Miliarios e outras inscricións viarias romanas no noroeste hispánico (2004)

COLECCIN G R A N

F O R M A T O

CALLAECI ET ASTVRI ITINERA ROMANA

MILIARIOS E OUTRAS INSCRICINS VIARIAS ROMANAS DO NOROESTE HISPNICO(CONVENTOS BRACARENSE, LUCENSE E ASTURICENSE)

Antonio Rodrguez Colmenero Santiago Ferrer Sierra Rubn D. lvarez AsoreyCONSELLO DA CULTURA GALEGAS E C C I N D E PAT R I M O N I O H I S T R I C O

CALLAECI ET ASTURI ITINERA ROMANA

MILIARIOS E OUTRAS INSCRICINS VIARIAS ROMANAS DO NOROESTE HISPNICO(CONVENTOS BRACARENSE, LUCENSE E ASTURICENSE)

Antonio Rodrguez Colmenero Santiago Ferrer Sierra Rubn D. lvarez Asorey

CONSELLO DA CULTURA GALEGAS E C C I N D E PAT R I M O N I O H I S T R I C O

Rodrguez Colmenero, Antonio Miliarios e outras inscricins viarias romanas do Noroeste hispnico (conventos bracarense, lucense e asturicense) / Antonio Rodrguez Colmenero, Santiago Ferrer Sierra, Rubn D. lvarez Asorey. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Seccin de Patrimonio Histrico, 2004. 844 p. : il. ; 29 cm. (Gran Formato. CALLAECI ET ASTURI ITINERA ROMANA) D.L. LU-149-2004. ISBN 84-95415-87-9. 1. Inscricins latinas. I. Ferrer Sierra, Santiago. II. lvarez Asorey, Rubn D. III. Consello da Cultura Galega. Seccin de Patrimonio Histrico. IV. Ttulo.

Fotografa: Os autores Deseos: Purificacin Souto Corredoira Lorena Lastres Villar

Versin galego: Lourdes Vaz Justo Revisin lingstica: Carla Fernndez-Refoxo Begoa Tajes Marcote Maquetadora: Dolores Carretero lvarez

Imprime: Grafic-Lugo, S.L. Depsito legal: LU-149-2004 ISBN: 84-95415-87-9

LIMIAR

Para o Consello da Cultura Galega representa unha enorme satisfaccin e un motivo de lextimo orgullo a publicacin do monumental traballo, magnificamente ilustrado, dos profesores Antonio Rodrguez Colmenero, Santiago Ferrer Sierra e Rubn D. lvarez Asorey. Como sabido, a atencin ao riqusimo legado material transmitido polos nosos devanceiros ao longo dos sculos unha das preocupacins constantes da nosa institucin, como mostra o feito de que a Seccin de Patrimonio Histrico acollese e apoiase o ambicioso proxecto dos devanditos profesores. Este proxecto tia como obxectivo a localizacin, catalogacin, transcricin e estudo dos miliarios e outras inscricins viarias de poca romana na Gallaecia ampla, que no perodo tardo-imperial inclua o Portugal de aqun-Douro e estaba estreitamente vencellado vecia rexin asturicense tal como se pode comprobar, mesmo visualmente, no mapa dos itinerarios e vas romanas que vai includo na presente publicacin. Como os propios estudiosos sublian, a dita tarefa resulta de capital importancia para o coecemento de distintos aspectos da fita rede viaria que o Imperio romano foi tecendo na Gallaecia e, por tanto, para a mellor comprensin daquel importantsimo perodo histrico, en que naceu a Gallaecia como tal. A sociedade contempornea, mergullada na cultura-espectculo de consumo efmero, corre o risco de esquecer a importancia das sas races histricas, base para un coecemento en profundidade de si mesma. O labor dos investigadores na rea das humanidades se cadra o menos recoecido e valorado, pois a ollos da maiora os seus saberes e descubertas carecen de utilidade prctica inmediata. por iso que institucins pblicas como o Consello estamos obrigadas a realizar un esforzo especial para apoiar e divulgar a tarefa destes investigadores, que a que permite dotar a nosa cultura duns alicerces slidos e duradeiros. Expresamos aqu, pois, os nosos parabns aos autores do traballo e os nosos desexos dunha boa acollida por parte da comunidade acadmica e do pblico interesado, ao tempo que reafirmamos o compromiso da institucin con investigacins do rigor e o alcance da que presentamos.

Alfonso Zulueta de Haz Presidente do Consello da Cultura Galega

Nota Previa

Entre as pegadas anda remanentes da civilizacin romana no Noroeste Peninsular, sobrancean as que se refiren rede viaria da poca, paradigma dun imperio que cada vez asombra mis s estudiosos que o investigan. As sas rutas fronse mantendo, con mis ou menos alteracins, ata datas histricas relativamente recentes, e con elas algunhas das pontes que puideron aguanta-lo paso dos sculos e os cilindros miliarios que a deusa fortuna tivo a ben conservar, na antiga Gallaecia concretamente con evidente xenerosidade, consonte despois se ver. Nembargantes, a partir do sculo vinte e con xeomtrica progresin nas derradeiras dcadas daquela mesma centuria, a transformacin no eido das comunicacins pegou un pulo tan substancial que tanto a infinidade dos novos trazados como o ensanchamento dos preexistentes ameazaron con ir abafando calquera vestixio visible de camio antigo. Certo que, historia testi, cada nova civilizacin asntase sempre sobre as cinsas das que a precederon. Nada aconsella, nembargantes, que o arrasamento dos testemuos deba ser tal que tea que privar s sociedades posteriores do coecemento das achegas culturais das sas predecesoras, pois con tales achegas, cando son dabondo significativas e numerosas, que se conserva e transmite a memoria histrica de cada pobo dentro dunha humanidade complexa, pero cada vez mis consciente da sa unidade de orixe. Eis, polo tanto, a urxencia de afronta-lo estudio integral da rede viaria romana do Noroeste Hispnico, dando preferencia s inscricins e s soportes en que foron plasmadas, trtese ou non de miliarios. S coecendo polo mido os trazados histricos e valorando debidamente os monumentos que os balizaron poderemos contribur a que as autoridades responsables se decidan a protexelos, divulgalos e poelos en valor. por iso que, no marco do proxecto internacional para a elaboracin do suplemento do CIL (Corpus Inscriptionum Latinarum), que est a levar a cabo a Academia de Berln, xurdiu a idea de reunir nun nico corpus o conxunto de miliarios e demais inscricins viarias pertencentes s tres conventos xurdicos do noroeste hispnico, responsabilizando para esta tarefa a un de ns, do mesmo xeito que outros especialistas contraeron obrigas semellantes para cada mbito do Imperio. Nembargantes, e debido a eivas diversas, sobre todo de tipo econmico, o devandito proxecto do CIL tense demorado mis do previsto. Foi por iso que o equipo asinante do presente traballo solicitou da Secretara Xeral de Investigacin da Xunta de Galicia, as como da Direccin Xeral do Patrimonio Histrico da Consellera de Cultura, dous proxectos sucesivos de investigacin para o estudio da rede de calzadas do noroeste, e Consello da Cultura Galega apoio cientfico e financeiro para a catalogacin e estudio completo dos miliarios e demais inscricins viarias de Gallaecia-Asturia coa finalidade de que, unha vez publicados

7

baixo o padroado de tan prestixiosa institucin, puidesen no futuro servir de base para a sa inclusin no fascculo correspondente do tomo XVII do CIL, actualmente en elaboracin. Despois de seis anos de traballo intenso, decenas de miles de quilmetros percorridos en autombil e a p por lugares de tdolos carices, innmeros calcos por contacto tomados sobre as inscricins mesmas, moreas de fotografas dos monumentos miliares e demoradas estancias en bibliotecas e arquivos de dentro e de fra do mbito coutado, tmo-la satisfaccin de presentar un traballo mis ou menos completo, que non pretende ser exhaustivo en nada, anda que se intentou nalgns dos aspectos, posto que un estudio demorado de cada un deles resultara tarefa imposible en tan curto espacio de tempo. Por suposto que a presente monografa pose como cerna o estudio das inscricins viarias romanas deste grande mbito noroccidental da pennsula. Agora ben, tales documentos/monumentos non doado estudialos esgallados do contexto que ocupaban na respectiva va. De a que tivesemos que abordar, de maneira sinttica, primeiro a problemtica xeral das vas do noroeste e despois a particular de cada unha delas. Os apartados bsicos nos que ficara estructurada a dita problemtica poderan ser: determinacin xeral, o mis segura posible, do percorrido da ruta, existencia ou non de variantes, valor da milla romana empregada na mensuracin de cada unha das calzadas e determinacin das mansins de cada percorrido. De entre elas, sospeitamos que vai se-la terceira, a referente lonxitude da milla, a que vai levantar mis polmica debido pluralidade de valores obtidos, non s para a totalidade de cada unha das calzadas senn tamn para os diversos sectores destas. En calquera caso, os resultados acadados apianse sempre sobre os miliarios atopados in situ ou atribudos con seguridade a millas fixas, un criterio que ten que prevalecer, en caso de conflicto, sobre o das distancias parciais sinaladas no Itinerario de Antonino. Por outra parte, a existencia, longo da via nova, de agrupacins de miliarios de millas consecutivas, ata un total de 25 no caso da Serra do Ger fornece fundamento abondo para teorizar neste tramo concreto coa obtenes, cin de millas de, polo menos, dous valores diferentes, s que ser preciso engadir un ou dous mis para a Limia, a zona de Maceda e algunhas das comarcas mis orientais que percorre aquela ruta. Pero, o que en principio cremos que era especfico dunha calzada concreta, vmonos obrigados a estendelo a outros trazados vecios, pois, de non ser as, non haber maneira de concilia-los datos do Itinerario de Antonino cos de natureza histrica, arqueolxica e epigrfica que as demais vas oficiais tamn posen. Cmpre ter en conta que, desta vez, seguronse para tal fin, na sa totalidade, tres das grandes calzadas do noroeste balizadas con miliarios abondos, motivo polo que as deduccins obtidas adquiren unha maior validez e firmeza. E mis debido a que en calzadas que non consideramos pertencentes rede oficial obtivronse resultados moi semellantes. Lonxe de ns, nembargantes, calquera intento de solucin definitiva. O tempo irase encargando de confirmar ou rebate-los avances que no estudio da rede viaria se vaian acadando. parte destas cuestins tericas, certamente transcendentes, as nosas contribucins no eido epigrfico viario poderan concretarse en mis dun centenar de novos miliarios descubertos, a terceira parte deles con inscricin, que poderan chegar ata o centenar e medio se se engadisen os descubrimentos efectuados

8

polos membros do noso equipo con anterioridade a esta publicacin. Son tamn moi numerosas as reinterpretacins efectuadas sobre textos xa coecidos e bastante frecuentes os intentos por poer orde entre as noticias contradictorias que existen arredor de certas problemticas localizacins. Unha advertencia. O estudio terico de conxunto que de cada va avanzamos dista moito de ser definitivo, como demostran as addendas que no final achegamos. Polo de agora s pretende ser un avance do que, polo mido, e despois dun estudio moi axustado de cada trazado, daremos a coecer no seu momento. S resta, en fin, agradecer s institucins pblicas e privadas coas que tratamos as accins que facilitaron o noso labor en tdolos terreos. Consello da Cultura Galega, por facer seu este proxecto e financialo; Secretara Xeral de Investigacin da Xunta de Galicia e Direccin Xeral do Patrimonio Histrico, pola concesin de dous proxectos de investigacin para o estudio da rede viaria do noroeste; Centro de Estudios de Historia da Cidade da Universidade de Santiago de Compostela, polo apoio loxstico obtido nas sas instalacins para a elaboracin, informatizacin e maquetacin da obra. E, xa polo mido e por outra parte, tampouco quixeramos esquece-las facilidades ofrecidas para o estudio dos distintos monumentos epigrficos por parte das institucins cientficas e museos seguintes: Museu Arqueolgico Nacional de Lisboa, Museu Don Diogo de Sousa (Braga), Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho, Sociedade Martins Sarmento (Guimares), Museu da Regio Flaviense (Chaves), Museu Abade de Baal (Bragana), Museu Nacional Soares dos Reis do Porto, Museu de Vila Real, Museo de los Caminos (Astorga), Museo de Bembibre (Len), Museo de Pontevedra, Museo de Ourense, Museo da Corua, Museo de Lugo, Museo da Catedral de Santiago, Museo de Castrocalbn (Len) e Centro Arqueolxico de Aquis Querquennis (Bande). Tampouco debemos esquece-las Cmaras Municipais portuguesas, que con ns colaboraron con tanto desinterese, como o caso da Cmara de Terras de Bouro, sobre todo na persoa de seu ex-presidente, Dr. Jos Antonio de Arauxo, pero tamn as de Braga, Vieira do Minho, Montalegre, Boticas, Chaves, Valpaos, Vinhais e Bragana. E para rematar, e despois de ter recollido neste estudio o inmenso patrimonio histrico viario moble e, en parte, tamn inmoble de poca romana de todo o noroeste hispnico, s resta lanzar un SOS s autoridades competentes para que destinen medios e esforzos para a conservacin, promocin e rendibilizacin deste enorme legado cultural comn. Deberase ter efectuado esta apelacin de emerxencia hai mis de cincuenta anos, pero anda tempo; dentro de dez anos, e ritmo que se vai xerando a transformacin da paisaxe, xa ser tarde.

