiak, lanen arauera.

KIMIKA

I. tema

SARRERA

GAUR EGUNEKO ZIENTZIETAN, KIMIKAREN TOKIA

KIMIKA HISTORIAN. SISTEMA PERIODIKOA:

TARRERA

Kimikari buruzko bamar egunetako saio bat prestatzea ez da

gauza erraza; alde batetatik, gaiak berak dituen konplexu-

tasunaren kausaz I eta bestetik, hizkuntzak berak dituen zall-

tasunen kaueaz. Baina kurtsilo hau prestatzea, gArratzizkoa

eta ahantzi ezinezkoa iruditu izan zaigu, gure herriak dituen

premien erantiule izanen delakoan.

Gauza batzu ondo eginak izanen dira, beste batzu, asko, txarto.

Ondó daudenak kritika, txarto daudenak, zuzen, eta hobe egin;

helburua hau izan dadila: zientzia euskaraz egin

GAUR EGUNEKO ZIENTZIETAN, KIMIKAREN TOKIA

Zientziatzat, metodo zientifikoa darabilen guztia har nenezake.

Zientzien artean, atal oso berezi bat natur zientziak osatzen

dute, Natura zientifikoki estudiatzea da haien helburua.

Baina historian zehar, Naturaren konplexitatea, pertsona

bakar batentzat edo talde ttiki batentzat asimilagaitz diren

helburuetata heldu da, eta beharrezko espezializapen bat

gertatu izan da. Horrela, natur zientzien adarrak jaio ziren,

baina beraien arteko harremanak bereiz ezinezkoak dira,

jatorria berdina baitute. Orain, izen mix . toak dituzten zien-

tziak ere agertzen dira, jatorri amankomun horren seinalea,

hala nola Biofisika, Geokimika, eta abar.

Eta natur zientzien guztien artean, zein da kimikaren tokia7

Kimikaren tokia, hain zuzen, estudiatzen dituen gaiek ematen

dute, eta kimikaren estudiatzeko gaia zera da: erreakzio ki-

mikoa. Hots, kimika beste zientzia guztietatik bereizten duen

karakteristika lan edo estudio eremua da, erreakzio kimikoa

eta berarekiko erlazionaturik dauden gai guztiak, halegia.

Gaur egun, kimika ezin daiteke isolaturik estudia, batez ere

fisika eta biologia izeneko zientzietatik. Fisikak materiaren

ezagumendua eskaintzen du; biologiak, Naturaken parterik ga-

rrantzitsuenak dituen aldatzeko erak, eta abar.

Erreakzio kimikoa, zer da ? Prozesu dinamiko bat, zeinean

propietate fisiko karakteristikoak dituen produktu batzuta-

tik partituz, beste propieLate fisiko desberdinak dituzten

produktuetara heltzen garen. Horrela, kimikoak, materia bere

aldakortasunean estudtatuko du.

4

KIMIKA HISTORIAN.

Naturaren estudio zientifikoa grclegoek hasi zuten, eta inter-

pretapen bat baliatuz materiaren egiturari buruzko zenbait

teoria zabaldu ziren. Ezagunena, gaurko zientziatik hurbilen

dagoelako, Demokritoren teoria atomikoa da. Teoria honen arau-

era, materia partikula ttiki eta zatigaitzez osatuta dago, par-

tikula guztiak berdinak izanik eta materiaren arteko desber-

dThhasunak dentstate eta taldekatze kontuak izanik.

flend 2:,.kntan, materiaren ezagupen zientifikoa ez zen aurrera-

tu, nahiz eta arabeen bidez kimika praktikoaren ezagumendua

oso handis enin zen. Helburu zientifikoa ez zuten

lrren, --har±i filosofala aurkitzen saiatzen omen

saio eta errore prozesuak direla medio, substantzia asko puri

fikatu edo sintetizatu zuten, eta laborategi moderno batetan

erabiltzen diren tektika beraiek lortu zuten. '

XVIII. mendean, ontziklopedisten zekartzaten pentsamoldeak

ziPntzietara arilikatuak izan ziren, dogmatismoak apurtuz eta

lnne ziontifikoak lortuz.

Denbora berean, matoria osatzen zuten atorpoen bilakuntza zen

gar-antzitsua; alkimisten ondorengoek, materiaren @intaesen-

tzia lortu nahiean, elementu xinpleasko topatu zuten. Hala eta

guztiz ere; xinpletzat substantzia asko hartu ziren, hala nola

sosa, ura, eta abar.

5

XIX. mendear9n hasieran, materia esatzen duten elementuen kla-

sifikapenerako lehen oinharria jartzen da: teoria atomikoa.

6

TEORIA ATOMIKOA

1800.ean, John Dalton ingeles kimikariak, ordurarte egin

ziren lene experimentaleetan oinharrituz --Lavoisieu, Proust,

eta abar--, teoria bat altxatu zuen; teoriaren atal* hauk dira:

. Substantiiak nartikula zatigaitzez osoturik daude.

. Substantz-;_a baton atomoak elkar berdinak dira.

. Atnmo 2 erroakzie kimike batetan sar d-itekeen prnterik ttikie-

np

. Mol p kula substantzia haten narterik da, substantzia

hor-Pn propietateak kontserbatuz.

. Flom ntu baten partikulak atomo berdinez konposaturik daude.

Baur reun,tr, nria hau nnhartuta dago, salbuespenak salbu, orduan

p zagutzen PZ ziren zenhait gauza sartu beharke hailirateke,

isntopnak bigarren nuntuan, adibidez.

ST:2TEU; PLRIYDIKCA

Tberia atomikoaren arrkasta bornhlakna zen. Elpmentuen

klasifikatzba mend p erdi bateko zientifiko askoren helburua

2:_zangi n znn.

l'2 n .ean, DCftJ-, rPinnr--k znnbat r1Pmentu hirunaka klasifika

zit pL e p la prdiko olnmentuaren pisua alboko elemen-

turn hatezbeste pisua izanik:

7

Kidro, Bromo, Iodo

Sufre, Selenio, Telurio

Kaltzio, Estrontzio, Bario

Newlands-ek zortzikoeteen legea aurkeztu zuen. Beraren araue-

ra, elementuak pisuarekiko ordenatuz, propietateak errepikatu

egiten dira. gaina hau soilik kaltzinaron tokiraino (20. toki-

raino) eriazta zitekeen.

1869.ean, Modeleiev-ok p tP Meyer - ek, k berc aldetik, e l e-

mentuen masaren arauera, rlum'crnturn t,ula bat rgitoa lortu

zuten; taula honi, "elemen-lern periodoen stema" deitzea ho-

be, taularen egitura izen honr* hohe azaltzen baitu, "sistema

periodiko" izen arruntak bano.

Taula ez zen berehala onhartua. Hutsune asko zituen, hidroge-

noak ez zuen leku fixurik, zenbait p lementu bikote, ordenatze

legearen arauera elkartrukaturik aurkitzen ziren, gas nobleek

ez zuten tokirik, eta abar. Baina zailtasun gehienak gaindi-

tuak izan ziren, elementu asko deskubritu ondoren eta ordena-

tze prozedura Moseley-ren legna segittIz egin , zenean, hots, ma-

sa aomikoaren arauera baino numero atomikoaren arauera.

Orain, aurrean duzun forma horetan aurkitzen da beti.

Uste dut elementuen euskal izena diskutitzeko toki egokiana

hau dela. Datozen mintegietan, elementuek elkar konbinatzean

sotzen dituzten konposatu moetah ikusiko dira, formulaketa

sistema osotuz.

\J v k VkUt

T ittr 1/4r vii O.

4

Hydrogen

HetieCurn

21 Perlodic Table of Elements

11 12 14 16 19 20

Liiithi.,„

BeBeryll:um

BBoran

CCarbon

NNitropen

OOxygen

FFluorine

NeNeon

3 46 7 8 9 10

28 31 32 35•5 40223 24

Na Mg AI Si S C1Chl.:rIne

ArArpon

Sodiurn Magnesium Aluminiurn Sillcon Phosphor Sulphur

11 12 13 14 15 16 17 18

39 40 45 48 51 52 55 56 59 59 64 65 70 75 79 80

"

84

K Ca Sc Ti V Cr Mn . Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br KrPotas sium Calciu rn Scandium T i ta nium Vanadium Chromlum Manpa nese Iron Cobalt Nicad Copoer Zinc Gallium Gernmniurn Amenic Selenium Bromine Krypton

3619 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

85•5 88 89 91 93 96 98 101 103 106 108 112 115 119 122 128 127 131

Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd. In Sn Sb Te Iledine

XeXanon

Rubidium Strentium Yttrium Zirconivm Niebtum Malybdenum Teehnetium Ruthenium Rhodium Patladium Stiver Cadmium Indium Tin Anttmony Tetturium54

37 38 39 40 41 42 43 44 • 45 46 47 48 ' 49 50 51 2 53

133 137 139 178•5 181 184 186 190 192 195 ' 197_.„ 201 204 , 207 209 210 210 222

Cs Ba La Hf Ta W Re Os 1r Pt Au Hg T1 Pb Bi Po AtAslatine

RnRadon

Castum Barlum Lardhanum Hafnlum Tantalum Tungsten Rhenium Osmium kidlum Platinum Gold blercury Thalfium Laad Bismuth Polonium

55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 • 82 83 84 85 86

223 226 227

Fr Ra AcErancium Radtum Actinium

87 88 89

139

Lalanthanum

140

CeCarium

, 141

PrPraseodymium

144

NdNeedyndunt

147

PmPromethturn

150

SmSamarlem

152

EuEurap:um

157

Gdcadahmum

159

TbTerbium

162.5

DyDrirmosiurn

165

HoHohnium

167

ErErbium

169

TmThuIlum

173

YbYtterbium

175

LuLutatlum

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71

227 232 231 238 237 242 243. 247 247 251 - 254 253 256 254 257

Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No LwActinium Thenum Proloattinium Uranium Neptunlum PhrtOntum Arnericlurn Curium Berketium Caiiforhiurn Einsteinium Eermium Mendalav4um Nobehuns laturenctum

89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103

00

9

Aktinio Germanio Plutonio Iterbic

Aluminio Urre Polonio ILrio

Amerizio Hafnio Potasio Zink

Antimonio Helio Prascodimio Zirknnio

Argon Hoalmio Prometin

Artseniko Hidrogeno Protoaktnio

Astato Indlo Radio

Bario Iodo Radon

Berkelio Iridio Ronio

Berilio Bu:dina Rodio

Bismuto Kripton Ruhidio

Boro Lantano Rutonn

Hromo Rerun samario

Kadmio Litic Eskandic

Kaltzic Lawrentzio Selenio

CalifornLo Lutezio Silizio

Karbono Magnesio ZiLar

Zerio Mendelevio Sodio

Zesic Manganeso Estrontzio

Kloro Merkurio Sufre

Krcmo Molibdeno Tantalo

K balto Neodimio Teknezio

Kobre Neon Teluro

Curio Neptunio Terbio

DisProsio Nikel Talio

Einstenio Niobin Torio

Erbio Nitrogeno Tulio

Europio Nobelio Estainu

Fermin Osmio Titanio

Fluoro Oxigeno Wolframio / Tungsteno

Frantzio Paladio Uranio

Eadolinio Fosforo Banadio

nnlio Platino Xenon

KIMIKA

2. Tema

FORMULAKETA

Kimika ez—organikoa

Kimika organikoa

Konplexuak

Polimeroak

10

•Formulaketa hasi bainb lehen, ohar batzu egitea komenigarri

da.

Ez da inon ere nomenklatura fixu eta betirako bat.

IUPAC

Chemical Abstracts

Etxe komettzialen katelogoak

eta beste zenbait erakundek bere arau propioa ditu,

eta ia htilero nomenklatura berri baten proposaketa en-

tzuten edo irakurtzen da.

. Hizkuntza zientifikoa finkatuta duten hizkuntzek ere gauza

asko era askotara esaten dute. Ez dago era akademiko bat.

. Hala eta guztiz ere, izendegia nahaspilotsua izan daitekeen

arren, formulaketa ia mundu osoan berdioa'da.

