memoria e corazónPropostas didácticas para coñecer mellor o AlzheimerUnidade Didáctica baseada no libro Engurras de Paco Roca, El Patito Editorial, 2012

AUTORASIsabel Gey Pérez (Coordinadora)

Antonia Garabal SánchezConsuelo García Álvarez

Concepción Lorenzo SoutoFlorentina Peliquín Pérez

© 2012 as autoras, polo texto

© 2011 El Patito Editorial, pola edición de Engurras

© 2007 Guy Delcourt Productions - Paco Roca

El Patito Editorial

Praza do Toural 9, 2º esqda. 15705 Santiago de Compostela

info@elpatitoeditorial.com | www.elpatitoeditorial.com

Editora Gemma Sesar

Deseño e maquetación Fausto Deseño Asociados

2012

«A memoria é o que está ao lado do cerebro, e a memoria é o que está ao lado do corazón, xúntanse e faise a memoria...»

(BRAIS, 3 anos)

Este traballo está adicado a todas as persoas que conviven e traballan diariamente cos enfermos de Alzheimer,

en especial aos nosos nenos e nenas pola extraordinaria entrega, cariño e sensibilidade que amosan nestas delicadas e difíciles situacións...

4 z Introdución

7 z 1. Fundamentación didáctica

10 z 2. Proposta didáctica para Educación Infantil (EI) e Primeiro Ciclo de Primaria (EP)

22 z 3. Proposta didáctica para o Segundo e Terceiro Ciclo de Primaria

32 z 4. Proposta didáctica paraSecundaria Obrigatoria (ESO)

45 z 5. Recursos didácticos

3

índice

As propostas que elaboramos ao longo deste traba-llo están enfocadas para ser desenvoltas na edu-cación formal, é dicir, nos centros educativos.

O obxectivo que nos propoñemos é que o alumnado,dende educación infantil ata o remate da ESO, acade oscoñecementos necesarios que lle permitan comprender,aceptar e, en definitiva, saber tratar a todas aquelas per-soas que poden padecer algunha enfermidade neurodexe-nerativa, como é o Alzheimer, de modo que intentamossensibilizalos cara esta enfermidade, dada a incidencia erepercusión que ten nos últimos tempos nos medios decomunicación.

O Alzheimer, como sabemos, é unha enfermidade neuro-dexenerativa, de carácter progresivo e irreversible quenon só afecta a persoas de idades avanzadas, senón quetamén pode aparecer en idades máis temperás, e que vaiacompañada de certas modificacións na estrutura docerebro.

Algúns autores refírense a esta enfermidade como Tri-plo A: Agnosia, Amnesia e Afasia. Fálase de que afectaentre o 5 e o 7% das persoas de máis de 65 anos e, a pesar

de que se manifesta a máis de 100.000 persoas ao ano, naactualidade non existe un tratamento efectivo para curalaou previla, a pesar das investigacións que se están levan-do a cabo .

Dado o indicado anteriormente e pola súa relevancia,consideramos que a familia e o centro educativo son con-textos idóneos para fomentar condutas tolerantes, solida-rias e de respecto aos demais. Esta idea convén tela enconta á hora de poñer en práctica este traballo, xa que éfundamental a colaboración entre os dous: escola e familia.

Sen dúbida a escola non se entendería sen ter comoreferente a sociedade na que está inmersa, por iso estaobra está enfocada fundamentalmente, tanto ao profeso-rado como ao alumnado, para que identifique e coñezaesta enfermidade e así poder facer fronte as situaciónspropias desta patoloxía e saber tratar, co agarimo necesa-rio, ás persoas afectadas. Todo isto sen esquecer que afamilia ten moito que aportar, sendo imprescindible a súacolaboración e implicación.

Somos conscientes de que coa existencia dun envellece-mento demográfico da humanidade a esperanza de vida

4

introdución

foi aumentando ao longo dos últimos séculos, o que signi-fica que o grupo de poboación, de maior idade, aumentaconsiderablemente, polo tanto unha porcentaxe elevadado alumnado relacionase con persoas maiores. Coñecer assúas características e necesidades permitiranos darlle aatención que precisan e acadar unha maior calidade de vidapara todas as persoas que conviven con elas, polo que ostemas relacionados con todo aquilo que teña que ver coasaúde, benestar de todas as persoas, independentementeda súa idade, deben estar incluídos nos obxectivos curricu-lares, dentro da programación establecida en cada centroeducativo, potenciando o desenvolvemento dos valoresbásicos precisos para ser competentes emocionalmente,tanto a nivel persoal como na relación cos demais.

Sendo consecuentes co sinalado, e dadas as reacciónsinesperadas, que as persoas enfermas de Alzheimerpoden ter, tales como: cambios de humor, desconfianza,problemas coa memoria, desorientación... que afectan atodos os que conviven con eles e, en especial, aos nenos, épreciso coñecer todos os recursos que nos proporciona aeducación emocional, polo que, esta debe ser o eixe verte-bral do tratamento específico, nas aulas, para a consecu-ción do obxectivo proposto neste traballo. .

Facemos fincapé na importancia das emocións dado quecoñecéndoas, verbalizándoas e xestionándoas poderemosenfrontarnos a todas aquelas situacións difíciles ou con-flitivas que poidan aparecer cando nos atopamos con per-soas que presentan as súas funcións cognitivas con certo

deterioro. De aí a importancia de traballar co alumnadoactividades que desenvolvan as emocións.

Entendemos que é fundamental que, dende as idadestemperás, o alumnado teña a oportunidade dunha prepa-ración que lle permita afrontar situacións coas que, sendúbida, se vai a atopar ao longo da súa vida.

Conscientes desta necesidade social e do cambio que seestá a levar a cabo nas relacións familiares e tomandocomo referente a excelente repercusión da publicación docómic Arrugas de Paco Roca (Premio Nacional de cómic noano 2008) e posteriormente a realización dunha longame-traxe co mesmo título (premiada con dous Goyas), AGA-DEA (Asociación Galega de enfermos de Alzheimer)propúxonos a elaboración deste traballo. Sen dúbida, sondous recursos excepcionais, dos que partimos, dada a gransensibilidade e tenrura coa que tratan os temas relaciona-dos coa vellez e as enfermidades dexenerativas.

Na presentación deste traballo seguimos unha estruturaformal para que fose accesible aos diferentes profesio-nais aos que vai dirixido. Isto non impide que calquera des-tas propostas que nós suxerimos para unha etapa ou ciclodeterminado, se poida levar a cabo con alumnado doutrogrupo de idade, xa que non é unha planificación ríxida. Asíe todo, a organización interna de cada bloque segue omesmo deseño: Propostas para antes, durante e despoisda lectura do cómic ou visionado da película.

A estrutura global destas propostas didácticas é aseguinte:

5

n 1. Fundamentación didáctican 2. Proposta didáctica para Educación Infantil(EI) e Primeiro Ciclo de Educación Primaria (EP).n 3. Proposta didáctica para o Segundo e TerceiroCiclo de Educación Primaria.n 4. Proposta didáctica para a EducaciónSecundaria Obrigatoria.(ESO).n 5. Recursos didácticos.

Este traballo está elaborado coa finalidade de aportarun recurso máis ao profesorado, tratando así de contribuíra unha mellora das competencias do alumnado, en rela-ción a si mesmo e especialmente naquelas que implican undesenvolvemento relacional con persoas que padecenalgunha enfermidade, neste caso o Alzheimer.

6

Nas propostas didácticas que presentamos para asetapas de Infantil, Primaria e ESO seguimos unmesmo esquema de desenvolvemento, partindo

do cómic Engurras, ou da película Arrugas. A estrutura daspropostas está organizada para «antes da lectura docómic ou visionado da película», «durante» e «despois». Astarefas son variadas e compostas de diversas actividadesgraduais que levan á consecución dunha tarefa final máisampla, que require ter realizadas as actividades previas ámesma.

Tal como indicamos na presentación, este materialdidáctico ten como obxectivo principal sensibilizar aoalumnado sobre as situacións nas que se atopan a maio-ría das persoas con Alzheimer, así como ofrecer orienta-cións didácticas encamiñadas a desenvolver nosdiferentes niveis educativos, de xeito que o alumandoacade os coñecementos necesarios que lles permitancomprender esta enfermidade e así poder estar nasmellores condicións para levar unha calidade de vida,entre toda a familia e as persoas coas que se relaciona oenfermo.