Os autores

9

Captulo I O CONTEXTO XEOGRFICO-HISTRICO

1. Vas romanas e territorio mantenta, preferimos empregar no ttulo desta monografa o termo plural itinera fronte mis clsico viae xa que, en xeral, o primeiro incle o segundo, mentres que este ltimo s parcialmente coincide con aquel1. De tdalas formas son as constantes topogrficas as que substancialmente condicionan e determinan os trazados viarios de tdolos tempos, de a que non estrae que a rede de calzadas romanas coincida, en boa medida e en moitos sectores, coa rede local de camios castrexos e, incluso, de etapas anteriores2. O que Roma achega son trazados mis amplos e encaixados nun decurso mis racional, pavimentos mis transitables, viaductos e outros medios para supera-las canles fluviais e mansins estratexicamente situadas co gallo de descansar nos percorridos de longa distancia3. Elementos concomitantes, como a contabilizacin de millas en lugares fixos mediante cilindros insculpidos para o efecto, non resultaban estrictamente necesarios para o trnsito ordinario, pero vian a engadir a unha muda obra de fbrica a linguaxe imprescindible para poder percorrela con consciencia.

1 Iter tera un sentido mis primitivo ca via. Consistira no dereito de paso a p ou a cabalo, en tanto que via e actus, o paso con vehculo (Varr., L. L., V, 22, 35; Dig., VIII, 3, 8; 7, 2; Isidor., Orig., XV, 16, 4: via est qua potest ire vehiculum et via dicta a vehiculorum incusu. Derivados de va son trivium (bifurcacin) e quadrivium (cruzamento). Segundo Digest., VIII, 3, 8 viae latitudo ex lege XII tabularum in porrectum octo pedes, in anfractu (id est ubi flexum est) sedecim, ou sexa, o mbito suficiente para o cruzamento de dous vehculos. Por outra parte, o termo agger fai relacin perfil abombado do camio debido acumulacin de materiais (Isidor., Orig., XV, 16, 7: agger est media viae eminentia coageratis lapidis strata. S os poetas da baixa latinidade usan agger no sentido de via. Pola contra, strata fai relacin s pavimentos do camio (Liv., XI, I, 27, 8; Isidor., Orig., XV, 16, 2 vias esternendas silice). Sobre estas e outras cuestins, J. Andre, Le noms latins du chemin et de la rue. Revue dtudes latins, XXVIII, 1950, 104 ss. 2 Sobre o tema, G. Vicherd, Continuit de loccupation depuis lge de Bronze jusqua Basse Empire en liaison avec les voies de communication a antiques dans lain, Caesarodunum, XVIII, 1983, 315 ss. 3 Sobre os coecementos topogrficos dos enxeeiros romanos, sobre todo de orixe militar, para a construccin de vas, P. Adam, Groma e Chorobate, MEFRA (Mlanges de lcole Franaise de Rome), n. 32. As mesmo, T. P. Wiseman, Roman Republican Roadbuilding, Papers of the British at Rome, vol. XXXVIII, 1970, 122 ss.

11

MILIARIOS E OUTRAS INSCRICINS VIARIAS DO NOROES TE HISPNICO

Por outra parte, o gran sector xeogrfico que aqu corresponde abordar, isto , a rea dos tres conventos xurdicos do noroeste hispnico no seu conxunto, presenta unha morfoloxa variada, que vai dende as dilatadas planicies castelleonesas, s que regan os ros Douro, Esla e rbigo, por citar s os leitos principais, s imponentes bastins montaosos que contornan a devandita chaira polo norte e o oeste, mesmo tempo que o separan do bordo litoral, contrapondo, en conxunto, unha difana dicotoma da paisaxe a base de montaa e chaira. O trnsito dende a meseta ata as terras interiores e ribeireas da actual Asturias, Galicia e o norte de Portugal ata o Douro lvase realizado durante tdolos tempos a travs de pasos naturais, coecidos dende a prehistoria, entre os grandes bastins montaosos que pechan o espacio coutado polo leste: Picos de Europa, Serrana de Bavia, Os Ancares, Cabrera e os seus sops meridionais, s que segue a serra de Mogadouro (fig. 2). Cmpre citar, de leste a oeste e entre os pasos mis accesibles por entre estas barreiras orogrficas, o de Tarna e vecios, unindo os cursos fluviais do Sella e do Esla, entre os Picos de Europa e a Serrana de Bavia, o porto de Pajares e o de Luna, na mesma cordilleira cntabra; o corredor do Bierzo, de obrigado trnsito, por entre Os Ancares e O Courel, cara a terras galegas, que ata a poboacin de Entrambas Mestas unitario e a partir de aqu accede s montaas do Cebreiro dispersndose por tres portelos diferentes, cada un deles susceptible de recibi-lo encaixamento dun camio; o cann do Sil,

Fig. 1. Gallaecia - Asturia no conxunto do Imperio Romano.

12


en direccin a Valdeorras, prolongado despois polo val do Lor para penetrar en terras lucenses e ourenss, en ocasins tan estreito que obrigar a desvia-lo decurso da via nova polo longo rodeo da serra da Encina da Lastra; e os do Padornelo/A Canda hora de salva-la Segundera e cordais derivados da mesma cordilleira en direccin sur. Seguindo cara sueste, a penetracin no corazn da rexin trasmontana portuguesa ten que facerse a travs dos portelos da Serra da Nogueira ou da depresin que corre longo da sa ala sur ata o val de Mirandela. Dentro xa da Gallaecia interior, a montaa domina amplamente sobre o val e a planicie, mentres que o corredor litoral resultou facilmente transitable en tdolos momentos da historia, ags lugares dalgunha dificultade sobre os ros ou a travs de certos portos montaosos locais, que convir detallar en cada caso. Nembargantes, e debido a ese grande interior que configuran, de norte a sur, as chairas de Vilalba-Sarria-Lemos-A Limia-Val do Tmega e depresin de Valpaos, as comunicacins de tdolos tempos vronse mis facilitadas na direccin dos meridianos (correntes do Tmega, Ta, Sabor, rbigo e Esla) que na dos paralelos, onde s o Sil-curso medio/inferior do Mio, Limia e Ulla axudaron4. De calquera xeito, estudiar con atencin a rede viaria romana de Asturia/Gallaecia percbese con nitidez que os enxeeiros romanos posuron un perfecto coecemento previo do relevo e o seu grao de dificultade e obraron en consecuencia, conseguindo trazados dunha calidade non superada ata datas relativamente recentes. Souberon adaptarse, sen embargo, en todo momento s imperativos orogrficos, non dubidando en sacrificar, se ben soamente en casos extremos, o gradiente ideal dos trazados en prol de distancias moito mis curtas5. En todo caso, non convn esquecer que nunha fisterra atlntica coma a hispana, posuidora dun hbitat castrexo exclusivamente rural, e dividido trala conquista romana nas coecidas rexins de Asturia e Gallaecia, resultaba imprescindible a implantacin dun sistema novo de comunicacins hora de activa-lo proceso urbanizador que os novos dominadores estaban dispostos a introducir, tanto mediante a ereccin das novas capitais administrativas conventuais como coa transformacin do hbitat tradicional dentro do mbito rural. Tratbase dunha infraestructura imprescindible para a entrada de estmulos externos fomentadores dun progresivo cambio de mentalidade entre os indxenas nese longo proceso civilizador que chamamos romanizacin6. E tan estreitamente ligados entre si estiveron os avances materiais e a consolidacin dos hbitos mentais que, dende a nosa perspectiva, podera conclurse un ritmo paralelo e semellante de implantacin, progresin ou receso, segundo os tempos e as circunstancias, de mbolos dous aspectos.

4 Sobre xeomorfoloxa galega e a sa relacin coas comunicacins, amplamente C. Nrdiz Ortiz, El territorio, 41 ss., con abundate bibliografa complementaria. 5 Sobre cuestins tcnicas e instrumentos de precisin na construccin das vas, J.P. Adams, Groma, cit., MEFRA, 94, 1982, 1004 ss. 6 Tamn os romanos recibiran doutras civilizacins mediterrneas a organizacin do cursus publicus, que tivo o seu primeiro xermolo en Mesopotamia durante o terceiro milenio antes de Cristo; pero mis nidia e organizadamente percbese en Persia a travs da va rexia entre Susa e Sardes (Herod, V, 52-53. Cfr. tamn J. How-J. Wells, A commentary on Herodotus, Oxford, 1912. Mis tarde, Pflaum, Essai sur le cursus publicus sous le haut-empire romain, Paris, 1940, 4 a 17. Como ten comentado recentemente Sillires, Voies, 527, referndose a Andaluca, la constitution du reseau de voies et de chemins romains de la Peninsule Ibrique meridionale est le resultat dun developpement millenaire).

13


Por outra parte, a recente aparicin da tabula de Bembibre7 vn a confirma-lo que, dalgunha maneira, xa sabiamos por outras fontes, isto , que durante os anos inmediatamente posteriores s guerras cntabro-stures, ou sexa, ata o ano -14, o control poltico-administrativo do noroeste apoiouse exclusivamente no organigrama militar provisional establecido polos romanos para a rexin8, sendo posiblemente o campamento de Asturica o lugar de residencia dos gobernadores da ata agora descoecida Provincia Transduriana. Non existan anda cidades nin tampouco verdadeiras vas. Resultaba obrigado, por tanto, recorrer daquela rede indxena de camios hora de efectuar desprazamentos por esta gran rexin9. Certo que as lexins, no seu afn conquistador dos dous lustros precedentes, buscaran os pasos naturais mis accesibles nun territorio tan montuoso para establecer, se non verdadeiras calzadas, impensables durante o impase blico, si, alomenos, amplas sendas transitables dotadas de pertinentes vaos ou pontes de madeira, e mesmo barcas sobre as correntes fluviais mis caudalosas. A travs de rede de camios tan precaria circularan incesantemente as vexillationes lexionarias necesarias para apaga-los lumes de posibles rebelins, sobre todo, e no que noso territorio respecta, para circular entre os grandes campamentos de Asturica e Lucus e entre estes e o litoral cntabro da rexin10. Seran tamn as rutas que empezaran a utiliza-los indxenas para as sas reclamacins e negocios de pequeno radio e as que percorreran os gobernadores da provincia aludida, en concreto Lucio Sestio Quirinal hora de erixir altares a Augusto no litoral, tanto atlntico como cantbrico, tempo que administrar solucins de goberno s levantadizas comunidades indxenas recentemente sometidas11 (fig. 3). Non consta se na planificacin administrativa sestiana dos anos 21-20 a. C. ou agripea do 19 se contemplaba xa a ereccin de cidades no noso territorio. O que si sabemos que, cando Augusto volta pennsula no 15-14, trae consigo un ben cavilado esquema de organizacin poltica, que incle loxicamente o levantamento de importantes centros urbanos, algns deles destinados a ser capitais administrativas das novas unidades que crea, concretamente dos conventos xurdicos, que establece, dous a dous, en cada un dos territorios que, a partir deste preciso momento, sern coecidos como as rexins de Gallaecia e Asturia. O convento xurdico de Lucus Augusti ocupara, a grandes lias, as terras comprendidas, de sur a norte, entre o Mio e o Cantbrico, e de leste a oeste, entre o Navia e o Atlntico. O centro capital de referencia establecerase en Lugo, que se transformara de campamento militar en asentamento civil.