. Hemen gauza asko ahantziko zaizkit, eta asko ere soberan

egonen dira. Soilik usadioak ukanen du azken hitza.

. Izendatzea eta formulaketa kimika easkaraz egiten dugunok

egin behar dugu.

1 1

KIMIKA EZ—ORGANIKOA. NOMENKLATURA

Jakina denez, kimikaren nomenklatura bi zutabeetan datza:

hidrogenoarekiko erlazioa p eta oxigenoarekiko eriazioa.

Arbitrarioki, hidrogenoari 1 balentzia ematen zaio

(batzutan lz 1, bestetan, —1) eta oxigenoari —2 (peroxi-

doetan eta oxigeno libroaren kasuan izan Rzik).

Beti bezala, norma batzu daude:

. Metaleak, oxigenoarekin konbinatzerakoan, pos'tiboki karga-

tzen dira.

. Elementu konbinatu—gabeak edo atomo batez konposaturiko mo-

lekulak 0 balentzia dute (Cu, 03...).

. Gas nobleek 0 balentzia dute.

. Ez—rietaleek, oxigenoarekin konbinatzerakoan, negatiboki

kargatzen dira.

. Metaltasuna erlatiboa da, hots, atomo batek duen inguruak

metale edo ez metale bihurtzen du.

..Formulak idazterakoan, lehen tokian elementu metalikoena.

. Formularen izena, formula idatziaren ordenan irakurriko da.

. Ahal den guztietan, formulak sinplifikatu egin behar dira.

. Sistema periodikbak substantzien balentziak ematen ditu.

Beti "talde" esaten denean, sistema periodikoen taldeei

erreferituko gatzaizkie.

12

Kimika ez-organikoaren formulaketaren eskema:

OXIDOAK

(rnetaleak

oxigenoa)

HIDROXIDOAK

13

GATZAK

ANHIDRIDOAN

(ez-metalaaki

oxigenoa)

AZIDOAK

Ez-metaleak

hidrogenoa

Hauetaz gain ondoko hauk ikusiko ditugu:

HIDRUROAK

PEROXIDOAK

GATZ AZIDOAK

GATZ BASIKOAK

GATZ BIKOTTZAK.

KROMOAREN KASUA

MANGANESOAREN KASUA

OXIDO BIKltlITZAK

AZIDO ETA GATZ HALOGENAT!JAK

ERRADIKALE BATZUREN IZENAK

TIOAZIDOAK

FOSFOROAREN KASUA

AZIDO BEREZIAK

14

HIDROGENO 1 METALEAK HIDRUROAK

Trantsizio metaleak hidruro ez-estekiometrikoak ere forma di-

tzateke.

I. Taldea.-

Litio hidruro

NaH Sodio hidruro

KH Potasio hidruro

RbH :

CsH :

FrH :

CuH :

AgH

AuH :

II. taldea.—

BeH2Beriolio hidruro

MgH 2Magnesio hidruro

CaH2

SrH2 :

BaH2

RaH2 :

ZnH2

CdH2 •

HgH 2 •

III. taldea.—

A1H3 : Alumio hidruro

BH3 : Boro hidruro (eta hidruro arraro asko ere ematen

ditu: Boranoak)

15EZ-METLEAK 1 HIDROGENO -- AZIDOAK

Arau hau ez askotan betetzen; hain zuzen, IV. eta V. taldeetar

dauden ez-metaleek ez dute betetzen, izen bereziak dituzten

konposatuak emanik.

IV. taldea.-

P • Berun hidruro (Beruna metale baita)bH 4 .

SiH4 : Silano'

CH4 : Metano

V.- Taldea.-

NH3 : Amoniako

PH3 : Fosfamina

AsH3 : Artsenamina

SbH • Estibamina3

VI.- Taldea.-

H 0 : Ur2

H S Azido sulfhidriko2

H2Se: Azido selenhidriko

H2Te: Azido telurhidtiko

VII.- Taldea.-

H 2 F 2 : Azido fluorhidrikn

HC1 : Azido klorhidriko

HBr Azido bromhidrik

HI : Azido iodhidriko

OXIDOAK ETA ANHIDRIDOAK

Oxigenarekin frmatzen diren konpasatu binarioek bi izen

desberdin dituzte: metaleekin formatzen badira, OXIDOAK,

ez-mealeekin formatzen badira, ANHIDRIDOAK.

Desberdintasuna zera da: oxidoek urarekin hidroxidoak (basi-

koak) formatzen dituztela, eta anhidridoek, aitzitik, azidoak

(azidoak, beraz). Hala eta guztiz ere, konposatu oxigenatu

batzu uraraldn erreakzionatzerakoan, azidoen edo basen pro-

pi g ta'eak ukan ditzakete, inguruaren arauera.

Hdrretaz aparte, oxigenoarekin konbinatzerakotan, zenbait

nlementuk balentzia bat baino gehiago ukan ditzakete.

Eskemati'-oki, honela errepresentatzen dira:

Taldea o I II III IV V VI VII VIII

Oxide-

noare-2 3 2 1 2 1 0

kiko

-nelaeta eta 4 3 4 3 eta

besp esp esp

5 6 5tzia

7

16

17

MLTALE OXIGU17 OXIDD

Oxido guztien formula honela idazten da:

(METALE)(0XIGENO)

Izendatzea ere ordena berdEbnean joanen da:

METALE OXIDO

Arau orokorrak l izAnak jartzeko hemen doaz.

Oxido bakarra duten metaleak honela izendatuko dira:

METALF - OXIDO

Oxido bat baino gehiago formatzen duten metaleekin, izendatze-

ko bi era daude:

a) Soilik metaleek bi oxido formatzen dituztenean

. balentzia baxuena duten oxidoak

METALE-OSO OXIDO

bakntzia altuen dutEn oxidoak

METALE-IKO OXIDO

(kasu bietan -050 eta -IKO atzizkiak metalearen

izen latinoari gehizten zaizkio.

b

Edonolako oxido metalikoeiban:

Parentesi artean metalearen balentzia numero erroma-

notan jartezen da:

METALE (Bal) OXIDO

18

Ia taldea.- (Soilik j 1 bwlentzia)

Li20

Na20

K20

Rb20

Cs20

Litio oxido

Sodlo oxido

• Potasio oxido

IIa taldea.- (Soilik 4 2 balentzia)

Be0 : Berilio oxido

MgO Magnesio oxido

Ca0 Kaltzio oxido

Sr0

Ba0

Ra0

IIIa taldea.— (Soilik 1 3 balentzia)

Sc203•

• Eskandio oxido

Y203

Itrio oxido

La203 : Lantano oxido

IVa taldea.— (normalki 4- 4 balentzia. Titanioak 4- 3 eta

1 2 ere ukan ditzake. Balentzia arraroak ereegon daitezke)

TiO :. Titanio (II) oxido

Ti203 •

. Titanio , (III) oxido

Ti02Titanio (IV) oxido

Zr02Zirkonio oxido

Hf02 : Hafnio oxido

Oso_oso arraro_den hafnioaren 1 3 balentziaz ari nahi

izan badugu, honela jarriko genuke:

Hf203 : Hafnio (III) oxido

Balentzia bakarra duten elementuekin, nahiz eta beharrezkoa ez

izan, balentzia parentesi artean jartzen da ere, batez ere

19

metaleori ezezaguna edo ohizkoa ez denean. Horrela

Zr0 2 Zirkonio (IV) oxido

ere ikus daiteke. Kasu hau ez da gertatzen, adibidez, Kaltzio-

arekin edo beste metale eza g uhOcin• Ohar honek balentzia ba-

karra duten metale guztientzat balio du.

Va taldea.- v-ak, normalki, 51 4. 4, 4. 3, 4- 2

Nb ak, normalki, 4, 5, 3.

Ta-ak, normalki, l 5, 4- 3:

V 0 : Banadio (V) oxido (edo banadio pentoxido)2 5

VO2•

. Bamadio (IU) oxido

V203 : Banadio (III) oxido

VO •.

Nb 0 : Niobio (V) oxido (edo nibiko oxido)2 5

-

Nb203 : Niobio (III) oxido (edo niobioso nxido)

VIa taldea.- Cr-ak,normalki, 4- 6, 1 3, 4. 2.

Mo-ak, normalki, s 6, 4. 5, 1 4, 13.

W-ak, normalki, 4- 6, 4. 5, 4- 4, 4.3.

Cr0 3 : Kromo (VI) oxido

Cr2 0 3

• Kromo (FII) oxido (edo kromiko oxido).

Cr0 : Kromo (II) oxtdo (ed'o kromoso oxido)

Mo0 3 : Molibdeno (WI)

Mo2 0 5

• Molibdeno (V) oxido.

UIIa taldea.- Mn-ak, norTalki, 4- 7, 4- 6, 4; 3, 4-2

Tc-ak, normalki, 4- 7, 4. 4

Re-ak, normalki, 11 7, 4- 4, 1 3

Talde honetan, metalerik garrantzitsuena manganesoa da.

Beste b$ak, batez ere teknezioa, oso arraroak dira.

ZU

Mn207 : Manganeso (VII) oxido

Mn03: Manganeso (III) oxido

Mn0 : Manganeso (IV) oxido (edo maimgrieso bioxido)2

Mn203 : Mangan g so (III) oxido (edo manganiko oxido)

Mn0 : Manganeso (II) oxido (edo manganoso oxido)

UIII.- Taldea.- Fe-ak, normalki, 1 6, 4- 3, 4.

Ru-ak, normalki, 4. 7, 1 6, 4.4, 4.3, 2

Os-ak, normalki, 8, 4.6, 4.4', 4.3, 1. 2

Co-ak, normalki, 1 3, 1- 2

Rh-ak, normalki, 4- 3

Ir-ak, no malki, 4- 4, 13

mormalki, 4- 2, batzutan

Pd-ak, normalkii 1 4, 4- 2

Pt-2k, normalki, 4- 4, 4- 2

Fe03: Burdina (VI) oxido

Fe203: Ourdina (III) oxido (edo ferzdk® oxido)

Fe0 : Burdina (II) oxido (edo ferroso oxido)

Co203: Kobalto (III) oxido (edo kobaltiko oxido)

Co 0 : Kobalto (II) oxido (edo kobaltoso oxido)

mi0 : Mikel (II) oxido (edo nikeloso oxido)

2Pt0 : Platino (IV) oxido (edo platiniko oxido)

Pt0 : Platino (II) oxido (edo platinoso oxido)

Ib taldea.- Cu-ak, normalki, 1 1, 4- 2

Ag-ak, normalki, L 1

Au-ak, norma llki l 4- 1, 4- 3

Cu20 : Kobro (I) oxido (edo kuproso oxido)

Cue : Kobre (II) oxido (edo kupriko oxido)

Ag 2 0 : Zilar oxido (edo Zilar (I) oxido)

Au20 : Urre (I) oxido (edo auroso oxido)

Au203

: Urre (III) oxido (Edo auriko oxido)

2

1 1 [3 t aid e a.-

Zn-ak, normalki, 4. 2 21

Cd-ak, normalki, 1 2

Hg-ak, normalki, 1 2 (eta batzutan 1 1)

ZnO : Zink oxido (edo Zink (II) oxido)

Cd0 : Kadmio oxido (edo Kadmio (II) oxido)

Hg0 : Merkurio (II) oxido (edo merkuriko oxido)

Hg 20 Merkurio (I) oxido (edo merkurioso 6xido)

IIIb taldean dauden metaleen oxidoak.-

Al-ak, normalki l L 3 (oso arraroa 1)

Ga-ak, narmalki, 4. 3 (arraroa 4 1)

In-ak, normalki, 4 3 (batzutan, 4 1)

Tl-ak, normalki, 4 1 (batzutan, 4 3)

Al203 : Aluminio oxido (edo alumihio (III) oxido)

Ga203 : Galio oxido (edo Galio (III) oxido)

In 0 • indio (III) oxido2 3 •

T120 : Talio (I) oxido (edo talioso oxido)

T1203 : Talio (III) oxido (edo taliko oxido)

IVb taldean dauden metaleen oxidoak.-

Ge-ak, normalki, 4 4, 4 2

Sn-ak, normalki, 4 4, 4- 2

Pb-ak, normalki, 4- 4, 4- 2

Ge02 : Germanio (IV) oxido (edo germaniko oxido)

Ge0 : Germanio (II) oxido (edo germanioso oxido)

Sn02 : Estainu (IV) oxido (edo estaoniko oxido)

SnO : Estainu (II) oxido (edo es t ahnoso oxido)

Pb02 : Berun (IV) oxido (edo plumbiko oxido)

Pb0 : Berun (II) oxido (edo plumboso oxido)

Sb 203 : An',-,imonio (III) oxido (edo antimonioso oxido

edo antimonioso anhidrido)

Sb 0 : Antimonio (V) oxiJo (edo antimoniko oxido2 5

edo antimoniko anhidrido)

Ub taldean dauden metaleen oxidoak.–

5b –ak, normalki, i 1, l 3, 4. 5

Bi–ak, normalki, 4- 2, 1 3, 4- 4, 1 5

Sb2: antimonio (I) oxido°

22

3in : 'lismuto (II) oxido

Qi 20 3 •

0i0 :2

?i 2 0 5 :

VIb tald,-Tan dagoen metalearen oxidoak.–

Polonioa da bakarra, eta berau oso arraroa, erradioakti-

bcq batta. Konposatu gutti estudiatu ahal izan dira, eta

ikusi denetik, balentziarik garrant7itsuena i 4 da

Po02 : Polonio (IV) oxido

exidoetan oso biziki parentesi arteko nomenklatura gomendatzen

da, beste guztiak oso nahasgarriak izanik.