O noso punto de partida é desenvolver o mundo das emo-cións e sentimentos, verbalizalas, recoñecelas e xestiona-las, non só as propias senón tamén as alleas, e deste xeitochegar a sentir unha maior empatía, circunstancia que llespermitirá, sen dúbida, a través desas emocións, poñerse nolugar do enfermo de Alzheimer e así experimentar persoal-mente as sensacións propias dos enfermos.

Estas propostas didácticas están deseñadas para levara cabo ao longo de todas as etapas educativas dendeInfantil ata a ESO. Tal e como se recolle na lexislación, pre-séntase por etapas e ciclos, de forma gradual e progresi-va. A súa organización non é ríxida, son propostas quepoden adaptarse a cada nivel dependendo da diversidadedo grupo, profesor/a ou das necesidades puntuais quepoidan xurdir.

Este traballo non se concibe illado dos obxectivos e con-tidos establecidos para cada etapa, xa que en cada unhadelas se recollen obxectivos concretos para desenvolver aeducación emocional nas aulas. É evidente que os obxecti-vos definidos non son exclusivos para a enfermidade doAlzheimer, pero si para o tratamento de temáticas relacio-

7

1.fundamentación didáctica

nadas coa saúde, benestar... así como as competenciasnecesarias para podelas abordar.

Todas as propostas elaboradas van encamiñadas a aca-dar as competencias que lle permitan ao alumnado desen-volverse na sociedade, coas maiores garantías de éxito,independentemente dos diferentes contextos nos que seatopen. Así, con esta temática axudarase a desenvolver noalumnado as seguintes competencias :

n Competencia en autonomía e iniciativa persoal:Adquirir confianza en si mesmo e nas demais per-soas ao tempo que ir acadando un control progre-sivo dos propios sentimentos e emocións.

n Competencia lingüística: Acadar a identifica-ción, verbalización e expresión de sentimentos,emocións, vivencias, preferencias e intereses pro-pios e dos demais..

n Competencia social e cidadán: Valorar as rela-cións afectivas e as súas manifestacións cos pri-meiros grupos sociais de relación, saber o quesenten os demais, poñerse no seu lugar, sentir coneles/as, actuar con eles/as.

n Competencia cultural e artística: Coñecer for-mas simbólicas convencionais de representacióndo sentimento do amor, empatía, axuda….

n A competencia para aprender a aprender: Estáimplícita na metodoloxía que se vai desenvolver,nas actividades que se van realizar, e na organiza-ción e forma de levalas a cabo.

n A competencia dixital: Facilitándolle a busca,obtención, procesamento e comunicación da infor-mación, así como coñecer a linguaxe dixital e audio-visual, motivación....

En canto á metodoloxía tratamos de que todas as pro-postas faciliten a participación activa do alumnado,non só individualmente senón en gran grupo, en peque-no grupo e en parellas, dando a posibilidade de traba-llar en equipo, desenvolvendo actividades depensamento dende procesos como a observación, com-paración e análise, ata procesos máis profundos, refle-xionando, razoando e/ou formulando diferentespropostas.

Á hora de programar estas propostas tivemos en conta aimportancia das relacións coas familias, coa comunidadeeducativa, así como coas diferentes institucións do con-torno próximo.

En canto á avaliación é imprescindible partir dos coñe-cementos previos que ten o alumnado, é dicir, unha avalia-ción inicial. Así mesmo realizarase un seguimento de todoo proceso, para o que deseñamos actividades coas quelevar a cabo a avaliación continua.

8

Unha vez rematada a posta en práctica e seguimento daspropostas desenvoltas é necesario tamén realizar unhaavaliación final, na que se teña en conta se se acadaron osobxectivos propostos, así como a participación dos dife-rentes axentes implicados e dos recursos empregados.

En relación ao apartado dos recursos didácticos cabesinalar que ademais dos recursos persoais de contactocoas familias, institucións ou persoas con Alzheimer ououtras enfermidades neuroxenerativas, tratamos deseleccionar aqueles medios ou recursos concretos quecumpriran e facilitaran a comprensión dos conceptos tra-ballados, do proceso e da enfermidade. Todos os recursosque propoñemos, tanto en soporte papel como informati-zado e audiovisual, foron seleccionados tendo en contacriterios como:

n Presentación de conceptos claros, obxectivos eaccesibles.n Que proporcionen diferentes medios de aprendi-zaxe.

n Que sexan capaces de estimular o interese e amotivación do grupon Que acerquen ao alumnado á realidade, dándollesignificado ao aprendido.n Que faciliten a comunicación.

Ademais dos diferentes recursos utilizados nas aulashabitualmente, partimos do cómic Engurras e da películaArrugas conscientes das calidades motivantes e excelen-tes que reúnen ambos recursos, pois tratan de sensibilizará sociedade sobre a atención das persoas que padecenAlzheimer.

Sen dúbida, os medios audiovisuais son un conxunto detécnicas visuais e auditivas que facilitan unha maior emais rápida comprensión e interpretación das ideas. A súacorrecta utilización permite que a aprendizaxe teña comobase a percepción a través dos sentidos, permite unhamaior motivación, estímulo, comunicación e, en xeral, eco-nomizan o tempo.

9

Desenvolver a temática da enfermidade da Alzheimer en educación infantil e no primeirociclo de primaria está perfectamente xustificada xa que no Decreto 330/2009, de 4 dexuño da Comunidade Autónoma de Galicia recóllense os principios xerais, fins e obxecti-vos para toda esta etapa. O seu currículo orientase a lograr un desenvolvemento integrale armónico da persoa nos distintos planos: físico, motor, emocional, afectivo, social e cog-nitivo.

Dende esta perspectiva partimos para presentar estas propostas para que se inicie undesenvolvemento integral dos nenos e nenas dende esta etapa, educativa, tomando odesenvolvemento emocional como un eixo vertebrador e fundamental na educación. Oobxectivo que nos propoñemos, é intentar que o alumnado se inicie e chegue a ser compe-tente emocionalmente, acercarse á enfermidade de Alzheimer utilizando e apropiándosedun conxunto de coñecementos que lles poidan axudar a ser sensibles ante as persoasque viven coa enfermidade de Alzheimer, de xeito que se preparen para ser, estar e actuarde forma competente.

10

2.proposta didácticapara infantil e 1º ciclo de primaria

O obxectivo xeral é espertar nos rapaces a sensibilidadecara a situacións que requiran ser coidadosos co trato depersoas que se atopan coas súas capacidade diminuídasou deterioradas, ao mesmo tempo esperase que os nenose nenas se decaten, coñezan e experimenten as dificulta-des que teñen algunhas persoas para moverse ou realizaractividades cotiás cando son maiores e así saber o quesenten, poñerse no seu lugar, sentir con eles/as ou actuarcon eles/as.

Para acadar este obxectivo indícanse varias opciónsdidácticas co fin de poñelas en práctica na aula, sexa calsexa a opción elixida.

Unha condición previa para desenvolver este tipo depropostas é que a conversación que se desenvolva sexanun espazo e tempo preparado minuciosamente dentro darutina diaria da aula. Preparar ese espazo require buscarun momento diario ou semanalmente onde os rapaces poi-dan verse a cara cando falan, estean sentados cómodossen molestarse os uns aos outros, poñendo algún estimu-lo sensorial como por exemplo: unha vela olorosa, luz decores ou tenue... etc. co obxecto de que lles invite a falar,viaxar polas emocións e sentimentos, onde poidan iraprendendo a verbalizalos sen problemas.

1. ANTES DA LECTURAPropoñemos algunhas opcións para o inicio desta temá-

tica e antes da lectura do libro: .

n a. A partires da finalización dun proxecto ou UDrelacionado coa temática do corpo humano e falardas enfermidades.n b. Iniciando unha conversa directamente sobreos avós.n c. Ou sobre o que é a memoria.

11

1.1 Conversación colectiva Recollida de ideas previas sobre o que é a enfermidade,

sobre os avós ou sobre a memoria (ver táboa adxunta).

