miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico

C O L E C C I N G R A N F O R M A T O

CALLAECI ET ASTVRI ITINERA ROMANA

MILIARIOS E OUTRASINSCRICINS VIARIAS ROMANAS

DO NOROESTE HISPNICO(CONVENTOS BRACARENSE, LUCENSE E ASTURICENSE)

Antonio Rodrguez ColmeneroSantiago Ferrer Sierra

Rubn D. lvarez Asorey

CONSELLODA CULTURAGALEGA

SECCIN DE PATRIMONIO HISTRICO

Antonio Rodrguez Colmenero [email protected] http://www.traianvs.net/

CALLAECI ET ASTURI ITINERA ROMANA

MILIARIOS E OUTRASINSCRICINS VIARIAS ROMANAS

DO NOROESTE HISPNICO(CONVENTOS BRACARENSE, LUCENSE E ASTURICENSE)

Antonio Rodrguez ColmeneroSantiago Ferrer Sierra

Rubn D. lvarez Asorey

CONSELLODA CULTURAGALEGA

SECCIN DE PATRIMONIO HISTRICO


Fotografa: Os autores

Deseos: Purificacin Souto CorredoiraLorena Lastres Villar

Versin galego: Lourdes Vaz Justo

Revisin lingstica: Carla Fernndez-RefoxoBegoa Tajes Marcote

Maquetadora: Dolores Carretero lvarez

Imprime: Grafic-Lugo, S.L.Depsito legal: LU-149-2004ISBN: 84-95415-87-9

Rodrguez Colmenero, Antonio

Miliarios e outras inscricins viarias romanas do Noroeste hispnico (conventos braca-rense, lucense e asturicense) / Antonio Rodrguez Colmenero, Santiago Ferrer Sierra,Rubn D. lvarez Asorey. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega,Seccin de Patrimonio Histrico, 2004. 844 p. : il. ; 29 cm. (Gran Formato.CALLAECI ET ASTURI ITINERA ROMANA)

D.L. LU-149-2004. ISBN 84-95415-87-9.

1. Inscricins latinas. I. Ferrer Sierra, Santiago. II. lvarez Asorey, Rubn D.III. Consello da Cultura Galega. Seccin de Patrimonio Histrico. IV. Ttulo.


LIMIAR

Para o Consello da Cultura Galega representa unha enorme satisfaccin e un moti-

vo de lextimo orgullo a publicacin do monumental traballo, magnificamente ilustrado,

dos profesores Antonio Rodrguez Colmenero, Santiago Ferrer Sierra e Rubn D. lvarez

Asorey. Como sabido, a atencin ao riqusimo legado material transmitido polos nosos

devanceiros ao longo dos sculos unha das preocupacins constantes da nosa institu-

cin, como mostra o feito de que a Seccin de Patrimonio Histrico acollese e apoiase o

ambicioso proxecto dos devanditos profesores. Este proxecto tia como obxectivo a loca-

lizacin, catalogacin, transcricin e estudo dos miliarios e outras inscricins viarias de

poca romana na Gallaecia ampla, que no perodo tardo-imperial inclua o Portugal de

aqun-Douro e estaba estreitamente vencellado vecia rexin asturicense tal como se

pode comprobar, mesmo visualmente, no mapa dos itinerarios e vas romanas que vai

includo na presente publicacin. Como os propios estudiosos sublian, a dita tarefa

resulta de capital importancia para o coecemento de distintos aspectos da fita rede via-

ria que o Imperio romano foi tecendo na Gallaecia e, por tanto, para a mellor compren-

sin daquel importantsimo perodo histrico, en que naceu a Gallaecia como tal.

A sociedade contempornea, mergullada na cultura-espectculo de consumo ef-

mero, corre o risco de esquecer a importancia das sas races histricas, base para un

coecemento en profundidade de si mesma. O labor dos investigadores na rea das

humanidades se cadra o menos recoecido e valorado, pois a ollos da maiora os seus

saberes e descubertas carecen de utilidade prctica inmediata. por iso que institucins

pblicas como o Consello estamos obrigadas a realizar un esforzo especial para apoiar e

divulgar a tarefa destes investigadores, que a que permite dotar a nosa cultura duns ali-

cerces slidos e duradeiros. Expresamos aqu, pois, os nosos parabns aos autores do

traballo e os nosos desexos dunha boa acollida por parte da comunidade acadmica e do

pblico interesado, ao tempo que reafirmamos o compromiso da institucin con investi-

gacins do rigor e o alcance da que presentamos.

Alfonso Zulueta de Haz

Presidente do Consello da Cultura Galega


Nota Previa

Entre as pegadas anda remanentes da civilizacin romana no Noroeste Peninsular, sobrancean as

que se refiren rede viaria da poca, paradigma dun imperio que cada vez asombra mis s estudiosos que

o investigan. As sas rutas fronse mantendo, con mis ou menos alteracins, ata datas histricas relativa-

mente recentes, e con elas algunhas das pontes que puideron aguanta-lo paso dos sculos e os cilindros

miliarios que a deusa fortuna tivo a ben conservar, na antiga Gallaecia concretamente con evidente xenero-

sidade, consonte despois se ver.

Nembargantes, a partir do sculo vinte e con xeomtrica progresin nas derradeiras dcadas daque-

la mesma centuria, a transformacin no eido das comunicacins pegou un pulo tan substancial que tanto a

infinidade dos novos trazados como o ensanchamento dos preexistentes ameazaron con ir abafando cal-

quera vestixio visible de camio antigo. Certo que, historia testi, cada nova civilizacin asntase sempre

sobre as cinsas das que a precederon. Nada aconsella, nembargantes, que o arrasamento dos testemuos

deba ser tal que tea que privar s sociedades posteriores do coecemento das achegas culturais das sas

predecesoras, pois con tales achegas, cando son dabondo significativas e numerosas, que se conserva e

transmite a memoria histrica de cada pobo dentro dunha humanidade complexa, pero cada vez mis cons-

ciente da sa unidade de orixe.

Eis, polo tanto, a urxencia de afronta-lo estudio integral da rede viaria romana do Noroeste Hispnico,

dando preferencia s inscricins e s soportes en que foron plasmadas, trtese ou non de miliarios. S coe-

cendo polo mido os trazados histricos e valorando debidamente os monumentos que os balizaron podere-

mos contribur a que as autoridades responsables se decidan a protexelos, divulgalos e poelos en valor.

por iso que, no marco do proxecto internacional para a elaboracin do suplemento do CIL (Corpus

Inscriptionum Latinarum), que est a levar a cabo a Academia de Berln, xurdiu a idea de reunir nun nico

corpus o conxunto de miliarios e demais inscricins viarias pertencentes s tres conventos xurdicos do no-

roeste hispnico, responsabilizando para esta tarefa a un de ns, do mesmo xeito que outros especialistas

contraeron obrigas semellantes para cada mbito do Imperio.

Nembargantes, e debido a eivas diversas, sobre todo de tipo econmico, o devandito proxecto do CIL

tense demorado mis do previsto. Foi por iso que o equipo asinante do presente traballo solicitou da

Secretara Xeral de Investigacin da Xunta de Galicia, as como da Direccin Xeral do Patrimonio Histrico da

Consellera de Cultura, dous proxectos sucesivos de investigacin para o estudio da rede de calzadas do

noroeste, e Consello da Cultura Galega apoio cientfico e financeiro para a catalogacin e estudio comple-

to dos miliarios e demais inscricins viarias de Gallaecia-Asturia coa finalidade de que, unha vez publicados

7 Antonio Rodrguez Colmenero [email protected] http://www.traianvs.net/

8

baixo o padroado de tan prestixiosa institucin, puidesen no futuro servir de base para a sa inclusin no fas-

cculo correspondente do tomo XVII do CIL, actualmente en elaboracin.

Despois de seis anos de traballo intenso, decenas de miles de quilmetros percorridos en autombil

e a p por lugares de tdolos carices, innmeros calcos por contacto tomados sobre as inscricins mesmas,

moreas de fotografas dos monumentos miliares e demoradas estancias en bibliotecas e arquivos de dentro

e de fra do mbito coutado, tmo-la satisfaccin de presentar un traballo mis ou menos completo, que non

pretende ser exhaustivo en nada, anda que se intentou nalgns dos aspectos, posto que un estudio demo-

rado de cada un deles resultara tarefa imposible en tan curto espacio de tempo.

Por suposto que a presente monografa pose como cerna o estudio das inscricins viarias romanas

deste grande mbito noroccidental da pennsula. Agora ben, tales documentos/monumentos non doado

estudialos esgallados do contexto que ocupaban na respectiva va. De a que tivesemos que abordar, de

maneira sinttica, primeiro a problemtica xeral das vas do noroeste e despois a particular de cada unha

delas. Os apartados bsicos nos que ficara estructurada a dita problemtica poderan ser: determinacin

xeral, o mis segura posible, do percorrido da ruta, existencia ou non de variantes, valor da milla romana

empregada na mensuracin de cada unha das calzadas e determinacin das mansins de cada percorrido.

De entre elas, sospeitamos que vai se-la terceira, a referente lonxitude da milla, a que vai levantar

mis polmica debido pluralidade de valores obtidos, non s para a totalidade de cada unha das calzadas

senn tamn para os diversos sectores destas. En calquera caso, os resultados acadados apianse sempre

sobre os miliarios atopados in situ ou atribudos con seguridade a millas fixas, un criterio que ten que pre-

valecer, en caso de conflicto, sobre o das distancias parciais sinaladas no Itinerario de Antonino. Por outra

parte, a existencia, longo da via nova, de agrupacins de miliarios de millas consecutivas, ata un total de

25 no caso da Serra do Geres, fornece fundamento abondo para teorizar neste tramo concreto coa obten-

cin de millas de, polo menos, dous valores diferentes, s que ser preciso engadir un ou dous mis para a

Limia, a zona de Maceda e algunhas das comarcas mis orientais que percorre aquela ruta.

Pero, o que en principio cremos que era especfico dunha calzada concreta, vmonos obrigados a

estendelo a outros trazados vecios, pois, de non ser as, non haber maneira de concilia-los datos do

Itinerario de Antonino cos de natureza histrica, arqueolxica e epigrfica que as demais vas oficiais tamn

posen. Cmpre ter en conta que, desta vez, seguronse para tal fin, na sa totalidade, tres das grandes cal-

zadas do noroeste balizadas con miliarios abondos, motivo polo que as deduccins obtidas adquiren unha

maior validez e firmeza. E mis debido a que en calzadas que non consideramos pertencentes rede oficial

obtivronse resultados moi semellantes.

Lonxe de ns, nembargantes, calquera intento de solucin definitiva. O tempo irase encargando de

confirmar ou rebate-los avances que no estudio da rede viaria se vaian acadando.

parte destas cuestins tericas, certamente transcendentes, as nosas contribucins no eido epigr-

fico viario poderan concretarse en mis dun centenar de novos miliarios descubertos, a terceira parte deles

con inscricin, que poderan chegar ata o centenar e medio se se engadisen os descubrimentos efectuados


9

polos membros do noso equipo con anterioridade a esta publicacin. Son tamn moi numerosas as reinter-

pretacins efectuadas sobre textos xa coecidos e bastante frecuentes os intentos por poer orde entre as

noticias contradictorias que existen arredor de certas problemticas localizacins.