23

ANHIDRIDOAK

Konposatu hauk honela daude osoturik

LZ-METALE OXISENO

Anhidridoek osatzen duten ez-metaleek balentzia bat edo batzu

ukan ditzakete. Hori nomenklaturan ere sartu beharko da. Balen-

tzia bakarra duten ez-metaleekin ez dago problemarik:

EZ-METALE ANHIDRIDO

egitura betetzen dute.

Baina balentzia bat baino gehiago gerta daitekeenean, ez-meta-

learen izenari aurrizki edo/eta atzizki jarri behar ohi

zaizkio, araua hau izanik:

Ez-metalearen balentziak 1 2, 4- 4, 4- 6 direnean, anhidridoetan

ez-metalearen izena honela doa:

1 2 : HIPO- ez-metalea -050

4- 4 • ez-metalea -050

4. 6 : ez-metalea -1K0

Ez-metalearen balentziak , 4- 1, 4- 3, 4- 5, 1 7 direnean, anhi-

dridoetan ez-metalearen izena honela doa:

4- 1 :

HIPO- ez-metalea -050

4- 3 :

ez-metalea -030

4- 5 :

ez-metalea -IKO

J: 7 •

PER- ez-metalea -IKO

24

IIIb taldean dagoen ez-metalearen anhidridoa

B-ak j 3 balentzia du

9 2 0

•! Bbro anhidrido (hatzutan boro oxido ere deitua) 3

IVb taldean dauden ez-metaleon anhidridoak

C-ak 1 2, 44 balentziak ditu

Si-ak 4. 4 balentzia du

CO Karbono monoxido (salbuespen bat 0‘,,)

CO : Karbono anhidrido (edo karboniko anhidrido2

Si02: Silizio anhidrido

Vb taldean dauden ez-metaleon anhidridoak

N :

P

As:

1

4-

1;

1,

1 1

4-

4.

4-

2;

3,

3,

1

1

4-

3,

5

5

4- 4; 4 5

dutenak izen arraroak dituzte)

N0 : Nitriko oxido

N0 4nitrogenoparoxido edo nitrogeno tetroxido edc2

Nn2 : nitrogeno bioxido

N20 Nitroso oxido

N20 : Nitroso oxido (edo hiponitroso anhidrido)

N 20 3 : Nitroso anhidrido

N205 : Nitriko anhidrido

P2

O : Hipofosforoso anhidrido

P203 : Fosforoso anhidrido

P205 : Fosforiko anhidrido

:2°33Artsenioso anhidrido

A

As205: Artseniko anhidrido

As20 : Hipoartsenioso anhidrido

Sb 20 3 : Antimonioso anhidrido

56205: Antimoniko anhidrido

edid karbono bidxido)

25

VIb taldean dauden ez-metaleen anhidridoak

0 (ez da kontatzen)

4, 1 6

6

4, 46

SO Hiposulfuroso anhidrido

S02 : Sulfuroso anhidrido

S03

Sulfuriko anhidrido

Se02 : SelenicSoanhidrido

5e03 : Seleniko anhidrido

Te0 : Hipotelurioso anhidrido

Te02 : Telurioso anhidrido

Te0 3 : Teluriko. anhidrido

VIIb taldeko elementuen anhidridoak

(Fluoroa oxigenoa baino elektronegatiboago denez, oxigeno-

aren aurrean negatiboki konportatzen da, eta ez positibo-

ki, beste elementu guztM3k bezala. Horrela, 0F2 eratako

konposatu arraroak lortzen dira. Ez gara gu orain hauekin

sartuko)

Cl 1 1, + 3, 4-5, 1 7

Br 4- 1, 4- 3: 4- 5,4-

I 1 1, 4- 3; 1 5, 7

C120 : hipokloroso anhidrido

C1.203 : kloroso anhidrido

C1205 : kloriko anhidrido

C1 2 0 7 : perkloriko anhidrido

Br20 : hipobromoso anhidrido

Br203 : bromoso anhidrido

Br205 : bromiko anhidrido

dutenak ez diraizan egiaztatuak

S 1 2, 1

Se 1- 4, 4.

Te 4 2, 4

26

Br207 : perbromiko anhidrildo

I20 : hipoiodoso anhidrido

I203: iodoso anhidrido

I205

: iodiko anhidrido

3 20 7: periodiko anhidrido

0 taldean dauden gas nobleek zenbaiz konposatu forma ditzate-

kn oxigPnoarekin, baina nomenklatura ez dago standardizaturik

Oxigenoak, oxidoak eta anhidridoak aparte, metaleekin beste era

batetako konposatuak forma ditzake, peroxidoak halegia.

Hauen karaktetistika aurrerago ikus g.ko da.

27

HIDROXIDOAK

Hidroxidoak oxidoei ura gehitzean lortzen diren konposatuak

dira. Basikoak dira, eta metalearen balentzia bezainbeste OH

talde egon arte ur molekulak gehitzen dira. Posible bada ,

formula sinplifikatu egiten da.

Nomenklatura oxidoen berdina da l baina oxido hitzaren tokien,

hidroxido hitza jarriz.

Beraz,

Balentzia bakarra duten metaleekin,

METALE HIDROXIDO

Balentzia bat baino gehiago dutm metaleekin

a) soilik bi balentzia dutenean:

(Baxuen) METALE -050 HIDROXIDO(iaen latino)

(Altuen) METALE -IKO HIDROXIDO

b) beti

METALE (Bal) HIDROXIDO

Adibidez,

LiOH : Litio hidroxido

NaOH : Sodio hidroxido

Be(OH) 2 : Berilio hidroxido

Sc(OH) 3 : Eskandio hidroxido

14.0H) 4 : Titanio (IV) hidroxido

V(OH) 5 : Banadio (V) hidroxido

Cr(OH) 3 : Kromo (III) hidroxido (edo Kromiko hidroxido)

Mn(OH) 2 : Manganeso (II) hidroxido (edo manganoso hidro-

xido)

Fe(OH) 3 : Burdina (III) hidroxido (edo ferriko hidroxido,

Pt(OH) : Platino (II) hidroxido (edo platinoso hidroxido)2

Zn(01-) 9 : Zink hidroxido

Al(PH) : Aluminio hidroxido

Pb(OH) 9 : Berun (II) hidroxido

Sh(ON) 5 : Antimoni6 (V) hidroxido

Homen ere, oxidoen kasuan bezala,parentesi arteko nomenklatu-

ra gomen2datzen da.

28

AZIDOAK

29

Hidruro azidoetaz aparte (h ts, hidrogeno 1 ez—metale) beete

era batetako azidoak ere ba daude, oxigenoa duten azidoak,

halegia. Azido hauk anhidridoei ura gehituz formatzen dira.

Normalki, anhidrido molek(iila batek ur molekula bat gehitzean

formatzen dira. Batzutan, bi edo hiru ur molekula gehitzen

dira, eta beste batzutan bi mo l_skula anhidrido parte har de-

zakete,

Nomenklatura segitzeko, anhidridoena segituko dugu, hots, EL-

tema peri, , dioaren taldena.

IIIb taldea.— Boroaren kasua

Boroaren kasua arraroa da:

B203

4. H2H2

B2

04 HBO

2B o 1 2H 2 0 H4020„3 2 3

8 203 3H2n H3B°3

2B 0 H 0 H2

B4

072 3 • 2

azido metaboriko

azido piroboriko

azido ortoboriko

azido tetraboriko

Hautaz aparte, poliboratoak ere forma daitezke:

5O203 1 H

20

H2210016---- "S azido pentaboriko

eta abar

Azido metaborikoa, polimerizaturik aurki daiteke:

3(HB02) (HBO2

)3

IVb taldeko anhidridoen azidoak

C0 : ez du azidorik formatzen

CO2 H 2

0 H2CO

3 azido karhoniko

Si02

H20 H

2SIO

3 azido (edo metasiliziko)

30

Silizearen kimika oso konplikatua da, Beren nomenklaturan e,

gara sartuko Sâilik salbuespen bat:

Si02 4 2H

20 H

4SiO

4azido ortosiliziko

Si delakoak ur molekula asko har ditzake, Si02

.xH2

0a2

silize-gel formatuz.

Azido polisilizikoak ere forma daitezke

25i0 2

35i02

43H20

42H2

@

H6Si

207

H4Si

308

azido disiliziko

azido trisiliziko

Vb taldea

N20 4 H

20 H

2N20

2--- HNO azido hiponitroso

N203

4- H2

0--- HNO2 azido nitroso

N205

HNO3azido nitriko

NO 4 H2

0 H2N8

2--------- azido hidronitroso

FosBoroak, artsenikoak eta ntimonioak bat, bi edo hiru ur mole-

kula gehi ditzakete, hiru azio moeta formatuz:

1 mo1ekula : azido meta

2 molekula : azido piro

3 moleku'a : azido orto

"orto" aur-izk±th kon daiteke, zeren, normalki anhidridook hiru

molekule nehitzen dituztenez, azido mormalak orto baitira.

P 03

1 H20 H

2P20

4 ---- HP0

2azido metafosforoso

P 03

2H20 H

4P2

05 azido iirofosforoso

P 7 0 3 4 3H 2 0 H P 06 2 3

H 3 PO 4

azido (orto)fosforosp

P 02 5

4- H,0 H2P206 --- 'HP0

3azido metafosforiko

P 02 J

+ 2H20 ------

14 2 7P 0 --------- azido pirof_sforiko

P205

4- 3H20 ------ M

6P208 ---- H

3P G

4azido (orto)fosfo-

rikn

H2 3 20 ----

22H0

As2 5

H20----

2H20----

3H20----

31

Sb 0 H 02 3 2

2H20

3H20

Sb205

4- H20 ----

2H20----

3H20----

VIb taldekoen azidoak

SO i H20 H

2S0

2

S02 1 H

20 ------- H

2S0

3

S03

4. H20

H2S°4

Se024 H

20

Se03

4-

Te0

Te02

Te0,J

n1 .11 offia

azido hiposulfuroso (arraroa)

azido sulfuroso

azido sulfuriko

(arraroa)

Mauetaz aparte, sufreak azido bereziak formatzen ditu:

2S02H2

0 H2S205 azido pirosulfuroso

2503 4- H

20 H

2S207 azido pirosuIfuriko

H2S208 azido perdisulfuriko

H2S 0

5 azido permonosulfuriko

, 32

VIIb taldeko2n azidoak

C12

0 t 112

0 ---- HC10

C12

03

1 H2

0 ---- HC102

C1,0 5 4- H 2 0 ---- HC10 5

C1 02 7

4- H 0 2

HC104

Zr5

I„0

I„C3

1205

1207

azido hipokloroso

azido kloroso

azido kloriko

azido perkloriko

33

GATZAK

Batzak k nposatu ez-organikoak dira, katioi batez eta anioi

batez formatuak. Katioia hidroxidoaren OH taldeak kenduz fa=

mtzen da, eta anioia azidoen H taldeak kthnduz formatzen da.