7

Primeiras referencias e estudios en J. A. Balboa de Paz, Un edicto del emperador Augusto hallado en El Bierzo, Estudios Bercianos, n. 25, novembro de 1999, 45 ss.; A. Rodrguez Colmenero, El ms antiguo documento (ao 15 a.C.) hallado en el Noroeste Peninsular Ibrico. Un edicto de Augusto sobre tabula broncnea enviado a Susurros y Gigurros desde Narbona, de viaje hacia Hispania, CEG, XLVIII, 112, Santiago de Compostela, 2000, pxs. 9 ss. Recentemente saron as actas dun congreso especfico en L. Grau-J.L. Hoyas (edits.), El bronce de Bembibre. Un edicto del emperador Augusto, Len, 2001, con traballos dun amplo elenco de especialistas e a posta da do estudio de Rodrguez Colmenero co ttulo Los castella de Susurros e Gigurros en el Noroeste Hispnico y sus primeras relaciones con Roma a travs del bronce de Bembibre y otros documentos de reciente aparicin. Moi recentemente P. Le Roux, Ledictum de Paemeiobregensibus, Minima Epigraphica et Papyrologica, IV, fasc. 6, 2001, 331 ss. 8 respecto, A. Rodrguez Colmenero, Augusto e Hispania. Conquista y Organizacin del Norte Peninsular, Deusto-Bilbao, 1979, 145 ss. 9 Sobre a pervivencia de camios prehistricos, G. Vicherd, Continuit de loccupation despuis lAge de Bronze jusqu a Bas-Empire en liaison avec les vois de communication antiques dans lain, Caesarodunum, XVIII, 1983, 315 ss.

10 Sobre a necesidade de abrir novas rutas en territorios recentemente conquistados vn a conto o testemuo de P. Vegetio Renato, Epit. Rei mil., III, 60 (en A.R. Neumann, Publius Vegetius Renatus, RE, supl. X, 1965, col. 9997 ): primum itineraria omnium regionum, in quibus bellum geretur, plenissime debet habere praescripta ita ut locorum intervalla non solum passuum numero sed etiam viam qualitate perducat compendia diverticula, montes, flumina ad fidem descripta consideret usque eo ut sillentiores duces itineraria provinciarum in quibus necessitas gerebatur, non tantum adnotata sed etiam picta habuisse firmentur ut non solum consilium mentis verum aspectu oculorum viam profectionis eligeret. 11 Mis amplamente, A. Rodrguez Colmenero, Los castella, 76.

14


Fig. 3. O Castellum Paemeiobrigense noutra inscricin diferente da do bronce de Bembibre (Iglexa de Tedejo, Bembibre).

Para a Gallaecia do sur, a do convento bracarense, comprendido entre o Mio e o Douro, por unha parte, e o Atlntico e a canle do Sabor por outra, foi elixida Bracara Augusta, nova fundacin urbana asentada no frtil val dos Brcaros, onde anteriormente non existira hbitat coecido, ags un santuario rupestre indxena, na actualidade coecido como Fonte do dolo. As mesmo, Asturia foi dividida nos conventos de Asturica Augusta, sur do corredor do Bierzo e a cordilleira Cantbrica, e o de Ara Augusta, na metade norte dun territorio que delimitaran, polo oeste, o Navia, e polo leste, o Sella. No primeiro caso, elixiuse como capital outro antigo campamento das guerras que acababan de finalizar, e no segundo posiblemente un castro martimo no que Lucio Sestio Quirinal erguera altares na honra de Augusto, como por outra banda confirman os achados epigrficos12. Estoume referindo importante castro da Campa de Torres, preto de Xixn.

12 R. Syme, A Gobernor of Tarraconensis, Epigraphische Studien, 8, 1969, 125 ss.; A. Rodrguez Colmenero, Lucus amanecer, 309.

15


Velaqu, por tanto, os catro vrtices orixinarios xeradores da vida urbana do noroeste hispnico s que se procurou comunicar entre si por medio de vas que seran iniciadas simultaneamente desde as catro capitais dos respectivos conventos. Sen embargo un dos centros aludidos como capital, igual que o distrito conventual que pertenca, Ara Augusta, desapareceron durante os lustros iniciais da nosa era, sendo incorporados mbito do convento asturicense; de a que o Itinerario de Antonino, o mis preciso dos conservados no que respecta enumeracin de vas e mansins, non faga referencia s conexins viarias entre Asturica Augusta e Ara Augusta, de norte a sur, e de Ara Augusta con Lucus Augusti, de leste a oeste. Si o fai, sen embargo, o serodio Ravenate13, descubrir un camio que ligaba as tres capitais de convento mencionadas. En todo caso, a descricin pliniana dos anos setenta da primeira centuria xa s se refire s tres unidades administrativas do noroeste hispnico tradicionalmente coecidas, as como s sas respectivas capitais14, sendo tamn esta mesma realidade histrica a reflectida no Itinerario de Antonino. Tanto a va a Bracara Asturicam por Ad Aquas (XVII do I. de A.) como a Bracara Asturicam por Lucus Augusti (XIX do I. de A.), parte de se-las mis antigas, parecen proxectarse na sa construccin simultaneamente, xa que mbalas das posen miliarios atribubles a Augusto. Coa sa apertura entre as novas capitais administrativas trataba de establecerse un esquema elemental de comunicacins a travs deste abrupto territorio, se ben o seu trazado, excesivamente perimetral, privaba de comunicacin s bisbarras nucleares desta gran rexin. Non se pode esquecer, a este respecto, que Augusto o creador do cursus publicus imperial na sa verdadeira dimensin e non quixo, xa dende o inicio, privar dos beneficios da rede viaria a estas afastadas terras da finisterra hispnica15 (fig. 4). Pero tan importantes como estas das calzadas foron as mansins que, para o seu correcto funcionamento, tiveron que establecerse longo do percorrido de tales rutas; en torno a elas e a partir delas foron xerndose as novas modas urbanas que os conquistadores pugnaron por introducir, resultando, daquela, modelos para ser imitados polas poboacins indxenas, sempre reticentes a calquera tipo de cambio16. Algns destes ncleos, tales como a mansin de Ad Aquas, van percorrer con urxencia, durante a primeira centuria da era, as etapas de achegamento urbanismo, tanto xurdico coma material, imprescindibles para a sa promocin xurdica, de tal maneira que a dinasta Flavia non ter inconveniente en convertelos en municipios romanos de pleno dereito durante a dcada dos anos setenta17.

13 IV, 45, 319 ss., en Roldn, Itineraria, 136. 14 Plin, Nat. Hist., III, 4, 18-30; IV, 34, 111 ss. 15 O cursus publicus persegua tres finalidades: asegura-las comunicacins do estado, transporta-los axentes do goberno e facilita-lo transporte de mercadoras, para o cal se ordenou que constitura un munus das poboacins locais, s que o gobernador sinalaba as achegas en vehculos de forza animal, as como en servicios, que deban realizar. En calquera caso, o cursus publicus foi ante todo unha infraestructura para o uso dos oficiais do estado ligado indisolublemente elemento militar, sobre todo no limes (G. Brizz, Cursus Publicus e transmissione della Noticia: lesempio di Augusto, Studi militari romani, Bolonia, 1983; A. Kolb, Transport and communication in the Roman State: the cursus publicus, 95 ss.; E. W. Black, Cursus Publicus. The infrastructure of the government in Roman Britain, BAR, 2, 1995, 241 ss. Sobre a importancia do elemento militar, E.N. Luttwak, La grande strategia militare como forza de disuassione, Milano, 1981, 68. principio, Augusto fixo cae-la responsabilidade do cursus publicus, en especial a comunicacin de novas, sobre os collegia iuvenum, tanto en Italia como nas provincias, transmitndose as mensaxes duns s outros. Pero, dados os perigos que isto envolva, botou man dos cissarii e conductores doutros vehculos para que, viaxando mis lentamente, fose un soamente o portador das mensaxes (Black, Cursus Publicus, 4 ss.). Desta maneira, xurdiu a organizacin de mansiones e mutationes, as como a prestacin de vehculos, regulados por diversos cdigos. 16 As vas romanas resultan, en consecuencia, causa, e asemade efecto, do poboamento que xeran. 17 Amplamente sobre o dito proceso, A. Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae II. O tecido urbanstico da cidade romana, Santiago de Compostela, 1997, 137 ss.

16


Fig. 4. Vas e cidades augsteas.

Outros non chegan a acadar nesta ocasin o rango municipal e evolucionan mis lentamente, se ben con paso seguro, tanto que merecen ser distinguidos co apelativo flavium/flavia a partir do reinado de Vespasiano. o caso de Iria Flavia, Bergidum Flavium, Interamnium Flavium, etc. Como xa, dalgunha maneira, vn indicado nas pxinas que preceden, foi a dinasta flavia a que marcou no noroeste a segunda grande etapa urbanizadora do territorio, o que levaba consigo tanto a promocin xurdica e urbanstica das mansins viarias do perodo anterior como o trazado de novas vas e a ereccin das sas mansins correspondentes. E neste sentido cmpre resalta-la probada actividade de Caio Calpetano Rantio Quirinal Valerio Festo, gobernador da Citerior que, se non foi o promotor inicial, resultou, alomenos, o inaugurador da chamada via nova entre Bracara e Asturica polo interior de mbolos dous conventos xurdicos e a travs duns condicionantes orogrficos extremadamente escarpados18.

18 A sa presencia no noroeste detctase a travs da inscricin chamada dos povos da ponte de Chaves (CIL, II, 2477; A. Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae, 420 ss.) as como da mencin de varios miliarios da via nova (nos. 267, 269, 312, 330, 331, 402, 498, 503, 513, 516, 517).