Unha advertencia. O estudio terico de conxunto que de cada va avanzamos dista moito de ser defi-

nitivo, como demostran as addendas que no final achegamos. Polo de agora s pretende ser un avance do

que, polo mido, e despois dun estudio moi axustado de cada trazado, daremos a coecer no seu momento.

S resta, en fin, agradecer s institucins pblicas e privadas coas que tratamos as accins que faci-

litaron o noso labor en tdolos terreos. Consello da Cultura Galega, por facer seu este proxecto e finan-

cialo; Secretara Xeral de Investigacin da Xunta de Galicia e Direccin Xeral do Patrimonio Histrico, pola

concesin de dous proxectos de investigacin para o estudio da rede viaria do noroeste; Centro de

Estudios de Historia da Cidade da Universidade de Santiago de Compostela, polo apoio loxstico obtido nas

sas instalacins para a elaboracin, informatizacin e maquetacin da obra.

E, xa polo mido e por outra parte, tampouco quixeramos esquece-las facilidades ofrecidas para o

estudio dos distintos monumentos epigrficos por parte das institucins cientficas e museos seguintes:

Museu Arqueolgico Nacional de Lisboa, Museu Don Diogo de Sousa (Braga), Unidade de Arqueologia da

Universidade do Minho, Sociedade Martins Sarmento (Guimares), Museu da Regio Flaviense (Chaves),

Museu Abade de Baal (Bragana), Museu Nacional Soares dos Reis do Porto, Museu de Vila Real, Museo

de los Caminos (Astorga), Museo de Bembibre (Len), Museo de Pontevedra, Museo de Ourense, Museo da

Corua, Museo de Lugo, Museo da Catedral de Santiago, Museo de Castrocalbn (Len) e Centro

Arqueolxico de Aquis Querquennis (Bande).

Tampouco debemos esquece-las Cmaras Municipais portuguesas, que con ns colaboraron con

tanto desinterese, como o caso da Cmara de Terras de Bouro, sobre todo na persoa de seu ex-presidente,

Dr. Jos Antonio de Arauxo, pero tamn as de Braga, Vieira do Minho, Montalegre, Boticas, Chaves,

Valpaos, Vinhais e Bragana.

E para rematar, e despois de ter recollido neste estudio o inmenso patrimonio histrico viario moble e,

en parte, tamn inmoble de poca romana de todo o noroeste hispnico, s resta lanzar un SOS s autori-

dades competentes para que destinen medios e esforzos para a conservacin, promocin e rendibilizacin

deste enorme legado cultural comn. Deberase ter efectuado esta apelacin de emerxencia hai mis de cin-

cuenta anos, pero anda tempo; dentro de dez anos, e ritmo que se vai xerando a transformacin da pai-

saxe, xa ser tarde.

Os autores


11

Captulo I

O CONTEXTO XEOGRFICO-HISTRICO

1. Vas romanas e territorio

mantenta, preferimos empregar no ttulo desta monografa o termo plural itinera fronte misclsico viae xa que, en xeral, o primeiro incle o segundo, mentres que este ltimo s parcialmentecoincide con aquel1. De tdalas formas son as constantes topogrficas as que substancialmente con-dicionan e determinan os trazados viarios de tdolos tempos, de a que non estrae que a rede de cal-zadas romanas coincida, en boa medida e en moitos sectores, coa rede local de camios castrexos e,incluso, de etapas anteriores2. O que Roma achega son trazados mis amplos e encaixados nun decur-so mis racional, pavimentos mis transitables, viaductos e outros medios para supera-las canles f lu-viais e mansins estratexicamente situadas co gallo de descansar nos percorridos de longa distancia3.Elementos concomitantes, como a contabilizacin de millas en lugares fixos mediante cilindros ins-culpidos para o efecto, non resultaban estrictamente necesarios para o trnsito ordinario, pero viana engadir a unha muda obra de fbrica a linguaxe imprescindible para poder percorrela con cons-ciencia.

1 Iter tera un sentido mis primitivo ca via. Consistira no dereito de paso a p ou a cabalo, en tanto que via e actus, o paso con vehculo (Varr.,L. L., V, 22, 35; Dig., VIII, 3, 8; 7, 2; Isidor., Orig., XV, 16, 4: via est qua potest ire vehiculum et via dicta a vehiculorum incusu. Derivados deva son trivium (bifurcacin) e quadrivium (cruzamento). Segundo Digest., VIII, 3, 8 viae latitudo ex lege XII tabularum in porrectum octo pedes,in anfractu (id est ubi f lexum est) sedecim, ou sexa, o mbito suficiente para o cruzamento de dous vehculos.

Por outra parte, o termo agger fai relacin perfil abombado do camio debido acumulacin de materiais (Isidor., Orig., XV, 16, 7: agger estmedia viae eminentia coageratis lapidis strata. S os poetas da baixa latinidade usan agger no sentido de via. Pola contra, strata fai relacin s pavi-mentos do camio (Liv., XI, I, 27, 8; Isidor., Orig., XV, 16, 2 vias esternendas silice). Sobre estas e outras cuestins, J. Andre, Le noms latins duchemin et de la rue. Revue dtudes latins, XXVIII, 1950, 104 ss.

2 Sobre o tema, G. Vicherd, Continuit de loccupation depuis lage de Bronze jusqua Basse Empire en liaison avec les voies de communicationantiques dans lain, Caesarodunum, XVIII, 1983, 315 ss.

3 Sobre os coecementos topogrficos dos enxeeiros romanos, sobre todo de orixe militar, para a construccin de vas, P. Adam, Groma eChorobate, MEFRA (Mlanges de lcole Franaise de Rome), n. 32. As mesmo, T. P. Wiseman, Roman Republican Roadbuilding, Papers ofthe British at Rome, vol. XXXVIII, 1970, 122 ss.


MILIARIOS E OUTRAS INSCRICINS VIARIAS DO NOROESTE HISPNICO

12

Por outra parte, o gran sector xeogrfico que aqu corresponde abordar, isto , a rea dos tresconventos xurdicos do noroeste hispnico no seu conxunto, presenta unha morfoloxa variada, quevai dende as dilatadas planicies castelleonesas, s que regan os ros Douro, Esla e rbigo, por citars os leitos principais, s imponentes bastins montaosos que contornan a devandita chaira polonorte e o oeste, mesmo tempo que o separan do bordo litoral, contrapondo, en conxunto, unha di-fana dicotoma da paisaxe a base de montaa e chaira. O trnsito dende a meseta ata as terras inte-riores e ribeireas da actual Asturias, Galicia e o norte de Portugal ata o Douro lvase realizado duran-te tdolos tempos a travs de pasos naturais, coecidos dende a prehistoria, entre os grandes bastinsmontaosos que pechan o espacio coutado polo leste: Picos de Europa, Serrana de Bavia, Os Ancares,Cabrera e os seus sops meridionais, s que segue a serra de Mogadouro (fig. 2).

Cmpre citar, de leste a oeste e entre os pasos mis accesibles por entre estas barreiras orogr-ficas, o de Tarna e vecios, unindo os cursos f luviais do Sella e do Esla, entre os Picos de Europa e aSerrana de Bavia, o porto de Pajares e o de Luna, na mesma cordilleira cntabra; o corredor do Bierzo,de obrigado trnsito, por entre Os Ancares e O Courel, cara a terras galegas, que ata a poboacin deEntrambas Mestas unitario e a partir de aqu accede s montaas do Cebreiro dispersndose por tresportelos diferentes, cada un deles susceptible de recibi-lo encaixamento dun camio; o cann do Sil,

Fig. 1. Gallaecia - Asturia no conxunto do Imperio Romano.


Captulo I O CONTEXTO XEOGRFICO-HISTRICO

13

en direccin a Valdeorras, prolongado despois polo val do Lor para penetrar en terras lucenses e ouren-ss, en ocasins tan estreito que obrigar a desvia-lo decurso da via nova polo longo rodeo da serrada Encina da Lastra; e os do Padornelo/A Canda hora de salva-la Segundera e cordais derivados damesma cordilleira en direccin sur. Seguindo cara sueste, a penetracin no corazn da rexin tras-montana portuguesa ten que facerse a travs dos portelos da Serra da Nogueira ou da depresin quecorre longo da sa ala sur ata o val de Mirandela.

Dentro xa da Gallaecia interior, a montaa domina amplamente sobre o val e a planicie, mentresque o corredor litoral resultou facilmente transitable en tdolos momentos da historia, ags lugares dal-gunha dificultade sobre os ros ou a travs de certos portos montaosos locais, que convir detallar encada caso. Nembargantes, e debido a ese grande interior que configuran, de norte a sur, as chairas deVilalba-Sarria-Lemos-A Limia-Val do Tmega e depresin de Valpaos, as comunicacins de tdolos tem-pos vronse mis facilitadas na direccin dos meridianos (correntes do Tmega, Ta, Sabor, rbigo eEsla) que na dos paralelos, onde s o Sil-curso medio/inferior do Mio, Limia e Ulla axudaron4.

De calquera xeito, estudiar con atencin a rede viaria romana de Asturia/Gallaecia percbesecon nitidez que os enxeeiros romanos posuron un perfecto coecemento previo do relevo e o seugrao de dificultade e obraron en consecuencia, conseguindo trazados dunha calidade non superada atadatas relativamente recentes. Souberon adaptarse, sen embargo, en todo momento s imperativos oro-grficos, non dubidando en sacrificar, se ben soamente en casos extremos, o gradiente ideal dos tra-zados en prol de distancias moito mis curtas5.

En todo caso, non convn esquecer que nunha fisterra atlntica coma a hispana, posuidora dunhbitat castrexo exclusivamente rural, e dividido trala conquista romana nas coecidas rexins deAsturia e Gallaecia, resultaba imprescindible a implantacin dun sistema novo de comunicacins hora de activa-lo proceso urbanizador que os novos dominadores estaban dispostos a introducir, tantomediante a ereccin das novas capitais administrativas conventuais como coa transformacin do hbi-tat tradicional dentro do mbito rural. Tratbase dunha infraestructura imprescindible para a entradade estmulos externos fomentadores dun progresivo cambio de mentalidade entre os indxenas neselongo proceso civilizador que chamamos romanizacin6. E tan estreitamente ligados entre si estiveronos avances materiais e a consolidacin dos hbitos mentais que, dende a nosa perspectiva, podera con-clurse un ritmo paralelo e semellante de implantacin, progresin ou receso, segundo os tempos e ascircunstancias, de mbolos dous aspectos.

4 Sobre xeomorfoloxa galega e a sa relacin coas comunicacins, amplamente C. Nrdiz Ortiz, El territorio, 41 ss., con abundate bibliografa com-plementaria.

5 Sobre cuestins tcnicas e instrumentos de precisin na construccin das vas, J.P. Adams, Groma, cit., MEFRA, 94, 1982, 1004 ss.

6 Tamn os romanos recibiran doutras civilizacins mediterrneas a organizacin do cursus publicus, que tivo o seu primeiro xermolo en Mesopotamiadurante o terceiro milenio antes de Cristo; pero mis nidia e organizadamente percbese en Persia a travs da va rexia entre Susa e Sardes (Herod,V, 52-53. Cfr. tamn J. How-J. Wells, A commentary on Herodotus, Oxford, 1912. Mis tarde, Pf laum, Essai sur le cursus publicus sous le haut-empi-re romain, Paris, 1940, 4 a 17. Como ten comentado recentemente Sillires, Voies, 527, referndose a Andaluca, la constitution du reseau de voieset de chemins romains de la Peninsule Ibrique meridionale est le resultat dun developpement millenaire).