Hau honela expresa daiteke:

Azidoak 1 Hidroxidoak gatza ura

Honek ez du esan nahi, ga.tzak horrela formatzen direnik baizik

eta nomenklatura egiteko, horrela formaturiko balira bezalasuposatzea nahiko dela.

Azidoak ez dira soilik anihidrido 4- ura cr eakziotik ateratzen

diren azidoak, baizik eta ez-netalcc.k i hidrogenoa erreakzio-

tik ateratzon direnak ere.

Gatzen izona honela joanen da:

Lehendabizi metalea, edo gatzen katioia, honela:

metalea adierazten duen izena, oxidoetan eta ahhidridoetan 'cpezala.

(hots, balentzia bakarra duenean, metalearen izena, bi balen-

tzia ukan ditzakenean, izen latinoari -050 -IKO bukaerak jarliz

eta generalean, Metalearen izena eta parentesi artean balentzka

jar:irik numero erromanoekin).

Gero, gatzen anioia, honela:

Azidoeta zeuden

HIDRIKO URO

050 bukaerak ITO bukaeretan

IKO ATO

trarsformatzen dira.

Hemen katioken eta anioien izena@ jarriko ditut. Denak elkarre-

kin konbina daitezke: katioi bat 4- anioi bat, Eortzen don gatza

neutroa izanik. Beti katioia aurretik. Karga positibo bezainbcs-

te negatibo egon beharko dira. Horretarako parPntesi,art,_an jar-

tzen dira ioiak, behar diren kopuruarekin azpiindizean jarria.

Katioiak 5inbc4o

Litio

Sodio

Potasio

FUibidio

Zesin

Bcrilio

Magm2sio

Kaltzio

:strontzio

Bario

3:dio

EskanLiio

Itrio

lantano

Titanio (II)

Titanio (III)

Titanio (IV)

Zirkonio

Hafnio

93nadio (V) V54

Banadio (IV) V44

lanadio (III) V34.

3anadio (II) V24

Niohio (V) (niobiko)Nb54.

iohic(III)(riobioso)Nb34

Kromc (VI) Cr

Kromo (III)(Kromiko)Cr341

:'romo (II) (Kromoso)Cr24

Uolibdeno (V)

Mangancso (III)(Manganiko)

MEinganc.T:o (II)(Mang,,:mo3o)

Sinbolo

C1

Br

Is 2-

-Se2

Te2-

80 2

003-

32-

B 4 0 72-

CO3

-5i0

32

NO

NO3

P024-

P 2 0 53-

PO3

P0 3 4-

P2

073-

PO4 -

As024-

As2 ff'

5As0

3-

As03

As2

07

As03-4

5130-2

Sb 2 p 5 4

Sb03-3

Sb0-3

Sh4-

2 7

Aniolak 34

fluoruro

kloruro

br_omuro

ioddiro

sulfuro

selenuro

telurur q

metaborato

(orto)borato

tetraborat q

karbonato

silikato

hiponitrito

nitrito

nitrato

metafosfito

pirofosfito

(orto)fosfito

metafosfato

pirofosfato

(orto)fosfato

metaartsenito

piroartsenito

(ortoIartsenito

metaartseniato

piroartseniato

(orto)artseniato

metaantimonito

piroantimonito

(orto)antimonito

metaantimoniato

piroantimoniato

Li

Na411

K.

Rb*

Css

Be24

Mg24

24Ca

Sr24

fla 24-

Ra24-

Bo34-

Y34

La34-

Ti24.

Ti34-

Ti

Zr 44-

Hf 44-

Mo 54.

13Mn.

Mn'

Burdina (III34.

Sb0 4 3 (orto)antimoniato

(Ferriko) Fe2-

SO3

sulfitoBurdina (II)

(Ferroso) Fe24- 2-

SO4

sulfato

Kobalto (III) Co34

Se03

selenito

(Kobaltiko)

Kobalto (II) nr24

2-Se0

4seleniato

(Kobaltoso) Te02-

telurito3

Nikel (II)

(nikeloso)

Platino (IV)

24.Ni

41

2-Te0

4

-C10

telurato

hipoklorito

(platiniko) Pt * C102

klorito

Platino (II C1 klorato(platinoso) Pt24.

3

C104

perkloratoKobre (II)

(kupriko) Cu24-

BrO- hipobromito

Kobre (I 1 BrO bromito

(Kuproso) Cu.

1 Br0 3 bromatoZilar Ag.

Br64

perbromatoUrre (III)

(Auriko) Au34.

IO hipoiodito

Urre (I) (Auroso) Au. IO2

iodito

Zink Zn 103

iodato

Kadmio Cd24.

104

periodato

Merkurio (II)(Ferkuriko) Hg

Merkurio (I)(Merkurioso)Hg.

Aluminio A134

LGalio Ga

Talio (I) (Talioso) T14.

Talio (III)(Taliko) T134'

35

G . Prmanio (IV) 36

(gamaniko)

Germanio (II)

(gPrmanioso)

Estainu

(oetanniko)

Estainu (II)

(cstanno o)

3orun (IV)

(plumbiko)

24.

Ís9

SnL14-

Sn24-

4Pb1

D erun (II) 71(plumboso) Pb—

21

3ismutc (IT) ni •

Bismuto (III) 3i

Bismuto (IV)

HonEn araue a, edozein gatzEn izena katioi batez eta anioi

formaturi',- cgoncn da, cta ordena barean. Formula idazte-

rakotan, gatz- neutroa izan behar du, hots, katioiak dituc,n

bezainbeste karga positibc aniniak neg<atibo ukan behar ditu, e'a

bes,ela azpiindizecn bitartez berdindu beharko da.

Adibidez:.

Sodio klcruro4.

Na 4--

Cl N a C 1

Zilar nitrito.4.

4-Ag NO_

- -2 - AgNO2

Kaltzio sulfato Ca24-

4 s02

'-'L Ca50 4

Magnesio kloruro r",g24-

4- C1 MgC12

Burdina (II) hipobromito: Fe24-

1 BrO ---- Fe(Br0)2

Kaltzio Fosfato Ca24-

4- PC Ca3(PO

4)2

Ikuaten denez, anioiak bi edo atomo gehiago ,dituenean, azpiLri-

dizoa jartzean, parentesi artean jartzen da.

37

Bairia egindakoa ikusita, kimika ez-organikoa eginik dugula

ez dezagun pentsa. Orain sistematizazio guztiaren at geratzen

den konposatu multzo bat dator, kimikaren barnean oso arran-

tzitsua. Goazen, bada, multzo hori zatikatzen eta zatiak b;-nan

banan ikusten. Behar bada, baten bat aipatu gabe geratuko da.

Hobe egiten dugunerako gera bedi.

PEROXIDOAK

Izenak ezaten duenez, oxidoak dira, eta,beraz, metale eta

oxigenoz osotuak.Karakteristika zera dute: -0- taldea eraman

beharrean, oxido normaletan bezala, -0-0- taldea daramatela.

2-Reraz, beraien talde runtzionala, 0

2da.

Adibideak:

Na202 : Sodio peroxido (ezin daiteke sinplifika)

Ba02: Bario peroxido

eta abar. H onelako konposatuak, alkalino eta alkalino-lurrekin

formatzen dira, batik bat. Peroxido ezagunena,

H 2 0 2 hidrogeno peroxido

da, "ur oxigenatu" izmarruntez ezagunagoa.

GATZ AZIDOAK

Gatzak formatzeko behar ziren anioak, azidoen deshidrogenatzea-

ren bitartez formatzen zirela esan genuen. Baina azidoek oz

dute beti hidrogeno guztiak askatzen, baizik eta, bat baino

gehiago dutenean, denak edo parte bat soilik aska c'ezakete

Horrela izanik, hidrogeno duten anioi batzu forma daitezke, uta

hidrogenodun anioiek, katidekin batzerakoan, qatz azidoak

Nomenklatura hikoitza dela esan genezake. Lehena, klasikoa,

oraindik asko ikusten dena, eta bestea, IUPAC gomendatzen

du g na, askoz errezagoa. Hona hemen biak.

Nonenklatura klasikoa:

. Ri edo lau hidrogeno dituzten azidoek anioia formatzerakoan

bat edo bi hidrogen9 askatzen dutenean, errespektiboki, --hots,

dituzten hicl rogenoen erdiak--, gatzen izena hau izanen da:

Katioia -9I- anioia

(beti bezala) (beti bezala)

Adibidez:

Berun(II) bisulfuro

Katioia: Berun (II): Pb24

Anioia: Sulfuro: H2S

S2-

Blsulfuro: HS

Gatz azidoa: Pb(HS)2

Kaltzio bikarbonato

Katioia: Ca24

Anioia: HCO3

Gatza: Ca(HCO3)2

Burdina (III) bipirofosfito

Katioia: Fe34

Anioia: H2P205

2-

Gatz azidoa • Fe2(H2P205)3

. Edozein azidotik datorren anioiekin, Azidoak 1 hidrogeno

galtzen badu, gatzaren izenean, katioiari -MONO- aurrizkia

jartzen zaio;

lAzidoak 2 hidrogeno galtzen baditu, gatzaren izenean katioia-

ri -DI- aurrizkia jartzen zaio.

AzideRk 3 hidrogeno galtzen baditu, gatzaren izenean katioi-

-TRI- aurrizkia jartzen

39

Adibideak:

MohokaItzio (orto)artseniato

Katioia: Ca24-

Anioia: H3

As04----MONO = H

2As0

4

Gatia: Ca(H2As0

4)2

Dibatio ortofosfito

4.Katioia: 8a2

Anioia:H3P03

----Di = HPO—

3gatza: Ba(HP0

3) •

Triestainu (IV) pirofosfato41

Katioia: Sn

Aniaia: H P - 0 TRI =4 2 7

Gatz azidoa: Sn3(HP

207

)4

IUPAC–en azken nomenklatura normatiboa

Nomenklatura klasikoa oso nahasgarria denez --zenez--t

beste hau gomendatzen da:

(monoKatioia

(beti bezala)di

tri(hidrogenoen kopurua

adietazten duen au-rrizkia)

Adibideak: Pb(HS)2 Berun (II) hidrogenosulfuro

(ez da beharrezko mono aurrizkia jartzea)

Ca(HCO 3 ) 2Kaltzio hidrogenokarbonata

Fe2(H

2P205

)3 Burdina (III) dihidrogeno7irofosfito

Ca(H 2 As0 4 ) 2 Kaltzio dihidrogenoartseniato

Ba(HP0 3 ) Bario hidrogenofosfito

Sn3(HP

207

)4 Estainu (IV) hidroc,lenopirofoofnto

HP 03–

2 7

hidrogeno anioia

(beti bezala)

4o

GATZ BASIOrAK

flatz hauk arraroak dira. Jatorriz, katioia formatuko duten

hidrnxidoon CH taldeak guztiz kendugabe oeratzon direnean

forn2tzon dira. Normalki,soilik OH taldo bat geratuko da.

T7( na honelak a izanen da:

Katioi - anioi - Dasiko

r_ta formulan anioiaren atzean OH taldeak jarri'n dira.

A'Jminio karbonato basiko A1(CO3)'(nH)

Berun (IV) sulfuro hasikn

((S)(m1))L,

r:atz hauetan, OH talde bat baino gehiago s2rtuln b3litz,

DI aurrizkia jartzea baizik cz legoke hasiko hitzari.

Berun (IV) sulfuro dibasiko Ph(5(e )2)_

GATZ BIKCITZAK

Gatz bikoitzak azidoen hidrogenoak bi metalez substituitzen

direnean formatzen dira. Izenarekin, bi metaleak katioiaren

tokian jartzen dira, marratxo batekin loturik. Formulan, katinia

ren fokian. Gatz hauetan, metaleek beraien balentziak kontser-

betzen dute, katiciaren halentzia bi metal p., HaTentzien gehi-

keta izanik.