17


A devandita va resultaba imprescindible hora de pr remedio illamento tradicional destas comarcas interiores, mxime nun momento en que a florecente actividade mineira de ouro que, impulsada pola dinasta flavia comezou a desenvolverse, demandaba infraestructuras adecuadas para a extraccin do mineral ureo e o seu correspondente transporte19. Foi tamn a dita actividade, entre outras causas, o que levou a Aquae Flaviae sa promocin municipal, como cabeza de distrito, de feito, da gran rexin mineira que se estendera dende o Douro medio ata o Mio do mesmo sector. Sera, pois, a partir de agora cando se intensificaran as actividades mineiras entre o rico Metallum Albucrarense da rexin de Trs Minas e comarcas da contorna20, establecndose permanentemente neste territorio vexillationes da legio VII Gemina e algunha das sas unidades auxiliares. A presencia da unidade lexionaria detctase claramente no padro dos povos da Ponte de Chaves, onde os Aquiflavienses, xa municipio de pleno dereito, convertido no epicentro de referencia para outras nove civitates dos territorios vecios e conexionados entre si, dedican xunto cos habitantes desta un tributo de homenaxe a Vespasiano e s seus fillos, gobernador da provincia, o activo Caio Calpetano Rantio Quirinal Valerio Festo, e a outros mandatarios de rango inferior, includa globalmente a lexin stima xmina21. Pero non ser a via nova a nica construda polos flavios no noroeste. Todo fai crer que figurou, as mesmo, no seu programa a tarefa de liga-las bisbarras martimas coas terras interiores. Desta sorte, a apertura dalgunha das rutas que compoen o variado mosaico da chamada via per loca maritima levarase a cabo coa finalidade, entre outras, de integrar a Brigantium, agora promovido co ttulo de Flavium, nos circutos comerciais das bisbarras meridionais, sobre todo a travs de Lucus Augusti, vez que se consolidara definitivamente unha va martima polo litoral atlntico, imprescindible para as actividades comerciais ordinarias, pero sobre todo para o crecente aprovisionamento das tropas establecidas nos lmites renano e britnico. O faro de Brigantium, a actual Torre de Hrcules, representa un dos fitos anda perdurables de tal intento (fig. 5). Non consta que a dinasta antoniana se ocupase da apertura de novas rutas, polo menos de rango oficial. Sabemos, en cambio, da sa actividade edilicia no que respecta reparacin das calzadas xa existentes22 e sobre todo doutra circunstancia que ata estas datas se ten descrito pouco: a ereccin de pontes sobre as correntes f luviais mis importantes, en especial durante o reinado de Traxano. Viaductos tan emblemticos como o de Aquae Flaviae, substitundo a un antigo vao contiguo anda existente, Bibei, Torre de Dona Chama, e posible que os de Ourense e Lugo, parecen erixirse nesta mesma poca23. Cando menos no que respecta s dous primeiros, a datacin parece

19 Pasa polo corazn mesmo do Pozo das Freitas, en Ardos, pertencente, se cadra, Metallum Albucrarense de Plinio, xuntamente coa vecia Trs Minas (A. Rodrguez Colmenero, Resulta factible identificar la regin minera de Trs Minas, Norte de Portugal, con el Metallum Albucrarense de Plinio?, Madrider Mitteilungen, 40, 1999, 160 ss.). 20 A. Rodrguez Colmenero, Resulta factible..., 160 ss. 21 CIL, II, 2477. 22 Non un segredo para ningun que, en ocasins, incluso as grandes vas, chamadas militares, atpanse nun estado deplorable, como confirma Xuliano, Cartas, 98.27.3, se referir a unha ruta dos Balcns, O camio era metade pantano e metade montaa, rudo na sa totalidade. O lastro semella sementado de pedras ciscadas intencionadamente, pero sen xeito, contrariamente que acontece noutras cidades. 23 A ponte de Aquae Flaviae, na va XVII do I. de A., construrona os aquiflavienses de suo (CIL, II, 2478), o que parece exclu-lo financiamento imperial que, por exemplo, se anuncia no miliario de Cannas, na va Brindisi-Benevento, que Traxano construu sa custa, pecunia sua (Cfr. H. Bender, Rmische Strassen, 11 ss.).

18


segura24. Simultaneamente, o proceso de urbanizacin de ncleos secundarios e mansins das antigas e novas vas segua prspero, tanto que, a mediados do sculo II, cando Ptolomeo escribe a sa clebre Geographik, enumera unha serie de poleis, en realidade ncleos urbanos de nova creacin, que coinciden en gran maneira coas mansins, tanto das vas xulio-claudias como das de apertura f lavia, supoendo que tamn entre estes ncleos urbanos de rango medio comezasen a existir rutas de comunicacin de mbito comarcal25.

Fig. 5. Vas e nucleos urbanos flavios.

24 Para o de Chaves, existe unha inscricin respecto que o data xenuinamente (CIL, II, 2478. Outra bibliografa e amplo tratamento, en Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae, II, 427). Para o de Bibei existe outro epgrafe posiblemente conmemorativo da sa construccin (Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae, 345 e n. 504). 25 Lmbrense, respecto, as categoras de vas que as fontes establecen, en especial Sculo Flaco, que diferencia, segundo a categora, viae publicae, entre as que se catalogan as pouco precisadas viae militares, viae vicinales e viae privatae, atendendo categora dos seus promotores e, nalgns casos, s responsables da sa boa conservacin (Cfr. Siculus Flaccus, De conditionibus agrorum, en Lachmann et alii, Gramatici Veteres, Berlin, 1848, 146 ss. Tamn R. Rebuffat, Via militaris, Latomus, XLVI, 1987, 52 ss. Concle que o adxetivo militaris estenderase a todas e non s as vas de interese pblico susceptibles de ser percorridas mediante a correspondente avectio).

19


, sen embargo, coa chegada dos Severos cando, nos casos coecidos, se empezan a amolloa-las vas non oficiais co gallo de comunicar mis facilmente os ncleos urbanos de certa importancia xurdidos no territorio durante a etapa anterior26. A devandita actividade parece iniciarse no reinado de Caracalla, contina no de Maximino e estndese, xa sen lmite, longo dos sculos III e IV. Trtase dun feito que confirma sobradamente a va Aquis Querquennis-Lucus Augusti e Aquae Flaviae-Lucus Augusti, segundo despois se detallar. Tales conexins interiores enlazaban no seu decurso ncleos urbanos tan importantes como o Forum Limicorum (Xinzo de Limia), Coeliobriga (Castromao), Forum Gigurrorum (Petn) ou Dactonium (Monforte)27. Pero lado destas rutas, mis ou menos promovidas e sostidas polas distintas civitates, que percorran estes territorios28, comezan a prolifera-las vicinales e privadas29, as cales poran en conexin tdolos centros habitados, pequenos e grandes, existentes, trtese de vici, castella, villae, etc.30. Tanto as que podera afirmarse que o esparexemento do hbitat rural durante o baixo imperio duplicou, alomenos, o existente na actualidade, multiplicndose en consonancia a rede de camios que comunicaban entre si todos estes establecementos. Pero a estas alturas, cando xa o proceso romanizador acadara grandes logros culturais, o tecido urbano da Gallaecia-Asturia, levantado maneira romana, chegaba a tdolos recantos e con el a rede de vas e camios que o fixeran posible. Arribrase momento histrico do que afirma A. Grenier que les etablesements humains se groupent autour de voies, comme dans la grappe, les grains autour de la tige31.

26 A diferencia das oficiais ou militares, que conducan, segundo Ulpiano (Digest, XLII, 7.3.1), a unha cidade, mar, a un gran ro ou a outra calzada importante, as non oficiais ou veciais comunicaban entre si ncleos habitados menos importantes. Estas poden chegar a te-la condicin de pblicas, pero sempre se diferencian das militares polas caractersticas expresadas. Pola sa parte, Sic. Flacc., De condic. Agrorum, 109-19 (ThulinLachmann, 145-119) expresa que: Nam sum viae publicae (regales) quae publice muniuntur et autorum nominem obtinent. Nam et in quarundam tutelam a possesoribus per tempora summa certa exigitur. Vicinales autem (viae) de publicis quae divertuntur in agris et saepe ipsae ad alteras publicas perveniunt, aliter muniuntur per pagos, id est per magistros pagorum, qui operas a possesoribus ad eas tuendas, etc. 27 K.J. Beloch, Italisches Bund, Leipzig, 1880, 109, sostia que os fora se achaban situados, mis ou menos, no decurso medio das vas. En cambio T. P. Wiseman, Roman Republican Road-building, 123, afirma que isto non as, dependendo a sa ereccin da fertilidade agrcola dunha chaira, posto que o foro , en realidade, un embrin da cidade. Nos casos que nos afectan, os dos lmicos e gigurros, as analogas danse con respecto a esta segunda opinin, mis que con respecto primeira. 28 Sobre a promocin de vas propias por parte das civitates ou municipios, contamos co testemuo fidedigno dunha inscricin rupestre que conmemora para o municipio de Ercvica, en Cuenca, a construccin dunha va s sas expensas (CIL, II, 3167; A. Rodrguez Colmenero, Cuenca Romana. Contribucin al estudio epigrfico, Lucentum, I, 1982, 231 ss.). O mesmo hai que dicir dos assaniacenses, que abren unha va deste tipo nas inmediacins de Vilanova de Fozca (Guarda) (infra, nota 30). 29 Entre os itinerarios privados documentados en Hispania, cmpre destaca-lo de Almonacid (F. Beltrn-F. Arasa Gil, Los itinera privata en la epigrafa latina. Una nueva inscripcin en Alguimia de Almonacid, Castelln de la Plana, Hispania Antiqua, IX-X, 1979-1980, 7 ss.: Iter privatum M. Baebi Severini). 30 Os testemuos epigrficos falan, incluso, de comunidades xentilicias ou poboacins integradas nas sas civitates correspondentes, que promoven vas de mbito mis ou menos local, como o caso dos Assaniacenses viam fecerunt dunha inscricin de Vila Nova de Fozc a, Numo (Portugal). (CIL, o II, 5028; F. Patricio Curado, Incrio rupestre de Numo, Vila Nova de Fozcoa, Ficheiro Epigrfico (Anexo de Conimbriga), 11, 48, 1985. A. Rodrguez Colmenero, Corpus-Catlogo de Inscripciones Rupestres del Noroeste de la Pennsula Ibrica, A Corua, 1993, 39). O mesmo sucede con outra perdida da provincia de Biscaia, cun contexto moi parecido (G. Balparda, Historia crtica de Vizcaya y sus fueros, Bilbao, 1974, I, 92 ss. (reed.)). 31 Los establecimientos humanos se agrupan alrededor de las vas como en un racimo se agrupan los granos en torno al vstago, segundo A. Grenier. Manuel darcheologie gallo-romaine. 2. Larcheologie du sol. 1. Les routes, Paris, 1934 (reed. 1985), px. 1.

20


2. Panormica actual da rede de calzadas da rea stur-galaica luz das fontes conservadasPretendemos neste apartado amosar unha sinopse previa da rede viaria romana do noroeste hispnico e do seu estado actual de investigacin e desenvolvemento, non s dende o prisma da evolucin diacrnica, senn tamn dende o punto de vista da sa eclosin mxima, que posiblemente se conseguiu no Baixo Imperio. Podera afirmarse, de entrada, que as calzadas romanas, mentres permaneceron en funcionamento longo das etapas histricas posrromanas, posto que case non existan outros camios, non foron estudiadas, e empezaron a selo a partir do momento en que foron progresivamente abandonadas. O seu perodo de utilizacin continuada, despois da cada do Imperio Romano de occidente, estenderase ata ben entrado o sculo XVIII, poca de eclosin dos chamados camios reais, como corresponde perodo da Ilustracin, mentres que o interese polo seu estudio espertara tenuemente neste mesmo perodo e alcanzara un notable apoxeo na etapa romntica do sculo XIX, coincidindo coa aparicin dos nacionalismos.

2.1. Esquema sumario da rede viaria romana do noroeste luz dos criterios e vestixios conservadosEntre os apoios susceptibles de ser tidos en conta cara restablecemeto do mapa viario do noroeste hispnico durante a dominacin romana destacan, en primeiro lugar, os itinerarios, mellor ou peor estructurados, trasmitidos polas fontes clsicas, como o caso do chamado de Antonino, do coecido como Ravenate ou do moito mis problemtico consignado nas taboas de barro de Astorga asinadas por un misterioso Lepidus II vir. O primeiro dos itinerarios mencionados, se ben parcial, aparece como o mis veraz e explcito, segundo confirman para o mesmo mbito os miliarios, resultando os outros dous meramente complementarios daquel. Unha importancia anda maior cmpre conceder s inscricins viarias que aparecen nas distintas rutas, en ocasins confirmando os trazados considerados como cannicos e noutras descubrindo vas da poca antes ignoradas xa que a existencia de miliarios determina, de forma axiomtica, a existencia dunha va romana que deban ser atribudos. Outro elemento non rexeitable, hora de recompoe-los trazados viarios, constiteno as pontes/viaductos ou vestixios destes atribubles con certeza poca romana. Pero para iso haberanse de ter en conta indicios de carcter xeral vlidos para a totalidade dos do imperio e peculiaridades especficas dos de cada comarca ou rexin.