14

7 Primeiras referencias e estudios en J. A. Balboa de Paz, Un edicto del emperador Augusto hallado en El Bierzo, Estudios Bercianos, n. 25, novem-bro de 1999, 45 ss.; A. Rodrguez Colmenero, El ms antiguo documento (ao 15 a.C.) hallado en el Noroeste Peninsular Ibrico. Un edicto deAugusto sobre tabula broncnea enviado a Susurros y Gigurros desde Narbona, de viaje hacia Hispania, CEG, XLVIII, 112, Santiago de Compostela,2000, pxs. 9 ss. Recentemente saron as actas dun congreso especfico en L. Grau-J.L. Hoyas (edits.), El bronce de Bembibre. Un edicto del empera-dor Augusto, Len, 2001, con traballos dun amplo elenco de especialistas e a posta da do estudio de Rodrguez Colmenero co ttulo Los castellade Susurros e Gigurros en el Noroeste Hispnico y sus primeras relaciones con Roma a travs del bronce de Bembibre y otros documentos de recien-te aparicin. Moi recentemente P. Le Roux, Ledictum de Paemeiobregensibus, Minima Epigraphica et Papyrologica, IV, fasc. 6, 2001, 331 ss.

8 respecto, A. Rodrguez Colmenero, Augusto e Hispania. Conquista y Organizacin del Norte Peninsular, Deusto-Bilbao, 1979, 145 ss.

9 Sobre a pervivencia de camios prehistricos, G. Vicherd, Continuit de loccupation despuis lAge de Bronze jusqu a Bas-Empire en liaison avecles vois de communication antiques dans lain, Caesarodunum, XVIII, 1983, 315 ss.

10 Sobre a necesidade de abrir novas rutas en territorios recentemente conquistados vn a conto o testemuo de P. Vegetio Renato, Epit. Rei mil., III,60 (en A.R. Neumann, Publius Vegetius Renatus, RE, supl. X, 1965, col. 9997 ): primum itineraria omnium regionum, in quibus bellum geretur,plenissime debet habere praescripta ita ut locorum intervalla non solum passuum numero sed etiam viam qualitate perducat compendia diverticula,montes, f lumina ad fidem descripta consideret usque eo ut sillentiores duces itineraria provinciarum in quibus necessitas gerebatur, non tantum adno-tata sed etiam picta habuisse firmentur ut non solum consilium mentis verum aspectu oculorum viam profectionis eligeret.

11 Mis amplamente, A. Rodrguez Colmenero, Los castella, 76.

Por outra parte, a recente aparicin da tabula de Bembibre7 vn a confirma-lo que, dalgunha manei-ra, xa sabiamos por outras fontes, isto , que durante os anos inmediatamente posteriores s guerras cn-tabro-stures, ou sexa, ata o ano -14, o control poltico-administrativo do noroeste apoiouse exclusiva-mente no organigrama militar provisional establecido polos romanos para a rexin8, sendo posiblemen-te o campamento de Asturica o lugar de residencia dos gobernadores da ata agora descoecida ProvinciaTransduriana. Non existan anda cidades nin tampouco verdadeiras vas. Resultaba obrigado, por tanto,recorrer daquela rede indxena de camios hora de efectuar desprazamentos por esta gran rexin9.Certo que as lexins, no seu afn conquistador dos dous lustros precedentes, buscaran os pasos natu-rais mis accesibles nun territorio tan montuoso para establecer, se non verdadeiras calzadas, impensa-bles durante o impase blico, si, alomenos, amplas sendas transitables dotadas de pertinentes vaos oupontes de madeira, e mesmo barcas sobre as correntes fluviais mis caudalosas. A travs de rede de cami-os tan precaria circularan incesantemente as vexillationes lexionarias necesarias para apaga-los lumes deposibles rebelins, sobre todo, e no que noso territorio respecta, para circular entre os grandes cam-pamentos de Asturica e Lucus e entre estes e o litoral cntabro da rexin10. Seran tamn as rutas queempezaran a utiliza-los indxenas para as sas reclamacins e negocios de pequeno radio e as que per-correran os gobernadores da provincia aludida, en concreto Lucio Sestio Quirinal hora de erixir alta-res a Augusto no litoral, tanto atlntico como cantbrico, tempo que administrar solucins de gober-no s levantadizas comunidades indxenas recentemente sometidas11 (fig. 3).

Non consta se na planificacin administrativa sestiana dos anos 21-20 a. C. ou agripea do 19se contemplaba xa a ereccin de cidades no noso territorio. O que si sabemos que, cando Augustovolta pennsula no 15-14, trae consigo un ben cavilado esquema de organizacin poltica, que incleloxicamente o levantamento de importantes centros urbanos, algns deles destinados a ser capitaisadministrativas das novas unidades que crea, concretamente dos conventos xurdicos, que establece,dous a dous, en cada un dos territorios que, a partir deste preciso momento, sern coecidos comoas rexins de Gallaecia e Asturia. O convento xurdico de Lucus Augusti ocupara, a grandes lias, asterras comprendidas, de sur a norte, entre o Mio e o Cantbrico, e de leste a oeste, entre o Navia eo Atlntico. O centro capital de referencia establecerase en Lugo, que se transformara de campamentomilitar en asentamento civil.



15

Para a Gallaecia do sur, a do convento bracarense, comprendido entre o Mio e o Douro, porunha parte, e o Atlntico e a canle do Sabor por outra, foi elixida Bracara Augusta, nova fundacinurbana asentada no frtil val dos Brcaros, onde anteriormente non existira hbitat coecido, ags unsantuario rupestre indxena, na actualidade coecido como Fonte do dolo.

As mesmo, Asturia foi dividida nos conventos de Asturica Augusta, sur do corredor do Bierzoe a cordilleira Cantbrica, e o de Ara Augusta, na metade norte dun territorio que delimitaran, polooeste, o Navia, e polo leste, o Sella. No primeiro caso, elixiuse como capital outro antigo campamentodas guerras que acababan de finalizar, e no segundo posiblemente un castro martimo no que LucioSestio Quirinal erguera altares na honra de Augusto, como por outra banda confirman os achadosepigrficos12. Estoume referindo importante castro da Campa de Torres, preto de Xixn.

Fig. 3. O Castellum Paemeiobrigense noutra inscricin diferente da do bronce de Bembibre (Iglexa de Tedejo, Bembibre).

12 R. Syme, A Gobernor of Tarraconensis, Epigraphische Studien, 8, 1969, 125 ss.; A. Rodrguez Colmenero, Lucus amanecer, 309.



16

Velaqu, por tanto, os catro vrtices orixinarios xeradores da vida urbana do noroeste hispnicos que se procurou comunicar entre si por medio de vas que seran iniciadas simultaneamente desde ascatro capitais dos respectivos conventos. Sen embargo un dos centros aludidos como capital, igualque o distrito conventual que pertenca, Ara Augusta, desapareceron durante os lustros iniciais da nosaera, sendo incorporados mbito do convento asturicense; de a que o Itinerario de Antonino, o mispreciso dos conservados no que respecta enumeracin de vas e mansins, non faga referencia s cone-xins viarias entre Asturica Augusta e Ara Augusta, de norte a sur, e de Ara Augusta con Lucus Augusti,de leste a oeste. Si o fai, sen embargo, o serodio Ravenate13, descubrir un camio que ligaba as trescapitais de convento mencionadas. En todo caso, a descricin pliniana dos anos setenta da primeira cen-turia xa s se refire s tres unidades administrativas do noroeste hispnico tradicionalmente coecidas,as como s sas respectivas capitais14, sendo tamn esta mesma realidade histrica a reflectida noItinerario de Antonino. Tanto a va a Bracara Asturicam por Ad Aquas (XVII do I. de A.) como a BracaraAsturicam por Lucus Augusti (XIX do I. de A.), parte de se-las mis antigas, parecen proxectarse nasa construccin simultaneamente, xa que mbalas das posen miliarios atribubles a Augusto. Coasa apertura entre as novas capitais administrativas trataba de establecerse un esquema elemental decomunicacins a travs deste abrupto territorio, se ben o seu trazado, excesivamente perimetral, priva-ba de comunicacin s bisbarras nucleares desta gran rexin. Non se pode esquecer, a este respecto, queAugusto o creador do cursus publicus imperial na sa verdadeira dimensin e non quixo, xa dende oinicio, privar dos beneficios da rede viaria a estas afastadas terras da finisterra hispnica15 (fig. 4).

Pero tan importantes como estas das calzadas foron as mansins que, para o seu correcto fun-cionamento, tiveron que establecerse longo do percorrido de tales rutas; en torno a elas e a partirdelas foron xerndose as novas modas urbanas que os conquistadores pugnaron por introducir, resul-tando, daquela, modelos para ser imitados polas poboacins indxenas, sempre reticentes a calquera tipode cambio16. Algns destes ncleos, tales como a mansin de Ad Aquas, van percorrer con urxencia,durante a primeira centuria da era, as etapas de achegamento urbanismo, tanto xurdico coma mate-rial, imprescindibles para a sa promocin xurdica, de tal maneira que a dinasta Flavia non ter incon-veniente en convertelos en municipios romanos de pleno dereito durante a dcada dos anos setenta17.

13 IV, 45, 319 ss., en Roldn, Itineraria, 136.

14 Plin, Nat. Hist., III, 4, 18-30; IV, 34, 111 ss.15 O cursus publicus persegua tres finalidades: asegura-las comunicacins do estado, transporta-los axentes do goberno e facilita-lo transporte de mer-

cadoras, para o cal se ordenou que constitura un munus das poboacins locais, s que o gobernador sinalaba as achegas en vehculos de forza ani-mal, as como en servicios, que deban realizar. En calquera caso, o cursus publicus foi ante todo unha infraestructura para o uso dos oficiais do esta-do ligado indisolublemente elemento militar, sobre todo no limes (G. Brizz, Cursus Publicus e transmissione della Noticia: lesempio di Augusto,Studi militari romani, Bolonia, 1983; A. Kolb, Transport and communication in the Roman State: the cursus publicus, 95 ss.; E. W. Black, CursusPublicus. The infrastructure of the government in Roman Britain, BAR, 2, 1995, 241 ss. Sobre a importancia do elemento militar, E.N. Luttwak, Lagrande strategia militare como forza de disuassione, Milano, 1981, 68. principio, Augusto fixo cae-la responsabilidade do cursus publicus, en espe-cial a comunicacin de novas, sobre os collegia iuvenum, tanto en Italia como nas provincias, transmitndose as mensaxes duns s outros. Pero, dadosos perigos que isto envolva, botou man dos cissarii e conductores doutros vehculos para que, viaxando mis lentamente, fose un soamente o porta-dor das mensaxes (Black, Cursus Publicus, 4 ss.). Desta maneira, xurdiu a organizacin de mansiones e mutationes, as como a prestacin de veh-culos, regulados por diversos cdigos.

16 As vas romanas resultan, en consecuencia, causa, e asemade efecto, do poboamento que xeran.

17 Amplamente sobre o dito proceso, A. Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae II. O tecido urbanstico da cidade romana, Santiago de Compostela,1997, 137 ss.