Aluminio-Potasio sulfato: A1K(SO4)2

Sodio-Magnesio fosfato NaMgPO4

41

KROMOAREN KASUA

Elementu batzu metalc bczala katioiak eman ditzakete, baina

ez-metale bezala anioiak ere forma di,t7,0,gtqke. Ha;uotpriko bat

kromoa dugu.

K roHoa, metale bezala, katioiak formatzen ikusi dugu.

Ez—metale bezala zera ematen du:

Anhidridoak: C:r203

Cr03

31

Kromoso anhidrido *)

Kromiko anhidrido (Cr64-

)

Azidoak:

Cri 4- H 2 0 0 HCr02azido kromoso

?

Cre3

4- H20 H

2Cr0

4. azido kromiko

2Cre3

4 H20 H2Cr

207 azido dikromiko

Azidook, hidrogonca(k) galduz, anioiak forma ditzakete, eta

katiniekir? gatzak forma. Adihidez,

Sodio kromitc:

NaCr02

Sndic kromatn:

Na2Cr0

4Potasio dikromato:

K2Cr

207

MANGANESOARON KASLJA

Kromoaren kide den kasua, prnnganesoarena dugu. F':etalo bnzala

jadanik ikusirik, ez-motolo bczal zerak forma ditzako:

anhidridoak:

Mn0 : manganeso anhidrido (mangE,,noso hiexi-Je)

V,n0, : manganiko anhidrldo (manganusc

Mn ? 0 7 • pormanganiko anhidrido

azidoak:

H2Mn0

3 : azido mangnnoso

H2Mn0

4 : azido mangnniko

HMn0 : azido perunganiko

42

f\zided".:, hidrogenoa(k) galdurik, anio£ Oczala konporta daitez-

ko, gatzak bmank. Adibidez:

Car,in03 :

. 1 . .altzio manganito

FeMn0 : Ourdina (II) manganato4

KMn0 : Potasio permanganato4

=ITZAK

Honola dcitzon diren oxidoetan, parte hartzen duen motaleak

bi balentzi ditu. Formula beti Me3 04 erakoa da, Me mota—

izanik.

Izoncan, motalnaron bi fcrmo oxidatuei oxido hitza gehitzon zaie.

Adibidoz:

Ferroso—fo-riko oxidc Fe C3 4

Ferroso oxido (FoO) 1 Ferriko oxido (Fe 0 ) = Fe304

Plumboso—plumbiTh oxido: Pb304

Plumboso oxido (2Pb0) t Plumbiko oxido (Pb0 2 ) = Pb304

nziOto ETA GATZ HALOGENATLAK

Zonbait a7idok eta gatzek dituzten oxigencak halogenuen truke

alda ditzakete; oxic-J-.no haen ordez, bi halogeno (Halogonoak

F, Cl, [3r eta i dira)

Konposatu hauk oz dira sarri askotan ikusten

Adibidoz:

H2Si0

3 ---- H

2SiF

6azido fluorosiliziko

43

ERRADIKALEAK

Watioien tokian zenb,3 it erradikale ere sar ditzakegu

NH-4 : amonio

PH •: fosfonio

AsH 4 : artsonio

SbH4 : estibonio

H30 : hidronio

H3S . : sulfonio

Erradikaledk beti gatzetan cdo hidroxidoetan jylnen dir,

ask. e izateko egonkoiak ez baitira.

Adibidez,Amonio sulfao: (NH4)2504

TIOAZIDOAK

Taula periodikoan sufrea edoa oxigunoa clkar-cn ondonn d2udo,

beraz ez da arraroa sufreak oxigenoaren tckia air;p‹ , tzra ren-

bait konpoaatuetan, eta azidoetar bereziki, ticazidoak ,nanik:

TIO - azido : 0 bat, S batez trukatzon da

DITIO-azido : bi 0, bi S-rez 'rukatzen dira

TRITIO-azido: hiru 0, hiru S-rez trukatzen dira

tetratio-azido: 0, lau S-rez trukatzen dira

SULF0-azido; 0 guztak S atomootaz trukatzen dira

Gero!y azidook gatzak uman ditzakete, besto edozoin azido bezr:la:

Ourdina (III) tiokarbonato: Fe2(CO25)3

44

FOSFOAREN KAZU BEREZIA

Anhidrido hioofosforosoak soilik azido bat forma dezake:

P,0 i 3H 2 0 H PC2 az.hipofosforoso

Fosforoaren zenbait azidok cz ditzakete hidrugeno guztiak aska

anjoiak eta 9atzak formatzeko:

H3Pfl H

2P

anioia soilik ematen du

HPO, ---ez du anioirik nmanten

H P2C5

H2P2052-

H3P205

dihidrogenopirofosfito

hidrogenopirofosfito

HPO32-

hidrogenofosfito

H2PO

3dihidrogenofosfito

beste azido guztiek posibilidade guztiak dituzte.

nzi po OEREZIAK(anioi) (gatz)

HCN azido zianhidriko CN zianuro

HCN0 azido zianiko CNO zianato

HEN5 azido tiozianiko CNS tiozianato(sulfozianhidtiko) (sulfozianuro)

HN3azido nitrhidriko N

3azida

Konplexuen formulazioa 45

1- Lehenik, ioi zentrla idatziko dugu; gero, ligando positiboak,

ligando neutroak, eta azkenik, negatiboak. Irakurtzerakoan, aldrebes

izendatuko ditugu.

2- Berezko izena duten anioiak beren izenez izendatuko ditugu;

adibidez: NO3

«1111.

(nitrato). Badago zenbait salbuespen:

F : fluoro CN- ziano

Cl- kloro SH s tiolo

Br- bromo S= : tio

: iodo S-2 : dieulfuro

Oue

0H

: oxo

hidroxo

sCN- tioziano (sulfozianuro)

3- Ligando neutroak beren izenez izendatuko dira. Salbuespen

gisa behekook aipa ditzakegu:

H20 akuo CO : karbonilo

NH3: amino NS : tionitrosilo

NO nitrosilo

CS tiokarbonilo

4- Katioi konplexu duten konposatuak: lhhendabizi,ligandoak izen-

datzen dira; gero, ioi zentrala, bere balentzia aipatuaz; eta azkenik,

anioi ezkonplexua.

adibidez: (Cr(H20) 6 ) C13 s hexaakuo Cr (III) kloruroa

5- Konplexu neutroak: 1.-ko puntuan esan bezala izendatzen dira.

adibidez: (Cr(H20) 3Q13 ) : trikloro triakuo Cr (III)

6- Anioi konplexu duten konposatuak: lehendabizi, katioi ezkon-

plexua izendatzen da; gero,ligandoak, beren betiko ordenuan, hote, po-

sitibo-neutro-negatibo; eta azkenik, ioi zentrla, "ato" atzizkia atxi-

kitzen zaiola, balentzia aipatuaz.

adibidez: Os (Fe,(CN) 6 ) zesio hexaziano ferrato (III)

Adibideak : 46

Na2 [Fe(N0)(CN) 5] :

Ca2 EV(CN)6]

K2 [Pt C14]

Na2[Co(C0)(SCN) :

Cs3 53(CN)6[Zn(H20)41 SO4Al2 {Pd(CN)413

Ca3 [Co(NO2 ) 6] 2

51,(1120) ij (NO3)3

K2 1TiCa .11g(S03)21

C32 { Mn C141

[Fe(H20)3(OH)2Br]

[Rh(H29)3C13.]

[pt(NH3):k C1 -4] :

[Cr(N113)4]1(")P-41:

sodio pentaziano nitrosilo ferrato (III)

kaltzio hexaziano vanadato (IV)

potasio tetrakloro platinato (IV)

sodio pentatioziano karbonilo kobaltato (III)

zesio hexaziano ferrato (III)

tetraakuo Zn (II) sulfato

aluminio tetraziano paladato (II)

kaltzio hexanitro kobaltato (III)

tetraakuo zirkonio (III) nitrato

potasio hexafuoro titanato (IV)

kaltzio disulfito merkuriato (II)

zesio tetrakloro manganato (II)

bromo dihidrOxo triakuo burdina (III)

trikloro triakuo rodio (III)

tetraamin platino (II) tetrakloro platinato (II)

hexaamin kromo (III) diziano tetraxIoro luminato(III)

••

••

Fe [V(CN)J3

Fe [V(CN)-1

Ca2 [U(SCN)f'3]

(Cu(H20)(NH3)1SO4

Dr(H20)4 C121C1

10s(NH3 ) 5 Br] Br

[

Rb Au C12(CN)21

Hg3 Al(C204)-312

Cd2 rk, N i F6]

ÍRh(H20)3C13.1

TCr(H20) 6]br CljrA1fH20)5(011)1SO4

burdina (III) hexaziano vanadato (IV)

burdina (II) hexaziano vanadato (IV)

kaltzio oototioziano uranato (IV)

triamin akuo Cu (II) sulfato

dikloro tetraakuo Cr (III) kloruro

bromo tetraamin Os(II) bromuro

:Rb diziano dikloro aurato (IV)

merkurio (II) trioxalato aluminio (III)

kadmio hexafluoro nikelato (II)

trikloro triakuo rodio (III)

hexaakuo kromo(III) hexakloro kromato (III)

hidroxo pentaakuo aluminio (III) sulfato

KOORDINATZE KONPOSATU KONPLEXUAK

Sustantzia batzuk, nahiz berez egonkor izan, erre -

akzio batzutan parte hartzen dute hasierakoak baino konplika-

tuago diren beste sustantzia indibidual batzu osatzeko.

X Me+n 1.xme t Xn-n '

MeMe eMen

F3A11 -3FNe---DA1F6Na 3 (kriolita)

PtC14+6NH3----bPtC14.6NH3

Werner-ek Platinoaren konposatu aminatuez ihardun

zen, beren eroaltasuna aztertuz («&). Diluzio infinitotan lan

eginez muga-eroaltasunak lortu zituen.

Jtoh.cm. mol. ioi kopurua Kloruro ,jalkor kopurua

PtC14*

6NH3502 5 4

ptc14 .5m13 4o4 4 3

PtC144NH3 299 3 2

ptc14.3m13 97 2 1

PtC14 .2NE3 0 0 0

Muga-eroaltasun eta ioi kopuruaren artean erla-

zio bat dugula ikus dezakegu. Werner-ak hauxe suposatzen du:

ioi zeriralak oxidazio zenbaki edo balentzia ioinikoarekin bat

datorren balentzia nagusi bat du, ioiez saturatu behar dena.

Badu beste balentzia sekundario bat, ioiez edo talde neutroz

satura daitekeena. PL4tinoaren kasuan balentziok 4 eta 6 dira.

Tauleko erresultadook hurrengo konposatuon eta be

ren d . soziazioaren bidez esplika daitezke:

L;

EPt ( NII3 ) 63 _ 1=k 1...Pt(NH3 ) 6j 4+ + 401-t(N1-13) 5 3+. ce3- [pt (1,04 5 a 3+ -- 3 Cer

47

48

2,t2.1-

Pt(N)--1)Li Lpt(NH.Š)L4 +

C?-1_([\11-)3 0-3r pt(NH3)3C15-Y1 (1-

[1=t (NH,Š )2, 442 e 2" d-i so-t n e_r-

J',.zkeneko hau ikusiz gero, positiboki kargaturik

egonen den atomo baten. loturarako posibilitateak hauxek dira:

a) Anioiekin (edo dipoloetako alde negatiboekin); interekin-

tza elektrostatikoen bidez.

b) Ligandoekiko l•)balentziaren bidez, Lewis base bat bezala

azaltzen direlako, lotura koordinatu bat sortuz.

Yonposatu konplexUak: Honelaxe deituko ditugu ioi

positibo, negatibo edo moIekula (berdinak zein ezberdinak)

neutroren bat bereganatzen dituzten atomo, oio zentral edo mo

lekula neutroek eraturiko espezie berriak. Era hontaz, espezie

berri berau positiboki edo negatiboki kargetu ala deskargatu-

rik ukanen dugu, atomo zentrala lehen baino talde gehiagori

loturik dagoela. L , 1. 2_ 13

M An + L; 1--L2 +. 1 .5 -

An 1.; z.

Konposatu bat konplexutzat hartu edo kontsideratu

ahal izateko, esperimentalki lortzeko ahalmena eduki behar da.