1.2Ao finalizar a conversación que realicen un debuxo dos

seus avós, de alguén que coñezan que estea enfermo, ousobre o que pensen do que é a memoria.

1.3 Actividades motivadoras1.3.1. Levar a aula contos ( ver bibliografía) que traten dos

avós ou pedirlles aos nenos/as que os leven a clase.Facer unha exposición na aula con eles.

1.3.2. Dicir os nomes dos avós e escribilos na pizarra. Cadaneno/a pode escribir e /ou copiar o do seu avó/ avoapara facer un mural. Escribir tamén palabras que lles dinos seus avós.

1.3.3. Se a conversación xirou entorno ás enfermidades,dicir e escribir nomes de enfermidades que coñezan.

1.3.4. Escribir a palabra «memoria» e o que significa. Diciren voz alta e escribir na pizarra accións que recorden decando eran mais pequenos, entraron na escola, etc. Tra-tar de que verbalicen o que senten ao recordalo.

12

Conversa inicial sobre a enfermidade

z Sabedes que é estarenfermo?z Algún de vos estivoenfermo algunha vez?z Cómo vos sentiades?z Qué vos pasaba?z Podiades comer, andar,sos...?z Quen vos coidaba?z Dicir nomes dasenfermidades que tivestesou das que coñezadesporque alguén as tivoz Escribir eses nomes nunmural...

Conversa inicial sobre os avós

z Quen ten avós?Como son? Son coma vos?z Sabedes cantos anosteñen?z Onde viven?z Quen os coida?z Con quen viven?z Que fan cando están nacasa?z En que traballan?z Que lles gusta facer?z Van ao médico coma voscando están enfermos?z Van sos ao médico ou vaialgunha persoa con eles?z Vedes moitos os vososavós?z Como podemosdemóstralles aos nososavós que os queremos?z Dicir palabras que llesgustaría oír aos avós devos ou a vos dos vososavós...

Conversa inicial sobre a memoria

z Alguén sabe que é amemoria?z Que pensades que é amemoria?z Para que serve?z Todas as persoas teñenmemoria?z Que pasaría se nontiveramos memoria? z Alguén sabe onde está amemoria?...

1.3.5. Identificación e expresión de sentimentos e emocio-nes, sentimentos propios e alleos: bicos, apertas, tristu-ra, ledicia, etc.

1,3.6. Presentación de varios cadros de pintores famosos,ou fotografías onde se poidan ver persoas enfermas.Falar sobre o que están a ver, facendo fincapé no queesas persoas poden sentir, nas persoas que os coidan ecomo eles poderían colaborar para que se sentiranmellor. Anotar as accións que xurdan nun papel, pizarra,caixa ou bote cun rótulo que indique: «Palabras fermo-sas para sentirse ben».

13

1.4 Presentación do libro Engurras1.4.1. Indagar sobre a portada e contraportada do libro.

1.4.2. Presentación dunha parte da portada do libro paraque formulen hipóteses sobre o que será. Amosarlles atotalidade da portada despois de que fagan as súashipóteses. Poden anotarse na pizarra ou nun papel con-tinuo para despois contrastar.

n a. Reflexionamos e falamos sobre a portada:

z a.1 Fixámonos na ilustración: - De que tratará o libro? - Como pensamos que é (ou como será) a historia? - Imaxinamos o que nos conta o libro?- Que vemos?: Hai persoas? Vense casas …?- Como pensades que se senten esas persoas? - Que representa ese debuxo?

z a.2. Observamos o titulo: - Ten titulo este libro? - Por que sabemos que é o titulo?- Que poñerá o titulo? - Qué vos suxire? - Con que letra comeza? - Repítese algunha letra? Cales- Con que letra remata?

n b. Lemos o titulo:- Que quere dicir? - Que quere dicir engurras?- Que pensades que significa engurras? - Onde podemos atopar ou ver as engurras?- Vos tedes engurras? E os vosos pais, nais avós?

14

Facerlles observar que a súa cara está lisa. Que seobserven e toquen uns aos outros. Despois pedir-lles que fagan xestos coa cara mirándose no espe-llo. Que observen como cambia a súa cara e asmarcas-raias (engurras) que se forman arredor dosollos, boca. Por parellas pedirlles que se miren unsaos outros. Tamén poden observar as mans, facen-do que as palmas das mans se estiren e encollan

Noutro momento, e con ceras de teatro pedirllesque se pinten a cara e que sorrían ou fagan xestoscoa cara. Cando estea seca que observen comoquedou: as marcas das raias das engurras. Facerfotos antes e despois de pintarse.

Por parellas, e con pinturas ou rotuladores lava-bles, que marquen as raias dos sucos da cara ou daman, para que observen con mais detalle as engu-rras.

Que realicen un debuxo da súa cara antes e des-pois de pintarse.

z c.3. Coas fotos que se fixeron coa cara pintada esen pintar, recortalas e plastificalas para facercrebacabezas. Dárllelas aos nenos para que asrecompoñan.

n c. Facemos experimentos co papel e coa pel:

z c.1. Para vivenciar e observar o concepto de engu-rrado/liso: Coller un folio ou papel. Fixarse en comoestá: «liso». Collelo coas mans e tratar de xuntar asmans co papel dentro. Dicímoslles: Mira o papelagora estirándoo. Fixarse nel e falar de cómo está:«engurrado ». Como estaba?, como quedou? Facera secuencia: Antes/liso. Despois/Engurrado.

z c.2. Ter na aula espellos de todas as formas etamaños. Pedirlles aos nenos/as que se mirenneles e que observen como teñen a pel da súa cara.

15

1.5. Indagamos sobre o cómicn a. Abrimos o libro e amosámosllo por dentro:

z a.1. Conversar sobre o tipo de texto que é: - É igual aos libros dos contos que tedes?- Sabedes como se chaman estes textos? Se non osaben dicirlles o nome.- Tedes algún cómic na casa? ( Pódese facer unhaexposición cos cómics que poidan traer da casa )

16

2. DURANTE A LECTURADependendo do grupo, lémoslles algunhas secuencias

mais significativas do cómic ou o texto completo. Nun pri-meiro momento sen ensinarlles as ilustracións. Nunhasegunda lectura amosarémoslles as ilustracións. A lecturarealizarase con calma poñendo especial énfase nas entoa-cións.

Unha opción moi motivadora é a proxección das secuen-cias a través dun canón de vídeo, PDI (pizarra dixital inter-activa) ou proxector para que poidan observar mellor asimaxes.

Parar nunha escena ou viñeta para decatarse da relacióndo texto coa imaxe.

17

n Estaba triste ou contento? Cómo o sabemos?n Se tiveramos que poñerlle unha cor, cal sería?Por qué?n Onde estaba?n Quen era o seu amigo? Tiña mais amigos?n Como se chamaban? Escribir os seus nomes.n Seleccionar viñetas que se consideran altamen-te significativas á hora de definir ao personaxe:características físicas e/oU psicolóxicas para falarsobre elas. Proxectalas para que resulte maisdoado. Explicar porqué as viñetas elixidas descri-ben ao personaxe .

3. DESPOIS DA LECTURA Pretendese utilizar a imaxinación como recurso motiva-

dor para crear sentimentos, emocións e actitudes positi-vas, así como utilizar a linguaxe oral para expresarsentimentos de afecto cara os demais : palabras afectivas,cariñosas, positivas... Tamén o recoñecemento, expresióncorporal e oral, e control progresivo dos sentimentos: con-tento-triste, felicidade-tristura, decepción... e manifesta-cións de afecto cara os demáis.

3.1 Nun primeiro momento pedirlles que debuxen o que

mais lles gustou sorprendeu ou chamou mais a súa aten-ción.

3.2Conversar colectivamente sobre o que escoitaron e

viron. Tratase de que amosen todas as sensacións, emo-cións que tiveron e que agora deben verbalizar a través daconversa dirixida polo profesor/a tratando de que todasas criaturas sexan capaces de expresar o que sentirondurante a proxección e a lectura do cómic

n De que trataba o que limos e vimos?n Como se chamaba o personaxe principal? n Que lle pasaba?n Como creedes que se sentía?