17

Outros non chegan a acadar nesta ocasin o rango municipal e evolucionan mis lentamente,se ben con paso seguro, tanto que merecen ser distinguidos co apelativo f lavium/flavia a partir do rei-nado de Vespasiano. o caso de Iria Flavia, Bergidum Flavium, Interamnium Flavium, etc.

Como xa, dalgunha maneira, vn indicado nas pxinas que preceden, foi a dinasta f lavia a quemarcou no noroeste a segunda grande etapa urbanizadora do territorio, o que levaba consigo tanto apromocin xurdica e urbanstica das mansins viarias do perodo anterior como o trazado de novasvas e a ereccin das sas mansins correspondentes. E neste sentido cmpre resalta-la probada activi-dade de Caio Calpetano Rantio Quirinal Valerio Festo, gobernador da Citerior que, se non foi o pro-motor inicial, resultou, alomenos, o inaugurador da chamada via nova entre Bracara e Asturica polointerior de mbolos dous conventos xurdicos e a travs duns condicionantes orogrficos extremada-mente escarpados18.

Fig. 4. Vas e cidades augsteas.

18 A sa presencia no noroeste detctase a travs da inscricin chamada dos povos da ponte de Chaves (CIL, II, 2477; A. Rodrguez Colmenero,Aquae Flaviae, 420 ss.) as como da mencin de varios miliarios da via nova (nos. 267, 269, 312, 330, 331, 402, 498, 503, 513, 516, 517).



18

A devandita va resultaba imprescindible hora de pr remedio illamento tradicional destascomarcas interiores, mxime nun momento en que a f lorecente actividade mineira de ouro que, impul-sada pola dinasta f lavia comezou a desenvolverse, demandaba infraestructuras adecuadas para a extrac-cin do mineral ureo e o seu correspondente transporte19. Foi tamn a dita actividade, entre outrascausas, o que levou a Aquae Flaviae sa promocin municipal, como cabeza de distrito, de feito, dagran rexin mineira que se estendera dende o Douro medio ata o Mio do mesmo sector. Sera, pois,a partir de agora cando se intensificaran as actividades mineiras entre o rico Metallum Albucrarenseda rexin de Trs Minas e comarcas da contorna20, establecndose permanentemente neste territoriovexillationes da legio VII Gemina e algunha das sas unidades auxiliares. A presencia da unidade lexio-naria detctase claramente no padro dos povos da Ponte de Chaves, onde os Aquiflavienses, xa muni-cipio de pleno dereito, convertido no epicentro de referencia para outras nove civitates dos territoriosvecios e conexionados entre si, dedican xunto cos habitantes desta un tributo de homenaxe a Ves-pasiano e s seus fillos, gobernador da provincia, o activo Caio Calpetano Rantio Quirinal ValerioFesto, e a outros mandatarios de rango inferior, includa globalmente a lexin stima xmina21.

Pero non ser a via nova a nica construda polos f lavios no noroeste. Todo fai crer que figu-rou, as mesmo, no seu programa a tarefa de liga-las bisbarras martimas coas terras interiores. Destasorte, a apertura dalgunha das rutas que compoen o variado mosaico da chamada via per loca mari-tima levarase a cabo coa finalidade, entre outras, de integrar a Brigantium, agora promovido co ttu-lo de Flavium, nos circutos comerciais das bisbarras meridionais, sobre todo a travs de Lucus Augusti, vez que se consolidara definitivamente unha va martima polo litoral atlntico, imprescindible paraas actividades comerciais ordinarias, pero sobre todo para o crecente aprovisionamento das tropas esta-blecidas nos lmites renano e britnico. O faro de Brigantium, a actual Torre de Hrcules, representaun dos fitos anda perdurables de tal intento (fig. 5).

Non consta que a dinasta antoniana se ocupase da apertura de novas rutas, polo menos derango oficial. Sabemos, en cambio, da sa actividade edilicia no que respecta reparacin das cal-zadas xa existentes22 e sobre todo doutra circunstancia que ata estas datas se ten descrito pouco: aereccin de pontes sobre as correntes f luviais mis importantes, en especial durante o reinado deTraxano. Viaductos tan emblemticos como o de Aquae Flaviae, substitundo a un antigo vao con-tiguo anda existente, Bibei, Torre de Dona Chama, e posible que os de Ourense e Lugo, parecenerixirse nesta mesma poca23. Cando menos no que respecta s dous primeiros, a datacin parece

19 Pasa polo corazn mesmo do Pozo das Freitas, en Ardos, pertencente, se cadra, Metallum Albucrarense de Plinio, xuntamente coa vecia Trs Minas(A. Rodrguez Colmenero, Resulta factible identificar la regin minera de Trs Minas, Norte de Portugal, con el Metallum Albucrarense de Plinio?,Madrider Mitteilungen, 40, 1999, 160 ss.).

20 A. Rodrguez Colmenero, Resulta factible..., 160 ss.

21 CIL, II, 2477.

22 Non un segredo para ningun que, en ocasins, incluso as grandes vas, chamadas militares, atpanse nun estado deplorable, como confirmaXuliano, Cartas, 98.27.3, se referir a unha ruta dos Balcns, O camio era metade pantano e metade montaa, rudo na sa totalidade. O lastrosemella sementado de pedras ciscadas intencionadamente, pero sen xeito, contrariamente que acontece noutras cidades.

23 A ponte de Aquae Flaviae, na va XVII do I. de A., construrona os aquif lavienses de suo (CIL, II, 2478), o que parece exclu-lo financiamento impe-rial que, por exemplo, se anuncia no miliario de Cannas, na va Brindisi-Benevento, que Traxano construu sa custa, pecunia sua (Cfr. H. Bender,Rmische Strassen, 11 ss.).



19

segura24. Simultaneamente, o proceso de urbanizacin de ncleos secundarios e mansins das anti-gas e novas vas segua prspero, tanto que, a mediados do sculo II, cando Ptolomeo escribe a saclebre Geographik, enumera unha serie de poleis, en realidade ncleos urbanos de nova creacin,que coinciden en gran maneira coas mansins, tanto das vas xulio-claudias como das de aperturaf lavia, supoendo que tamn entre estes ncleos urbanos de rango medio comezasen a existir rutasde comunicacin de mbito comarcal25.

24 Para o de Chaves, existe unha inscricin respecto que o data xenuinamente (CIL, II, 2478. Outra bibliografa e amplo tratamento, en RodrguezColmenero, Aquae Flaviae, II, 427). Para o de Bibei existe outro epgrafe posiblemente conmemorativo da sa construccin (Rodrguez Colmenero,Aquae Flaviae, 345 e n. 504).

25 Lmbrense, respecto, as categoras de vas que as fontes establecen, en especial Sculo Flaco, que diferencia, segundo a categora, viae publicae, entreas que se catalogan as pouco precisadas viae militares, viae vicinales e viae privatae, atendendo categora dos seus promotores e, nalgns casos, sresponsables da sa boa conservacin (Cfr. Siculus Flaccus, De conditionibus agrorum, en Lachmann et alii, Gramatici Veteres, Berlin, 1848, 146ss. Tamn R. Rebuffat, Via militaris, Latomus, XLVI, 1987, 52 ss. Concle que o adxetivo militaris estenderase a todas e non s as vas de intere-se pblico susceptibles de ser percorridas mediante a correspondente avectio).

Fig. 5. Vas e nucleos urbanos flavios.



20

, sen embargo, coa chegada dos Severos cando, nos casos coecidos, se empezan a amolloa-lasvas non oficiais co gallo de comunicar mis facilmente os ncleos urbanos de certa importancia xur-didos no territorio durante a etapa anterior26. A devandita actividade parece iniciarse no reinado deCaracalla, contina no de Maximino e estndese, xa sen lmite, longo dos sculos III e IV. Trtasedun feito que confirma sobradamente a va Aquis Querquennis-Lucus Augusti e Aquae Flaviae-LucusAugusti, segundo despois se detallar. Tales conexins interiores enlazaban no seu decurso ncleosurbanos tan importantes como o Forum Limicorum (Xinzo de Limia), Coeliobriga (Castromao),Forum Gigurrorum (Petn) ou Dactonium (Monforte)27. Pero lado destas rutas, mis ou menos pro-movidas e sostidas polas distintas civitates, que percorran estes territorios28, comezan a prolifera-lasvicinales e privadas29, as cales poran en conexin tdolos centros habitados, pequenos e grandes, exis-tentes, trtese de vici, castella, villae, etc.30. Tanto as que podera afirmarse que o esparexemento dohbitat rural durante o baixo imperio duplicou, alomenos, o existente na actualidade, multiplicndo-se en consonancia a rede de camios que comunicaban entre si todos estes establecementos.

Pero a estas alturas, cando xa o proceso romanizador acadara grandes logros culturais, o tecidourbano da Gallaecia-Asturia, levantado maneira romana, chegaba a tdolos recantos e con el a redede vas e camios que o fixeran posible. Arribrase momento histrico do que afirma A. Grenierque les etablesements humains se groupent autour de voies, comme dans la grappe, les grains autourde la tige31.

26 A diferencia das oficiais ou militares, que conducan, segundo Ulpiano (Digest, XLII, 7.3.1), a unha cidade, mar, a un gran ro ou a outra calzadaimportante, as non oficiais ou veciais comunicaban entre si ncleos habitados menos importantes. Estas poden chegar a te-la condicin de pbli-cas, pero sempre se diferencian das militares polas caractersticas expresadas. Pola sa parte, Sic. Flacc., De condic. Agrorum, 109-19 (Thulin-Lachmann, 145-119) expresa que: Nam sum viae publicae (regales) quae publice muniuntur et autorum nominem obtinent. Nam et in quarundamtutelam a possesoribus per tempora summa certa exigitur. Vicinales autem (viae) de publicis quae divertuntur in agris et saepe ipsae ad alteras publi-cas perveniunt, aliter muniuntur per pagos, id est per magistros pagorum, qui operas a possesoribus ad eas tuendas, etc.

27 K.J. Beloch, Italisches Bund, Leipzig, 1880, 109, sostia que os fora se achaban situados, mis ou menos, no decurso medio das vas. En cambio T.P. Wiseman, Roman Republican Road-building, 123, afirma que isto non as, dependendo a sa ereccin da fertilidade agrcola dunha chaira,posto que o foro , en realidade, un embrin da cidade. Nos casos que nos afectan, os dos lmicos e gigurros, as analogas danse con respecto a estasegunda opinin, mis que con respecto primeira.

28 Sobre a promocin de vas propias por parte das civitates ou municipios, contamos co testemuo fidedigno dunha inscricin rupestre que conme-mora para o municipio de Ercvica, en Cuenca, a construccin dunha va s sas expensas (CIL, II, 3167; A. Rodrguez Colmenero, Cuenca Romana.Contribucin al estudio epigrfico, Lucentum, I, 1982, 231 ss.). O mesmo hai que dicir dos assaniacenses, que abren unha va deste tipo nas inme-diacins de Vilanova de Fozca (Guarda) (infra, nota 30).

29 Entre os itinerarios privados documentados en Hispania, cmpre destaca-lo de Almonacid (F. Beltrn-F. Arasa Gil, Los itinera privata en la epigra-fa latina. Una nueva inscripcin en Alguimia de Almonacid, Castelln de la Plana, Hispania Antiqua, IX-X, 1979-1980, 7 ss.: Iter privatum M. BaebiSeverini).

