ASTEKO ASMAKIZUNA

GAZTETXOEN ASTEKARIA 891. ZENBAKIA ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A

Beren etxe goxora hurbildu nintzen,eta xixti-xaxta hartu ninduten.

Zer den nork daki?

m a n t a n g o r r iErantzuna: Erleak.

Asmakizunaren jatorria: Nik papaita, zuk papaita (igarkizunak, olerkizunak eta igarkilimak) liburutik, Xabier Olaso.

AXPI

Erleaklore artean

dantzan

berria

m a n t a n g o r r i2 ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A berria

ZU ERE ARTiSTA

Bidali zure gutunak helbide hauetara Helbide elektronikoa: mantangorri@berria.eus Egoitza nagusia: BERRIA. MANTANGORRI. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain.

Argitaratzailea: Euskal Editorea SM Lege Gordailua: SS-616/05 Zuzendaria: Martxelo Otamendi Koordinatzailea: Uxue Gutierrez Lorenzo

Egoitza: Martin Ugalde kultur parkea. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain ISSN: 1699-728x

Kaixo, lagunok! gu Donostiako Lur eta Haizea gara.Gustatzen al zaizkizue gure marrazkiak? Zaindu!

Kaixo,MANTANGORRIkolagunok!Nola ari zarete pasatzen

itxialdia? Zer moduz

zabiltzate etxeko lanak

egiteko? Horrez gain, zer

egiten duzue etxean?

Liburuak irakurri, kirola

egin, mozorrotu,

kozinatu? Bidali zuen

argazkiak

MANTANGORRIn

argitaratzeko!

Kaixo! Eider Bedialauneta naiz, Ondarroakoa, eta marrazkihau egin dut MANTANGORRIn argitaratzeko. Ea gustatzen zaizuen!

Aupa denei! Etxe

barnean aunitz

egun egon gara. Ez

ditugu etxekoak

ikusi, eta lagunak

ezta ere, baina

ailegatu da eguna!

Aritz nire etxerat

etorri zen eta moto

berria estreinatu

genuen. Oihannaiz, Elizondokoa.

Besarkada bat.

Kaixo, MANTANGORRI! Ni Mikel Orellana naiz,elizondoarra. Etxean nago, aspalditik ikastolara joan

gabe, baina andereñoarekin maiz solastatzen naiz

eta lanak etxean egiten ditut. Orain ikastolan

egindako sumendiarekin esperimentua egin dut.

Andereñoak nola egin azaldu zigun, eta amatxoren

laguntzarekin ederki atera da laba. Ikusi zeinen ongi,

gorri-gorri! Ongi segi eta zaindu. Esker mila, amatxo.

MUNDUARI ADI! ERLEAK

m a n t a n g o r r i 3berria ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A

Erleak,udaberrikolangileak

1. ERLEAK,ZER DIRA?Udaberria piztearekin batera in-tsektu asko azaldu dira kalean,etxean eta mendian. Egun hauetaninor beldurtu al da erle bat azaldudelako? Lasai, lanean arituko bai-tziren, ziurrenik, polen bila. Izanere, landare loredunetatik hartzendituzte erleek bizirik irauteko be-har dituzten elikagaiak: polena etanektarra; eta, beharrezkoak dituz-ten elikagaiak jasotzeaz gain, iaoharkabean, loreen ugalketari bideematen diote. Lore batetik beste-ra hegan ari direlarik, erleen gor-putz iletsuan itsasten da polena,eta, horrela, polena lorez lore bate-tik bestera iristen da. Inurrien eran,liztorretatik eratorritakointsektu hegalariak dira er-leak; lau hegal eta sei hanka dituz-te, gorputza iletsua, eta arre edomarroi kolorekoa eta emeek ezte-na dute abdomenean.