18

n Creamos debuxos para unha rede temática: Pediraos nenos/as que digan en voz alta calquera pala-bra que se lle ocorra mentres pensa en diferentesemocións e sentimentos: importancia, motivo,...Anotalas na pizarra e xuntamente cos nenos enenas crear categorías. Despois que cada neno/aescolla unha palabra e realice un debuxo alusivo ael, colocar o debuxo debaixo da categoría respecti-va para que quede unha rede descritiva da temáti-ca que están traballando.

n Fotocopiar unha viñeta onde vexamos ao perso-naxe ben: fixarse nos ollos, as cellas e a boca. Falardo seu estado de ánimo: fala, pensa, está contento,triste, enfadado, asustados etc. Despois de falardo estado de ánimo que ten no debuxo que pensencomo se sentiría mellor e que o debuxen.n Recompoñer a historia a partir de viñetas soltas:Das viñetas seleccionadas, tras fotocopialas,recórtanse, mistúranse e pídese aos nenos/as querecompoñan a secuencia da historia.n Creación de textos para unha historieta: Fotoco-piar varias viñetas e borrarlle os textos dos globospara que o alumando por parellas, elaboren untexto adecuado para a historia.n Facer unha fotomontaxe cunha viñeta da historiaque sexa significativa e cunha foto dos nenos/aspara que saian eles dentro da historia como perso-naxes, tamén deste xeito poderán poñer nos boca-dillos o que eles queiran e poderán así falar. Destexeito entenderán mellor o que sucede na historia eo que poñen os bocadillos.

19

3.5 Experimentamos como se senten as persoas que padecen AlzheimerCo obxectivo de que experimenten algunhas dificultades

que padecen as persoas afectadas por polo Alzheimer, por ex,coa memoria podemos organizar varios xogos para que des-pois de vivencialos, promover un dialogo e reflexionar sobrecómo se sentiron si non foron capaces de recordar e relació-nalo co que senten as persoas enfermas de Alzheimer. Escri-bir na pizarra o que se pode facer para que o sentan.

n Xogamos a recordar: Xogo de parellas no orde-nador ou organizar una serie de debuxos que seasocien a un número. Ensinarlles nun primeiromomento o panel completo durante uns segundose despois tapalos para que vaian destapándoos una un, buscando e asociando as parellas.

Tamén pódemos dispoñer de varios botes cheosde fabas, arroz, garavanzos, café, etc. por parellaspara que unha vez que os fagamos soar por separa-do sexan capaces de buscar a parella. Isto podefacerse tamén co tacto de diferentes obxectostapados que deben identificar.

n Xogo de confianza: Camiñamos cos ollos tapa-dos: realizar un circuíto cos ollos tapados, deixán-dose guiar por un compañeiro/a que lle vai dicindoo que hai. Para que todos e todas vivencien a expe-riencia que intercambien os roles.

3.3 Somos xornalistasPedir aos nenos/as que preparen unha enquisa para

facerse uns aos outros sobre aspectos de coidado aosavós para que se sintan ben (os mais maiores poden reali-zala tamén na casa).

3.4 InvestigamosPreguntar e/ou buscar información en casa ou en libros,

internet, etc. sobre a enfermidade que ten Emilio, o prota-gonista do cómic: o Alzheimer. Preguntarlles se saben queenfermidade padece e se coñecen a alguén. Facer unha lis-taxe das principais características da enfermidade:

n Despistes.n Poñerse de mal humorn Non recoñecer á xenten Non saber que hora e o día que én Non saber onde están as cousasn Falta de recordosn Desorientaciónn Necesidade de axuda para camiñar, comer,vestirse , asearse,etc.

20

3.7 Somos artistas «Así podemos axudar»Buscar cadros, fotografías, debuxos, etc. onde se poidan

ver persoas axudando a outras que están enfermas e ani-malos a que realicen un debuxo coa técnica que queiran:lapis, témpera, ceras de cor, rotulador, etc. para amosarcómo poden axudar eles a unha persoa enferma de Alzhei-mer. Que lle poñan titulo. Facer unha exposición con todosos cadros, invitando a toda a comunidade educativa paravisitala.

3.8 Lembrando xogos e historiasVisitamos una residencia de maiores ou veñen a escola

un grupo deles, e preparamos cos nenos e nenas algúnsxogos tradicionais : ao «corro da pataca», «Antón pirule-ro», «o trompo», «a mariola», «a corda», etc. para xogar coneles/as. Conversar sobre os seus xogos preferidos, candoeran pequenos e ían a escola. Despois propoñerlles prepa-rar algunhas preguntas para facerlles as persoas queveñan a xogar con eles, por ex:

n Como se chama?n Cómo lle gusta que lle chamen?n De onde é?n Cal é o seu xogo preferido?n A que xogaba cando era pequeno?n Con quen xogaba?n Onde xogaba?n Como era a súa escola?....

3.6 A quen axudo ¿Quen me axuda?Por parellas e cada dia intercambiando o rol de axudan-

te e axudado, realizar as tarefas que se precisen: axudar apoñer o abrigo, mandilón, comer, lavar as mans, etc.

21

Tendo en conta as características do alumnado destes dous ciclos preséntase unha pro-posta didáctica multidisciplinar que favoreza situacións nas que os nenos e nenas poidancompartir inquedanzas, intereses, experiencias, emocións...; facilitando unha aprendizaxecolaborativa tanto dende un plano cognitivo como dende un plano afectivo, e que inclúa aparticipación das familias para poder conectar a aprendizaxe escolar coa súa vida cotiá.

O obxectivo que nos propoñemos conseguir é dar a coñecer a enfermidade de Alzheimere sensibilizar ao alumnado cara as persoas que a padecen, así como ter maior coñecemen-to acerca dos coidados que precisan...

O material que nos servirá de referencia é o cómic Engurras de Paco Roca.O tempo adicado dependerá da profundidade coa que se queira traballar o tema, da

organización das actividades de aula, da idade e madurez dos alumnos/as e dos coñece-mentos previos que teñan. Recoméndanse como mínimo dúas horas semanais, repartidasen períodos de tempo curtos ou longos en función do tipo de actividade que se realice encada momento.

22

3.proposta didácticapara o 2º e 3º ciclo de primaria

1.1.2. Posta en común. Unha vez concluído o tempo dereflexión, realízase unha posta en común en gran grupo(GG) onde cada alumno/a compartirá cos demais o queescribiu e/ou debuxou.

É importante buscar un lugar cómodo e que invite ácomunicación e establecer as pautas a seguir: quendasde palabra, respecto por todas as opinións, atenciónpara non repetir algo que xa se dixo, etc. O profesor/atomará nota do que vai aportando cada un/unha. Taménse pode gravar a sesión. Podemos facilitar as interven-cións con preguntas como:

n Que pensas que é o Alzheimer?n Tés na familia ou coñecemos a alguén quepadeza esta enfermidade ?n En que etapa da vida están esas persoas que opadecen?n Que cres que lles pasa as persoas conAlzheimer?

Para rematar farase un resumo das ideas máis salien-tables que xurdiron durante o diálogo e anotaransenunha cartolina co título «Que sabemos do Alzheimer» epoñerase nun lugar ben visible da clase. Tamén podemosutilizar a pizarra dixital e elaborar un documento tipopresentación cos resultados das intervencións; poste-riormente pódese imprimir e colocalo no taboleiro daaula ou nos corredores do centro.

1. ANTES DA LECTURAPropóñense tres liñas de traballo independentes, que

poden simultanearse no tempo ou realizarse de formaindependente:

z a) investigar a enfermidade de Alzheimer, z b) reflexionar sobre os sentimentos e emociónspropios e alleos z c) coñecer mellor a linguaxe do cómic.

1.1. O Alzheimer1.1.1. Recollida de ideas previas. Un bo punto de partida

pode ser unha reflexión individual sobre o Alzheimer,para isto podemos proceder do seguinte modo:

Entregaráselle a cada alumno ou alumna un folio coapalabra ALZHEIMER, escrita en grande e con maiúsculas.Indícaselles que nese mesmo folio escriban ou debuxentodo o que lles suxire esa palabra.

Isto vai ter dúas funcións: por unha parte, serviranospara avaliar os coñecementos previos do noso alumnadoe, por outra, centrará a súa atención no tema para omomento da posta en común.