30 Os testemuos epigrficos falan, incluso, de comunidades xentilicias ou poboacins integradas nas sas civitates correspondentes, que promoven vasde mbito mis ou menos local, como o caso dos Assaniacenses viam fecerunt dunha inscricin de Vila Nova de Fozcoa, Numo (Portugal). (CIL,II, 5028; F. Patricio Curado, Incrio rupestre de Numo, Vila Nova de Fozcoa, Ficheiro Epigrfico (Anexo de Conimbriga), 11, 48, 1985. A.Rodrguez Colmenero, Corpus-Catlogo de Inscripciones Rupestres del Noroeste de la Pennsula Ibrica, A Corua, 1993, 39). O mesmo sucede conoutra perdida da provincia de Biscaia, cun contexto moi parecido (G. Balparda, Historia crtica de Vizcaya y sus fueros, Bilbao, 1974, I, 92 ss. (reed.)).

31 Los establecimientos humanos se agrupan alrededor de las vas como en un racimo se agrupan los granos en torno al vstago, segundo A. Grenier.Manuel darcheologie gallo-romaine. 2. Larcheologie du sol. 1. Les routes, Paris, 1934 (reed. 1985), px. 1.



21

2. Panormica actual da rede de calzadas da rea stur-galaica luz das fontesconservadas

Pretendemos neste apartado amosar unha sinopse previa da rede viaria romana do noroeste his-pnico e do seu estado actual de investigacin e desenvolvemento, non s dende o prisma da evolu-cin diacrnica, senn tamn dende o punto de vista da sa eclosin mxima, que posiblemente seconseguiu no Baixo Imperio. Podera afirmarse, de entrada, que as calzadas romanas, mentres perma-neceron en funcionamento longo das etapas histricas posrromanas, posto que case non existanoutros camios, non foron estudiadas, e empezaron a selo a partir do momento en que foron pro-gresivamente abandonadas. O seu perodo de utilizacin continuada, despois da cada do ImperioRomano de occidente, estenderase ata ben entrado o sculo XVIII, poca de eclosin dos chamadoscamios reais, como corresponde perodo da Ilustracin, mentres que o interese polo seu estudioespertara tenuemente neste mesmo perodo e alcanzara un notable apoxeo na etapa romntica dosculo XIX, coincidindo coa aparicin dos nacionalismos.

2.1. Esquema sumario da rede viaria romana do noroeste luz dos criterios e vestixiosconservados

Entre os apoios susceptibles de ser tidos en conta cara restablecemeto do mapa viario do no-roeste hispnico durante a dominacin romana destacan, en primeiro lugar, os itinerarios, mellor oupeor estructurados, trasmitidos polas fontes clsicas, como o caso do chamado de Antonino, docoecido como Ravenate ou do moito mis problemtico consignado nas taboas de barro deAstorga asinadas por un misterioso Lepidus II vir.

O primeiro dos itinerarios mencionados, se ben parcial, aparece como o mis veraz e explcito,segundo confirman para o mesmo mbito os miliarios, resultando os outros dous meramente com-plementarios daquel.

Unha importancia anda maior cmpre conceder s inscricins viarias que aparecen nas distin-tas rutas, en ocasins confirmando os trazados considerados como cannicos e noutras descubrindovas da poca antes ignoradas xa que a existencia de miliarios determina, de forma axiomtica, a exis-tencia dunha va romana que deban ser atribudos.

Outro elemento non rexeitable, hora de recompoe-los trazados viarios, constiteno as pon-tes/viaductos ou vestixios destes atribubles con certeza poca romana. Pero para iso haberanse deter en conta indicios de carcter xeral vlidos para a totalidade dos do imperio e peculiaridades espe-cficas dos de cada comarca ou rexin.



22

Ampliar a un cuarto suposto, o dos trazados romanos anda recoecibles, a nosa metodoloxapodera resultar correcto nalgns casos pero abof arriscado noutros moitos polo que, ags en oca-sins moi puntuais, procuraremos prescindir del32.

Co dito pretendemos senta-los alicerces esquemticos do f lash breve das calzadas romanas quepreviamente xulgamos oportuno propor co fin de ofrecer tempo e espacio s estudios diversificadosque sobre as vas romanas do noroeste temos programados, en especial a este primeiro traballo sobreas inscricins viarias.

Partiremos da panormica decididamente concisa do Itinerario de Antonino e irmola comple-mentando cos engadidos que se deriven do Annimo de Ravena e, sempre baixo sospeita, coas novi-dades que do Itinerario de Barro se deduzan.

Nunha segunda etapa, trataremos de contrastar esta primeira visin coa que, por outra banda,se obtivo do estudio exhaustivo das inscricins viarias, obxecto principal deste volume. Isto servirnalgns casos para confirmar trazados xa coecidos e noutros para suxerir novos decursos.

Finalmente, a atencin s pontes e viaductos da poca romana da rexin, as como s vestixiosde agger e outros indicios de calzada, virn a constitur unha precisin suplemetaria s itinerarios posi-bles, tanto para confirma-los mis probables como para poder detectar outros novos, nunca sospeita-dos, a teor dos criterios anteriores.

2.2. A rede viaria do noroeste luz dos datos subministrados polos itinerarios clsicos

O Itinerario de Antonino chamarase as orixinariamente debido a que un dos programas via-xeiros esenciais cos que conta correspondera desprazamento que Caracalla efectou a Exipto, a tra-vs dos Balcns, no 214-215, despois dunha grave enfermidade que padeceu e polo que se efectuaronrogativas viaxeiras, sobre todo ante o Apolo de Glanum33. Agora ben, tal como agora o coecemos

32 Ningun ignora que determinadas obras de enxeera que se observan nalgunhas rutas, tal como os peraltes continuados sobre planicies pantanosasdotadas dos correspondentes conductos de desaugadoiro laterais, acostuman indicar orixe romana. Agora ben, segmentos desta natureza adoitan rela-cionarse con vas importantes, xa claramente detectadas aplicando os criterios anteriores, polo que resultan pouco aproveitables para a deteccin derutas que se encontren fra daquel mesmo contexto. E moito menos valor posen os enlousados granticos frecuentemente observables sobre oscamios antigos do noroeste, que tradicionalmente foron considerados por case todos de natureza romana. A sa aparicin non proba nada postoque se trata da maneira tradicional de reparacin de camios; a non ser que o contexto arqueolxico en que se inscriben suxira con argumentos irre-futables unha datacin tan temper. Sobre cuestins semellantes, P. Sillires, Voies, 238 ss.

33 D. Van Berchem, LAnnona..., 1974, 30 ss.



23

datara dunha etapa posterior, posiblemente dos ltimos lustros do sculo III e como consecuencia darecompilacin doutras viaxes coas sas etapas correspondentes, longo de diversas rutas do imperio,a maiora delas destinadas cobranza da annona34. Existen autores, sen embargo, que se mostran reti-centes con respecto a esta idea, afirmando N. Reed que, efectivamente, no Itinerario de Antonino exis-ten unha serie de rutas oficiais destinadas recolleita da annona, s que hai que engadir outras dezque testemuan viaxes oficiais dos distintos emperadores. E todo isto coas correspondentes correc-cins e precisins efectuadas en diversas pocas, igual que acontece na Notitia Dignitatum, un docu-mento paralelo e contemporneo35. Algo respecto podemos confirmar ns no noso sector de estu-dio, posto que o enunciado da via de Italia in Hispanias ad legionem VII geminam,36 cidade que seconsidera situada en Gallaecia, fai supoer realizada xa a reforma de Diocleciano37. Por outra parte, oItinerario de Antonino, como rede organizada de rutas, non s un compendio de vas terrestressenn tamn martimas38. Agora ben, mentres o Itinerarium Provinciarum interior, chamado per medi-terranea loca, se inicia nas Columnas de Hrcules e compila 256 decursos, con extensas lagoas enterritorio galo, nos Balcns e en todo o mbito oriental, o itinerario martimo segue un trazado para-litoral, de tal maneira que as distancias se expresan s veces en millas e non en estadios39. Pola contra,en estadios mdense, de cando en cando, os tractos mixtos terrestre-martimos40.

No que respecta noroeste peninsular, o Itinerario de Antonino debuxa catro rutas completasde comunicacin entre as tres capitais do convento xurdico de Asturia-Gallaecia, mailos tramos ini-ciais doutras cinco que derivan cara sur ou cara leste dende Bracara e Asturica, respectivamente.

No caso de Bracara trtase da va ab Olisipone Bracaram Augustam no seu tramo final Cale-Bracara(m)41.

En canto a Asturica, derivaran desta cidade, ben cara sur ou cara leste, os seguintes camiosoficiais: via de Hispania in Aquitania(m) ab Asturica Burdigaliam, via ab Asturica Caesaraugustam, abAsturica per Cantabriam Caesaraugusta(m) e ab Asturica Tarracone(m). Algunhas destas rutas, a poste-riori bifurcadas no seu decurso, discorran, no que respecta noso mbito de estudio, seguindo unmesmo trazado inicial. o caso da via ab Asturica Caesaraugusta(m) e da sa homloga ab Asturica per

34 Van Berchem, LAnnona, 305 ss.

35 N. Reed, Patern and purpose in the Antonine Itinerary, American Journal of Philology, vol. 99, 1978, 239 ss. Nesta mesma lia, o excelente estu-dio de Mauro Calzolari, Introduzione, 376 ss., quen, pola sa parte, concle das cousas: que se trata dunha obra de literatura xeogrfica cunhalista de cidades ordenadas arredor das vas e, asemade, cunha lista de itinerarios particulares para axentes oficiais, sobre todo principio. O resulta-do obtido, sen embargo, sera mediocre. Tratarase, en definitiva, dunha carta severiana de vas actualizada no sculo IV.

36 Wess., 387; Roldn, Itineraria, 38.

37 Xa P. Arnaud, LItinerarium, 43 caera na conta desta circunstancia hai algn tempo.

38 Ntese o contraste entre Wess., 487, 1-3: Item imperatoris Antonini Augusti itinerariu maritimum fronte a unha percope lixeiramente anterior,Wess., 1, 1-2, Incipit itinerarium provinciarum Antonini Augusti. respecto, M. Calzolari, Introduzione..., 369. Como se deduce dalgunhas car-tas de Cicern, Ad fam..., 10-32, as rutas terrestres deixaban, s veces, de ser seguras, a xulgar polo asalto s tabellarii do correo no SaltusCastulonensis, mostrndose mis segura a alternativa de enviar cartas por va martima, dende Gades.

39 Wess., Vetera Romanorum Itineraria, Amsterdam, 1735, 83, 3-4, concretamente o traxecto Calabria-Sicilia.

40 o caso do tramo Brindisi-Durazzo (Wess., 323, 9-10. Tamn M. Calzolari, Introduzione,407).

41 Wess., 420; Roldn, Itineraria, 67.



24

Cantabriam Caesaraugusta(m), cunhas mansins iniciais en Bedunia e Brigeco que son comns a mba-las das. O mesmo acontece coas de ab Asturica Burdigalliam e a de ab Asturica Tarracone(m), tamnneste caso coas mansins comns de Vallata e Interamnio.

Se ben se observa, o esquema viario proposto polo Itinerario de Antonino para este gran sec-tor do noroeste hispnico vn a cubrir minimamente as comunicacins da poca excepto no que res-pecta Asturia Transmontana. Desconectada aparentemente de Asturica e das outras das capitais deconvento mis prximas, isto , Bracara Augusta e Lucus Augusti, por suposto que as ditas comuni-cacins existiran na realidade pero, por razns que descoecemos, o Itinerario de Antonino non asref licte, segundo pode apreciarse no mapa xeral que ofrecemos e frecuente noutras rexins doImperio42.