C

-41Y'6-Y

ezin daitezke esperimentalki lor,

S n Eii2,F —_b badaiteke esperimentalki lor.

Ioi edo atomo zentrala:J-Ionela izendatzen dugu: hasiera bate-

tan isolatu ala taldez inguratuta aurkitzen dugun eta konple-

xua eratzeko talde gehiagoz inguratzen den ioi ala atomoa.

49

Ligando: atomo zentralari atxikitzen zaizkion taldeak.

Koordinatze indizea: ioi edo atomo zentralari atxikitako ato-

mo mail~ kopurua. Werner-ek emandako balentzia sekundarioa-

rekin bat dator.

Ligando moetak: Ioi zentrala Lewis azidoa (elektroi hartzaile)

eta ligandoak Lewis baseak (elektroi emaile) direla onhartuko

dugu. Horrela konplexuen eraketa Lewis neutralizatze bat izan-

go

Ligando bezala gehien aurkituko ditugun taldeak hau

xek dira:

- _ - -SCN CN F, Cl

f f f f Br f I SO =' SO = 0= S= NH PH etab.f 4 f 3 1 f f 31 3,

Ligandoekin bi sailkatze egin daiteke:

-Koordinatze posizioen arauera.

-Loturaren izakeraren arauera.

-Koordinatze posizio kopuruaren arauera eginiko sailkatzea.

-Monodentatuak:Atomo emaile bakar bat edukirik, koordinatze

posizio bakar bat ukan dezakete.

Adib :

N 1-4 3

„N H3 [6z, N H3 )Lt

NH3

u,o)

Trifenil fosfina.

.2enantrolina

DU

-Polidentatuak: Atomo ewile batbaino gehiago edukirik,

koordinatze posizio ezberdinak betetzen

dituzte. Atomo emaile koprruaren arauera,

bi, tri, etab, deitzen ditugu.

Ligandoaren geometriak ioi zentral berdi-

nari 2 e pare emateko posibilitaterik es-

keintzen badu, orduan ligandoa kelato dei-

tzen da. Kasu hauetan zikloak sortzen dira2

egonkorrenetakoak 5 eta 6 eslaboiz osatuta-

koak dira.

Bi kelato adibide: W4

CI-1 2 - NNiv1r1-

cH,- N

Hi

Ligando bidentatu adibideak:

Ii 2N-C11 2-CH2 -RH2 Bipiridilo

0 \ 7

Ligandotridentatu bat:

/c1-12 - ist4-1,

-

//0

--oM

(n-z)

c — 0

0

bisetileno triamina.

Ligando hexadentatu bat:-ooc_ - CH, - Coo-

\ •• -/tv -04z -N cH 2 cooOoG — H1c, (EDTA)

Ligando batzuek monodentfltu eta bident: tu bezala joka de-

zakete,

51Adibidez: Ni (II) a7etato anhidro.

C.1-1 - c_ Ct ° CH33 o o

Yasu honetan, C=0 lotura bikoitza deslekutu eFiten da, bi

oxigenoak baliokide gertatuz. (ligando bidenfrtua)

Ez da berdin gertatzen azetato talearen kasuan. Hemen

gandoa monodentatua da CH3

(Niquel (II) azetato tetrahidratatua),

-Lotura izakeraren arauera eginiko sailkatzea,

a) ligando emailea: beterik dagoen orbitale bateko elek-

troi bikotearen zesioa bi nukleoak lotzen.dituen direk-

zioan egiten da, lotura bat lortzeko.

Adib: Mc imdiggp, / H

N -H

b) ligando 6 eta IT emailea: Zesio elektronikoa G eta -TT

loturen bidez egiten da.

Halogenuroak,adibidez: d----

Me CQ_ `27~`

4________--

c) ligando G emaile eta 11- hartzaile: gehienetan "hartzai-

le" bakarrik izendatzen dira: kasu honetan, ligandoak

trinkotasun elektronikoa ematen (zeditzen) du eta atomo

edo ioi zentralak ere trinkotasun elektronikoa ematen

dio ligandoari, beste lotura bat sortuz.

Adibidez: trifenilfosfina

51

Egoera honek egonkortasun haendiagoa ematen dio loturari,

eta lotura sinergikoa deitzen diogu.

Konplexuen geometria.

Koordinatze indizea:

Ligandoa monodentatu denean, atomo edo ioi zentral

bati atxikitako ligandoen kopurua da, edo, oro har, atomo emai-

lealkopurua, ligando mono edo polidentatu batetan parte har-

twn duenik kontutan hartu gabe.

Ikus dezakqpnez, lotura hauk ez dira elektrostati-

koak, direkzionalak baizik; egoera honek aukera berri batzu

eskeintzen dizkigu ioi zentral inguruko ligandoen disposizio-

ari ,:acozkiolasik.

K.I. Angelua Hibridazioa Disposizio geometrikoa

2 180 sp lineala

23 120 sp lau—triangeluarra

4 109 sp3 tetraedrikoa

4 90 dsp2

lau-karratua

5 dsp3 bipiramide trigonala

6 90 piramide Imadra~aarra

Ba dago K.I. handiagorik, bainan ohizkoenak 4 eta 6 dira.

- Koordinatze indize 4 (K.1.4).

Bi aukera ezberdin dugu:

a) tetraedrikoa, sp 3 hibridazioa eta 1092 anglua ukanik.

K.I.4 azaltzen duten konplexuek taula periodikoaren ez-

ker aldean aurkitzen diren metaleak , gehien bat, uka-

ten dute atomo edo ioi zentraltzat.

Adibidea:

53

Taularen erdialdean aurkitzen diren ipetaleak ere kon-_

plexu tetraedrikoak osatzeko aukera dute. CoC1 4 =

b) lau-karratua, dsp2 hibridazioa eta 90Qangelua ukanik,

Pt eta Pd-ak;abalentziarekin jokatzen dutenean eratzen

dituzte egitura hontako konplexuak.

- Koordinatze indize 6 (K.I.6)

dsp3 hibridizazioarekin.

Distorsionaturik egon daitekeen egitura oktaedrikoa azal-

tzen dute.

Egitur berau Cr(III)-k eta Co(III)-k daukate be-

reziki.

Oktaedroaren distorsioa tetragonal edo trigonal izan dniteke.

Biok ikus ditzagun:

a) Deformazio tetragonala: zutikako luzatze bat dakar. Hone-

la, goi eta behe ligandoak atomo zentraletik urrundu egi-

ten dira, bipiramide kuarjranceluar bat osatuz.

b) Deformazio trigonala: bere arpegi batetan jarririk dagoen

oktaedroaren goi eta behe arpegien urruntzea dakar, anti-

prisma batetara iritsi arte. «ij

Konplexuen isomeria.

Konposatu isomeroak zerok dira: formula enpiriko

)!berbera edukirik ere, beren talde ligandoak posizio estruk-

tural edo funtzional ezberdinet n n dauzkatenak.

Isomeria moetak:

- Ionizatze isomeria:isomeria moeta hau daukaten konposatuek

ioi desberdinak ematen dituzte beren disoziEzioan„

(1i) : 1.< etzt„ bektko awr urrum.ttea.14. 44,,tta. o K4+3,ed.roo. i 0.arpe,

,Logi,etako Ltettu& apotAtuAL K elA1.4 eto, •; ahZt.fixit mck. ti-

taiLk, I rti;tek. dttkètrto

54

Adibidez:

az [Pd- C N 1.4 3) z L?a, (A/k13)z BC2.3+2

5r2 [?cl (N1-15 ) 2 CL 2 ] zr 5r

[rd (/\1143 ) 2 1-12.r2

- Hidratatze isomeria: ur molekulek zenbait koordinatze posi-

zio har dezakete atomo zentralaren inguruan.

Adibidez:

Ce 3 Lcr ( -1/°)61 j Ltz [cr ( -12-° ) 5 (ij 1-29

Ct [G- (.Hz_0)41 z1 • 2-1Lo jLG cH zo) s 3 ] 3Hzo

- Lotura isomeria: ligando batek har ditzakeen lotura moeta

ezberdinenetatik sortzen da.

Adibidez:

flI Co (NI-4 3) 5 NO21 (nii-ro)\ 0 --15

i co (NH3)5 ONO] (ni+rd-o) N — 0

Lehenbiziko kasuan, bi elektroiak nitrogenoak emanik

daude; bigarrenean, aldiz, oxigenoak emanik.

- Koordinatze isomeria: bi atomo zentral egonik, atomo zentra-

len koordinatze esfera ligando ezberdin batzuk osaturik

egon daiteke.

Atomo zentralok beren ligandoak trukaturik baldin ba-

dauzkate, isomeria moeta hau sortzen da.

Adibidez:

Lcr- cc-N)6J [co (N)43)6"J

(NH) 61 Eco (civ)67

55

- Isomeria geometrikoa: ligando ezberdin batzu egonik, ligan-

dook atomo edo zentralaren inguruan duten posizio

ezberdinen arauerakoa da isomeria berau.

(Hau da, ligando desberdinok lekuz aldatuz gero, iso-

mero berri bat ematen dute).

Adib: egitura lau-karratuan, lau ligandoak edo beraue-

tatik hiru berdinak badira, posizio guztiak baliokide

dira; bainan beste kasuetan (desberdinetatik bi,...)

isomeroak sortzen dira.

(bi ligando ezberdin baldin badago)

X y X

M

M Xcis trans

Egitura oktaedrikoan, ligando desberdinetatik bi edo

gehiago baldin badago, isomeria berau sortzen da:

trans

(bi ligando desberdin (x,y) eta hauetariko baten bi (2y,

egonik).

Egituraren konplexutasuna handituz doala, geometriazko

isomeroen-kopurua handitu egiten da ere.

- Isomeria optikoa: konplexuen jokabide optiko ezberdinetatik

sortua, argi polarizatuaren eragina jasaten dutenean.

56

Isomero bata, bestearen ispilu baten pareko iruditzat

har daiteke; honexegatik isomero optikoak deitzen zaie.

Argia eskubitarantz baldin bada desbidernturik, (dex-

trojiro) da konposatua; ezkerretarantz bada, (lebojiro).

Lotura konplexuaren teoriak.

A- BALENTZIA LOTURAREN TEORIA.

Koordinatze indizeez hitz egiterakoan, hibridatze

konzeptura jo dugu ligandoen disposatze espazialak espli-

katzeko.

Honela, banakerarik ohizkoenak ikustera pasatzen

gara, ligandoek emaniko elektroi pareak non kokatzen diren

eta nolakoa den konplexuen eraketa azaldu nahian,

- konplexu tetraedrikoa K.I.4: hibridizatze moeta==,› sp3

(taularen ezker aldean dauden metaleei dagokie).

Adib: [BeCl4i= Berilioren kanpo-egitura hauxe da:

Katioiarena, aldiz: Be+2 : 2S 0 2p 0 (bi elektroi 25galdu

baitu) . 250 2p"

Kloruroek elektroi pare bana uzten dute husturiko orbita-

leetan.

Hortaz: sp 3 hibritzea gertatzen da.

it4

%1141.11'41%

q 1_144El 1%1

.1)4

fb V/ 1

57

I sN I _BeC1 = •

4 *

1

hibridizatze moeta hontan lau

Orbitaleok baliokide dira.

- Konplexu lau-karratua K,I.4: hibridizatze moeta: dsp2

Adib: PtC1 Pt: 5d86526p914

••

- 2, 0 0Pt 5d os 6p

65 6p

cisp2-

Teoria honek zera suposatzen du: lehenik, platino•

huts4.k ioiaren bi elektroi desparkeatuak parekatzen dira,;

5d orbitaleetatik. tat geldituz. Bigarren, 5d orbital be-

rauek, 6s, eta 6p orbitaleetatik bik, lau orbital huts i-

zanik,C1 kloruroen lau elektroi pareak hartzen dituzte,

dsp2 hibridizatze eratuz; (zein lau orbital baliokidek

osaturik bait-Igo):

Konplexu beronek, BeC1 =-k bezelaxe, ez du elek-

troi desparek turik. Honegatik sustantzia diamagnetiko izan

behar du, gero experimentalki frogatzen denez.