21


Ampliar a un cuarto suposto, o dos trazados romanos anda recoecibles, a nosa metodoloxa podera resultar correcto nalgns casos pero abof arriscado noutros moitos polo que, ags en ocasins moi puntuais, procuraremos prescindir del32. Co dito pretendemos senta-los alicerces esquemticos do flash breve das calzadas romanas que previamente xulgamos oportuno propor co fin de ofrecer tempo e espacio s estudios diversificados que sobre as vas romanas do noroeste temos programados, en especial a este primeiro traballo sobre as inscricins viarias. Partiremos da panormica decididamente concisa do Itinerario de Antonino e irmola complementando cos engadidos que se deriven do Annimo de Ravena e, sempre baixo sospeita, coas novidades que do Itinerario de Barro se deduzan. Nunha segunda etapa, trataremos de contrastar esta primeira visin coa que, por outra banda, se obtivo do estudio exhaustivo das inscricins viarias, obxecto principal deste volume. Isto servir nalgns casos para confirmar trazados xa coecidos e noutros para suxerir novos decursos. Finalmente, a atencin s pontes e viaductos da poca romana da rexin, as como s vestixios de agger e outros indicios de calzada, virn a constitur unha precisin suplemetaria s itinerarios posibles, tanto para confirma-los mis probables como para poder detectar outros novos, nunca sospeitados, a teor dos criterios anteriores.

2.2. A rede viaria do noroeste luz dos datos subministrados polos itinerarios clsicosO Itinerario de Antonino chamarase as orixinariamente debido a que un dos programas viaxeiros esenciais cos que conta correspondera desprazamento que Caracalla efectou a Exipto, a travs dos Balcns, no 214-215, despois dunha grave enfermidade que padeceu e polo que se efectuaron rogativas viaxeiras, sobre todo ante o Apolo de Glanum33. Agora ben, tal como agora o coecemos

32 Ningun ignora que determinadas obras de enxeera que se observan nalgunhas rutas, tal como os peraltes continuados sobre planicies pantanosas dotadas dos correspondentes conductos de desaugadoiro laterais, acostuman indicar orixe romana. Agora ben, segmentos desta natureza adoitan relacionarse con vas importantes, xa claramente detectadas aplicando os criterios anteriores, polo que resultan pouco aproveitables para a deteccin de rutas que se encontren fra daquel mesmo contexto. E moito menos valor posen os enlousados granticos frecuentemente observables sobre os camios antigos do noroeste, que tradicionalmente foron considerados por case todos de natureza romana. A sa aparicin non proba nada posto que se trata da maneira tradicional de reparacin de camios; a non ser que o contexto arqueolxico en que se inscriben suxira con argumentos irrefutables unha datacin tan temper. Sobre cuestins semellantes, P. Sillires, Voies, 238 ss. 33 D. Van Berchem, LAnnona..., 1974, 30 ss.

22


datara dunha etapa posterior, posiblemente dos ltimos lustros do sculo III e como consecuencia da recompilacin doutras viaxes coas sas etapas correspondentes, longo de diversas rutas do imperio, a maiora delas destinadas cobranza da annona34. Existen autores, sen embargo, que se mostran reticentes con respecto a esta idea, afirmando N. Reed que, efectivamente, no Itinerario de Antonino existen unha serie de rutas oficiais destinadas recolleita da annona, s que hai que engadir outras dez que testemuan viaxes oficiais dos distintos emperadores. E todo isto coas correspondentes correccins e precisins efectuadas en diversas pocas, igual que acontece na Notitia Dignitatum, un documento paralelo e contemporneo35. Algo respecto podemos confirmar ns no noso sector de estudio, posto que o enunciado da via de Italia in Hispanias ad legionem VII geminam,36 cidade que se considera situada en Gallaecia, fai supoer realizada xa a reforma de Diocleciano37. Por outra parte, o Itinerario de Antonino, como rede organizada de rutas, non s un compendio de vas terrestres senn tamn martimas38. Agora ben, mentres o Itinerarium Provinciarum interior, chamado per mediterranea loca, se inicia nas Columnas de Hrcules e compila 256 decursos, con extensas lagoas en territorio galo, nos Balcns e en todo o mbito oriental, o itinerario martimo segue un trazado paralitoral, de tal maneira que as distancias se expresan s veces en millas e non en estadios39. Pola contra, en estadios mdense, de cando en cando, os tractos mixtos terrestre-martimos40. No que respecta noroeste peninsular, o Itinerario de Antonino debuxa catro rutas completas de comunicacin entre as tres capitais do convento xurdico de Asturia-Gallaecia, mailos tramos iniciais doutras cinco que derivan cara sur ou cara leste dende Bracara e Asturica, respectivamente. No caso de Bracara trtase da va ab Olisipone Bracaram Augustam no seu tramo final CaleBracara(m)41. En canto a Asturica, derivaran desta cidade, ben cara sur ou cara leste, os seguintes camios oficiais: via de Hispania in Aquitania(m) ab Asturica Burdigaliam, via ab Asturica Caesaraugustam, ab Asturica per Cantabriam Caesaraugusta(m) e ab Asturica Tarracone(m). Algunhas destas rutas, a posteriori bifurcadas no seu decurso, discorran, no que respecta noso mbito de estudio, seguindo un mesmo trazado inicial. o caso da via ab Asturica Caesaraugusta(m) e da sa homloga ab Asturica per

34 Van Berchem, LAnnona, 305 ss. 35 N. Reed, Patern and purpose in the Antonine Itinerary, American Journal of Philology, vol. 99, 1978, 239 ss. Nesta mesma lia, o excelente estudio de Mauro Calzolari, Introduzione, 376 ss., quen, pola sa parte, concle das cousas: que se trata dunha obra de literatura xeogrfica cunha lista de cidades ordenadas arredor das vas e, asemade, cunha lista de itinerarios particulares para axentes oficiais, sobre todo principio. O resultado obtido, sen embargo, sera mediocre. Tratarase, en definitiva, dunha carta severiana de vas actualizada no sculo IV. 36 Wess., 387; Roldn, Itineraria, 38. 37 Xa P. Arnaud, LItinerarium, 43 caera na conta desta circunstancia hai algn tempo. 38 Ntese o contraste entre Wess., 487, 1-3: Item imperatoris Antonini Augusti itinerariu maritimum fronte a unha percope lixeiramente anterior, Wess., 1, 1-2, Incipit itinerarium provinciarum Antonini Augusti. respecto, M. Calzolari, Introduzione..., 369. Como se deduce dalgunhas cartas de Cicern, Ad fam..., 10-32, as rutas terrestres deixaban, s veces, de ser seguras, a xulgar polo asalto s tabellarii do correo no Saltus Castulonensis, mostrndose mis segura a alternativa de enviar cartas por va martima, dende Gades. 39 Wess., Vetera Romanorum Itineraria, Amsterdam, 1735, 83, 3-4, concretamente o traxecto Calabria-Sicilia. 40 o caso do tramo Brindisi-Durazzo (Wess., 323, 9-10. Tamn M. Calzolari, Introduzione,407). 41 Wess., 420; Roldn, Itineraria, 67.

23


Cantabriam Caesaraugusta(m), cunhas mansins iniciais en Bedunia e Brigeco que son comns a mbalas das. O mesmo acontece coas de ab Asturica Burdigalliam e a de ab Asturica Tarracone(m), tamn neste caso coas mansins comns de Vallata e Interamnio. Se ben se observa, o esquema viario proposto polo Itinerario de Antonino para este gran sector do noroeste hispnico vn a cubrir minimamente as comunicacins da poca excepto no que respecta Asturia Transmontana. Desconectada aparentemente de Asturica e das outras das capitais de convento mis prximas, isto , Bracara Augusta e Lucus Augusti, por suposto que as ditas comunicacins existiran na realidade pero, por razns que descoecemos, o Itinerario de Antonino non as reflicte, segundo pode apreciarse no mapa xeral que ofrecemos e frecuente noutras rexins do Imperio42. Percbese, por outra parte, que o Itinerario de Antonino tampouco recolle a totalidade das calzadas existentes daquela, como acontece, fra xa do noso mbito, coa ruta temper existente entre Pisoraca e Flaviobriga43 e, dentro deste, coa chamada Va da Prata, entre Emerita e Asturica, moi coecida a travs das fontes epigrficas44, constatndose, incluso, a existencia de trazados certamente aleatorios, dado que se completan con segmentos de rutas diferentes se que non se determinan amplos sectores comns a das ou tres delas, como o caso da via per loca maritima45. Polo que respecta Annimo de Ravena, cabe dicir que non vn a engadir aspectos substanciais s trazados do Itinerario de Antonino, excepto no que atinxe comunicacin entre a Asturia Augustana e a Transmontana e entre esta e o convento lucense a travs tanto da franxa litoral como da prelitoral, resolvendo, desta maneira, a lagoa, antes comentada, que se advirte no Itinerario de Antonino. Dedcese, sen embargo, do texto conservado que as intencins do Annimo de Ravena non son as de transmitir autnticos itinerarios da poca provistos das correspondentes mansins coas sas distancias respectivas, distancias s que se recorre globalmente cando autor lle interesa46, senn sobre todo as cidades e, en menor medida, os ros e outros accidentes menores. Na enumeracin dos oito conxuntos de urbes espallados polas oito divisins poltico-territoriais nas que, para a sa poca, considera dividida Hispania, diferencia o autor dous bloques: as situadas no litoral e as localizadas nas comarcas interiores. Agrupa as primeiras longo da franxa costeira dos dous mares que demostra coecer: o Mediterrneo, que denomina Gran Mar Glico Balerico, e o Atln-

42 P. Sillires, Voies, 21, anota o mesmo feito para as calzadas andaluzas. 43 respecto, A. Rodrguez Colmenero-M. C. Carreo, Epigrafa Vizcana. Revisin, nuevas aportaciones e interpretacin histrica, Kobie, 11, 1981, 153 ss. 44 Sobre esta ruta, en especial J. M. Roldn Hervs, Iter ab Emerita, 1971. 45 Wess. 423, 6 ss. En calquera caso, o conxunto dos ttulos das rbricas e a recapitulacin das distancias intermedias deben ser atribudos compilador e non s sas fontes (P. Arnaud, LItineraire DAntonin, 39). Tase en conta, ademais, que no Itinerario de Antonino sanse con frecuencia os denominados itineraria per compendium, establecndose un decurso directo e eliminndose, s veces, as mansins intermedias, como se advirte en varios tramos da nosa va XX, per loca maritima (M. Calzolari, Introduzione, 393). 46 PP, 543, 11: sunt civitates septuaginta et suppuntantur miliaria mille decem