23

O profesor/a propoñerá unha serie de actividades quese poden realizar arredor deste tema se non xorden porparte do alumnado, como por exemplo:

n Preguntar na casa: Que saben sobre o Alzhei-mer? Recollida de información nas familias: Quesabe a miña familia sobre o Alzheimer?n Traer libros á clase sobre o Alzheimer, o sistemanervioso, o cerebro, as neuronas, as enfermidadesdexenerativas...n Elaborar un pequeno dicionario co vocabulariorelacionado co tema e necesario para comprendera información que imos atopando.n Buscar en Internet información relacionada coAlzheimer.n Estar atentos á prensa para decatarse das noti-cias que poidan saír sobre este tema e elaborar unpequeno dossier.

1.1.3. Investigación. Partindo das ideas previas recollidasna posta en común onde se define o «que sabemos»desta enfermidade, propónselles pensar entre todossobre as seguintes cuestións:

n Que máis nos gustaría saber?n Onde podemos buscar a información?

O profesor/a ou uns alumnos/as anotarán en dúas car-tolinas o que se vaia dicindo. Non serán listas pechadas,xa que ao longo da investigación poden xurdir máis pre-guntas que queiramos contestar ou novas fontes deinformación.

Acto seguido organízase o plan de traballo entretodos: por onde empezar, que material precisamos,constitución dos grupos, distribución de tarefas, etc

É necesario prever un lugar de traballo axeitado e osmateriais que se van precisar.

24

1.2.1. Actividades de reflexión. Para levar a cabo periodi-camente, unha vez á semana ou cada dúas semanas, nunambiente que propicie o diálogo e en sesións curtas(rematar antes de que perdan interese). Realizaranse engran grupo e dirixidas polo profesor/a mediante pregun-tas que os fagan pensar nestes temas:

n a. Tema: PERDERSEz Perdícheste algunha vez ou coñeces a alguénque se perdese? Que pasou?z Como te sentiches ou como cres que tesentirías?z Como se sentirán os pais/nais de alguén que seperde?z Pódense perder os maiores? Coñeces algúncaso? Que lle pasou?z Como cres que se sentirá?

n b. Tema: SÁEME MALz Que cousas non che saen ben? Por que?z Que che gustaría facer ben e non che sae comoqueres?z Por que cres que algunhas veces as cousas nonsaen como pensamos?z Como te sentes cando che pasa iso?

1.2 Sentimentos, estados de ánimo, emociónsParalelamente á investigación sobre a enfermidade de

Alzheimer e co obxectivo de sensibilizar ao alumnado caraás persoas que a padecen, propoñeráselle unha serie deactividades enfocadas a tentar poñerse no seu lugar:

z Como se sentirán cando esquecen o que tiñanque facer.z Que senten cando teñen dificultades parautilizar as palabras correctamente.z Sentirán frustración ao non recoñecer a alguénda súa familia?z Preocuparalles non saber como funcionan osaparatos que hai na casa.z Que sentimentos lles provocará non poder saírsós, non entender o que len, o que lles estándicindo...

25

1.2.2. Xogosn a. Adiviñas, describir animais, obxectos... sendicir o nome e descubrir de que se trata.n b. Ler textos difíciles de entender.n c. Recordar listas de palabras ou series denúmeros. Comezar con listas curtas e sinxelaspara ir aumentando lonxitude e complexidade.n d. Xogos de memoria.n e. Tentar recoñecer obxectos de uso cotiá polasúa silueta ou só co tacto.n f. Describir unha escena incompleta.n g. Xogar a falar usando palabras comodín (oaquel, aquelar, o chisme, o couso...), palabraspolisémicas ou expresións que teñan dobresentido.

n c. Tema: ACORDARSE/ESQUECERSEz Falar dunha actividade na que participarantodos/as.z Todos/as se acordan do mesmo?z Pódese querer recordar algo e non poder?z É posible recordar algo exactamente comoocorreu?z Como nos sentimos cando non recordamos omesmo que os demais?

n d. Tema: AXUDAR AOS MAIORESz Gústavos que os maiores vos pidan axuda?z Que cousas podedes facer para axudar na casa?Que vos gustaría facer e non vos deixan? . Por que?Como vos sentides cando axudades en algo?E cando non vos deixan axudar?

n e. Tema: ESTAR DE MAL HUMORz Que quere dicir estar de mal humor?z Que cousas te poñen de mal humor?z Podemos poñernos de mal humor sen motivo?

n f. Outros temas que se poden tratarz Apurar: As persoas con demencia cambian oritmo na realización de tarefas...z Pedir axuda.z Non entendo o que leo, o que me din...

26

1.3. O cómicProponse esta opción co fin de preparar ao alumnado

para poder entender este formato de texto. As activida-des en torno ao cómic poden ser:

n Diferenciar o cómic doutros tipo de texto.n Falar dos cómics que len, cales lles gustan máis,por que...n Traer á aula cómics.n Analizar diferentes tipos de cómics, versemellanzas e diferenzas, tipos de debuxos, cores,onde está o texto...

27

n Traballar:z Características do cómic. Compoñentes docómic: viñetas, planos, cor, bocadillos, cartela,onomatopeas, tipos de letra, signosconvencionais, metáforas visuais, códigosxestuais, recursos para expresar movemento, etcz Como facer un cómic.

n Lectura individual silenciosa do cómic (dependendo donivel pode lelo o profesor/a).

n Posta en común (de que trata, quen son os personaxes,onde están, por que...).

n Lectura colectiva, cada alumno pode facer un persona-xe.

n Seleccionar viñetas significativas que permitan definiros personaxes (características físicas e/ou psicolóxicas,como se senten).

2. DURANTE A LECTURAn Analizar o significado do título.n Describir e interpretar a imaxe da cuberta (quen serán,

que estarán facendo, como se senten, por que, de quetratará o libro...).

n Describir e interpretar o despregable do interior (son osmesmos personaxes, hai algún elemento que se repita,por que lle saen unhas fotos da cabeza, a onde irán,como se senten...).

28

n Descubrir os recursos que emprega o autor para trans-mitirnos os sentimentos dos personaxes e facer visibleo Alzheimer, por exemplo caras borradas ou páxinas enbranco.

n Recompoñer unha historia a partir de viñetas soltas.n Crear os textos dunha historieta a que se lle borraron os

globos.n Buscar información sobre Paco Roca e preparar unha

batería de preguntas sobre o cómic, o Alzheimer... paraenviarlle por carta ou correo electrónico.

29

Características físicas dos personaxes. z

Características psicolóxicas dos personaxes. s

Recursos que emprega o autor. z

3.4 Actividades conxuntas coas familias Elaborarase, na clase entre todos, unha lista de activida-

des que poidan facer para colaborar no coidado dos maio-res, teñan Alzheimer ou non. A realización de tarefasconxuntas cos avós e avoas permite que os xoves se sintanútiles, sexan máis responsables...

As actividades deben estar adecuadas á idade dosnenos/as e serán sinxelas, relaxantes e seguras, que nonsupoñan un risco. Non deben durar moitos tempo e nocaso de que se cansen, estean distraídos ou se poñan ner-viosos (os nenos/as ou os maiores) é preciso cambiar deactividade ou deixalos descansar.

Por exemplo, as tarefas que implican repetición podenser unha boa opción: dobrar a roupa e acomodala no arma-rio, cepillar o pelo, envolver novelos de la, romper papeisque non serven, axudarlles a andar pola casa, saír ao xardínou ao parque, regar as plantas, darlle de comer ás masco-tas, etc

Non debemos esquecer as actividades que supoñen terque recordar o seu pasado, como mirar xuntos fotos anti-gas, escoitar música da súa época, cantar cancións querecorden, compartir xogos tradicionais, etc

Abrazalos, darlles bicos, acariñalos, collelos da man...fan que os maiores se sintan mellor.

Darlles seguridade e facerlles saber que se preocupanpor eles.

Axudarlles coas tarefas que lles custan: atar os cordóns,abotoarse a roupa, cambiar de canal...