Percbese, por outra parte, que o Itinerario de Antonino tampouco recolle a totalidade das cal-zadas existentes daquela, como acontece, fra xa do noso mbito, coa ruta temper existente entrePisoraca e Flaviobriga43 e, dentro deste, coa chamada Va da Prata, entre Emerita e Asturica, moi coe-cida a travs das fontes epigrficas44, constatndose, incluso, a existencia de trazados certamente alea-torios, dado que se completan con segmentos de rutas diferentes se que non se determinan amplossectores comns a das ou tres delas, como o caso da via per loca maritima45.

Polo que respecta Annimo de Ravena, cabe dicir que non vn a engadir aspectos substanciaiss trazados do Itinerario de Antonino, excepto no que atinxe comunicacin entre a AsturiaAugustana e a Transmontana e entre esta e o convento lucense a travs tanto da franxa litoral comoda prelitoral, resolvendo, desta maneira, a lagoa, antes comentada, que se advirte no Itinerario deAntonino. Dedcese, sen embargo, do texto conservado que as intencins do Annimo de Ravenanon son as de transmitir autnticos itinerarios da poca provistos das correspondentes mansins coassas distancias respectivas, distancias s que se recorre globalmente cando autor lle interesa46, sennsobre todo as cidades e, en menor medida, os ros e outros accidentes menores.

Na enumeracin dos oito conxuntos de urbes espallados polas oito divisins poltico-territoriaisnas que, para a sa poca, considera dividida Hispania, diferencia o autor dous bloques: as situadas nolitoral e as localizadas nas comarcas interiores. Agrupa as primeiras longo da franxa costeira dos dousmares que demostra coecer: o Mediterrneo, que denomina Gran Mar Glico Balerico, e o Atln-

42 P. Sillires, Voies, 21, anota o mesmo feito para as calzadas andaluzas.

43 respecto, A. Rodrguez Colmenero-M. C. Carreo, Epigrafa Vizcana. Revisin, nuevas aportaciones e interpretacin histrica, Kobie, 11, 1981, 153 ss.

44 Sobre esta ruta, en especial J. M. Roldn Hervs, Iter ab Emerita, 1971.45 Wess. 423, 6 ss. En calquera caso, o conxunto dos ttulos das rbricas e a recapitulacin das distancias intermedias deben ser atribudos compila-

dor e non s sas fontes (P. Arnaud, LItineraire DAntonin, 39). Tase en conta, ademais, que no Itinerario de Antonino sanse con frecuenciaos denominados itineraria per compendium, establecndose un decurso directo e eliminndose, s veces, as mansins intermedias, como se advir-te en varios tramos da nosa va XX, per loca maritima (M. Calzolari, Introduzione, 393).

46 PP, 543, 11: sunt civitates septuaginta et suppuntantur miliaria mille decem



25

tico, que chama simplemente Ocano. A mbolos dous sepraos a franxa do Estreito de Xibraltar,sobre o que pormenoriza tamn o correspondente pequeno sector de urbes aliadas47.

As cidades do interior, polo contrario, son aglutinadas arredor de determinados epicentros via-rios, coincidindo tales ncleos urbanos normalmente coas mansins xa coecidas anteriormente noItinerario de Antonino. Os ditos epicentros concrtanse, para a metade sudoriental da pennsula, enTarracona (sen dbida, Tarragona), como caput dunha va que deriva cara a Caesaraugusta48; estamesma cidade, como caput de referencia de cinco conxuntos urbanos diferentes49; Complutum, contres series de cidades que son ns viarios50; Augusta Emerita, con catro51; Corduba, con unha; e Hispaliscon tres. As cidades interiores da metade noroccidental son aliadas polo Ravenate redor de dousgrandes trazados, longo dos cales se aglutinan as mansins coecidas de varias vas, certamente inter-comunicables, pero na sa orixe independentes, segundo a versin do Itinerario de Antonino. Noextremo norte da aliacin mis setentrional sita a Ossarum, punto final da aliacin ocenica ante-rior, como caput dunha nova, que proxecta en imperfecta diagonal ata Emerita Augusta, non sen deta-llar, sorprendentemente e a partir de Brigeco, as restantes mansins da Va da Prata, que o Itinerariode Antonino omitira no seu momento52.

Para o noroeste amplo, o gran sector integrador Bracara Augusta, sen conceder importancia sdemais capitais administrativas53. Partindo, pois, de Bracara, debxase un gran bucle viario, que disco-rre ensartando tdalas mansins da va XVIII ata Asturica e, despois desta, das mansins mis da viaaquitana para, dende Interamnio, virar cara a Asturia Transmontana ata chegar a Lucus Asturum e,dende aqu, da-la volta sobre os seus pasos anteriores, a travs dun percorrido inverso, ata LucusAugusti e posteriormente ata Celenis. E, como queira que anteriormente organizara as cidades do lito-ral atlntico, primeiro dende Bracara Augusta ata Turoqua, movndose longo das mansins da vaXIX, sobre todo54 e, a partir de Aquis Celenis, pasando por Grandimirum e Brigantia, ata Ossaron(Oeason), deducimos que o trazado da va Lucus Asturum-Lucus Augusti debeu discorrer un tantoafastado da costa55, cruzando o linde entre Gallaecia e Asturia pola Fonsagrada, onde se situara a nicamansin intermedia ata Lucus, Ponte Abei 56.

47 PP, IV, 43, iter super fretum septem sunt civitates.

48 PP, IV, 43, 309.

49 PP, IV, 43, 309, 160; PP, IV, 43, 310, 170; PP, IV, 43, 310, 180.

50 PP, IV, 43-44, 205; IV, 44, 220; IV, 230.

51 PP, IV, 44, 250-260-270-280. Sobre a teima de se a Va da Prata se refire transporte de material branco longo do seu decurso ou se, mis ben,deriva do rabe via ballata, isto , enlousada, vide Sillires, Voies, 221.

52 PP, IV, 45, 309.

53 Non se pode esquecer que o Itinerario de Ravena herda a situacin administrativa baixoimperial, sobre todo, e durante este perodo o papel deBracara Augusta como capital da gran provincia da Gallaecia foi estelar.

54 PP, IV, 43, 120.

55 J. M. Gonzlez, Mansiones en el trayecto Lucus Asturum-Lucus Augusti, Valdedios, 1960, 33 ss.

56 Hai que recordar, sen embargo, que a inscricin s Lares Viales de Bouz (Vzquez Saco-Vzquez Seijas, IRG, III, 1954, 9; HAE, 1716; ILER, 581),as como o topnimo Horrea que se advirte despois de Meira, na baixada cara a Ribadeo, aconsellan establecer por aqu a ruta en cuestin, se non outra diferente.



26

Pola contra, o Annimo de Ravena omite a serie de mansins da va XVII entre Braga e Astorga,as da XX entre Brigantium e Lucus Augusti e as da XIX dende Lucus Augusti ata Bergidum, polo quea contribucin mis significativa sobre o Itinerario de Antonino canto acaba de dicirse sobre a exis-tencia de das rutas de comunicacin, unha ocenica e outra interior, longo da costa cantbrica,coa derivacin da mis meridional cara a Asturia Augustana.

No que atinxe Tabula Peutingeriana, e como apndice do que acabamos de expoer, podemosafirmar que non afecta a Hispania, por perderse a primeira parte desta57. Miller reconstruu o seu dese-o hipottico apoindose no Annimo de Ravena, co que mantn un probado parentesco. Pouco vna variar, sen embargo, con respecto a canto acaba de dicirse, polo que omitimos outras precisins.

O itinerario impreso nas chamadas taboas de barro de Astorga, asinadas polo duunviroLepidus e achadas, parecer, nun lugar anda non determinado das inmediacins daquela cidade leo-nesa, foi parar a unha coleccin privada de Cangas de Ons e adquirido, en ltima instancia, poloMuseo Arqueolxico de Oviedo, onde actualmente se exhibe. O texto ofrece unha complicada pro-blemtica que afecta, tanto sa historicidade como adecuada interpretacin deste58. A autenticida-de, afirmada inicialmente por varios autores59, foi posta en dbida, total ou parcialmente, en datas pos-teriores por outros60 para, nos ltimos tempos, ser reivindicada de novo como segura61.

Non pretendemos reiniciar agora un debate que nos leva custado longas horas de dedicacinsenn tan s efectuar unhas cantas puntualizacins deducibles do texto mesmo, que, por suposto, afec-ta en toda a sa extensin mbito territorial do que nos estamos ocupando (fig. 6).

57 Sen embargo, a problemtica que a afecta moi semellante do Itinerario de Antonino, sobre todo no que respecta cronologa e fonte comnque as inspira (P. Arnaud, LItineraire, 34 e 302, quen engade que mbolos dous beben na mesma fonte, anda que conservan matices especficos,sendo o seu termo post quem os lustros centrais do sculo III). Pola sa parte, M. Calzolari, Introduzione, 385, precisa que mis fiel orixinalcomn que Itinerario de Antonino, pois, mentres algns queren facer dela unha copia estricta da Carta de Agripa, outros opinan que se trata dunharecompilacin plural que, se ben tera a sa orixe no reinado de Augusto, sera revisada longo do sculo IV, concretamente durante o reinado deTeodosio ( respecto, as das posturas contrapostas de Kubitschek, Eine rmische..., 20 ss., por unha parte, e a de E. Weber, Tabula, 2 ss., por outra.Na lia do segundo, K. Miller, Itineraria., XVII ss., que a data en 365, afirmando que se trata dunha obra feita dunha tirada. A parte pintada doItinerario deberase influxo oriental, xuntndose documento precedente, que sera compendiado na parte occidental do Imperio, como suxire A.L. et M. Levi, Itineraria picta, 147. Co Annimo de Ravena coincide, parte de en moitos outros trazos, na carencia de distancias marcadas.

58 H. Lieb, en A. Mcsy, Zu den prata legionis, Studien zu den miltrgrenzen Roms, Beihefte der Bonner Jahrbcher, 19, Kln, 1967, 210, nota 6, con-sidraas falsas na sa totalidade, mentres que G. Arias Bonet, Los caminos del duumvir Lepidus y otras vas romanas, El miliario extravagante, 7,Pars, 1964, d por autnticas a primeira e a segunda; pero s a segunda J. M. Roldn, Itinera Hispana, Valladolid, 1975, 163 ss.

59 A. Blzquez, Cuatro tseras militares, BRAH, CLXX, 77, 1920, 99 ss.; A. Schulten, Los Cntabros y Astures y su guerra con Roma, Madrid, 1943,192 ss.; F. Watenberg, La regin vaccea, Madrid, 1959; F. Diego Santos, Epigrafa romana de Asturias, Oviedo, 1959, 254 ss.

60 M. Besnier, Itineraires Epigraphiques dEspagne, Bulletin Hispanique, 26, 1924, 1 ss.; G. Arias, Los caminos del duumvir Lepidus y otras vas roma-nas, ME, 7. Paris, 1964; H. Lieb, en Mcsy, Zu den prata legionis, Studien zu den militargrenzen Roms. Beihefte der Bonner Jahrbcher, 19. Kln,1967, 210 ss.; J.M. Roldn Hervs, Las tablas de barro del duumviro Lepidus. Una falsificacin moderna?, Zephyrus, XXXIII-XXXIV, 1972-73, 318 ss.