24


tico, que chama simplemente Ocano. A mbolos dous sepraos a franxa do Estreito de Xibraltar, sobre o que pormenoriza tamn o correspondente pequeno sector de urbes aliadas47. As cidades do interior, polo contrario, son aglutinadas arredor de determinados epicentros viarios, coincidindo tales ncleos urbanos normalmente coas mansins xa coecidas anteriormente no Itinerario de Antonino. Os ditos epicentros concrtanse, para a metade sudoriental da pennsula, en Tarracona (sen dbida, Tarragona), como caput dunha va que deriva cara a Caesaraugusta48; esta mesma cidade, como caput de referencia de cinco conxuntos urbanos diferentes49; Complutum, con tres series de cidades que son ns viarios50; Augusta Emerita, con catro51; Corduba, con unha; e Hispalis con tres. As cidades interiores da metade noroccidental son aliadas polo Ravenate redor de dous grandes trazados, longo dos cales se aglutinan as mansins coecidas de varias vas, certamente intercomunicables, pero na sa orixe independentes, segundo a versin do Itinerario de Antonino. No extremo norte da aliacin mis setentrional sita a Ossarum, punto final da aliacin ocenica anterior, como caput dunha nova, que proxecta en imperfecta diagonal ata Emerita Augusta, non sen detallar, sorprendentemente e a partir de Brigeco, as restantes mansins da Va da Prata, que o Itinerario de Antonino omitira no seu momento52. Para o noroeste amplo, o gran sector integrador Bracara Augusta, sen conceder importancia s demais capitais administrativas53. Partindo, pois, de Bracara, debxase un gran bucle viario, que discorre ensartando tdalas mansins da va XVIII ata Asturica e, despois desta, das mansins mis da via aquitana para, dende Interamnio, virar cara a Asturia Transmontana ata chegar a Lucus Asturum e, dende aqu, da-la volta sobre os seus pasos anteriores, a travs dun percorrido inverso, ata Lucus Augusti e posteriormente ata Celenis. E, como queira que anteriormente organizara as cidades do litoral atlntico, primeiro dende Bracara Augusta ata Turoqua, movndose longo das mansins da va XIX, sobre todo54 e, a partir de Aquis Celenis, pasando por Grandimirum e Brigantia, ata Ossaron (Oeason), deducimos que o trazado da va Lucus Asturum-Lucus Augusti debeu discorrer un tanto afastado da costa55, cruzando o linde entre Gallaecia e Asturia pola Fonsagrada, onde se situara a nica mansin intermedia ata Lucus, Ponte Abei 56.

47 PP, IV, 43, iter super fretum septem sunt civitates. 48 PP, IV, 43, 309. 49 PP, IV, 43, 309, 160; PP, IV, 43, 310, 170; PP, IV, 43, 310, 180. 50 PP, IV, 43-44, 205; IV, 44, 220; IV, 230. 51 PP, IV, 44, 250-260-270-280. Sobre a teima de se a Va da Prata se refire transporte de material branco longo do seu decurso ou se, mis ben, deriva do rabe via ballata, isto , enlousada, vide Sillires, Voies, 221. 52 PP, IV, 45, 309. 53 Non se pode esquecer que o Itinerario de Ravena herda a situacin administrativa baixoimperial, sobre todo, e durante este perodo o papel de Bracara Augusta como capital da gran provincia da Gallaecia foi estelar. 54 PP, IV, 43, 120. 55 J. M. Gonzlez, Mansiones en el trayecto Lucus Asturum-Lucus Augusti, Valdedios, 1960, 33 ss. 56 Hai que recordar, sen embargo, que a inscricin s Lares Viales de Bouz (Vzquez Saco-Vzquez Seijas, IRG, III, 1954, 9; HAE, 1716; ILER, 581), as como o topnimo Horrea que se advirte despois de Meira, na baixada cara a Ribadeo, aconsellan establecer por aqu a ruta en cuestin, se non outra diferente.

25


Pola contra, o Annimo de Ravena omite a serie de mansins da va XVII entre Braga e Astorga, as da XX entre Brigantium e Lucus Augusti e as da XIX dende Lucus Augusti ata Bergidum, polo que a contribucin mis significativa sobre o Itinerario de Antonino canto acaba de dicirse sobre a existencia de das rutas de comunicacin, unha ocenica e outra interior, longo da costa cantbrica, coa derivacin da mis meridional cara a Asturia Augustana. No que atinxe Tabula Peutingeriana, e como apndice do que acabamos de expoer, podemos afirmar que non afecta a Hispania, por perderse a primeira parte desta57. Miller reconstruu o seu deseo hipottico apoindose no Annimo de Ravena, co que mantn un probado parentesco. Pouco vn a variar, sen embargo, con respecto a canto acaba de dicirse, polo que omitimos outras precisins. O itinerario impreso nas chamadas taboas de barro de Astorga, asinadas polo duunviro Lepidus e achadas, parecer, nun lugar anda non determinado das inmediacins daquela cidade leonesa, foi parar a unha coleccin privada de Cangas de Ons e adquirido, en ltima instancia, polo Museo Arqueolxico de Oviedo, onde actualmente se exhibe. O texto ofrece unha complicada problemtica que afecta, tanto sa historicidade como adecuada interpretacin deste58. A autenticidade, afirmada inicialmente por varios autores59, foi posta en dbida, total ou parcialmente, en datas posteriores por outros60 para, nos ltimos tempos, ser reivindicada de novo como segura61. Non pretendemos reiniciar agora un debate que nos leva custado longas horas de dedicacin senn tan s efectuar unhas cantas puntualizacins deducibles do texto mesmo, que, por suposto, afecta en toda a sa extensin mbito territorial do que nos estamos ocupando (fig. 6).

57 Sen embargo, a problemtica que a afecta moi semellante do Itinerario de Antonino, sobre todo no que respecta cronologa e fonte comn que as inspira (P. Arnaud, LItineraire, 34 e 302, quen engade que mbolos dous beben na mesma fonte, anda que conservan matices especficos, sendo o seu termo post quem os lustros centrais do sculo III). Pola sa parte, M. Calzolari, Introduzione, 385, precisa que mis fiel orixinal comn que Itinerario de Antonino, pois, mentres algns queren facer dela unha copia estricta da Carta de Agripa, outros opinan que se trata dunha recompilacin plural que, se ben tera a sa orixe no reinado de Augusto, sera revisada longo do sculo IV, concretamente durante o reinado de Teodosio ( respecto, as das posturas contrapostas de Kubitschek, Eine rmische..., 20 ss., por unha parte, e a de E. Weber, Tabula, 2 ss., por outra. Na lia do segundo, K. Miller, Itineraria., XVII ss., que a data en 365, afirmando que se trata dunha obra feita dunha tirada. A parte pintada do Itinerario deberase influxo oriental, xuntndose documento precedente, que sera compendiado na parte occidental do Imperio, como suxire A. L. et M. Levi, Itineraria picta, 147. Co Annimo de Ravena coincide, parte de en moitos outros trazos, na carencia de distancias marcadas. 58 H. Lieb, en A. Mcsy, Zu den prata legionis, Studien zu den miltrgrenzen Roms, Beihefte der Bonner Jahrbcher, 19, Kln, 1967, 210, nota 6, considraas falsas na sa totalidade, mentres que G. Arias Bonet, Los caminos del duumvir Lepidus y otras vas romanas, El miliario extravagante, 7, Pars, 1964, d por autnticas a primeira e a segunda; pero s a segunda J. M. Roldn, Itinera Hispana, Valladolid, 1975, 163 ss. 59 A. Blzquez, Cuatro tseras militares, BRAH, CLXX, 77, 1920, 99 ss.; A. Schulten, Los Cntabros y Astures y su guerra con Roma, Madrid, 1943, 192 ss.; F. Watenberg, La regin vaccea, Madrid, 1959; F. Diego Santos, Epigrafa romana de Asturias, Oviedo, 1959, 254 ss. 60 M. Besnier, Itineraires Epigraphiques dEspagne, Bulletin Hispanique, 26, 1924, 1 ss.; G. Arias, Los caminos del duumvir Lepidus y otras vas romanas, ME, 7. Paris, 1964; H. Lieb, en Mcsy, Zu den prata legionis, Studien zu den militargrenzen Roms. Beihefte der Bonner Jahrbcher, 19. Kln, 1967, 210 ss.; J.M. Roldn Hervs, Las tablas de barro del duumviro Lepidus. Una falsificacin moderna?, Zephyrus, XXXIII-XXXIV, 1972-73, 318 ss. 61 A. Garca y Bellido, El llamado itinerario de barro, BRAH, CLXX, II, 1975, 547 ss.

26


Fig. 6. Taboas de barro de Astorga.

27


A primeira das taboas enumera as mansins dunha va, non mencionada por outras fontes, entre Legio VII Gemina e Portus Blendius, marcando entre mbolos dous puntos as mansins de Rhama, a sete millas de Len, Ammaia, a vintetrs da anterior, Villegia a cinco de Amaia, etc., e as ata Portus Blendius 62. En principio unha va deste estilo vn suxerida, tanto polos condicionamentos topogrficos, coincidentes cun dos portelos posibles para a penetracin en Cantabria, como pola existencia de miliarios que certifican a existencia dunha ruta polo devandito trazado, tea ou non orixe onde o itinerario de barro indica. Por outra parte a enumeracin de mansins como Villegia, Octaviolca, Iuliobriga, Aracillum e Portus Blendius coincide cos topnimos reflectidos por outras fontes textuais alusivas s Cntabros, sobre todo63. Outras, como Rhama e Amaia, non existira inconveniente en superpoelas. E nin sequera constituira obstculo insalvable esa mencin do asentamento da legio IV, anda que a dita unidade militar se trasladara de Cantabria con bastante anterioridade redaccin do itinerario64. Un dos inconvenentes provira de que, hora de situa-la Ammaia histrica que ns coecemos, resulta que aparece mencionada en segundo lugar, sendo que, por atoparse mis afastada que a posible posicin da legio IV, debera corresponderse cunha localizacin posterior daquela. Por outra banda, as millas son de difcil conciliacin coas distancias reais computables actualmente, un inconveniente que aparece repetido noutras tres taboas. Polo tanto, os defensores da autenticidade deste documento debern admitir que existen erros de orde nas mansins, as como no cmputo de millas, cun total inferior nmero das posibles. Non obstante, obra seu favor que en latitudes diferentes e con itinerarios de natureza anloga se repitan erros semellantes65, a pesar da fiabilidade que cabera supoer nun documento epigrfico de tal natureza. A segunda das taboas resulta a mis completa, conservando, incluso, a asa para colgar. Na sa epigrafa, sen embargo, percbese unha man distinta, atendendo s riscos das letras, especialmente o e de trazos oblicuos, exclusivo deste exemplar e esaxerado ata o paroxismo na palabra Asegonia. Foron, por tanto, mis dun os amanuenses que intervieron na confeccin das copias. Non se excle, por tanto, que ofreza visos maiores de autenticidade atendendo s simples trazos paleogrficos. Reflctense nesta copia das vas, que teen a sa orixe en Lucus Augusti, unha delas coecida xa polo Itinerario de Antonino, a 19, e outra descoecida ata hoxe. Malia todo, a lxica viaria suxire, por si mesma, a existencia en poca romana desta segunda ruta, que vira a ser continuacin natural da va per loca maritima, que chegaba ata Lucus dende Brigantium, encontrndose avalada, por outra parte, pola aparicin recente dun miliario anepgrafe nas inmediacins de Sarria e lado da estrada

62 J. Gonzlez Echegaray, Las mansiones de la placa I del Itinerario de Barro, Altamira, 42, 1979-1989. 63 Ptolom., II, 6, 50. 64 Crese que foi remexida de Hispania e trasladada limes renano, primeiro a Weisenan e despois a Mogontiacum (Riterling, RE, XII, col. 1551). 65 Pnsese na alteracin das distancias nos miliarios de Tongres, Autun, Junglister e, incluso, os erros toponmicos dos vasos de Vicarello. respecto, A. Grenier, Manuel deArcheologie, 108 ss. Sillires, Voies, 29 ss., pensa, anda, que os erros mis crasos dos itinerarios proceden xa de poca romana, resultando leves descoidos as pequenas faltas dos copistas medievais.