3. DESPOIS DA LECTURA3.1Preparar unha visita a unha Residencia de maiores ou a

un Centro de Día que teñan preto.

n Poñerse en contacto cos encargados do centro(escribir unha carta ou un correo electrónico solici-tando a visita, razóns).n Ver se é posible participar nalgunha das activi-dades do Centro, falar cos residentes de candoeran pequenos, cancións e xogos, do seu traballo,da familia, etcn Se é posible que veñan ó Colexio, organizar asactividades que se farían.

3.2Elaborar lemas e carteis de sensibilización cara as per-

soas con Alzheimer e as súas familias para poñer poloCentro.

3.3Realizar unha exposición cos materiais elaborados,

fotos, libros, etc

30

3.5. Outras actividadesn a. Planificar e debuxar un cómic sobre un tema ou argu-

mento dado:z Cantas páxinas se precisan?z Que acción debuxar en cada unha?z Cantas viñetas se precisan?z Personaxes, características, como van vestidos...z Que van dicir?z Tipo de planos a usar.z Onomatopeas, liñas cinéticas, etc

n b. Preparar por grupos un pequeno guión teatral pararepresentar os síntomas da enfermidade, os inicios.

n c. Representación dalgunha escena do cómic.

COMO PODO AXUDARSE CONVIVO CUN ENFERMO DE ALZHEIMERPodemos iniciar a actividade cunha conversa engran grupo, na que os alumnos/as aporten ideasacerca de como se podería prestar axuda nestescasos. Pode haber alumnos/as que teñan experien-cia directa e que nos ofrezan interesantes achegas.No caso de que non xurdiran moitas ideas podemossuxerir:z Aprender todo o que poida sobre a súaenfermidade.z Ter calma e paciencia.z Ser cariñoso/a.z Involucrarte, comprometerte, ser comprensivo/a.z Tratar de colaborar no seu coidado.z Non discutir con eles, esperar a que se calmen.Cando se enfadan débese á súa enfermidade non éculpa túa.

31

No tratamento dos contidos do currículo de Educación Secundaria Obrigatoria (ESO),Decreto 133/2007, de 5 de xullo, no seu artigo 5 apartado 5 establécese a importancia queten a lectura para o tratamento das competencias básicas, e deste xeito os centros han deorganizar un tempo dedicado á mesma en todas as materias do currículo ao longo detodos os cursos da etapa. Así mesmo no primeiro curso da ESO na sección horaria desti-nada ao proxecto interdisciplinar, podería ser esta proposta factible para o seu desenvol-vemento como traballo interdisciplinar.

Á súa vez, o alumnado desta etapa conta na súa distribución horaria cunha hora de tito-ría presencial, na que á parte das labores de orientación académica e profesional pode serfactible en moitos casos o fomentar traballos de potenciación de valores e desenvolve-mento de competencias básicas, especialmente a competencia social e cidadá, compe-tencia en autonomía e iniciativa persoal, competencia lingüística entre outras.

32

4.proposta didácticapara secundaria obrigatoria

Opción 1: Motivar ao alumnado para a lectura do cómicPropostas: Levamos o cómic, fisicamente, o libro á aula, ou ben

facemos unha presentación da portada do mesmo a travésdo proxector de imaxes. Iniciamos unha conversa co alum-nado:

n Alguén coñece este cómic? Sabedes de quetrata? Con este título Engurras de que vos pareceque pode tratar? Recórdavos algo en especial?Conta os teus recordos...n Fixádevos nas imaxes da portada. Que significa-do teñen para vós? Que te leva a pensar iso? De quepode tratar o cómic tendo en conta estas imaxes eese título?

No caso de levar o libro do cómic, á parte de mostralopara todo o grupo e despois de comentar as cuestiónsanteriores, pasaremos o libro por toda a clase para quepoidan miralo con máis detalle. Se dispoñemos de máisdun exemplar sería mellor.

A partir de aquí podemos suxerir ao noso alumnado alectura deste libro, comentándolles que o poden solicitarna biblioteca do centro ou nunha biblioteca pública. Outraopción será suxerirlles as páxinas web do tráiler da pelícu-la para iniciarse no tema.

1. ANTES DA LECTURA DO CÓMIC OU DO VISIONADO DA PELÍCULADependendo da materia ou materias coas que queira-

mos relacionar este traballo, ou ben do obxectivo que pre-tendemos acadar, podemos establecer diferentes fíoscondutores nun momento inicial.

Aquí presentamos catro opcións diferentes, isto non écoa intención de que se realicen as catro, senón aquela ouaquelas que o profesorado estime conveniente en funciónda súa situación real co alumnado.

n 1. Motivar ao alumnado para a lectura do cómic.n 2. Partir do visionado do tráiler da película.n 3. Iniciar unha conversa co alumnado partindo dasúa situación real, dos coñecementos que teñensobre esta obra, ben como publicación ou como fil-mación.n 4. Tamén podemos afondar en situación reais,vivencias directas ou próximas acerca da temáticaque se aborda nesta obra, e partindo das mesmaspodemos xa pasar á lectura do cómic ou ben á pelí-cula.

33

n a. Alguén coñece esta película? De que vos pare-ce que pode tratar? Onde se presenta a acción?Que personaxes aparecen? Que relación credesque ten o título con este tráiler e coas imaxes queaí se nos mostran?n b. A película Arrugas está baseada no cómic domesmo título. Este libro foi premio nacional decómic. Coñeces o cómic? n c. A partir de aquí presentamos o cómic e pode-mos proceder con aspectos da opción 1.n d. Proxectamos de novo o tráiler:

http://www.youtube.com/watch?v=T1PmncywJ_4&feature=relmfu

Imos utilizando a pausa e pedímoslle ao alumna-do que lle poña voz aos personaxes. Isto podémolofacer en grupos para despois pasar a facer unhaposta en común dos resultados de cada grupo.n e. Cando os grupos están elaborando os seus diá-logos pedímoslle que o escriban, pero despoisterano que representar sen as súas notas escritas,memorizado.

Opción 2: Partir do visionado do tráiler da película.Podemos iniciar a sesión con estes tráiler da película

Arrugas. Resulta moi interesante, pois ao ser mudo e mos-trarnos diversas secuencias que se van desenvolver aolongo da película é un bo punto de partida para motivar ovisionado da mesma e iniciar o tema acerca do Alzheimere as vivencias que produce.

Presentamos dous vídeos diferentes, pois temos o títu-lo en español nun deles e noutro en inglés. Cremos que ébo que vexan o tráiler tamén, co título nunha das linguasestranxeiras que o alumnado estudia. E mesmo no caso deque non estudien esa lingua, familiarizaranse cunha novapalabra doutra lingua.

http://www.youtube.com/watch?v=T1PmncywJ_4&feature=relmfu

http://www.youtube.com/watch?v=9mTuMHmkjE4

Mentres ven o tráiler, unha segunda vez, pedímoslle aoalumnado que escriba as palabras, adxectivos, sentimen-tos, ou expresión que se lle ocorran, que se lle veñan amente.

Despois poñémolas en común para toda a clase, pedín-dolle que as vaian lendo en voz alta. Podemos facer un lis-tado en común para toda a aula proxectándoo egardándoo, para podelo utilizar posteriormente noutrasactividades.

34

Opción 3: Iniciar conversa partindo da súa situaciónreal dos seus coñecementos desta obra.

n a. Se eu digo Arrugas, que vos suxire? Sóavosalgunha película con este título? E algún libro? Quetipo de libro? De que trataba? Por que credes que oautor lle pon este título? Que relación terá o títuloda obra co contido do mesmo?n b. E así dependendo da evolución da clase chega-rá o momento en que presentemos o libro, ben sexaen papel ou a través da proxección da portada domesmo.n c. A partir de aquí procederemos como na opción 1.

Opción 4: Partir dos seus coñecementos, vivenciasacerca da problemática que se aborda na obra.

n a. Escribimos na pizarra a palabra ALZHEIMER, elanzamos a pregunta. Coñecedes esta palabra?Que significa? Que significado ten para vós? Querecordos vos trae? Alguén ten algunha persoa cer-cana que padece esta enfermidade? Pódesnos con-tar algo que ti apreciaras? Como credes que podeafectar isto na vida da familia? Que experienciastedes vós ao respecto?n b. A continuación pasamos a mostrar o cómic eprocedemos como no opción 1.