61 A. Garca y Bellido, El llamado itinerario de barro, BRAH, CLXX, II, 1975, 547 ss.



27

Fig. 6. Taboas de barro de Astorga.



28

A primeira das taboas enumera as mansins dunha va, non mencionada por outras fontes,entre Legio VII Gemina e Portus Blendius, marcando entre mbolos dous puntos as mansins deRhama, a sete millas de Len, Ammaia, a vintetrs da anterior, Villegia a cinco de Amaia, etc., e as ataPortus Blendius 62.

En principio unha va deste estilo vn suxerida, tanto polos condicionamentos topogrficos,coincidentes cun dos portelos posibles para a penetracin en Cantabria, como pola existencia de milia-rios que certifican a existencia dunha ruta polo devandito trazado, tea ou non orixe onde o itinera-rio de barro indica. Por outra parte a enumeracin de mansins como Villegia, Octaviolca, Iuliobriga,Aracillum e Portus Blendius coincide cos topnimos ref lectidos por outras fontes textuais alusivas sCntabros, sobre todo63. Outras, como Rhama e Amaia, non existira inconveniente en superpoelas.E nin sequera constituira obstculo insalvable esa mencin do asentamento da legio IV, anda que adita unidade militar se trasladara de Cantabria con bastante anterioridade redaccin do itinerario64.Un dos inconvenentes provira de que, hora de situa-la Ammaia histrica que ns coecemos, resul-ta que aparece mencionada en segundo lugar, sendo que, por atoparse mis afastada que a posible posi-cin da legio IV, debera corresponderse cunha localizacin posterior daquela. Por outra banda, asmillas son de difcil conciliacin coas distancias reais computables actualmente, un inconveniente queaparece repetido noutras tres taboas. Polo tanto, os defensores da autenticidade deste documentodebern admitir que existen erros de orde nas mansins, as como no cmputo de millas, cun totalinferior nmero das posibles. Non obstante, obra seu favor que en latitudes diferentes e con iti-nerarios de natureza anloga se repitan erros semellantes65, a pesar da fiabilidade que cabera supoernun documento epigrfico de tal natureza.

A segunda das taboas resulta a mis completa, conservando, incluso, a asa para colgar. Na saepigrafa, sen embargo, percbese unha man distinta, atendendo s riscos das letras, especialmente o ede trazos oblicuos, exclusivo deste exemplar e esaxerado ata o paroxismo na palabra Asegonia. Foron,por tanto, mis dun os amanuenses que intervieron na confeccin das copias. Non se excle, portanto, que ofreza visos maiores de autenticidade atendendo s simples trazos paleogrficos.

Ref lctense nesta copia das vas, que teen a sa orixe en Lucus Augusti, unha delas coecidaxa polo Itinerario de Antonino, a 19, e outra descoecida ata hoxe. Malia todo, a lxica viaria suxire,por si mesma, a existencia en poca romana desta segunda ruta, que vira a ser continuacin naturalda va per loca maritima, que chegaba ata Lucus dende Brigantium, encontrndose avalada, por outraparte, pola aparicin recente dun miliario anepgrafe nas inmediacins de Sarria e lado da estrada

62 J. Gonzlez Echegaray, Las mansiones de la placa I del Itinerario de Barro, Altamira, 42, 1979-1989.

63 Ptolom., II, 6, 50.

64 Crese que foi remexida de Hispania e trasladada limes renano, primeiro a Weisenan e despois a Mogontiacum (Riterling, RE, XII, col. 1551).

65 Pnsese na alteracin das distancias nos miliarios de Tongres, Autun, Junglister e, incluso, os erros toponmicos dos vasos de Vicarello. respecto,A. Grenier, Manuel deArcheologie, 108 ss. Sillires, Voies, 29 ss., pensa, anda, que os erros mis crasos dos itinerarios proceden xa de pocaromana, resultando leves descoidos as pequenas faltas dos copistas medievais.



29

Sarria-Monforte. moi posible que o editor do itinerario morase en Asturica Augusta ou na sa con-torna, xa que constite esta cidade o epicentro da rede viaria mencionada polo dito itinerario. Pero,mentres no caso da comunicacin con Bracara se enumeran, se ben incorrectamente, tdalas mansinspor outras fontes coecidas da va XVII, na conexin con Lugo falta o tramo da va 19, entre Asturicae Lucus, que sera de esperar. Cmpre supoer, por iso, que se achara ref lectido nunha taboa andaperdida, igual que outras varias referidas conexin con outros puntos do noroeste.

Novidades de transcricin, queremos supoer que incorreccins, percbense no vocbuloMartiae, que ten unha versin en xenitivo que contrasta coas aducidas polo Itinerario de Antoninoe o Annimo de Ravena, as como en Dactionum, no canto de Dactonium, como transmitePtolomeo. As mesmo cremos que, anda que est erosionado, debe manterse o texto AquaeQuintinae, en vez Aquae Quintiae, que transcriben algns autores no caso da primeira das mansins,en consonancia coa versin que coecemos a travs da obra de Ptolomeo66. Sen embargo, onde fallantotalmente os clculos, nalgns casos por exceso e noutros por defecto, na atribucin das distan-cias, se se comparan coas mis axustadas realidade do Itinerario de Antonino. Abondan dous exem-plos. Mentres no Itinerario de Antonino a distancia entre Brevis e Asegonia de 22 millas e entreAsegonia e Iria de 13, na taboa de referencia concrtase en 11 e 20, respectivamente, ou sexa, todoo contrario.

tamn nesta taboa de barro onde se nos amosa completo o nome do, non sabemos se edi-tor, do itinerario, C(aius) Lepidus m(unicipii) II vir. Duumvir de Asturica Augusta, considerada xadaquela municipio romano? posible que as ocorrese, pero a frmula empregada, se tratar dunhamaxistratura colexiada, non resulta a mis corrente.

A terceira das taboas da autora da man que gravou o texto da primeira. Describe, por pri-meira vez, de maneira completa, a va chamada da Prata xa que engade as das mansins de Bedunia eBrigeco s sucesivas que, en direccin a Emerita Augusta, vai enumerando o Annimo de Ravena, espe-cificando innecesariamente a palabra mileas marca-la distancia da primeira das mansins, facendo unencaixe de palillos nos nexos e conexins das letras de Vico Aquario, o que demostra que outros errosson mis froito da desidia que da ignorancia na materia, e transmitindo incorrectamente Ocedoluri porOceloduri. Por outra banda, da incorreccin flagrante das distancias ocupronse no seu da outros auto-res, concretamente Roldn67.

Finalmente, a cuarta das taboas foi gravada polo amanuense da primeira e da terceira. Aqu oserros ortogrficos non son relevantes, pero si as omisins e confusins. Entre as primeiras, a dePinetum, a mansin que outros itinerarios sitan entre Reboretum e Ad Aquas, as como Caladunum

66 Segundo algns autores, Dactonium aparece tamn en Hydacio, 1018-10124, coa grafa Dictinium con motivo da depredacin de Lugo feita polosSuevos e tamn desta outra vila que lle prxima (T. Mommsem, Hydacii limici continuatio hieronimianna ad annum CCCCLXVIII, MonumentaGermaniae Historica. Chronica minora. Autores antiquissimi, Berln, 1892; as mesmo, recentemente L. Prez Villatela, Dactonium en un episodiode la revuelta suevo-visigoda en el siglo V, ME,, 45, 1993, 2 ss.).

67 J. M. Roldn, Itineraria Hispana..., 174.



30

e Presidium entre Ad Aquas e Salacia. No seu lugar, a inclusin dunha mansin errnea, a de AquisOriginis, que pertence via nova entre Bracara e Asturica68. En canto s distancias marcadas en millas, mester sinalar que son desatinadamente insuficientes.

En resumo, as catro taboas do duunviro Lpido non resulta improbable que sexan autnticas,posto que, ags excepcins, resultan coherentes hora de alia-las mansins, nalgns casos descoe-cidas anteriormente como tales. Non obstante, arrastran erros de vulto, sobre todo no que respecta sdistancias, o que indica bastante descoido hora de efectua-las copias. Opinamos, por tanto, que asditas taboas se basean noutras orixinais, e se callar correctamente trancritas, pertencentes a un iti-nerario que ese misterioso duumviro Lpido mandara elaborar con anterioridade e promulgar baixoa sa autoridade de duumviro do municipio que se trate. Non se explican, sen embargo, tantos errosnas distancias destas posibles copias, pero a nica alternativa a de consideralas unha falsificacin edaquela a crtica histrica resstese hoxe en da cada vez mis a esa posibilidade.

2.3. Os trazados viarios do noroeste hispnico luz da documentacin epigrfica

E chegamos, noso modo de ver, criterio verdadeiramente medular e definitivo na determina-cin da rede romana de vas do noroeste. Neste gran sector os miliarios e demais inscricins viarias69 sonextraordinariamente abundantes, sobre todo no convento bracarense, se os comparamos con outrasreas da xeografa peninsular e, por outra parte, as dedicatorias s lares viais inusualmente frecuentesdentro do mbito do convento lucense. Un elenco de inscricins viarias as de significativo resulta sus-ceptible de utilizarse nunha dobre direccin: confirmar e concreta-los trazados transmitidos polas fon-tes textuais e dar a coecer outros novos suxeridos por aquelas.

En canto primeiro aspecto, teremos que coincidir en que a masa principal de monumentosepigrficos atribuble s grandes rutas que os itinerarios clsicos xa describen, vindo a confirmar enmultitude de ocasins o seu decurso exacto70.

Entre os itinerarios coecidos destaca, polo nmero de miliarios que aparecen nel, a va XVIIIdo Itinerario de Antonino entre Braga e Astorga, a travs da provincia de Ourense. Os 281 fitos quena actualidade lle son atribudos convrtena na va mis ricamente dotada de monumentos epigrfi-cos de todo o imperio. En xeral, os miliarios acompaaban o trazado que dende sempre se supoa

68 As interpolacins de mansins e o cambio de topnimos non son infrecuentes no Itinerario de Antonino, sobre todo cando se manexan fontes diver-sas. respecto P. Arnaud, LItineraire, 38 ss.

69 Estmonos a referir s inscricins que directa ou indirectamente teen relacin coas vas, especialmente as inscricins erixidas s lares viais, bastan-te numerosas dentro do convento lucense, ademais doutras inscricins dedicadas a divindades indxenas de natureza similar, a semellanza do queacontece noutras latitudes coas deae quadruviae (concretamente en Bein Connstatt, segundo H. Bender, Rmischer Strassen, 42).

70 P. Sillires, Voies, 819, confirma estes mesmos feitos para Andaluca. No noso caso, nembargantes, a proporcin de miliarios atribubles s vassecundarias resulta substancialmente maior.



31

excepto, quizabes, no Bierzo, onde novos epgrafes viarios descubertos ou reinterpretados nos ltimostempos puideran facer desprazar parcialmente o seu decurso cara a un trazado mis oriental, concre-tamente longo do val de Noceda, e s no traxecto Cacabelos-Astorga.

Sguelle en importancia a va XIX con 105 exemplares, na sa inmensa maiora descubertos entreBracara Augusta e Aquis Celenis. E malia ser moito menos numerosos, algo mis da centena, sontamn os espordicos miliarios, s catro en total, os que determinan o trazado desta importante rutaentre Aquis Celenis e Lucus Augusti.