28


Sarria-Monforte. moi posible que o editor do itinerario morase en Asturica Augusta ou na sa contorna, xa que constite esta cidade o epicentro da rede viaria mencionada polo dito itinerario. Pero, mentres no caso da comunicacin con Bracara se enumeran, se ben incorrectamente, tdalas mansins por outras fontes coecidas da va XVII, na conexin con Lugo falta o tramo da va 19, entre Asturica e Lucus, que sera de esperar. Cmpre supoer, por iso, que se achara reflectido nunha taboa anda perdida, igual que outras varias referidas conexin con outros puntos do noroeste. Novidades de transcricin, queremos supoer que incorreccins, percbense no vocbulo Martiae, que ten unha versin en xenitivo que contrasta coas aducidas polo Itinerario de Antonino e o Annimo de Ravena, as como en Dactionum, no canto de Dactonium, como transmite Ptolomeo. As mesmo cremos que, anda que est erosionado, debe manterse o texto Aquae Quintinae, en vez Aquae Quintiae, que transcriben algns autores no caso da primeira das mansins, en consonancia coa versin que coecemos a travs da obra de Ptolomeo66. Sen embargo, onde fallan totalmente os clculos, nalgns casos por exceso e noutros por defecto, na atribucin das distancias, se se comparan coas mis axustadas realidade do Itinerario de Antonino. Abondan dous exemplos. Mentres no Itinerario de Antonino a distancia entre Brevis e Asegonia de 22 millas e entre Asegonia e Iria de 13, na taboa de referencia concrtase en 11 e 20, respectivamente, ou sexa, todo o contrario. tamn nesta taboa de barro onde se nos amosa completo o nome do, non sabemos se editor, do itinerario, C(aius) Lepidus m(unicipii) II vir. Duumvir de Asturica Augusta, considerada xa daquela municipio romano? posible que as ocorrese, pero a frmula empregada, se tratar dunha maxistratura colexiada, non resulta a mis corrente. A terceira das taboas da autora da man que gravou o texto da primeira. Describe, por primeira vez, de maneira completa, a va chamada da Prata xa que engade as das mansins de Bedunia e Brigeco s sucesivas que, en direccin a Emerita Augusta, vai enumerando o Annimo de Ravena, especificando innecesariamente a palabra mileas marca-la distancia da primeira das mansins, facendo un encaixe de palillos nos nexos e conexins das letras de Vico Aquario, o que demostra que outros erros son mis froito da desidia que da ignorancia na materia, e transmitindo incorrectamente Ocedoluri por Oceloduri. Por outra banda, da incorreccin flagrante das distancias ocupronse no seu da outros autores, concretamente Roldn67. Finalmente, a cuarta das taboas foi gravada polo amanuense da primeira e da terceira. Aqu os erros ortogrficos non son relevantes, pero si as omisins e confusins. Entre as primeiras, a de Pinetum, a mansin que outros itinerarios sitan entre Reboretum e Ad Aquas, as como Caladunum

66 Segundo algns autores, Dactonium aparece tamn en Hydacio, 1018-10124, coa grafa Dictinium con motivo da depredacin de Lugo feita polos Suevos e tamn desta outra vila que lle prxima (T. Mommsem, Hydacii limici continuatio hieronimianna ad annum CCCCLXVIII, Monumenta Germaniae Historica. Chronica minora. Autores antiquissimi, Berln, 1892; as mesmo, recentemente L. Prez Villatela, Dactonium en un episodio de la revuelta suevo-visigoda en el siglo V, ME,, 45, 1993, 2 ss.). 67 J. M. Roldn, Itineraria Hispana..., 174.

29


e Presidium entre Ad Aquas e Salacia. No seu lugar, a inclusin dunha mansin errnea, a de Aquis Originis, que pertence via nova entre Bracara e Asturica68. En canto s distancias marcadas en millas, mester sinalar que son desatinadamente insuficientes. En resumo, as catro taboas do duunviro Lpido non resulta improbable que sexan autnticas, posto que, ags excepcins, resultan coherentes hora de alia-las mansins, nalgns casos descoecidas anteriormente como tales. Non obstante, arrastran erros de vulto, sobre todo no que respecta s distancias, o que indica bastante descoido hora de efectua-las copias. Opinamos, por tanto, que as ditas taboas se basean noutras orixinais, e se callar correctamente trancritas, pertencentes a un itinerario que ese misterioso duumviro Lpido mandara elaborar con anterioridade e promulgar baixo a sa autoridade de duumviro do municipio que se trate. Non se explican, sen embargo, tantos erros nas distancias destas posibles copias, pero a nica alternativa a de consideralas unha falsificacin e daquela a crtica histrica resstese hoxe en da cada vez mis a esa posibilidade.

2.3. Os trazados viarios do noroeste hispnico luz da documentacin epigrficaE chegamos, noso modo de ver, criterio verdadeiramente medular e definitivo na determinacin da rede romana de vas do noroeste. Neste gran sector os miliarios e demais inscricins viarias69 son extraordinariamente abundantes, sobre todo no convento bracarense, se os comparamos con outras reas da xeografa peninsular e, por outra parte, as dedicatorias s lares viais inusualmente frecuentes dentro do mbito do convento lucense. Un elenco de inscricins viarias as de significativo resulta susceptible de utilizarse nunha dobre direccin: confirmar e concreta-los trazados transmitidos polas fontes textuais e dar a coecer outros novos suxeridos por aquelas. En canto primeiro aspecto, teremos que coincidir en que a masa principal de monumentos epigrficos atribuble s grandes rutas que os itinerarios clsicos xa describen, vindo a confirmar en multitude de ocasins o seu decurso exacto70. Entre os itinerarios coecidos destaca, polo nmero de miliarios que aparecen nel, a va XVIII do Itinerario de Antonino entre Braga e Astorga, a travs da provincia de Ourense. Os 281 fitos que na actualidade lle son atribudos convrtena na va mis ricamente dotada de monumentos epigrficos de todo o imperio. En xeral, os miliarios acompaaban o trazado que dende sempre se supoa

68 As interpolacins de mansins e o cambio de topnimos non son infrecuentes no Itinerario de Antonino, sobre todo cando se manexan fontes diversas. respecto P. Arnaud, LItineraire, 38 ss. 69 Estmonos a referir s inscricins que directa ou indirectamente teen relacin coas vas, especialmente as inscricins erixidas s lares viais, bastante numerosas dentro do convento lucense, ademais doutras inscricins dedicadas a divindades indxenas de natureza similar, a semellanza do que acontece noutras latitudes coas deae quadruviae (concretamente en Bein Connstatt, segundo H. Bender, Rmischer Strassen, 42). 70 P. Sillires, Voies, 819, confirma estes mesmos feitos para Andaluca. No noso caso, nembargantes, a proporcin de miliarios atribubles s vas secundarias resulta substancialmente maior.

30


excepto, quizabes, no Bierzo, onde novos epgrafes viarios descubertos ou reinterpretados nos ltimos tempos puideran facer desprazar parcialmente o seu decurso cara a un trazado mis oriental, concretamente longo do val de Noceda, e s no traxecto Cacabelos-Astorga. Sguelle en importancia a va XIX con 105 exemplares, na sa inmensa maiora descubertos entre Bracara Augusta e Aquis Celenis. E malia ser moito menos numerosos, algo mis da centena, son tamn os espordicos miliarios, s catro en total, os que determinan o trazado desta importante ruta entre Aquis Celenis e Lucus Augusti. Cun nmero bastante inferior de monumentos epigrficos, non mis de 80, conta a va XVII, a ruta meridional de comunicacin entre Bracara e Asturica a travs de Aquae Flaviae. Tamn a secuencia de miliarios vn a confirmar neste caso segmentos concretos do camio, sobre todo entre os arredores de Praesidium e Aquae Flaviae, as como entre Aquae Flaviae e Compleutica. Unha densidade semellante de monumentos epigrficos, cun total de 22, conserva o tramo Bracara-Cale da via ab Olisipone Bracaram Augustam, ratificndose a travs dunha axustada dispersin de achados o trazado proposto nos itinerarios. Pola contra, son moito menos numerosos, por non dicir raros, os monumentos epigrficos atribubles s tramos especficos da va XX, a per loca maritima. Sen embargo, a recente aparicin dos miliarios de Brandomil, Laracha e Friol contriben a suxeri-lo seu decurso a travs dos tramos autnomos terrestres que o Itinerario de Antonino lles atribe entre Grandimirum e Lucus Augusti. Finalmente, de achados espordicos poderan clasificarse os que se produciron longo do primeiro sector das vas que os itinerarios sinalan como derivadas de Asturica cara leste e sur e que poden concretarse no de Ardn, xunto da via ab Asturica per Cantabriam Caesaraugusta(m). En canto deteccin de camios romanos non coecidos anteriormente por outros indicios, o achado de miliarios, aparentemente sen contexto, propiciou a determinacin dun feixe de novas rutas non oficiais, certamente denso, ofrecndose neste campo unha investigacin prometedora cara futuro71. As, partindo do epicentro viario de Aquae Flaviae, son varias as rutas non contidas nos itinerarios clsicos que os achados epigrficos levan detectadas72. Con direccins diversas arrincaran de Aquae Flaviae os seguintes trazados:

71 A existencia de vas romanas que non citan os itinerarios parece darse tamn arredor de Clunia, Lara de los Infantes e Poza de Sal, na provincia de Burgos. Cfr. J. A. Absolo, El conocimiento de las vas romanas. Un problema arqueolgico, Simposio la red romana en la Hispania Romana., Zaragoza, 1990, 11 ss. 72 Sobre a construccin de viae vicinales, parte das referencias de Ulpiano, Dig., XLIII, 7.3; XLIII, 8.22, consltese E. Melchor Gil, Sistemas de financiacin y medios de construccin en la red viaria de Hispania, Habis, 23, 1992, 12 ss.

31


Va Aquae Flaviae-Lucus Augusti, polos vales do Tmega, Alto Arnoia e ribeira occidental do Mio. Posible ruta Aquae Flaviae-Iria Flavia, cruzando os vales do Tmega, Bbal, Limia, Arnoia e Mio. Posible va Aquae Flaviae-Aquis Celenis. Va Aquae Flaviae-Asturica Augusta, por Sanabria. Va Aquae Flaviae-Rexin mineira de Trs Minas. Posible va Aquae Flaviae-Forum Gigurrorum. Seguindo outros posibles trazados: Va romana Leste-Oeste, pola rexin de Valpaos. Va romana Leste-Oeste pola rexin de Vila Real. Va Bracara-Tongobriga-Douro. Va Aquae Querquennae-Lucus Augusti-costa cantbrica. Posible va Dactonium-Aquis Celenis. Va Iria Flavia-Cohors I Celtiberorum-costa cantbrica. Va Lucus Asturum-Lucus Augusti. A va da costa no sector lucense. Va Asturica Augusta-Lucus Asturum, polo val do Luna. Va Lucus Augusti-Adrobrica (Betanzos?), etc.

2.4. A complementacin da rede viaria romana atendendo s restos monumentaisDo mesmo xeito que sucede cos miliarios, a existencia comprobada dun viaducto romano delata verdadeiramente o paso dun camio da poca por el. Sen embargo, a inmensa maiora dos mis monumentais e coecidos chanse situados nas grandes rutas oficiais, confirmadas xa sobradamente por outros criterios, ou sobre secundarias s que, as mesmo, avala a presencia de inscricins, como sucede no caso das pontes de Ourense e Freixo. Cousa diferente acontece cos vestixios da dos Pontns, e non Pontriga (Sobradelo de Valdeorras), sobre o ro Sil, que est suxerindo o paso dunha derivacin da va XVIII, se que non se trata da que dende Lucus chegaba a Dactonium e despois a Forum Gigurrum, probablemente, posundo dende aqu, ata Sobradelo de Valdeorras, un tramo comn coa via nova. Cruzando o Sil, percorrera a sa beira esquerda ata a rexin das Mdulas, relativamente prximas para, quizais, prolongarse despois ata Astorga. Un caso semellante ofrceo outra importante rexin mineira, a de Trs Minas, que conta coa ponte romana de Alfarela, a cal testifica, pese ausencia de miliarios, o paso dunha va norte-sur ata o Douro.