- Konplexu oktaedikoa K.I.6: hibridizatze moeta: d2 sp3 .

Adib: ECr(NH3Q43Cr-aren kanpo-egitura hauxe da: 54s'ap0

eta,:er♦3 katioiarena: 3 0 03d 4s , 4p

f I I3ck_

58

"anizkoitasun maximo" aren printzipioaren arauaz, (d or-

bitaleak erdibetetzen dira lehenik; eta bigarren, osorik

betetzen dira), Cromoaren hiru d,elektrpi hauek, hiru 3d-

orbitaleetan kokatzen dira deeparekaturik; bi 3d-orbital!,

4s eta hiru 4p- oMALIJOhutsik geldituz. Azkeneko orbitakok

harturik, d2sp

3hibridizaz3oa eratzen da (S, p 9 py , p ,x y z

dz dxz -yL ), sei orbitalebaliokide sortuz, oktaedro baten

sei erpinetarantz zuzendurik.

Hortaz, ligandoen sei elektroi pareak sei orbitale

baliokideotan kokatzen dira. Honetatik, examino-cromo(III)

konplexu guztiak paramagnetikoak izango direla dugu ondo-

riotzat, bai eta parekatu gabeko hiru elektroiei dagokien

momento berbera eduki behar dutela ere. Gertaera hau Cro-

mo (III) konplexuei buruz egindako estudio experimentale-

kin bat dator.

Oharra: Substantzia baten diamagnetismo eta paramag-

netismoaren ikerketa honelaxe egiten da: sustantzia hori

balantza batetik zintzilik jar dezagun, iman baten buru

artean. Substantzia paramagnetikoa bada, (elektroi despaiw

rekaturen, bat dauka) bere biburu inagnetikoak lehen ezarri-

riko eremu magnetikoaren direkzioanzuzenduko da; beronek,

suimtmitzia horrek imanaren barrurantz sartzera jotzen due-

la adierazten du; diamagnetismoaren kasoan, ostera, eremu-

tik alde egin nahi du substantziak. Balantzaren mugimendua-

ren bidez, elektroi . detspa~wiren Ideia kuantitatibo bat

eduki dezakeku.

1 I I1 61

59

Ikus dezagun balentzia loturaren teoriari agertzen

zaion zenbait-oztopo.

Cobaltoaren konplexu batzu ikusiz:

EC0 (NH3) 6 31

3 Konplexu oktaedrikoa; d2 sp3 hibridizatzea

edukirik.

Konfigurazio elektronikoak zerok dira.

Co 4(54 Zip°

3c16

As° ‘ip°co+3

'11r

cot3 11171fi,11171

31. Lco (Iy43);,] 111,116%

ci-tsp3

Egoera hau IptC1 4 =aren bezelakoa da,, substantzia

diamagnetiko bati dagoliolarik.

Halarik. ere, Co(III) konposatu batzu paramagnetis-

mo edukita aurkitzen dira experimentalki; ICoF6] - esate

baterako;(zeinf balentzia loturaren teoriak honelako espli

kazioa ematen baitio):

z4d

i

srsd-zHortaz t balentzia teoriak zera proposatzen du, ezen,

batzutan, elektroiak parekatzen direla, d2 sp

3 hibridazio

eratuz (hau da, barruko elektroiak erabiliz); beste batzu-

tan, elektroiak ez dira posizioz aldatzen, eta ligandoeta-

4,s3d

lb, 1bjf l,

60

tik harturiko elektroi pareek sp3d2 hibridoa sortzen dute

(kanpoko orbitaleak erabiliz).

Zera ikusten dugu, badas Cobaltoak bi konplexu moe-

ta era dezakeela: bata, ioi libreak baino elektroi despa-

rekatu gutiago dadukana d2

sp3

eta besteak, kopuru berdina

, .edukirik ksp3 d

2 ).

Orduan, konplexuak ioi libreari dagokion baino mo-

mento magnetiko baxuago bat dadukanean, "Spin baxuko, edo

barne-orbitaleko" konplexua da. Adib: [Co(NH3 ) .61 +3 . Kon-

plexuaren jokabde magnetikoa ioi libreari dagokiona bada,

hau da, momento magnetiko berbera baldin badu, "Spin altu-

ko edo kanpo-orbitaleko" konplexua da; Adib: [Corj -3

Beste adibide bat:

Fe (III): [Pe(H 20 34. konplexua, spin altukoa izango da

eta [-Fe (CN)1 3 , spin baxukoa.

Fe: 3d6 Lis 24p0

Fe +3e 3dts 415 Lip tid

1/11111111 I ElBost elektroi desparekaturik.

3d

[Fe 0-120)41.m.

I I I

LIS 41 c1_

11,

Bost elektroi desparekaturik: sn3d

frce (in/) 3

d2.5 :1:›3 2 3Elektroi bat desparekc,turik d sp

Balentzia loturarenteoriak ondorio esperimentalak

esplikatzen ditu, bainan konplexuen jokabide magnetikora-

ko bakarrik. Halaz ere, ez da hau teoriaren akats bakarra,

61

beste kasu batzutan suposapen sofistikatuak behar baititu kon-

plexu batzuren egitura esplikatzeko. Adibidez: [C4-4..(»i3)4142

C•A CL" S3

c41.1.2. 3d. 4i5

Lip

sr5 1 1[c..*(A(43),Tz

Honela, (sp 3 hibridazioa edukita), konplexu tetraedriko bat

tzateke. Bainan ez da hau gertatzen, lau-karratua baita, dsp2hibridatze moetaz. Hau esplikatzeko, Pauling-ek elektroi despa

trekatuhau 4pZ orbitalera pasatzen dela suposatzen du, energiari

dagokionez, honen aldeko ez delarik.

3G1--

- D 1 1 1 1 1Ecu_cpii.41),1 42i1Aul,t4111)1% 8Era hontaz, elektroi hau oso lfbre geldituko litzateke, non

Cu(III) konplexuak gainjar bailitezke, elektroi beronn galera-

ren bidez.

Honelako konposatuak ez dira egitura honetan oinharriturik pen-

tsa litekeen neurrian aurkitzen, eta, izatekotan, oso ezegon-

kor izaten dira.

Gaurregun, fisikaren teknika berri batzuri esker (spin erreso-

nantzia paramagnetikoak) elektroi deeparekatu hori 4pz orbita-

lean ez dagoela frogatu ahal izan da. Ondorio . hauk direla eta,

Pauling-en balentzia teoriak atzera jotzen du, eta kristal ere-

muaren teoria desarroilatzen da (Beth eta Van Vleck-1929,1932).

16 6

16

plital erewasrel, tooril. 62

Ioi zentrabaren (n-1)d orbitale.1 gertats•n saienari burtiar

hits egiten digun teoria da, loiari estekatsaileak (Iigandosk)

hurbiltsen saiskioneaa. Iol libroan d orbitaIeak bOat dira eta

•nergia berbina dutil (boakolaki degeneratuak daudeIa •aaton da).

litekatzaileak ioi zontralari (kubo baten erdian jarririk)

Kirteelaz ardatzen zuzenbideetatik hurbiltzen zaizkiola supoeatukopr

dugu, irudian,bezala, liurrengo eraginak dakartzalar4kt

a) (n-l)d orbitaleak energiaz guttitu

-egiten dira, •stekatzalle pk ioi zentrala-

rtkin duttn interOkintza eiektrostatiko-

Y arengatik.

b) Bost ' d orbitaleen rnmrgia gehikuntza

ttiki bat, estekatzaileek dakartzaten

bikoteek, orbitaleak betetzen dituzten

olektroiekin duten hastandura elektrostatikoarengatik.

c) Kontutan hartu behar dugu ezen, d orbitalmmk mnergia berdina

badute ere, wz dutela orientapen espazial berbera:

jr,Bmraz, konplexu oktaedriko batetan dz 2 ota d 2 orbitaleak

x

estekatzaileen zuzenbideetara (direkzioetara) daude zuz ► nduak;

dxy, dyz eta dxz orbitalePk kuboaren ertzetara jotzen duten bitar-

tean, bonela urrunago geratzmn direlarik estmkatzailmetatik eta

haslrandura ttikiagoa jaaan beharra. Kori dela eta, dz Pta d

orbitaleek energia maila handiagoa ukanmn dute bataz ber;teko

hastandura energia baino, beste hirurek ttikiagoa ukanmn dutmn bitar4o

tean.

Konplexu tetraedrikoa bada, dz 2 eta dx2

orbitaleak estekatzailePtatik distantziara daude; eta dxy,

63

dxz ota dyz, ord.a, r/2 distantziara; beraz, 1 henbizikoek, urrunago

deudenez gero, haetandura ttikiagoa jasanmn dute mta mnergia ttiki-

agokoak izanen dira.

BPraz, Prmmu tetraedriko bat•n d orbitalemn mnergia-dustolmsdura

ttikiRroa izanmn da eremu oktaedrikoarPna laino (4/9 rutti ?'ora

behera).

Balontzia lotura teoria ota kristal aremu troriarPn artoko

funts.zko mzt.rdintasuna hon*tan datza, talentzia teoriak PZ duola,

bain zuzen, d orbitalimi orapina aztmrtzen estekatzail..n ml.ktroiak

kokatzora muratzmn dmlarik; ota kristR1 mrmmuarmn teoriak (n-l)d

ortitalomi erindRko mragina aztertzmn du.1..

Konpl.xu.:1 propietate magnetikoak azaltzmko kristal Prmnuaren

teoriak zera sgposatzmn du: ioi zentralnrPn istekatzai-

leak hurtiltzmn zaizkionean, honmlaxe betetzmn direla konplc,.xu

oktaedrikoaren kasuant

1---

4:::

1 ---+— —1--- • —t--

• 1--- 1-- 4-- 4-

c4 2 ci 3

f--

---. --4 —44 —4--4i

H- --1—

4:-- 1-1--

d 4 Iry

d l , d2 eta d 3 kasumtan zera ikusten dugu: ri orbital taldemn

artean, mlektroiek energiarik ttikiena duteneko orbitaleak mrdibc, te-

tzen dituztela,zeionahi den bi orbital talePan arteko mnerEia dife-

rentzia. L1m Pnergia handiagoa baldin bada spinak parukatzeak supqsa-

t7 n duen P energia baino, elektroia beste batekin parekatzen dmnrko

egoera hobea da. Alderantziz, a o ttikiagoa bada parekatze P mnergia

baino, hobe da elPktroia energia Yvandiagoko orbitalmra joan dadin

parekatzeari utzita. i

—1-- 1 no) P b.no < P hp _4_

i

_____4_ , __I__

__f___. . _H___

P > < no

- l‘

64

Ali< P egoera eta baleztzia lotura toorian deekribatzen zen sio3d

ilib~zea 080 antzerakoak dira. Balentzia lotura teoran

kanpo-orbitaleko edo spin a1tukoa zeritzona, oremu ahultko edo

spin altukoa deritzo teoria honetan.

4 0 ttikiagoa denean P baino, ostera, egoera honi eremu bortitz-

edo spin baxuko terminoarekin izendatzon zaio, balentzia 1otura

teorian d 2sp 3 hibridatzea edo barru-orbitalekoa zeritzona.

Spin altuko egoerak elektroi desparekatu MAXin0 bat agertzen du,

spin baxukoak riniroa agertzsn duen bitartean.

Egoera beresn aurkitzen gara d5 , d 6 eta ' d7 kasuentzat. d 8 , d9

eta d i° kasuentzat, ordea, betekatze era bakarra dugu boirriro,

buka-egoera berdinera iritsiko baikara zeionai dzan AG eta P

energisk.

Bi teorien arteko exenplu gonbaratibo berri bat ikus dez,gun.

Ioi ferrosoak konposatu diamagnetikoak sor ditzake, adibidmz Ire(414+4

bai eta konplexu paramagnetikoak ere: [re Hh oic] bezalakoa.