35

2. DURANTE A LECTURA DO CÓMIC OUDO VISIONADO DA PELÍCULAa. Traballamos co cómic.

n 1. Podemos iniciar a lectura do libro, o libro fisicamen-te, na aula. Neste caso se podemos dispoñer de variosexemplares, polo menos 1 para cada dous alumnos,poderiamos comezar lendo a profesora en voz alta a pri-meira páxina, e despois pasariamos á fase na que o alum-nado vai lendo ben sexa representando personaxes docómic ou ben cambiando de alumnado para que todosforan partícipes da lectura.

n 2. Outra opción sería facer grupos de alumnos de modoque en cada grupo preparasen unha lectura dramatizadarepresentando os personaxes do cómic.

De todas formas é importante que, aínda que fagamoseste traballo de lectura en pequeno grupo, haxa unhalectura inicial de gran grupo para crear ambiente e des-pois poder continuar eles con lecturas individuais daobra.

n 3. Outra posibilidade sería proxectar páxinas da obracomo as que seguen, lelas en voz alta para toda a clasedándolle un papel a cada alumno segundo os diferentespersonaxes:

z Páxinas 18, 19 e 20; Engurras. Edición galega2012z Páxinas 25; Engurras. Edición galega 2012z Páxinas 48; Engurras. Edición galega 2012z Páxinas 70; Engurras. Edición galega 2012

n 4. Pasamos despois a repartir os libros e tratamos deque comecen as lecturas individualmente e que locali-cen estas proxeccións do cómic que previamente seleron na aula en gran grupo.

36

Engurras, páxina 20. s

37

Engurras, páxina 25. s Engurras, páxina 48. s Engurras, páxina 70. s

n b. Nova secuencia da película, despois da clase de acti-vidade física co lanzamento da pelota. Emilio fala conMiguel, o seu compañeiro de habitación.

http://www.youtube.com/watch?feature=endscreen&NR=1&v=f7vQOdGP9HU

Esta secuencia podemos vela xusto a continuación daanterior, pois valeríanos para comentar diversos aspec-tos acerca de como lle empeza a afectar a enfermidadea Emilio, as relacións entre os residentes, outros proble-mas que presentan os compañeiros, etc.

n c. Orient Express. Outro novo vídeo dunha das pasaxesda película, no que Miguel lle presenta a Emilio á Sra.Rosario...:

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embeded&v=KyjQJR0bJ-8

n d. No tráiler final que presentamos, no seguinte enlace,o alumnado pode apreciar escenas de toda a película endiferentes momentos da mesma.

http://www.youtube.com/watch?v=kZdiXS4D-A8

Pode resultar interesante que localicen esas escenasno libro.

b. Traballamos coa películaDado que ver a película completa pode resultar comple-

xo por cuestión de horario e duración das sesións das dis-tintas materias, presentamos a posibilidade de traballarcoa película pero con secuencias da mesma.

A vida día a día na residencia, varios enfermos con dife-rentes graos de evolución na enfermidade, e as súas rela-cións en grupo.

n a. Facendo unha clase de actividade física e relación nogrupo:

http://www.youtube.com/watch?feature=endscreen&NR=1&v=XcljTmwlwUQ

Seleccionamos esta secuencia e podemos comentar,oralmente, en gran grupo, despois de vela, que estápasando aquí, que se aprecia.

Isto será previo para outro tipo de propostas que pre-sentamos no apartado «Despois da lectura do cómic oudo visionado da película»

38

3. DESPOIS DA LECTURA DO CÓMICOU DO VISIONADO DA PELÍCULAa. Propostas para abordar en Gran grupo (GG), en Pequeno grupo (PG), Traballo en pares (TP) e Traballo individual (TI).

n Gran Grupo (GG): Sería interesante abordar unha refle-xión acerca das diferenzas que encontran entre assecuencias da película e o tratamento deses aspectosno libro. Pediráselle ao alumnado que expoña o seupunto de vista ao respecto. Deberán expresar tamén quelles interesou máis e por que.

n Pequenos grupos (PG), recomendamos un máximo de 5por grupo, pero dependerá das características do grupo:Un aspecto a abordar será contrastar se todo o que secomentou antes de ler o libro e ver as secuencias da pelí-cula diferiu moito ou pouco do que puideron ver ou ler.Cumpríronse as súas expectativas? Que aspectos ossorprenderon máis en relación co esperado? Que descu-briron que descoñecían totalmente? Hai algo que tedefraudou? Por que? Que sensacións experimentaches?(Ver recadro adxunto).

n GG: Farase unha posta en común para toda a clase cosresultados de cada grupo. Será conveniente recollerpara toda a clase o resultado global.

A continuación pódese elaborar un informe co resulta-do global e colocalo no panel ou ben no blog de aula, seo houbese.

39

Despois de ler o libro ou ver as secuencias da película

Antes de ler o libro ou ver as secuencias

da película

Cría que... Sorprendeume Descubrín Sensacións

40

c. Escollen as secuencias do libro que prefiran,indicando as páxinas e crean o seu propio texto.

d. Converten en narración dúas ou tres pasaxes dolibro, que sexan da súa preferencia.

e. Crean un novo final para a película ou para ocómic.

f. Traballamos coa música da película: Podemos uti-lizar estes enlaces para escoitar a música:

http://www.arrugaslapelicula.com/es/documentos/Arrugas_Tema_musical_pelicula_Arrugas.mp3

http://www.arrugaslapelicula.com/es/documentos/Pelotas_tema_musical_pelicula_Arrugas.mp3

Mentres escoitan pídeselle ao alumnado que escribanou debuxen, segundo prefiran, o que lles suxire esta músi-ca. Se optan polo texto escrito daráselles a opción de cal-quera tipo de texto: diálogo, narración, poema, combinardistintos tipos, etc. Posteriormente poranse en común ostextos producidos polo alumnado.

n Traballo individual (TI):z 1. Proxectamos esta secuencia que xa está traba-llada no apartado inicial, «antes de...» polo que xaestán máis familiarizados coa mesma. Ofrécenosdesde o comezo da película distintos momentos,sen son, polo que se presta máis á recreación:

http://www.youtube.com/watch?feature=fvwp&NR=1&v=T1PmncywJ_4

z 2. Outro tráiler que podemos proxectar, nomesmo, aprécianse diferentes secuencias repro-ducidas ao longo da película:

http://www.youtube.com/watch?v=kZdiXS4D-A8

a. Pedímoslle ao alumnado que cree o texto para ospersonaxes. O seu propio texto, póñenlle voz. Quedirían eses personaxes segundo a súa opinión?

b. A continuación pasarán a ler para toda a clase assúas propias creacións.

b. Investigación, caza do tesouron Caza: Alzheimer, de que se trata? Esta caza convén leva-

la á práctica a través da web. (Páxinas 43 e 44).

c. Posta en escenan PG: Nesta proposta conviría que cada grupo decidise

previamente que parte do cómic ou escena da películaprefire representar, e que se combinaran diferentes par-tes en cada grupo, deste xeito teriamos unha maior varie-dade e abordariamos un abano máis amplo da obra.

a. Trátase de que en pequenos grupos, cuxa forma-ción deixamos á elección do profesor ou profeso-ra, farase unha representación para toda a clasedalgunha das escenas, ben sexa do cómic ou dapelícula. Prepararán a súa dramatización na aula,e poderán representala en sesións posteriores.Daráselle a opción ao alumnado de axustarse aotexto ou diálogos propios do cómic ou película,ou ben poder crear o seu propio texto, ben sexaen toda a representación ou en parte damesma.en pequenos grupos. Será convenienteque memoricen o texto que representarán.

n Traballo individual (TI) ou en parellas (TP)Utilizando o programa «cómic life» que se pode descar-

gar da rede libremente, podemos pedirlle ao alumnadoque pasen eses textos que eles crearon no apartado ante-rior a cómic. Para descargar o programa:

http://comiclife.com/

Artigo interesante para a utilización deste programa:

http://greav.ub.edu/relatosdigitales/PDF/Tutorial_comic_castellano_v1.pdf

Outra opción sería utilizar outras imaxes e crear os seuspropios cómics sobre o tema. Poden crear novos persona-xes, novas situacións, etc. algo totalmente libre.