32


Finalmente, a ponte de Colloto, en Asturias, de natureza romana avalada, parecer, polo achado dun tesourio oculto na sa fbrica, o cal confirmara o decurso, xa suxerido por outros indicios, dunha va romana de unin, por outra parte lxica, entre Asturia Transmontana e Cantabria.

3. Diacrona da investigacin sobre a rede viaria romana habida en GallaeciaAsturiaCingundonos noroeste, que a parcela peninsular que agora nos interesa, podemos establecer, comezando polo sector portugus do noso mbito e para o segmento cronolxico que media entre os sculos XVI e XVIII inclusive, que xa o arcebispo de Braga, don Diogo de Sousa, viuse sorprendido a comezos da dcimo sexta centuria pola abundancia de miliarios existentes, tanto en Braga como, sobre todo, nos seus arredores, pertencentes s distintas vas que na poca romana partan da cidade primada73. Contaxiado polas inquedanzas renacentistas do momento, concentrou este curioso prelado no campo de Santa Ana unha gran coleccin de tales exemplares, trandoos dos arredores da cidade, en especial das primeiras millas da via nova, exemplares que, co devalar do tempo, foron peregrinando por unha serie de destinos sucesivos dentro do mbito da urbe e das sas proximidades74. O seu delicto, por suposto non pretendido, consistiu en mestura-los epgrafes sen sinalar previamente a procedencia, co cal, e ags contadas excepcins75, vmonos privados na actualidade de atribur s respectivas vas os numerosos cilindros que anda se conservan procedentes daquela coleccin. Reiteramos, sen embargo, que debeu se-la via nova, como xa queda indicado, a que subministrara mis exemplares conxunto, a teor das referencias escritas posteriores.

73 J. Contador de Argote, Memrias Eclesisticas do Arzobispado de Braga, Lisboa, 1728, III, 2, 621. Afirma que tal feito aconteceu en 1513 xa que o arcebispado pretenda que non se perdesen testemuos histricos de tanta importancia. parecer, a maiora procedan da va XVIII ou via nova, e mentres os enteiros foron situados de p no campo de Santa Ana, os partidos foron levados s xardns do pazo arcebispal. Este mesmo autor, en De antiquitatibus conventus bracaraugustani, Lisboa, 1728, III, cap. XIII, 276, trata deste mesmo feito. 74 Sen embargo, no 1725 os exemplares conservados dende haba mis de dous sculos nos xardns do pazo arcebispal, e despois de seren mencionados eloxiosamente polo arcebispo Agustn de Castro (Nobiliario del conde don Pedro, Madrid, 1646, 527), sern xuntados cos seus compaeiros do campo de Santa Ana, parecer s doce (testemuo de Argote, De antiquitatibus, III, 4, 212, quen apostila que procedan da va de Gere s), onde son transferidos, situndoos de p. Realizouse esta operacin por orde do arcebispo, don Rodrigo de Moura Telles, quen os mandou instalar, segundo propio testemuo, coa debida decencia (Argote, Memrias, II, 18, 632), que en parte se concretou nun inoportuno reavivado dos textos epigrficos (Hbner, CIL, II, 338), unha prctica que se advirte, ademais, noutros exemplares da va XIX na comarca de Coura. En datas posteriores indeterminadas desa mesma centuria foron desprazados, posiblemente polo bispo de Uranpole, Largo das Carvalheiras, xunto ermida de San Sebastin (Hbner, CIL, II, 338). 75 Por exemplo, o miliario dedicado a Caracalla, aparecido na milla III da va que saa cara a Asturica a travs de Aquae Flaviae. A precisin debmoslla a Argote, De antiquitatibus, cap. II, 192, quen, pola sa vez, a toma de Joo de Barros.

33


Moi pouco despois, Joo de Barros, nas sas Antigidades entre o Douro e o Minho76, ocpase dos mltiples monumentos viarios e trazados de rutas desta gran rexin, se ben se fai nota-la ausencia dunha pescuda sistematizada, para a que non chegara anda o momento. Fr. Bernardo de Brito77 e Rodrigo da Cunha refrense, lustros despois, con mis vontade ca entendemento, a esta mesma coleccin, as como a outros moitos exemplares da diocese bracarense78; pero ser coa Ilustracin, xa en pleno sculo XVIII, cando se reinicie o estudio dos miliarios, xuntamente coas vas da ampla rexin bracarense s que acompaan, da man de Fr. Jernimo Contador de Argote79 e o seu enxame de colaboradores comarcais designados polo rei don Joo V ou a Academia da Histria Portuguesa. Entre eles, merecen ser destacados Luis lvarez de Figueiredo, o clebre bispo de Uranpolis, tan renomeado na obra de Argote, que foi primeiro vigairo xeral do arcebispado de Braga e dende 1725 bispo de Todos os Santos (Brasil), personaxe de ampla cultura que se ocupa con preferencia das vas romanas que saan de Braga para Tui e Chaves80; Jos Matos Ferreira, tamn crego e, parecer, sobrio do anterior, que compilou todo o saber viario relativo paso da via nova por Terras de Bouro, internndose na exploracin do mbito galego ata a cidade de Lugo, da que transmite preciosas novas81; Thom de Tvora e Abreu para a rexin de Chaves82, que complementa, cun valor sensiblemente inferior, J. de Mores e Castro83, e outros varios que non xulgo necesario mencionar. Para estes mesmos sculos, e polo que respecta mbito galaico, cmpre anotar que, salvo no sculo XVIII, non existen traballos especficos sobre os antigos itinerarios romanos, pero si mencins frecuentes e concretas s antigas rutas e os miliarios que as acompaaban na historiografa da poca. Este sera o caso, para o sculo XVI, de Mariana84, Molina85, Ambrosio de Morales na sa clebre viaxe

76 J. de Barros, Libro de antiguidades e cousas entre o Douro e Minho e de outros muitos de Espaa e de Portugal. Composto no ano 1549 e publicado en Porto, 1919. 77 Fr. Bernardo de Brito, Monarchia Lusitana, segunda parte, lib. 4, cap. 16. 78 R. da Cunha, Histria eclesistica dos arzebispados de Braga e dos santos ilustres que florecero neste arzobispado, Braga, 1634-1635, 2 vol. 79 Fr. J. Contador de Argote, Memrias, III, 2, 596, 621; II, 3, 601 ss.; De antiquitatibus, lib. III, cap. I e IV, 206 ss.; lib. III, cap. VI, 218; lib. III, cap. XIII, 276 ss., etc. 80 L. lvarez de Figueirido, Noticias do Arzebispado de Braga remitidas para a Academia Real, con apndice dalgumas incries romanas que se acha nesta cidade de Braga..., etc. Cit. en Argote, Memrias, II, 3, 116 ss.; II, 3, 610 ss.; CIL, II, 332. 81 J. Mattos Ferreira, Thesouro de Braga descuberto no Campo de Gerez, conservado primeiro como manuscrito indito na Biblioteca Nacional de Lisboa e publicado en 1982 pola Cmara Municipal de Terras de Bouro. a 82 T. de Tvora y Abreu, Noticias geogrficas e histricas da provincia de Tras-Os-Montes, 1.722-1723. Mss B.N.L. (fp. 221), reproducidas na sa case totalidade na obra de Argote. 83 J. de Mores e Castro, Lista das inscries de Chaves (a instancias de Pedro de Fontoura Carneiro, abade de Bouoais). Cit. en Argote, Memrias, I, 280. 84 J. Mariana, Historia General de Espaa, Madrid, 1817 (Edicin castel, de J. Sabaun y Blanco, que substite orixinal latina de 1590 e sa correspondente versin casteln do sculo XVII). 85 B. Sagrario Molina, Descripcin del Reyno de Galizia y de las cosas notables del, con las armas y blasones de los linajes etc., Mondoedo, 1550. (Cfr. Sobre este tratado, Villa-Amil y Castro, Ensayo de un catlogo sistemtico y crtico de algunos libros, folletos y papeles as impresos que tratan en particular de Galicia, Madrid, 1875. Tamn en Lence Santar, El licenciado Molina y su Descripcin del Reyno de Galicia, Museo de Pontevedra, II, 1947).

34


a Galicia e a Asturias86, e Castell Ferrer87, entre outros, sendo, polo contrario, escasas as mencins longo do XVII. Tan s inconcretas noticias en Pallars y Gayoso88, Gndara89 e poucos mis. Pero, como tamn xa se anotou para Portugal, coa chegada da Ilustracin, no sculo XVIII, cando os estudios viarios de diversa natureza comezan a eclosionar na rea galaica. E verbo disto son os Padres Flrez90, Risco91 e Sarmiento92, debidamente asesorados nalgns casos por valiosos informadores locais, os primeiros abandeirados da causa no que respecta primeira parte da centuria. Para a segunda metade non podemos esquecer colaboracins puntuais, como as de Pedro Gonzlez de Ulloa, abade de Santa Baia de Chamosios93, ou referencias mis ou menos xeneralizantes alusivas s calzadas, ou s inscricins de natureza viaria, como o caso de Masdeu94. Sen embargo o gran coecedor das calzadas do noroeste foi na segunda parte do sculo XVIII o gran Cornide, quen, malia as carencias dunha profunda formacin clsica que Hbner lle achaca, nos legou detalladas descricins de moitos dos sectores viarios romanos, precisamente no tema que, debido s seus coecementos topogrficos, mellor dominaba95. Para o convento xurdico asturicense, e dentro destes primeiros tres sculos, valen algunhas referencias contidas nos apartados anteriores, sobre todo no que respecta a Risco96 e a Cornide mesmo. Sen embargo, os escritores do sculo XVI e XVII que se refiren a aspectos diferentes da historia das distintas cidades do mbito do antigo convento asturicense omiten case totalmente mencins especficas problema dos camios romanos e os seus miliarios97, por suposto moitsimo menos abundantes, dende sempre, que

86 A. de Morales, Relaciones que Ambrosio de Morales chronista de su majestad hizo por su mando en el ao MDLXXII en Galicia y Asturias. En E. Flrez, Viaje (mesmo ttulo), dado a luz con notas, con la vida del autor y su retrato, Madrid, 1765. 87 M. Castell Ferrer, Historia del apstol de Jesucristo Santiago Zebedeo, patrn y capitn general de las Espaas, Madrid, 160. En especial no que se refire via nova, na comarca de Bande, e XIX no mbito de Iria Flavia 88 J. Pallars y Gayoso, Argos Divina. Santa Mara de Lugo de los ojos grandes, Santiago. 1700. 89 F. de Gndara y Ulloa, Nobiliario, armas y triunfos de Galicia, Madrid, 1667. 90 E. Flrez, Espaa Sagrada, tomos XII, XVII, XXI, XXIV, etc., Madrid, 1721 e datas posteriores. 91 M. Risco, Espaa Sagrada. Antigedades de la ciudad y santa Iglesia de Lugo, Madrid, 1796. 92 M. Sarmiento, Geografa de las cuatro vas militares romanas que salan de Braga a Astorga, Madrid, 1759. Cit. Hbner, CIL, II, px. 352. Aproveitables tamn Viajes del Padre Sarmiento a Galicia, nos anos 1745 e 1754, respectivamente. O segundo,

Miliarios e outras inscricións viarias romanas no noroeste hispánico (2004)

Documents

Transcript of Miliarios e outras inscricións viarias romanas no noroeste hispánico (2004)