(Hurrengo orrialdean jarraitzen du)

MIK

E NE

LSON

/ EF

E

ADI DATUARI!Munduan 20.000 erleespezie inguru daude.Polena duten loreakhazten diren edozein

eremutan aurkitudaitezke. Tamalez, askogaltzeko zorian daude.

m a n t a n g o r r i4 ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A berria

MUNDUARI ADI! ERLEAK

(Aurreko orrialdetik dator)

2. POLINIZAZIOAPolinizazioa da lore baten estaminetan —loreen atal arrean— sor-tzen den polena lore bereko edo beste bateko pistiloraino —lore-en atal emeraino— garraiatzea, eta prozesu hori hiru modutangerta daiteke: uraren bidez, airez edo intsektuen bidez. Intsek-tuen bidezko polinizazioa oso garrantzitsua da, eta, prozesuhorri esker, landare eta zuhaitzen loreak ernaldu egi-ten dira, fruitu eta haziak hazteko modua eginez.Liztorrak, euliak, kakalardoak, tximeletak... polini-zatzaile trebeak dira, baina trebeen artean tre-beena erlea da. Gizakia elikatzen duten lau lan-daretatik hiru polinizatzen dituzte, eta mun-duko landare loredun guztien % 90. Egin direnkalkuluen arabera, uste da erlerik gabe 3.000landare espezie galduko liratekeela.

ADI BITXIKERIARI!

Ba al dakizu erleek hizkuntza propioadutela? Dantzaren bidez mintzo dira.Elikagai iturriren bat aurkitu dutelairagartzeko egiten dute dantzan;

mugimendu batzuk zirkularrak diraeta beste batzuek zortzi zenbakia

irudikatzen dute. Dantza horiekin etagorputz enborra dardararaziz,

elikagaia aurkitu dutela eta zeindistantziatara dagoen adierazten

dute.

3. NOL

DIRA E

AXPI

m a n t a n g o r r i 5berria ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A

6. «Erleek polinizatuko ez balute, lauzpabost urteannatura bukatu egingo litzateke»

Julian UrkiolaErlezaina

Julian Urkiolak aita-rengandik ikasi zuenofizioa, eta apurka

adiskidetuz joan zen er-leekin. Dagoeneko, 30 urte-

tik gora daramatza erlezain lane-tan, eta, egun, lau erlategi ditu Gipuzkoako hiruherritan: Usurbilen, Hernanin eta Añorgan. Bereegiteko nagusia erleak hazi eta zaintzea da, er-leen beharren arabera bere egitekoa moldatuz.«Erlezainok egiten duguna da erleak zaindu,etxeak jarri, eta beraiek trukean ematen dizki-gute eztia, propolia, polena eta baita ziztadamordoxka bat ere». Erle beltza da Euskal Herri-ko erlezainek hazten duten espeziea: «EuskalHerrian, eta batez ere kostaldean, eguraldiaoso aldakorra da, eta hori ez da ona erleen-tzat; horregatik, hemengo erleek ez dute ezti

asko ekoizten». Urtaroaren arabera, aste-an behin edo astean bizpahiru aldiz joa-ten da Urkiola erlategietara; udaberriansarriago, eta neguan, aldiz, gutxiagotan.Erlauntzetatik erleek «sobran» duten

eztia, propolia eta polena jasotzenditu Urkiolak. Erleak eztiaren ekoizpena-

rekin lotzen dira sarri, baina Urkiolak oso argi dupolinizazioa dela erleen egitekorik garrantzi-tsuena: «Eleek polinizatuko ez balute, lauzpa-bost urtean natura bukatu egingo litzateke».Urkiola saiatzen da erlauntze-tan gertatzen diren proze-su guztiak jaso eta in-tsektu txikien iraupe-na bermatzen.

Erle mota guztiak ez dira berdin antolatzen, etaespezie asko nahiko bakartiak dira. Beste es-

pezie batzuk, aldiz, intsektu sozialak diraeta erlauntza izeneko etxeetan bizi dira.Gutxi gorabehera, 80.000 erle bizi diraerlauntza bakoitzean, eta hiru multzo-tan banatzen dira: erle erregina, erla-mandoak eta erle langileak. Erle erreginada erlauntzako eme ugalkor bakarra, eta

50.000 arrautz erruten ditu urtean. Erlelangileak dira gainerako emeak, baina hauekantzuak dira; hau da, ezin dute arrautzarikerrun. Taldearen iraupena bermatzeko jardue-

4. ZER EGITEN

DUTE ERLEEK?

Ezaguna da erleek eztia sortzen dute-la, baina beste gauza asko ere egitekogai dira. Argizaria, propolia eta polena ereekoizten dituzte erleek. Polena batez erelarbak – erle kumeak- elikatzeko erabil-tzen dute eta gizakientzat ere nutriziobalio oso altuko elikagaia da. Bitaminaugari ditu polenak, eta haurren hazkuntza-rako onuragarria da, besteak beste. Propo-lia da erleek sortzen duten beste substan-tzietako bat. Intesktuek erlauntzak eraiki-tzeko baliatzen dute, eta gizakiek, aldiz,

hotzeria arintzeko botika gisa har-tzen dute. Argizaria ere sortzen duteerleek, eta abaraska izeneko gelaxkamultzoa egiteko erabili. Gelaxkek he-xagono itxura izaten dute, eta elika-gaien gordailua izateaz gain larben

egonlekua erebadira. Argizariakandelak egiteko,kosmetikoenosagai gisa edoaltzariak garbi-tzeko erabiltzendute gizakiek.

rak egiten dituzte: loreen nektarra, ura eta lore hau-tsa bildu, jaioberriak elikatu eta argizarizko gelaxkaksortu. Erle langileek bakarrik ziztatu dezakete. Azke-nik, erlamandoak daude. Horiek arrak dira, udabe-rrian jaio, eta hiru hilabeteko bizi itxaropena dute.Beraien zeregin bakarra erregina ernaltzea da.

EUSKAL HERRIKO ERLE BELTZA

Euskal Herriko berezko erle mota daerle beltza. Espeziea oso ondo egokituda Euskal Herriko klima baldintza alda-korretara, eta, gaur-gaurkoz, espeziehorretakoak dira Euskal Herriko zelaie-tan aurkitu daitezkeen erle gehienak.

AIKUR ERLE MUSEOA

LA ANTOLATZEN

ERLEAK?

Erle beltza‘Apis mellifera iberiensis’

Erle Italiarra‘Apis mellifera ligustica’

Erleek oztopo ugari dituzte bizi-rik irauteko, baita beste intsektubatzuek ere: adibidez, Asiako liztorrak.Erleak ditu elikagai nagusi, eta espezie inbaditzaileada. Euskal Herrian egonkortua dago; oraingoz, ezdago hari aurre egiteko neurririk. Erleek ez dute aur-kitu liztorraren erasoei aurre egiteko modurik, etaerlezainek jarritako tranpak ez dira aski izaten ari.

5. ASIAKO

LIZTORRAREN

BORROKA

m a n t a n g o r r i6 ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A berria

DENBORA-PASAK

1. Kopiatu laukiz lauki. Kopiatu ezazu erlehonen irudia, laukiz lauki, eta, ondoren, margotu.Ea berdintsua egiten duzun!

A

C

E

F

Itzalak. Koldok erleakikusi ditu etxe inguruan.Itzal hauetatik,

zein dagokio erlehorietako bakoitzari?

2

D

B

m a n t a n g o r r i 7berria ASTEZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A

Erantzunak: 2.-F. 3.- A-3, B-1, C-2 eta D-4.

A

B

D

C

1

2

4

3

3. Lotu bikoteak. Erleak ezti potehauetara doaz zuzenean. Potebakoitzean dagoen ariketaeginez gero, esango zenukezein diren baliokideak?

13+12

5+8+11

44:2

26-5+3

7x3+1 8-4-2

8-2x3 10:2x5

Amets SantxezITZULTZAILEA

«Gure elikagaiasko hein bateanerleen lanari zor diogu»

Liburuaren izenburuak galderabat darama berarekin. Zererantzungo zenioke horri?Zergatik behar ditu munduakerleak?Ingurumen aniztasunari eta eko-sistemen orekari eusteko, eta bai-ta animalia eta landare espezie as-kok bizirik iraun ahal izateko ere;izan ere, erlerik gabe, landare as-koren polinizazioa bertan beherageldituko litzateke, eta horrek be-rekin ekarriko luke elikadura kateasko etetea eta animalia asko ja-naririk gabe geratzea. Horrekin ba-tera, baita animalien habitatak etaekosistemak zeharo aldatzea ere.Uste duzu gizarteak badakielaerleek zer funtzio betetzen du-ten naturan?Tamalez, ez. Uste dut ez garela ja-betzen, hain txikiak izanagatik ere,zer-nolako eginkizun garrantzitsuaduten gure ekosistemetan.Zer esango zenieke erleen bel-dur diren haurrei?Gu haiek baino askoz handiagoakgarela, eta bakean utziz gero ezdutela ziztarik egiten.Garrantzitsua iruditzen zaizuhaurrei erakustea erleek zerfuntzio betetzen duten natu-ran?Bai, oso garrantzitsua dela ustedut. Hartara, zer lan eskerga egi-ten duten jabetuko dira, eta ohar-tuko dira gure inguruko paisaianzer-nolako eginkizun garrantzitsuaduten. Horrez gain, jakingo dutegure elikagaietako asko erleen la-nari zor diogula hein handi batean.Horretaz guztiaz jabetzen direne-

an, konturatuko dira erleei lagun-tzea premiazkoa dela, eta behar-beharrezkoa dela kutsadura mu-rriztea eta erleei bizitzeko tokiakematea.Liburu honetan erleen beharraazpimarratzen da, baina sailoso baten barruan dago. Bes-teak beste, euriaren jatorria,haurrak nondik datozen, etaanimalien komunikazioari bu-ruzko liburuak argitaratu ditu-zue. Nola egin duzu lan itzulpenhorietan?Nire itzulpen enpresak eman zidanlan hori egiteko enkargua. Jato-rrizkoa ingelesez dago, eta ingele-sez termino askoren izen arruntakdituzte. Euskaraz, aldiz, maiz ter-mino zientifikoak baino ez ditugu,eta haurrentzako liburuetan bitxieta arrotz gera daitezke. Esatera-ko, jatorrizkoan blue orchard beederitzon erle bat aipatzen da. Erlehorren izen zientifikoa Osmia lig-naria da. Izen zientifiko hori erabilibeharrean, arboladietako erle ur-dina jartzea erabaki nuen, testuanolabait irakurleengana hurbildunahian egin nuen halako hautake-ta.

AZOKALIBURUAd Izenburua: ‘Zergatik behar

ditugu erleak?’.

d Testua: Katie Daynes.

d Marrazkiak: Pym Christine.

d Itzultzailea: Amets Santxez.

d Orrialde kopurua: 12 orrialde,

koloretan.

d Prezioa: 13 euro.

d Adina: 5-9 urte artean.

d Argitaratzailea: Ttarttalo.

Gorputza irudikatu

Etxean denbora igarotzeatokatu zaigu azken egunhauetan, eta oraindik erehala jarraitzen dugu. Baina

gauza asko egin daitezke etxean, etaziur zuek ere egin dituzuela, irudi-men handia duzue eta! Gaur, Txatxilipurdik Irria aldizkarira-

ko eginiko eskulan bat dakarkizuegu;etxeko materialak erabiliz egin ahalizateko proposamen bat: materialdesberdinekin gorputz bat osatzea,alegia.Sortzera, jolastera eta elkarrekin

gozatzera gonbidatu nahi zaituzteguproposamen honekin. Ondo pasa!!

ERABILITAKO MATERIALA

Etxean topatzen duzuen edozer material erabili ahal izan-go duzue eskulan honetan. Adibidez: barazkiak (patatak,azenarioak…), jateko tresnak (koilarak, sardexkak…). Hots,bururatzen zaizuen edozer!

NOLA EGIN DUGU?

Gorputz bat marraztu dugupaper handi batean.

Gorputz forma hori moztudugu.

m a n t a n g o r r iberria

GAZTETXOEN ASTEKARIA ASTEAZKENA, 2020KO MAIATZAREN 27A

ARGAZKIETAN: MALI, XUNE ETA HAITZ JUARISTI.

1

Etxean bildutako materiala-rekin bete dugu gorputza.

Guk gorputzeko atalak idatzi,eta gorputzean kokatu ditugu.

Eskulana: Txatxilipurdi.

3 4

2