41

d. Unha vez elaboradas as preguntas para a entre-vista a Paco Roca, un novo grupo, coñecendo aspreguntas, busca na rede información sobre asmesmas para poder abordar as respostas. Pro-porcionamos estes enderezos nos que encontra-rán información para esas respostas:

http://www.youtube.com/watch?v=RvCkr6pliEc

http://www.youtube.com/watch?v=aAy9qrn9t1w

http://www.youtube.com/watch?v=sC3gZSSCuAA&feature=relmfu

http://www.arrugaslapelicula.com/ga/

http://www.diarioaxarquia.com/noticias/axarquia/2012/02/21/el-comic-arrugas-ya-en-cines-ida6043.html

Posteriormente farase unha posta en escena destaentrevista, gravarase, e analizarase en gran grupo, amodo de avaliación.

b. Algún grupo podería abordar o tema da familiaque se encontra co problema do Alzheimer nal-gún membro, e a situación que se desencadea,reaccións, vivencias, consultas médicas, solu-cións que se propoñen...

c. Outro grupo preparará unha entrevista parafacerlle ao autor do cómic, Paco Roca, na que llepresentará cuestións acerca dos aspectos que llegustaría coñecer sobre o cómic, a película, o porqué desta temática, o premio... entre outros.

42

43

Caza do tesouroPáxinas 1 e 2

44

Caza do tesouroPáxinas 3 e 4

45

Bibliografíaz Aránega, M.: Tengo una abuela diferente a las demás. . Editorial: Fundacion “La

Caixa”. Colección: Lugar: Barcelona. Año de publicación: 2006 .

z Bergua, A. e Sala C.: La abuela necesita besitos. Col. Helena. Proteus Media.

2010

z Boada M, Tarrega,L: Alzheimer-Vivir cuando dos y dos no son cuatro. ACE. 2002

z Boada M,y Tarrega,L: Alzheimer. La memoria está en los besos. Fundación ACE.

2002.

z Boada, M.: Alzheimer. ¿Que ten o avó? Ed. Farmacéutica Lundbeck (Cómic 10-

16 anos)

z Carballude, P.: Miña avoa ten trece anos. Col. Ala Delta. Serie verde, 17.

Tambre. Vigo. 2007.

z Carbó, J.: El escarabajo del abuelo Joaquín. Edit. Fundación “La Caixa”

Colección. Barcelona 2006.

z Carbó, J.: El último juego de manos. Edit. Fundación “La Caixa” Colección.

Barcelona 2006.

z Carbó, J.: La vecina de Miguelito. Edit. Fundación “La Caixa.” Barcelona 2006.

z Carrier, I: El cazo de Lorenzo. Ed. Juventud

z Casalderrey, F.: Eu son eu. Xerais 2004

z Castro, F.: Chamádeme Simbad. Col. Árbore.162. Serie Verde. Edi. Galaxia.

Vigo, 2009.

5.recursos didácticos

z Cre-Alzheimer del Inserso: Los mayores y la enfermedad de Alzheimer en la

literatura infantil y juvenil .Vol.1,Nº 3. Salamanca. 2011

z Díaz Domínguez, M.A e outras: Tenemos en casa un enfermo de Alzheimer.

Obra Social Caja Madrid, 2000

z Esteban R. y Equrza, M.: Mi abuela no se acuerda de mi nombre. Ed. Dibbuks.

2003.

z Fernández Paz, A.: Para lermos cómics, Xunta de Galicia, 1989.

z Garriga, M.: ¡La abuela se pierde! Colección: Sara, la pequeña hada. (App

interactiva. 5-9 anos),. Sanoen, 2011

z Goñi, M. e García Soto,X.R. : Los niños y la enfermedad del Alzheimer. Ed. Prous

Science, 2007.

z Heras, Ch.: Os avós. Demademora. Kalandraka.

z Infante, F.: Un amigo entre las estrellas. Editorial: Fundacion “La Caixa”.

Colección: Lugar: Barcelona. Año de publicación: 2006

z Langston, L.: Abuelita, ¿te acuerdas? Ed. Beascoa

z Laso Lorenzo, R.: Memoria contra Alzheimer. Col. Fóra de Xogo, 109. Eds.

Xerais. Vigo, 2008.

z Martinez,A: El Alzheimer.Rústica. 2009

z Martinez Dios, R.M.: Manzanas amarillas y rosas de pitiminí. Edita AFAL

Ferrolterra. Ferrol 2005

46

z Marwan Sabbagh: Alzheimer, guía práctica. Rtc 2009

z McBratney, S., Jeran, A. Adivina cuanto te quiero. Kókinos.

z McCloud, Scott: Entender el cómic: el arte invisible, Astiberri, Bilbao, 2005.

z McCloud, Scott: Hacer cómics, Astiberri, Bilbao, 2007.

z McCloud, Scott: La revolución de los cómics, Norma Editorial, Barcelona, 2001.

z Mundo Asistencial: Alzheimer ¿Qué tiene el abuelo? Ed. Lundbeck. 2011

z Navarro,A: El libro de la memoria. Historia de vidas.Caixa (2008)

z Neira Cruz Xosé A. .: A memoria das árbores. Kalandraka, 2000

z Peralta Maraver, M. y Álvarez Martín, X.: ¿Que lle acontece a ávoa ? Editora

Trinqueta Verde 2011

z Roca, P.: Arrugas. Ed. Astiberri, 2012

z Roca, P.: Engurras. Ed. El Patito Editorial, 2012

z Rodríguez Diéguez, J. L.: El cómic y su utilización didáctica: los tebeos y la

enseñanza, Gustavo Gili, Barcelona, 1988.

z Sánchez-Ostiz. M.A.: Alouis. Editorial Qpea. 2010

z Senell, J.: A fada de Alzheimer. Editorial: Fundacion “La Caixa”. Barcelona2000

z Senell, J.: El hada de Alzheimer. Editorial: Fundacion “La Caixa”. Colección:

Lugar: Barcelona. Año de publicación: 2006.

Webs de interesez https://www.google.es/search?q=COMIC+ARRUGAS&ie=utf-8&oe=utf-

8&aq=t&rls=org.mozilla:es-ES:official&client=firefox-a

z http://www.culturagalega.org/avg/produccion.php?Cod_prdccn=10444&

busca=Engurras

z http://www.arrugaslapelicula.com/es/

z http://mundoasistencial.com/arrugas-interesante-comic-sobre-el-alzheimer/

z http://www.ceafa.es/es/el-alzheimer

z http://ucronias.org/2010/11/03/el-tebeo-el-comic-la-novela-grafica-

introduccion-al-9%C2%BA-arte-y-entrevista-al-creador-paco-roca-y-al-

editor-de-astiberri-javier-zalbidegoitia/

z http://obrasocial.lacaixa.es/programa-de-alzheimer

z http://crealzheimer.es/el-alzheimer-desde-la-vision-de-un-niño

z http://alzheimercaudete.com

z http://familiaresalzheimer.blogspot.com.es/

z http://www.alzfae.org/index.php/vivir-alzheimer/testimonios

z

http://www.culturagalega.org/avg/produccion.php?Cod_prdccn=10444&busc

a=Engurras

z http://mundoasistencial.com/mapa-del-sitio/

z http://www.nia.nih.gov/espanol/publicaciones/la-enfermedad-de-alzheimer

z http://www.diarioaxarquia.com/noticias/axarquia/2012/02/21/el-comic-

arrugas-ya-en-cines-ida6043.html

z http://www.pacoroca.com/portfolio/arrugas

z http://comiclife.com/

z http://greav.ub.edu/relatosdigitales/PDF/Tutorial_comic_castellano_v1.pdf

47

Vídeosz http://www.youtube.com/watch?v=kZdiXS4D-A8

z http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=KyjQJR0bJ-8

z http://www.youtube.com/watch?v=RvCkr6pliEc

z http://www.youtube.com/watch?v=aAy9qrn9t1w

z http://www.youtube.com/watch?v=sC3gZSSCuAA&feature=relmfu

z http://www.youtube.com/watch?v=5OQ7o5bd5XE

z http://www.youtube.com/watch?v=DsGxtt40dWY

z http://www.youtube.com/watch?v=3ObL2MMh1-w&feature=player_embedded

Libros de luxo ao alcance de todos!www.elpatitoeditorial.com