Balentzia loturaren teoriak honelaxe aza1tzen zituen egoera

hauk: Fe 3d6 4s` 4p° 4d°3d 4 ,) 4 /34 d

Fe +4 E.1-1 / I /

iTe c eN)G( liiyirriij(jg 1 I:- I LL)

ite (niu),1'4I 11_21 1.41:1

Kristal eremuarer teorian hauxP izanen litzateke so2uzioa:

Kasu honetan, P rta4Ablioak ezagutzen ditugu:

P = 17,600 cm-1

6.(eN) = 33.000 cm-1

8 ‘ (s)o) = 18.400 cm-1

ikaten duguna ados dago teoriak aurresanarmkin.

Agertzen dirmn egoerak azalduz gain kristal eremuarmn

65Konplr y= brstm proldmtatm batzu mrfl azal ditzakm q 1a d2kusagu.

Konplmxuek mskinu bat fmnonmno esprktroskopiko dutmLi naEri-

tu da, hots, konpl ,xu "tati intzidimrzi r'Fitrn diogunran,

argi parte bat konplexuak xurgatua da eta xurgapen hori oritalern

bi maila energetikoan artmko energiari dagokio hone laelektroinmila

ipatetik besterako iragaitzak gertatzen direlarik.

Etergia diferentzia ikuskor (argi ikuskorraren espmktroa)

diko xurgapmn bati dagokionean koloraketA gertotuko da experimmntalki

nabaritu den bezala, tramizio metaleen konplexu gmlimnmk xuruair n

bortitz eta berezia azaltzen baitute.

Xurgapen espektroskopikoaren fmnomenoa bi orbital taldeen arteko

energia diferentzia neurtzeko erabil daiteke. Kasu errazena suposa-

tuko dugu, hots, eloktroi bakarra dugunean. Orbitaleen arteko energia

diferentzia A.izanen da. Argi energia emanaz baldin bagoaz, uhin

luzera handiagotuz, berlau Ao Pnergiarekin bat datorrenean (hau da,

A o balioa edukitzerakoan) ikus dezakegun xurgapen fenomenoa gertatuko

da eta ek ktroia goiko maila energetikora promozionatuko da.

Erabide honekin, beraz, LNe determina dezakegu eta p (parekatze

energia) ioi zentralari karakteristiko zaionez gero, ezaguna izareen

da: horregatik berOorien gonbaraketaz konplexuaren konportamoldes

magnetikoa ezagutu ahal izanen dugu.

balioa estekatzaileen arauerakoa da, batzuek besteek baino

eremu bortitzagoa sortzen dutelarikt sortutakk eremuarmn-intentsita-

tea guttitu egiten da smkuentzia honetan:

Clr >Ns:Th. > NH3 > H20> 11- > C1-> Br- > I-

Hala eta guztiz ere, balio honek (A0) ioi zentralaz ere dependatzen du.

110 = t.g.10-3 om-1 f ioi zentralaz dependatzen duen para-

metroa delarik.

66

g estekatzaileez dependatzon duen para-

metroa.

Ao-rentzat lorturiko balioak 10.000-20.000 cm-1 ingurukoak dira.

Oharrat cm-1 energiaren neurkera d ► ; uhin zenbakiaren adierazprna

da, botat

4:3 = = e , c .

Kristal erewuarfn teoriak konplexuen propietate asko esplika dezake

baina hala ere trabak jar dakizkioke. Tforia hau zemxbonetan datza,

hau da, ioi zentral ota estekatzailmen arteko interekintzak elektrosta-

tiko hutsak direla, estmkatzai1eak bipolo bmzala hartzen direlarik,

zeinek batzutan sekulako erresultatuak ematen baititu, baina ez beste

batzutan, lotura kobalentearen pArtaidetasuna kontsideratu behar

'bailitzateke. Kontsiderazio honek kristal ereruaren teoria zuzendua

sortzen du, estekatzaile ererua deritzona, eta zenbait kobalentzia

parametro sartzen du.

Konposatu organometalikoak.

Konplexu romta berezi bat ditugu hauk; ber*auetan estekatzailea

talde organiko 1-.at dugu. Talde organikoaren karbonoa zuzenki daFo

loturik atomo zentrala osatzen duen retalearekin. Nahiz eta, aurretik

gainetiko begirada bat mranik, berlau definizio gar'ci eta zehatza

iruditu, bajago zenbait iluntasun. .1kus ditzagun zeintzu diren hauk:

a) Taldm organikcen organikotasuna: ez ditugu talde organiko gisa

kontsideratuko ez karburo taldea (C4 ) ez zianuro taldea (C"NT- ). Bajago

kaSU oso bmrezi bat, karboniloarena (CO), zenbait kasutan tale organikc

gisa jokatzPn baitu, eta beste batzutan ez. Taldeon organikotasuna

neurtzeko ugaritasunPan oinharrituko gara. Fortaz, CO uparia bada

konposatuan, konnlexua organ6metalikotzat joko dugu; ugaria ez ada, ez.

Adibidez: Ni(C0)4 organometalikotzat joko dugu

Pt012(C0) ez dugu organonetalikotzat joko.

b) Metalearen retaltauna: Nahiko elektronegatibo diren konposatu-

ekin sortzen da zalantza, hots, sister, periodikoaren eskubi aldPko

elementoekin. Adibide bat ikus dezagun: Vb zutabe a osatzen duten p lerpn-

toak, hots, Nitrogenoa (N), Fosioroa (P), Antimonioa (Sb) eta Bismutoa

6 e- ieku4„.4'k1-1

,

67

(Bi) kontutan harturik, Nitrogenoa eta fosforoak konposatu organo-!

metalikorik osatzen'-e4-dutala kontsideratuko dugu. Besteek talde

organikoekin eratzen duten konplexuak organometalikotzat joko ditugu.

Lotura moetak.

m•tal-karbono loturari dagokionez, konposatu organometalikoak

hiru saiietan bana ditzakegu:

A) Konposatu organometaliko ionikoak: lotura ioniko karbi bat

dugu, beraz, oso elektropositibo diren elementuekin osatuko dute;

elektronegatibotasum ttikia duten elementuekin, hots, eta

alkalino-terreoakin. litio (Li) ez beste.

Hauen propietaterik inportanteena beraien erreaktibitatea da.

Bestalde, solbatzaile organikoetan solbagaitz Pdo solbaezinak dira.

Eonkortasuna: Konposatu organometaliko ionikoen egonxortasuna

karbanioiaren egonkortasunean datza. Zenbat eta karga elbktronikoa

deslekutuagorik egon hainbat eta eronkorragoa izanen da karbanioia

eta berazw konplexua. Aaibidez: Ziklopentadienoak oao konplexu egon-

korrak eraten ditu, 6 elektroi deslekuturik baitu

Eragin dUen beste fakture bat karbonoaren elektronegatibitate

(EN) posizioa da; zera e ssan nahi du: karbonoa zenbat etaFN hrldiago

duen posizio batetan egon, hainbat eta egonxorrago izanen da konplexuk

Adibidez: -C:L. CH.taldea baldin bada estekatzaile, honek elementu

batekin efatzen Uan kunplexua egoh.kerrago izanon ua -CH3 talueak

eratuko duena baino. Lehenengoak E.N. posizio handiago bat baitu,

beraren mgiturak agintzen duer bezala

•p

-CH3sp3

B) Metal-Karbono tr -lotura duten konposauak: metalearen eta

karbonoaren arteko lotura, e-lotura arrunta dugu. Balentziaren

erregelak osoki betetzen dira. F.N. medio bat uuten

ŕi

konposatuetan agertsen d'a.

Egonkortasuna: bi faktore oso garrantzitsuk eragiten diote.

a) Yetalearen inguru elektronikoa. ElementUek ahal duten neurri

maximoak beterik saan behar dituzte balentzia orblaleak,

(n-1)d ns eta np orbitaleak. Adibidez: demagun

ns 2 npx egitura elektronikoa duen metale bat daukagula; honek oratuko

dituen konplexuak egonkorrak izanen dira, zeren (n-1)d orbitaleak

beteak baititu eta elektroi gutt,i behal baitu orbitaleak maximoan

ukateko beterik. Beetalde l transizio metale bat baldin badugu,

d orbitaleak erdihutsik dituena, berkonek eratuko dituen konplexuak

ez dira hain egonkor izanen, elektroi gehiago behar baititu orbitaleak

maximoan betetzeko.

b) Loturaen sendotasuna: logikoa den bezala lotura zenbat eta

sendoago izan, hainbat eta egonkorrago izanen da konposatua.

c) Era ezohi batetan• loturik dauden rionpow,tuak

a) taldea duten konposatuak. Adibide baten biuez

ikusiko dugu zeintzu diren konposatu hauk. Deruagun

daukagula; dimeroa denez honela formulatuko dugu:

Berkonen egitura hauxe dela ikusi da:

:

• A-f

Al(CH3 ) konidosatua

EN.1( CH 3 ) 4312

Edo beste modu batez:

•e H3

• e 143

Aluminio eta beraren leunean dsuden metile

arteko loturak e2`oigu inulako problemarix

sortzen lotura arrunto denez gero.

Kezka eta zalantzak bi metil apikalekin sortzen dira; konta dezagun

zenbat ekktroi dugun lotura osatzeko: Aluminio bakoitzak bat emanen

digu eta metil bakoitzak beste bat; beraz, 4 elektroi dugu lau lotura

osatzeko. Guk geuk ez daukagu hau esplikatzerik ditugun ereduen bi-

tartez (orbitale molekularraren eta 12alentzia loturaren teoria);

honexetan datza lotura hauen berezitasuna.

b) Lotura anizkoitz duten konposatuak:

69

Rman dezagun H20=CH2 estekatzailea daukagu1a; hau lotura bikoitz-

aren bidez lotzen zaio metaleari

H C = CH,2

H2C=CF 2 estokdtznileak r-orbitale bat eta besten-orbitale bat

besterik ez ditu; 1T_ orbitalrko elektroiak metalaren orbitalc huts

batetara joan daitezke lotura bat scrturik

H sC c

18 nlektroin

iehen ikusi dugun bezala, Metale-Karbono r-lotura duten konrlexu-

ok, egonkor izateko, ahal duten neurri maximoan beterik ukan ben-r ol-

tuzte ualentzia orbitaleak; honi 18 n,-e Lrtroien erregela deritzo

(Sidc,iwioh).

Ikus dezagun zergatia bcbcko taulan:

orbita1ea elektroien kopurura

(n- 1)d 10

ns 2

np 6

orotara 1C e -

Zenbait adibide:

lp; [AKNI-13 )

4]

Ag: 10 e-

:1‘TH3 : 8 e -

18 e - rgonkor IZ3IT n da

Apaigarri da [Ag(1%)

winek-14 r- buitauka bakarrik eta bestea

Yaino egonkorrago da,

Konplexu arruntetan ez da beti oso zrhatz betetzen 18 rl-ktroien

erregelabaina konplexu organometalikoctan bai, bat P z ere oxidazio

egoera baxu bat baldin badu:

Adibidez:

I(0113-CH2 )(C0) 5 1 11/1 ; 6 e -

CH3-CH2 : 2

CO: : 10

70

18 e" egonkor izancn da.

Sandwich konposatuak.

1.951. urtean Kealy eta Ramson ikE-rtzaileek saiakuntza or•aniko

batetan ari zirela (C 5H5 ) 2Fe formula enpiriko duen konposatua isclatu

zuten. Beheko egitura eman zioten:

re

Urte berean "Nature" zientzi aldizkarian argitaratu zuten beren

lana. Aldizkari hau Wilkinson zientzilariaren eskuetara iritsi zen,

eta hau irakurriz zeraz konturatu zen: (C 5E5 ) 2Fe konposatuak,

Kealy eta Ramson-ek emandako egituraz, oso nabari ez betetzen zuela

18 elektroien erregela:

Fett: 6 *

(C5H5 ) 2 : 4 e

10 e

Hortaz, egitura hau ez zella egokia. bernhalaxe

bururatu zitzaion lotura bikoitzaren elextroiak xontutan hartuko

bagenitu 18 elektroien erreFela beteko litzatekeelf3:

++Hara: k* : 6 e-

(C5H5 ) 2 : 4 e -

4 lotura bikoitz 8 e -

18 e-

Eonelaxe geldituko litzateke t'la:

T lektroiak deslekutu egiten dira:

Egitura hau dutnn konplexuei "Sandwich" konplexuak deitzen diegu