Cun nmero bastante inferior de monumentos epigrficos, non mis de 80, conta a va XVII, aruta meridional de comunicacin entre Bracara e Asturica a travs de Aquae Flaviae. Tamn a secuen-cia de miliarios vn a confirmar neste caso segmentos concretos do camio, sobre todo entre os arre-dores de Praesidium e Aquae Flaviae, as como entre Aquae Flaviae e Compleutica.

Unha densidade semellante de monumentos epigrficos, cun total de 22, conserva o tramoBracara-Cale da via ab Olisipone Bracaram Augustam, ratificndose a travs dunha axustada dispersinde achados o trazado proposto nos itinerarios.

Pola contra, son moito menos numerosos, por non dicir raros, os monumentos epigrficos atri-bubles s tramos especficos da va XX, a per loca maritima. Sen embargo, a recente aparicin dosmiliarios de Brandomil, Laracha e Friol contriben a suxeri-lo seu decurso a travs dos tramos aut-nomos terrestres que o Itinerario de Antonino lles atribe entre Grandimirum e Lucus Augusti.

Finalmente, de achados espordicos poderan clasificarse os que se produciron longo do pri-meiro sector das vas que os itinerarios sinalan como derivadas de Asturica cara leste e sur e quepoden concretarse no de Ardn, xunto da via ab Asturica per Cantabriam Caesaraugusta(m).

En canto deteccin de camios romanos non coecidos anteriormente por outros indicios, oachado de miliarios, aparentemente sen contexto, propiciou a determinacin dun feixe de novas rutas nonoficiais, certamente denso, ofrecndose neste campo unha investigacin prometedora cara futuro71.

As, partindo do epicentro viario de Aquae Flaviae, son varias as rutas non contidas nos itine-rarios clsicos que os achados epigrficos levan detectadas72. Con direccins diversas arrincaran deAquae Flaviae os seguintes trazados:

71 A existencia de vas romanas que non citan os itinerarios parece darse tamn arredor de Clunia, Lara de los Infantes e Poza de Sal, na provincia deBurgos. Cfr. J. A. Absolo, El conocimiento de las vas romanas. Un problema arqueolgico, Simposio la red romana en la Hispania Romana.,Zaragoza, 1990, 11 ss.

72 Sobre a construccin de viae vicinales, parte das referencias de Ulpiano, Dig., XLIII, 7.3; XLIII, 8.22, consltese E. Melchor Gil, Sistemas de finan-ciacin y medios de construccin en la red viaria de Hispania, Habis, 23, 1992, 12 ss.



32

Va Aquae Flaviae-Lucus Augusti, polos vales do Tmega, Alto Arnoia e ribeira occidental do Mio.

Posible ruta Aquae Flaviae-Iria Flavia, cruzando os vales do Tmega, Bbal, Limia, Arnoia e Mio.

Posible va Aquae Flaviae-Aquis Celenis.

Va Aquae Flaviae-Asturica Augusta, por Sanabria.

Va Aquae Flaviae-Rexin mineira de Trs Minas.

Posible va Aquae Flaviae-Forum Gigurrorum.

Seguindo outros posibles trazados:

Va romana Leste-Oeste, pola rexin de Valpaos.

Va romana Leste-Oeste pola rexin de Vila Real.

Va Bracara-Tongobriga-Douro.

Va Aquae Querquennae-Lucus Augusti-costa cantbrica.

Posible va Dactonium-Aquis Celenis.

Va Iria Flavia-Cohors I Celtiberorum-costa cantbrica.

Va Lucus Asturum-Lucus Augusti.

A va da costa no sector lucense.

Va Asturica Augusta-Lucus Asturum, polo val do Luna.

Va Lucus Augusti-Adrobrica (Betanzos?), etc.

2.4. A complementacin da rede viaria romana atendendo s restos monumentais

Do mesmo xeito que sucede cos miliarios, a existencia comprobada dun viaducto romano dela-ta verdadeiramente o paso dun camio da poca por el. Sen embargo, a inmensa maiora dos mismonumentais e coecidos chanse situados nas grandes rutas oficiais, confirmadas xa sobradamentepor outros criterios, ou sobre secundarias s que, as mesmo, avala a presencia de inscricins, comosucede no caso das pontes de Ourense e Freixo. Cousa diferente acontece cos vestixios da dos Pontns,e non Pontriga (Sobradelo de Valdeorras), sobre o ro Sil, que est suxerindo o paso dunha deriva-cin da va XVIII, se que non se trata da que dende Lucus chegaba a Dactonium e despois a ForumGigurrum, probablemente, posundo dende aqu, ata Sobradelo de Valdeorras, un tramo comn coavia nova. Cruzando o Sil, percorrera a sa beira esquerda ata a rexin das Mdulas, relativamente pr-ximas para, quizais, prolongarse despois ata Astorga.

Un caso semellante ofrceo outra importante rexin mineira, a de Trs Minas, que conta coa ponteromana de Alfarela, a cal testifica, pese ausencia de miliarios, o paso dunha va norte-sur ata o Douro.



33

Finalmente, a ponte de Colloto, en Asturias, de natureza romana avalada, parecer, polo acha-do dun tesourio oculto na sa fbrica, o cal confirmara o decurso, xa suxerido por outros indicios,dunha va romana de unin, por outra parte lxica, entre Asturia Transmontana e Cantabria.

3. Diacrona da investigacin sobre a rede viaria romana habida en Gallaecia-Asturia

Cingundonos noroeste, que a parcela peninsular que agora nos interesa, podemos estable-cer, comezando polo sector portugus do noso mbito e para o segmento cronolxico que media entreos sculos XVI e XVIII inclusive, que xa o arcebispo de Braga, don Diogo de Sousa, viuse sorprendi-do a comezos da dcimo sexta centuria pola abundancia de miliarios existentes, tanto en Braga como,sobre todo, nos seus arredores, pertencentes s distintas vas que na poca romana partan da cidadeprimada73. Contaxiado polas inquedanzas renacentistas do momento, concentrou este curioso preladono campo de Santa Ana unha gran coleccin de tales exemplares, trandoos dos arredores da cidade,en especial das primeiras millas da via nova, exemplares que, co devalar do tempo, foron peregrinan-do por unha serie de destinos sucesivos dentro do mbito da urbe e das sas proximidades74. O seudelicto, por suposto non pretendido, consistiu en mestura-los epgrafes sen sinalar previamente a pro-cedencia, co cal, e ags contadas excepcins75, vmonos privados na actualidade de atribur s respec-tivas vas os numerosos cilindros que anda se conservan procedentes daquela coleccin. Reiteramos,sen embargo, que debeu se-la via nova, como xa queda indicado, a que subministrara mis exempla-res conxunto, a teor das referencias escritas posteriores.

73 J. Contador de Argote, Memrias Eclesisticas do Arzobispado de Braga, Lisboa, 1728, III, 2, 621. Afirma que tal feito aconteceu en 1513 xa que oarcebispado pretenda que non se perdesen testemuos histricos de tanta importancia. parecer, a maiora procedan da va XVIII ou via nova, ementres os enteiros foron situados de p no campo de Santa Ana, os partidos foron levados s xardns do pazo arcebispal. Este mesmo autor, enDe antiquitatibus conventus bracaraugustani, Lisboa, 1728, III, cap. XIII, 276, trata deste mesmo feito.

74 Sen embargo, no 1725 os exemplares conservados dende haba mis de dous sculos nos xardns do pazo arcebispal, e despois de seren menciona-dos eloxiosamente polo arcebispo Agustn de Castro (Nobiliario del conde don Pedro, Madrid, 1646, 527), sern xuntados cos seus compaeiros docampo de Santa Ana, parecer s doce (testemuo de Argote, De antiquitatibus, III, 4, 212, quen apostila que procedan da va de Geres), ondeson transferidos, situndoos de p. Realizouse esta operacin por orde do arcebispo, don Rodrigo de Moura Telles, quen os mandou instalar, segun-do propio testemuo, coa debida decencia (Argote, Memrias, II, 18, 632), que en parte se concretou nun inoportuno reavivado dos textos epi-grficos (Hbner, CIL, II, 338), unha prctica que se advirte, ademais, noutros exemplares da va XIX na comarca de Coura. En datas posterioresindeterminadas desa mesma centuria foron desprazados, posiblemente polo bispo de Uranpole, Largo das Carvalheiras, xunto ermida de SanSebastin (Hbner, CIL, II, 338).

75 Por exemplo, o miliario dedicado a Caracalla, aparecido na milla III da va que saa cara a Asturica a travs de Aquae Flaviae. A precisin debmos-lla a Argote, De antiquitatibus, cap. II, 192, quen, pola sa vez, a toma de Joo de Barros.



34

Moi pouco despois, Joo de Barros, nas sas Antigidades entre o Douro e o Minho76, ocpa-se dos mltiples monumentos viarios e trazados de rutas desta gran rexin, se ben se fai nota-la ausen-cia dunha pescuda sistematizada, para a que non chegara anda o momento.

Fr. Bernardo de Brito77 e Rodrigo da Cunha refrense, lustros despois, con mis vontade ca enten-demento, a esta mesma coleccin, as como a outros moitos exemplares da diocese bracarense78; peroser coa Ilustracin, xa en pleno sculo XVIII, cando se reinicie o estudio dos miliarios, xuntamen-te coas vas da ampla rexin bracarense s que acompaan, da man de Fr. Jernimo Contador deArgote79 e o seu enxame de colaboradores comarcais designados polo rei don Joo V ou a Academiada Histria Portuguesa. Entre eles, merecen ser destacados Luis lvarez de Figueiredo, o clebre bispode Uranpolis, tan renomeado na obra de Argote, que foi primeiro vigairo xeral do arcebispado deBraga e dende 1725 bispo de Todos os Santos (Brasil), personaxe de ampla cultura que se ocupa conpreferencia das vas romanas que saan de Braga para Tui e Chaves80; Jos Matos Ferreira, tamn cregoe, parecer, sobrio do anterior, que compilou todo o saber viario relativo paso da via nova porTerras de Bouro, internndose na exploracin do mbito galego ata a cidade de Lugo, da que trans-mite preciosas novas81; Thom de Tvora e Abreu para a rexin de Chaves82, que complementa, cunvalor sensiblemente inferior, J. de Mores e Castro83, e outros varios que non xulgo necesario men-cionar.

Para estes mesmos sculos, e polo que respecta mbito galaico, cmpre anotar que, salvo nosculo XVIII, non existen traballos especficos sobre os antigos itinerarios romanos, pero si mencinsfrecuentes e concretas s antigas rutas e os miliarios que as acompaaban na historiografa da poca.Este sera o caso, para o sculo XVI, de Mariana84, Molina85, Ambrosio de Morales na sa clebre viaxe

76 J. de Barros, Libro de antiguidades e cousas entre o Douro e Minho e de outros muitos de Espaa e de Portugal. Composto no ano 1549 e publi-cado en Porto, 1919.

77 Fr. Bernardo de Brito, Monarchia Lusitana, segunda parte, lib. 4, cap. 16.

78 R. da Cunha, Histria eclesistica dos arzebispados de Braga e dos santos ilustres que f lorecero neste arzobispado, Braga, 1634-1635, 2 vol.

79 Fr. J. Contador de Argote, Memrias, III, 2, 596, 62

miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico

Documents

Transcript of miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico