HITZAURREA

Giza adi m e n a ri buruz k o ent s e i u a (Ents e iu a) epi s t e m o l o gi a et a ez a g u t z a r e n teori a r e n his tori a n zeh ar egin den lanik gailen e n a dugu . Bere h a l a k o onar p e n a izan zue n bai bri t a n i a r uhar t e e t a n bai euro p a r kontin e n t e a n ere , et a adi tz e r a em a n d a k o ideiek mod e r ni t a t e filosofikoar e n eraiku n tz a n oina rri bilaka t u ziren . Adibide r a k o : Leibniz ek 170 1- 170 4 urt er e n bitar t e a n Ents ei u a n age r t u t a k o idei ei ber e Nouv e a u x es sai s sur l’ent e n d e m e n t hu m ai n ea n pun t uz pun t u era n t z u t e k o lanari ekin zion, azke n hau ere Klasikoak bildu m a n argi t a r a t u t a dauk a g u n a 1 . Onar p e n a r e n arrak a s t a berr e t s i rik da go argi t a r a t u ziren argi t a r a l di e n kopuru a g a t ik 2 . Ents ei u a 196 0 e a n argi t a r a t u zen lehe n b iz i et a Locke bizirik zego e l a bes t e argi t a r a l di ba tz u ere izan ziren : biga rr e n a 169 4 a n , hirug a r r e n a —funt s e a n aurr e k o a r e n berr a r gi t a r a l d i a zen a— 169 5 e a n et a laug a r r e n a 170 0 e a n . Egileak ber a k pres t a t u zue n hurre n g o argi t a lp e n a , ber a hil et a bi urt er a , hot s , 170 6 a n argi t a r a t u k o zen a . Bitar t e a n , Lockek fran t s e s e z k o ber t s io a n ere par t e har t u zuen , Pierre Cost ek ato n d u k o zue n a ingel e s e z k o laug a r r e n argi t alp e n e t ik abi a t u t a , et a 170 5 e a n argi t a r a t u a izan zen a 3 .

Euskarazko edizio honek oinarritzat hartu duen testu a Alexand er Campb ell Fraser- ek Entseiua ren laugarre n argitalpen e t ik abiatut a 1894a n argitara tu t ako a da4.

Egilea eta bere garaia.

John Locke 1632 a n jaio zen Bristoldik hurren dagoe n Wrington e n, Ingalat err a n . 1652 a n Oxfordko Unibertsi t a t eko Christ Church College a n sartu zen. 1659 a n aipatu College ar e n irakasle izendat u a izan zen zegozkion gradu ak lortu ondoren , Grekoko eta Erretorikako lektorad u e n ardura d u n aritu zen eta Filosofia moraleko Zentsore. Unibert sit a t eko egonaldia laburra izan zen, baina zentzu bikoitz bate a n ema nkorra :5 alde bate tik, Oxforden nagusi zen eskolas tizismo ari zion amorru a n sakondu ahal izan zuelako, ildo filosofiko berriak arakatz eko bilaket a pertson al e a n sakonduz; eta best e t ik, bide batez ezagu tu ahal izan zituelako Robert Boyle- ren (1626- 91) zirkuluko fisikari eta kimikari ospets u ak edo Thomas Sydenh a m (1624- 89) bezalako osagileak; hor piztu zitzaion zientziaren azterket ar ako grina6.

Entseiua ren «Irakurlear e n tz ako gutun e a n » Lockek bere garaiko zientziaren eta filosofiaren arteko errealita t e urrundu ak erkatz en ditu. Aipatu berri ditugun adinako zientzilariek, Huygen s , Newton eta best e batzurekin batera «ezagu tz ar e n errepublikaren » susta p e n e a n dihardu t e . Sustap e n horret a n arrakas t a izateko eskakizuna mintzaira ilun eta zirriborrot su batek bere iharduer a intelektual ar e n aurre a n jar ditzake e n oztopoe t a t ik aske egongo den pentsa m old e bate a n zertzen da.

«asko aurrera t u a g o zegoke e n mundu a n , baldin gizaki argi eta langileek zientziet a n sarturiko eta arte mailara jasotako termino langa b e , artifizial edo ulertezinen erabilera eskolatu baina azalekoa n oztopo handiegiak aurkitu ez balituzte. Izan ere erabilera hau hain izan da kaltegarria , non filosofia, gauz en egiazko ezagutz a baino ez den arren, hezkuntz a d u n jende ar ekin eta gizabidezko solasaldiet a n erabiltzeko dese gokitza t egon den. Esamolde lanbrotsu eta esan a hi gabe ak eta hizkuntz abusu ak hain luzaro hartu dira zientziet ako misteriotza t , eta hitz sail eta gaizki aplikatu ek, esan a hi gutxiko edo gabeko ek, hain eskubide handia ukan dute gizakiek, inoren aginduz, jakintza sakontz a t eta goi espekulaziotza t har ditzat en , non ez den erraz izanen horiek darabiltzat e n ei edo entzut e n dituzten ei termino horiek ezjakintas u n a r e n estalki eta egiazko ezagu tz ar ako behaz topo baino ez direla sinest ar az t e a . Harropuzkeriare n eta ezjakitear e n santu t e gi a n brast a sartzea , nik uste, giza adime n ari a eskainitako zerbitzua izanen da, oso gutxi diren arren uste izan dezaket e n a k hitz horiek erabiliz beren burua edo best e e n a k engain a tz e n dituztela, edo beraiek darabilzkiten sektako hitzek aztertu eta zuzend u beharreko akatsak dituztela, halako mailan eduki ere, non uste duda n barkatuko zaidala, Hirugarre n Liburuan puntu honi buruz hain luze aritzea , nire asmo a ez baita izan haux e argi uzten ahalegin tz e a best erik, alegia, ez gaitza oso errotu a egote a ez modar e n gailent as u n a ezin direla zurigarri izan beren hitzen esan a hi ar e n ardurarik hartzen ez duten e n tz a t eta beren adierazp e n e n esangur a r e n araket a jasat eko prest ez daud e n e n tz a t ».

Lockeren esan e t a n , kartesiarra ez izan arren, Descar t e s e n obrak pents a m old e argi eta orden a t u baterako eredu eta ekarpe n eraginkorra osatze n du, filosofiaren bilakaer a n mes e d e g a r ri suert a daiteke e n a 7 .

Irakaskun tz a alde bater a utzirik Lockek parte hartzen du garai hartako Ingalat er rako politikagintz a naha si an , Estuardot a r re n dinas tiare n amaiera eta Orangeko ar e n hasiera ekarriko duen a, «the Glorious Revolution» izenarekin ezagu turiko gerta er a historiko ospets u a n . Lockek zeregin politiko ezberdinak izan zituen. Urte bitan Brand e b ur goko elektorego ar e n aurre a n enbax a d a bateko idazkari gisa aritu zen, 1667a n geroa n Shaftesb uryko lehen konde a izango zenare n zerbitzupe a n aritzeko8. Konde a 1672a n Lord Kantzelari bihurtu zene a n Locke eliz onuren aurkezp e n e r a ko idazkari izendat u a izan zen, eta urte bat berand u a g o Merkataritza eta Nekazaritzako Batzorde ako idazkaria. Bere osasu n makala dela eta Frantzian jarraitu behar du 1675e t ik 1680ra . Bost urte hauet a n kartesiarre n aldeko eta aurkako polemiket a n parte hartu ahal izan zuen, haren ondorioz eta bereziki, aurrera go ikusiko den legez, Gassen dire n ezagutz a r e n teoriak erangind a izango zelarik9.

Ingalat er rar a itzultzea n Shaftesb uryko konde ar e n zerbitzuper a buelta tz e n da berriz ere. Baina, Yorkeko konde ar e n —geroan James II.a errege a izango zenar e n— aurkako konspirazio bat azalea n jartzerako a n, Shaftes b uryk Holandar a ihes egiten du, 1683a n heriotzak eram a t e n duen arte. Heriotz honek kolokan jartzen du Lockeren segurt a s u n a Ingalat err a n eta, ondorioz, urte horret a n bertan Herri Behere t a r a ihes egiten du10. Han orange t a r zirkuluekin eta filosofo kontinen t al ekin harre m a n a k ditu11. 1688ko iraultzak Orangeko Gillermo jartzen du Ingalat err ako tronua n eta Locke berriz ere itzultzen da. Ordutik aurrera, bizitza publikoa ia bazterturik, aurreko ham arka d e t a n landut ako testue n argitalpen ezberdinak prest a tuko ditu, bai eta hezkuntz a , politika, ekono mia, erlijioa edo episte m ologiari buruzko idazlan berriak idatzi ere, haue t a riko batzuk bera hil ostea n argitara tuko direnak.

Lockek landuko dituen alor ezberdinak bereziki Shaftesb uryko konde ar e n zerbitzup e a n garatu t ako tutore tz a eta politikagintza lanek eragind ako a dira12. Halere, Lockeren teoria politiko eta hezkuntz azkoak gutxiest e a litzateke hauek whig alderdiare n , Estuardot ar r e n aurkaria, adierazp e n instrum e n t a l hutsalak edo konde gazte e n hezkuntz ar e n zerbitzup e a n jarritako adierazp e n gisa hartuko bage ni tu1 3. Izan ere, jakintzare n alor haue t a n , Locke Ilustrazioar e n izenik nagusien e t a riko bat dugu, frants es entziklopedis t e n g a n eragin zuen, eta baita Montesquieu bezalako pentsal ari politikoeng a n ere14. Heme n ez dugu gai horiet an sakontz eko lekurik, beraz

nahikoa izango dugu Entseiua ren egileare n teoria politikoa eta sozialaren aipa m e n laburbilduak agertz e a r ekin.

Lockek Glorious Revolution aren ondoren Orange t a r r ek Ingalat er ra n ezarriko duen pents a m old e politiko eta soziala funtsa tu , siste m a t ikotu eta terorizatz en du15. Gaztaro a n oraindik, 1660 eta 1664ar e n artea n , Essays on the Law of Nature n zortzi entseiu ak idatzi zituen16. Lockeren abiapu n tu a gizakien jatorrizko egoer a naturale a n kokatzen da, gero, hala nahita , gizarte politiko baten partaide izatea erabakitzen duten arte. Baina, Hobbes e n egoer a natural e a n ez bezala, Lockeren e a n ez dago gerra egoer arik, naturar e n lege moralak nagusi diren egoera baizik, arrazoime n a r e n bitartez idoro daitezke e n a k 1 7 . Lege natural horien existen tziak eskubide naturalen existen tzia ere deter min a tz e n du, Estatu e n eta bertako legedien gainetik gorde behar direnak18. Lockek eskubide horiek aztertze n ditu eta horiei eust eko forma politiko egokien ak ere bere Gobernu Zibilari buruzko bi Entseiuak idazkieta n , 1679 eta 1681e a n bukatu ak izanik 1690er a r t e argitara tuko ez zirenak1 9.

Azterket ar e n menp e jarritako eskubide ak , best e batzure n artea n , norberar e n iraupe n ar e n eta norberar e n biziaren babe s e r ako eskubide ak , askat a s u n eskubide a eta, bereziki eta denar e n gaine a n , jabego ar e n eskubide a dira20. Eskubide hauek eginbe h ar korrelatiboak dara m a tz a t e eurekin; adibidez, batek ez du bere buruaz best e egiteko eskubiderik, nahita esklabutz a r a joateko eskubiderik edo best e inoren bat baldintza horren menp e jartzeko eskubiderik, edo amairik gabe bere onura bakarrer ako ondas u n a k pilatzeko eskubiderik21. Eskubide hauek guztiak bat datoz gauz en kokap e n natural e a n adierazitako borond a t e jainkotiarrar ekin. Egokitzap e n hau modu berezian agertz e n da jabego ar e n eskubide a n . Bestelako eskubide e n aldea n , ondas u n kopuru jakin baten jabego ar e n atribuzioa ez dago ab initio ema n d a , ostera , lana da haren gauz atz e efektiboar e n jatorrizko iturria. Lanaren bidez gizakiek egoer a naturale a n zenbait fruitu lortzen dituzte beren lur alorretik eta, ondorioz, haien jabetz a t hartu ahal dute bere burua 2 2.

Hala eta guztiz ere, eta nahiz eta aipatu t ako eskubide ek kontzien tziare n bitartez agintzen gaituzt en , horret a t ik ez dator beti, ezinbes t ez , bete tz e n direnik. Egoera naturale a n gizakiak bakoitza bere kabuz bizi dira. Eskubide ei eust eko —eta denar e n gaine a n best e guztiak uztartz en dituen jabego ar e n eskubide ari eust eko— modurik onen a gizarte ar e n barne a n da. Gizakiak elkartu egiten dira eta gizarte ak osatze n dituzte, elkarte txikietat ik abiatuz, politikoki gobern a t u t a ko gizarte zibilak osatu arte. Bilakaer a hau razionala da, gizaban a ko e n adost as u n a r e n araber a finkatzen baita: hauek egoera natural ar e n askat a s u n osoari uko egiten diote, bere buruak gehien go a r e n nahiaren menp e a n jarriz, hau da, gobern u a n ordezkatu t ako gehiengo ar e n adost as u n a r e n menp e, bere askat a s u n eskubide a ziurtasun haundiago batez berm atz eko —orain murriztua go a dena, ordea 2 3—. Monarkia absolutu a , beraz, gobernu zibil razionalare n aurkako da, bertan ez baita gehien go a r e n adost as u n a r e n betekizun a aintzat hartzen .

Hobbes e n aldea n , zeinentz a t gizarte zibila eraikitzeko ahalbide- baldintza gisa, gizakiak diren subirano ar e n esku botere a jartzen duten ak , Lockek gizarte horren aurre tiazko eraikuntz a aldarrikatz en du eta hortik apart e gobernu forma zehatz a finkatzeko akordioa2 4. Hortik dator botere legegileak gizarteko best e botere e n aurre a n duen garran tzia, hots, hauek haren ondorio dira eta bere menp e a n daud e 2 5 . Hortik datorkio gizarte a ri botere exekutibo- judizialaren aurka egiteko —edota hura iraultzeko ere— eskubide a , honek, zelan edo halan, gizarte ak ados tu t ako oinarriak haus t e n dituen e a n 2 6 .

Xeheta s u n e t a n sartu gabe azaldut ako Lockeren teoria politiko hau nahikoa da egileare n bizipen pertson al e n eta bere ideien arteko harre m a n estua agerian jartzeko, nahiz eta beren baliagarrit a su n a sortu ziren une historiko- sozialare n esparru tik haraindi dago e n. Zentzu honet a n , zalantzarik ez dago Lockeren ekarpe n a berezia izan dela pents a m old e liberalaren sorrerare n jatorrian. Izan ere, askat a s u n printzipioare n nagusi ta s u n a berres t e a n eta autorita t e printzipioa bazter tz e a n , bere ekarp e n a erab akigarria izan zen jatorrizko pents a e r a liberala best el ako alorret a n zehar barreia tz eko —hala nola, peda go gi a n , ekono mia n , erlijioan edo etikan—27.

Arrazoimen a r e n askat a s u n e r a ko betekizunak Entseiua ren egileare n teoria episte m ologikoa ere oinarritzen du.

Lockeren ezagutz a r e n teoriaren problem a t ika .

Lockek ikuspuntu berri bati emat e n dio hasiera arazo filosofikoen plazarake t a n . Abiapuntu a filosofian metafisikare n jorraket a n dago, berau giza adime n ar e n azterket ar e n behe tik pasa tuz , hau da, arazo metafisikoen azterket a giza adimen a r e n zabalera , gaitasu n ak eta mugak finkatuz. Locke plazara tu t ako egikera berri honen garran tziare n jakinaren gaine a n dago, Entseiua ren Pembrokeko konde ari zuzendu t ako «Eskaintza »n zera ohart araz t e n duen e a n :

«Ezagu n a zara zu, jauna, gauz en ezagu tz a abstrak tu eta orokorren e t a n espekulazio oso aurrera t u e t a r a heldu zarelako ohiko metodo e n irispidetik harago, halat a n heldu ere, non zuk trata tu honet ako ahalegina ri ema n d a ko oniritziak eta baiezkoak irakurri gabe gaitzet sia izatetik babe s tuko baitute eta ohiko bidetik kanpo egote a rre n aintzat hartu gabe utziko lirateke e n zenbai t atal nolab ai t balioet siak izatea eragine n baitut e . Berritasu n egozpe n a akusazio izugarria da, gizakien buruaz berau e n ileorde az bezalax e , modar e n araber a erran nahi baita, juzgatz e n duten ek erabiltzen duten a , onarturiko doktrine t a t ik aldentz e n den inork arrazoi ukan dezake e nik inoiz ameti tu gabe . Egia, berriren berri aurkezt e n dene a n , ia inoiz ere ez da bozket az onartze n eta, horrega tik, iritzi berriak susm a g a r ri ak izaten dira beti eta aurkatu ak eskuarki, oraindik ohikoak ez direlako best erik gabe . Baina egia, urrea bezala, ez dago egiatik urruna go, meaz ulotik atera berria delako. Probak eta azterket ak ema n behar diote balioa, eta ez inongo antigualeko modak».

Filosofiaren ikuspun tu berri honen jatorria Shaftes b uryko konde ar e n zerbitzup e a n egon zeneko lehen e n go urtee t a t ik dator. Kondear e n lagunar t eko batzarre t a n eta moralta su n eta erreb el a t u t ako erlijioaren arazoak aztertzeko erabilitako ikuspun tu filosofikoare n dese gokitas u n a ri buruz zera ohartzen du Lockek Entseiua ren «Irakurlear e n tz ako Gutune a n »:

«Aldi batez lanbro artea n eta noraez e a n murgildurik ginduzkat e n zalantz en konponbid er a hurbiltzea lortu gabe ibili ondoren , pents a tz e n hasi nintzen okerreko bidea hartu genu el a eta, halako gauz ak ikertzen jarri aurre tik, gure gaitasun a k aztertu eta gure adimen a zein objektu ikertzeko baden eta ez den gauz a ikusi beharra zegoela ».

Hau da, zeintzu ideiak izan ditzaket e n gizakiek, eta zeintzu dira haien artea n finkatu daitezke e n erlazioak, ziurtasun osoz edo, gutxieneko probabilitat e batez behintza t . Ontologia episte m ologiare n menp e dago: filosofiaren lehenbiziko galdekizun a ez dago Izateari dagozkion materiei buruz aritzean , gure adimen e a n , hau da, gure ideien esparru a n daud e n haiei buruz aritzea n baino. Lockek ideia hitza erabiltzen du «gizaki batek pentsa tz e n duen e a n adime n ar e n objektua denar e n ordez (to stand for)» (Entseiua I, sarrera § 8). Ideietara heltzeko «bide berria» goga m e n e k o edukiaren izaera eta jatorriaren azterket a r e n bitartez egin behar da, hots, goga m e n e k o azterket a r e n bitartez. Azterket a zehatz batek erakus t e n digu, Descart e s e n razionalismo ar e n aldea n , ideiak ez direla sortze tikoak, sentipe n ar e n ( sensation ) eta hausn ark e t a r e n (reflection ) ondorio baizik.

Lockeren ideien azterket a filosofikoa ez dago ulertzerik Descart e s ekin eta kartesiarrekin ideien jatorriaz eta esta tus ontologikoaz izan zuen lehiatik at. Izen ere, eta hast eko, kartesiar erroa duen razionalismo ak eta Lockek puztu eta Berkeleyk eta Humek jarraitut ako razionalt a su n eredu enpiristak ardura komun bat badut e ukan, hots, zientzia moderno ak —eta, bereziki, horret a n mate m a t ikak duen garrantziak— plazara tu t ako arazoe n ikerket a filosofikoan, eta zientziak gizakiari izadian eskaintze n dion kokap e n berrian dagoe n a . Galileo eta Descart es e n zientzigintzak bere baliozkotasu n a zentzun e a n baino mate m a t ika n jartzen du. Paradigm a t ikoki, mundu erreal eko fenom e n o e n ezagu p e n e r a k o sarbide a mate m a t ikak eskaintz en digu —eta ez soilik erem u mate m a t iko ar e n entit at e abstrak tu e n a—. Ondorioz, mundu fisikoaren ezagu tz a atze m a t e k o era mate m a t ikar e n ezagu tz a atze m a t e k o era berber a da, hau da, arrazoim e n a r e n bidez. Esperien tzia gure teoriak —mate m a t ikoak zein enpirikoak— egiazt a tz eko bide bat baino ez da, eta ez, haietar a

heltzeko bide goren a . Orokorre a n , teoria episte m ologiko honen aurka zentzun e a n oinarritut ako enpirista britaniarren a jarri ohi da; honet a n , kanpoko mundu ar e n ezagutz a zuzen e a n haute m a t e a r e kin lotzen den sentim e n e z ko esperien tziatik dator. Honela azalduz, razionalismo a eta enpirismo a eraba t aldend urik agertz en dira.

Enpirismo ar e n ezagutz a r e n teoriak, ostera , razionalismo era berri bat ezartzen du. Teoria episte m ologiko berri batek zeintzia moderno a hartu behar du ikergaitza t ezinbes t ez , eta ez zientzia aurren e wton d a r r a . Azken honen aldea n , Galileo eta Newtone n zientziek gauz en propiet a t e mate m a t iko ak dituzte beren ikergaitza t , eta ez sentim e n e t a t ik zuzene a n haute m a n g a r ri diren propiet a t e a k eta magni tud e a k . Filosofikoki garrantzia duen auzia, beraz, mund u a r e n ezagutz a atze m a t e k o mekanis m o kognitiboa modu onargarri batez azaltzea r e n a da, eta ez gure sentim e n e z haute m a n g a r ri izan daitezke e n koalitat e edo propiet a t e e n araber a , entit at e mate m a t ikoe n azpian daud e n, eta soilik arrazoim e n a r e n bitart ez lortu daitezke e n , erlazioen araber a baizik. Jokaera hau eraba t errepr es e n t a z ion al a dugu: entit at e mate m a t ikoek eta beren erlazioek, modu batera edo best era —finkatze a r dago e n a—, munduko gauze n egoer a , mundu errealare n izaera, alegia, ordezkatz e n dute. Izan ere, horrelax e bakarrik atze m a n daitezke gauzak egiazki diren legez , eta ez agertzen zaizkidan legez edo esperien tzia tz e n ditudan legez.

Gure ohiko haute m a t e e k ez dam aigu t e beti mundu fisikoari buruzko egia. Esaterako, nik hotz edo beroare n sentipen a izan dezake t eskua uret an sartzen duda n e a n . Ostera, nire sentipen e t a t ik ez ondoriozta tu t ako kontzep tu batek, tenper a t u r a kontzep tu ak alegia, mundu ari buruzko egia objektiboagoa eskaintz en dit. Lockek bere egiten duen teoria atomist ar e n araber a , adibidez, —hotz edo bero sentitzen dugun— gorputz bat osatz en duten oinarrizko partikulen higidurare n neurri gisa definitzen du tenp er a t u r a 2 8 . Tenper a tu r a , beraz, osagai bik deter min a t urik dago, materia eta higidura; eta hauen azalpen a emat eko Lockek teoria mekaniko egokiak zituen bere esku. Bietariko bat ere ez da maila atomikoa n haute m a n g a r ri a , baina, gauz ak egiazki diren bezala osatze n dituzte.

Razionalismo biren, kartesiarrare n eta enpiristare n , arteko aurkakotz a , ez da soilik arazo komun bate tik abiatze n. Komuna da, era berea n , zientzia moderno ar e n sorrera ulertzeko erabilitako matrize episte m ologikoa , eta honako ezaug arriak dituen a : (i) ziurtasu n a azpimarra tz e n da ezagu tz a razionalar e n betekizun gisa, (ii) egia nabarien bereizkuntz a egiten da ezagutz a r e n teoriaren oinarrizko euskarri gisa, eta (iii) ezagu tz ar e n azalpen onargarri batek goga m e n a r e n eta ideien arteko harre m a n e n azalpen a eskatz e n duen ar e n uste sendo a. Arazo hauei ema n d a k o bi erantzun ildoek XVII. mend e tik diraut en episte m ologia nagusi biak irudikatze n dituzte, hau da, modernit a t e a r e n Scilla eta Charybdis. Enpirismoar e n ekarpe n ar e n berritasun a sentim e n e k mundu fisikoaren —eta esparru mate m a t ikoar e n— egien atzem a t e a n duten funtzioa modu onargarri bate a n finkatze a n datza. Lockeren ekarpe n oinarrizkoen a (i)-(iii)n adierazitako baldintzak asetuko dituen sentim e n e z ko esperien tziare n ikusmolde berri bat plazara tz e a r e n a da.

Locke kanpoko mundu ar e n existen tziare n egiazt ap e n e t ik abiatz en da, zergatik eta bertan daud e n gauz a anitzen haute m a t e edo pertzepzioak ditugulako. Alabaina, nola hel naiteke haute m a t e hoiek izatera? Kartesiarren araber a sortze tiko ideiak ditugulako. Lockek, ordea, uste du esperien tzia dela gure ezagutz a osoare n oinarria:

«Gizaki oro bere pents a m e n d u a z kontura tz e n denez eta pents a tz e n ari dene a n bere goga m e n a k hantx e daud e n ideien ingurua n dihardu e n e z gero, ez dago dudarik gizakiek beren goga m e n e a n zenbai t ideia dituztela . .. Lehen e n go eta behin, orduan, gizakia horiek edukitz era nola heltzen den jakin beharko da. Badakit doktrina onartu a dela gizakiek sortzetiko ideiak eta jatorrizko karakter e ak dituztela beren goga m e n e t a n sorrerako...

Jo dezagu n , bada , goga m e n a , esan ohi dugun modu a n , paper zuri bat dela karakt ere rik gabeko a , inolako ideiarik ez duen a . Nola heltzen da horiek edukitzera? Nola heltzen da goga m e n a gizakiaren irudimen lantsu eta mugarik gabe ak ia amaiga b e k o aniztasu n ez bere baitan pinta tu dion ugaritas u n hori guztia edukitzera? Nondik atera tz e n du arrazoim e n a r e n eta ezagu tz ar e n

material hori guztiori? Galderoi hitz bakar batez erantzun e n diet: esperien tzia tik» ( Entseiua , II.i.1eta 2).

Lockek Descar t e si egiten dion kritikaren abiapun t u ak , printzipioz behinik behin, zentzun ar ekin bat datorrela dirudi. Nola esan dezake gu modu onargarri bate a n gure ideiak, bakun e n a k direnak, jaioberrian jadanik grab a tu t a daud el a? Galdera best e hau litzateke, alegia, nola azal daiteke ideien jatorria esperien tziare n bidez? Zentzun ar ekin lotuta dagoe n kritika hau, ostera , azaleko a baino ez da . Galdera bietan plazara tz e n den auzia ezagutz a r e n jatorriari dagokiona baino orokorrago a da. Bai Descart e s e n g a n bai Lockeren g a n «ideia» terminoa goga m e n a r e n edukia osatz en duen ari dagokio. Hau da, pents a m e n d u e i dagokie, baina baita sentime n d u e i , sentipen ei, emozioei eta kontzep tu ei ere. Dugun auzia, beraz ez da gizaban a ko a k nola ezagutz e n duen, baizik eta goga m e n a k nola, orokorre a n , heltzen den eduki hori —dena delakoa izanda ere— eskura tz er a . Honela plantei a turik kartesiarrek eman d ak o atera bide a ez dago eraba t eko onargarri t a su nik gabe eta, hortaz, ez dago auzitan jartzerik intuizioz edo zentzun ez soilik ema n d a ko iritziez. Teoria episte m ologiko bat behar dugu: (i) goga m e n a r e n eta ideien arteko harre m a n a aurkituko duen a, biak ere entita t e indep e n d e n t e gisa harturik, (ii) goga m e n e k o ideien jatorria argituko duen a, eta (iii) ezagu tz ar e n fenom e n o a goga m e n a r e n ideiekiko eraginar e n emai tza gisa azalduko duen a. Teoria hori eratze a da Lockeren eginkizuna.

Ideia guztien jatorria diren ezagutz a r e n iturri biak kanpoko objetu sentigarrien pertzepzioa eta geure goga m e n barneko eragiket e n pertzepzio dira. Lehengo ari «sentipe n » deritzogu eta bigarren a ri «hausn a rk e t a ». Lehene n g o a k honelax e dihardu:

«Gure sentime n e k, objektu sentigarri partikularrekin ari direlarik, gauze n hainba t pertzepzio ezberdin dara m a tz a t e goga m e n e r a , objektu horiek egiten dizkien eragin mota ezberdine n araber a . Eta horrex e t a r a heltzen gara hori , zur i, bero ,.... eta koalitate sentigarri deitzen diegun horien ideiak edukitzera . Eta horiexek direla sentim e n e k goga m e n e r a dara m a tz a t e n a k diodan e a n , esan nahi dut sentim e n e k kanpoko objektu e t a tik goga m e n e r a pertzepzio horiek han sortzen duten a dara m a t e l a » (Entseiua , II.i.3).

Hausn arke t a sentipen a r e n antzer ako ideien lorpen er ako iturria dugu, baina gure goga m e n e k o barne eragiket e n gaine a n eraginez , horrega t ik «barn e sentipe n » gisa bereizi daiteke . Lockek «eragiket a » horiek zentzu zabalea n ulertzen ditu, bai goga m e n a k bere ideiekiko duen eraginar e n bitartez nola baita haiekin elkartut a gerta daitezke e n irriken bitartez ere —hala nola, ideia batek eragind ako atse gin a edo atse gin ez a—. Honela bada:

«aipaturiko eragiket ek, arimak haiei buruz hausn ark e t a n eta pents ak e t a n dihardu e n e a n , best e mota bateko ideiez hornitzen dute goga m e n a , alegia, kanpoko objektu e t a tik, erdiet si ezin direnez. Hauex ek dira horiek: haute m a t e a , pentsa t z e a , dudatz ea , uste izatea, arrazoitz ea, ezagut z e a , nahi izatea, eta gure goga m e n a r e n egintza diferent e guztiak. Eta horien ohartun izan eta geure baitan haute m a t e n ditugularik, beroriet a t ik, geure sentime n e t a n eragina duten gorputz e t a t ik hartzen ditugun ak bezain bereiziak diren ideiak hartzen ditugu » ( Entseiua , II,i,4).

Sentipen a eta hausn ark e t a giza pertzepzioare n modu bi dira. Lockeren teoria episte m ologikoak beraz, ezagu m e n a r e n azalpen a lortzen du haute m a t e a r e n teoria baten bidez. Izan ere, Lockek pentsa t u eta haut e m a n arteko bereizket a arindu egiten du, kanpoko objektu sentigarrien behak e t a pentsa t u edo ideiak edukitze ar ekin berdindu arte. Kanpoko objektu bat beha tz e a ideia bat edukitze a da eta ideia bat edukitze a pentsa tz e a da. Behatz e a eta pents a tz e a ideien bitartez errepre s e n t a t z ek o modu bi dira.

Lockeren teoria episte m ologikoar e n aurkezp e n hau zehaztu beharre a n gaud e. Bere pertzepzioar e n teoria ez da soilik haute m a n a r e n teoria psikofisiologiko bat. Bere teorian behin kanpoko objektue n errealita t e a r e n existen tzia ezarririk —goga m e n a eta ideien indepe n d e n tzi ar e n euskarria dena—, pertzepzioak errealit at e hori eta goga m e n a uztartz en ditu —ideiak goga m e n e a n zergatik sortzen diren azalduz—. Ezagutz azko mekanis m o a r e n alderik garran tzitsu e n a dago,

beraz, azaltzea r , hain zuzen, goga m e n e a n landuga b e k o materialare n harrerar ekin, hots, «inpresio» sentigarriekin, hast e n den hura. Haute m a t e a ez da inpresio hutsa , egia nabariak atze m a t e k o gaitzen gaituen lehen urrats episte miko a baizik. Honela haute m a t e a k kartesiarren intuizioa baztertz en du egiazko ezagutz a r e n oinarri legez: ezagu p e n bat erreal a da —hau da, gauz en errealit at e a r e kin ados dago— ez sentime n e z ko inpresio bat delako (edo berta tik datorrelako), baizik eta giza ezagu tz ak mundu hura eta gure goga m e n a r e n artea n dagoe n bitart ek ari tzare n ondorioz, pertzepzioak idieak sor ditzan kanpoko mundu errealare n existen tzia behar duelako.

Bitartekari tza hori izaera errepr es e n t a z ion al eko a da eraba t . Sarritan ispiluaren analogiare n bitart ez ere azaldu ohi da: goga m e n a k objektu ak pasiboki islatzen ditu. Entseiua ren irakurket a sakona go batek, ordea, konplexuta s u n handiago a agertz en digu. Inpresioak ez du egiazko eraginik pertzepzio bihurtu ezean , hots, bere gaitasu n aktiboare n bitartez goga m e n a k inpresioen izaera osatzailea onartu ezea n: adibidez, inpresio jakin batzuk loreontzi gorri baten inpresio osatzaileak direla onartu artea n . Pertzepzioak ez dira isla espekularrak edo zantzu hutsal ak argazki plaka bate a n . Ideiek mundu a errepres e n t a t z e n dute mintzairak ideiak hitzen bidez errepr es e n t a t z e n dituen antzera . Batea n zein best e a n , errepr es e n t a z io ek esan a h ai a dute esperien tziaren objektuei bada gozkie. Bestela, ideia edo errepre s e n t a z io «fant a s tiko edo kimerikoen » aurre a n gaud e. Hauxe da Lockek ezartzen duen ezagu tz ar e n teoria ennpiristare n muina.

Giza adimen a ri buruzko entseiua liburuar e n edukia.

Entseiua 1690 e a n argitara tz e n den arren, ernatz e prozesu a bi ham arka d a lehen a go hasi zen29. «Irakurlen tz ako gutun e a n » idaztaro a n eten aldi luzeak tarteka tu zirela diosku, gaiei berriz anab a s e a n ekinez, eta hauek, gehien bate a n , Frantziako azken egon aldian atondu zituela. Hori dela eta errepikap e n a k aurki ditzakegu liburuan, bereziki luzea suert a tuz . Are gehiago, egile askok konsiten tzia ezak edota kontrae s a n a k ikusi nahi izan dituzte obraren hainba t pasart e e t a n .

Entseiua lau liburuz osatu t a dago. Lehen e n go biek ideiak aztertz en dituzte. Lehen liburuan Lockek sortzetiko ideien teoria kritikatzen du. Bigarren e a n , ideien jatorria, izaera eta eginkizunari buruzko bere teoria episte m ologikoar e n berri emat e n da. Hirugarren liburuan ideia eta hitzezko zeinuen , hots, hitzen arteko lotura aztertze n da, zeinak bere lehen edo bereh al ako esan a hia n haiek erabiltzen dituen ideiak ordezkatz e n (stand for ) dituzten zeinu sentigarriak baino ez diren (Entseiua , 3.ii.2). Hau da, ideiek gauz ak errepre s e n t a t z e n dituzte, eta hitzek ideiak errepre s e n t a t z e n dituzte. Azkenik, laugarre n liburuan Lockek ideiek dam aigu t e n ezagu tz ar e n irismen a eta baliagarri t as u n a ikertzen du, eta, era berea n , ziurra ez den, ezagutz e tik, hots, proba bilitat e t ik ondoriozta tu t ako sines t e praktikoen tz ako funda m e n t a zio bat ezartz en du.

Entseiua ren teoriaren eginkizun eraikitzailea erralitat e a ri buruz ditugun egiazko judizioen egiazt ap e n intuitibotik dator. Nola izan daiteke hori? Gure ideiak oinarrian sentim e n e z ko pertzepzioak dam aizkigun esperien tziez osatut a daud el ako eta esperien tziok mundu a r e n eta gure gorputz ar e n arteko elkarrera gin a r e n ondorio direlako. Oinarrizko ideia horiei Lockek ideia bakunak deitzen die. Ideia horiek ez dira fikzio hutsak,

«zeren guga n eragiteko gai diren itxuren pean irudikatz en (repres e n t ) baitizkigute gauzak, itxuron bidez subst a n tzia partikularren espezieak bereizteko, subst a n tziok zein egoer a t a n daud e n somatz eko eta, ondorioz, geure premiet ar ako hartu eta erabiltzeko gaitzen garelarik. Horrela, zuritasun ar e n edo mingos t a s u n a r e n ideiak, gorputz batek berau goga m e n e a n dagoe n modu a n eragiteko duen ahalari erantzun ez , eduki ahal duen edo behar lukeen bat etortze guztia dauka guga n dik kanpoko gauz ekin. Eta gure ideia bakun e n eta gauze n existen tziare n arteko bat etortze hori nahiko da ezagutz a erreal er ako » (Entseiua , IV.iv.4).

Pasart e honet a n zuritasun a ideia bakun eko adibide bat da. Halere, best e batzut a n lore jakin bateko zuritasu n a aipatz e n du halako ideia baten adibide gisa (Entseiua , II.ii.1). Lehen kasuan

unibert s al baten aurrea n gaud e; bigarren e a n , partikular abstraktu baten aurre a n . «Lore honen zuritasun a » bezalako partikular abstrak tu ak ( tropoak ) eta unibert s al abstraktu ak («zuritasu n a ») edo partikular konkretu ak («lore hau») oso ezberdin ak dira. Egile batzuk Lockeren teorian inkonsist en tzia bat aurkitu dutela uste izan dute. Zenbait egilek ideia bakun ak partikular abstraktu ekin lotzen ditu, best e batzuk, unibert s al ekin. Halere, bere teoria errepr es e n t a z ion al ar e n araber a , bereizket a ez da Lockeren tz a t arazo iturri30.

Aipatut ako egileek pertzepzioa inpresio hutsa dela ulertzen duen ikusmolde a n sosten g a t u z , ideia isla bat bailintzan arinki definitzen dute. Sentipen ak ez dira goga m e n e a n inprimatz e n argizariko xaflatxo bate a n bezala. Bere barne a n eraldatz e n dira goga m e n a r e n izaera aktiboar e n , pents a tz ailear e n , indarrag a t ik. Hau kolore jakin bateko inpresioa, adibidez, zuritzat hartzen den prozesu a da. Errepres e n t a zio prozesu bat non, sentipe n landuga b e a pertzepzio esangur a d u n a bihurtzen den. Bestela esa t eko: inpresio batek partikular baten esta tus a du, pertzepzio sentigarrian, ordea , gauze n kontzien tzia dugu hauek partikular abst raktu ak bailiran. Modu honet a n azaltzen du Lockek esperien tzia konkretu e t a t ik kontzept u e t a r a gara m a tz a n bidear e n hast ap e n a , gure intelekzioa, pents a m e n d u a eta mintza m e n a esperien tzian gerta tu t ako oinarrizko entit at e e t a t ik eraikiak direla azpimarr a tz e n duen ikusmolde enpiristari eutsiz.

Aipatut ako bidea best el ako ideiez osaturik dago ere, ideia konplexu e z , hain zuzen. Hauek ideia bakun e n elkarket ez gerta tz e n dira. Esaterako, zuritasun a , goxotas u n a eta solidotas u n a r e n ideia bakun ek azukre- kozkor baten ideia konplexu a osatze n dute, Lockek ideia mota biak ezberdin tz e n ditu goga m e n a k haiek egiteko erabili dituen prozedur a ezberdin e n arab er a : ideia bakun e n kasuan goga m e n a k pasiboki dihardu, eta aktiboki ideia konplexu e n kasuan (Entseiua , II.xii.1). Azalpen honek okerkuntz ar a eram a n gaitzake . Aipatu den legez, pertzepzio esan gur a d u n a k goga m e n a r e n jarduer az behar du. Ideia konplexu e n ekoizpen e a n goga m e n a k duen izaera aktiboa ideia konplexu ezberdine t a r a eram a n g o gaituzt en ekintza berezien burutz ap e n ezberdin e tik dator. Ideia bakun e n eta ideia konplexu e n arteko oinarrizko aldea honet a n datza gehien bat: ideia bakun ak errealita t e fisikoak deter min a t urik daud e (berrikiago esan go genuke errealita t e hori ez dago el a objektuez soilik osaturik, egituratutako objektuez baizik), ideia konplexu ak, printzipioz bedere n , nahi dugun eran osa genitzake e n artea n .

Entseiua n ideia mota ezberdine n ezaug arri tze bat eskaintze n da, bai bakun e n a bai konplexu e n a . Lehene n g o e n artea n sentipen a r e n ideiak bereizten dira, hau da «kanpoko » sentime n e n bidez lortutako ak, eta hausn ark e t a r e n ideiak, hau da «barn eko » sentim e n a r e n bidez lortutako ak, hots, haut e m a n a , goga m e n a eta nahime n a bezalako ideiak. Atseginak eta atsek a b e a k , gozam e n a k edo larritasun ak ideia bakun e n modu ezberdinak osatze n dituzte ere bai.

Lockek, best alde , ideia konplexu e n tipologia bi eskaintz en ditu. Lehen e n go a aztertu t ako objektu mota ezberdinei dagokie (susta n tziei, modu ei, edo erlazioei). Bigarren a goga m e n a k ideia bakun ak elkartzerako a n egiten dituen eragiket a ezberdin e n araber a zertzen da (elkartze a , elkartu gabe erkatze a edo ideiak bata best e e t a t ik bereizte ar e n arab er a ) .

Halere, sailkaket a hauen ulerkuntz a egokia Lockeren teoriaren best e alde garran tzitsu bati so egitea n soilik lor daiteke , koalitat e lehen e n eta bigarren e n teoriari, hain zuen. Teoria hau Entseiua ren zientziaren filosofiari dagokio bereziki.

Descart e s ek sentipe n e n eta gauz et a n egiazki dagoe n a r e n artea n , hots, sentipe n horiek eragiten dituzten koalitat er e n artea n desb erdind u zuen. Zientziari dagokio, jatorrian, koalitat er e n ikerkuntz a . Lockek, aldera n tziz, zientzia sentipen e kin lotzerik bada go ela onargarri egiten saiatz en da. Pertzepzioak halako pertzepzioak eragiten dituzten gorputz e n modifikazioet a tik aldend u ondore n , Lockek ideia eta koalitat e ak bereizten ditu:

«Goga m e n a k bere baitan haut e m a t e n duen oro edo pertzepzio, pentsa m e n d u edo adimen a r e n zuzen eko xede den oro da nik ideia esat e n diodan a ; eta gure adimen e a n ideia bat sortaraz t eko ahalm e n a ri ahalm e n hori duen subjektua r e n koalitatea deitzen diot. Horrela elurbola

batek gure baitan zuri, hotz eta biribilaren ideiak sortaraz t eko ahala duelarik, ideia horiek guga n sortaraz t eko ahalm e n ei elurbolan daud e n e z koalitat e ak deitzen diet; eta gure adimen e ko sentipe n edo pertzepzioak direnez ideiak deitzen diet, eta batzue t a n ideia horiez objektu e t a n eure t a n aurkituko balira bezala mintzo baldin banaiz ere, ideia horiek sortaraz t e n dizkiguten objektue n koalitat e ez ari naizela ulertze a nahi nuke» (Entseiua , II.vii.8).

Behin esperien tziare n azken e n go osagarriak norban ako ar e n esperien tzia erreal ak ez direla finkaturik, esperien tziatz e n ditugun gertakariak ez direla, alegia, objektue n koalitat e ak baizik, Lockek koalitate mota biak bereizten ditu, lehen ak eta bigarren ak . Gorputze tik, edozein egoer a t a n dagoel a ere, eraba t bana ezin ak direnak halakoak non, gorputz horrek bere gain eragind ako edoz ein indarren ondorioz izan ditzake e n gora- beher a eta aldaket a guztiet a n koalitat eok eten ga b e atxikitzen dituen ei koalitat e lehenak deritze. Ideia horiek solidotas u n , heda d ur a , irudia, higidura edo atsed e n a , eta kopuru ar e n ideia bakun ak eragiten dute guga n. Koalitate bigarren ak , bere aldetik, objektue t a n euret a n ezer izan gabe haien lehen koalitat e e n bidez, hau da, beren alde sentigaitz ak diren kolore, hots, zapore eta horrelakoe n bolume n, irudi, ehundur a eta higidurare n bidez, guga n sentipen ezberdinak sortzeko ahalm e n a k dira.

Koalitat e mota biek ekoiztut ako ideiak ezberdinak dira bere jatorri kausalekiko duten antzekota s u n a dela eta:

«gorp u t z e n leh e n koali t a t e e n idei ak koali t a t e horien an tz ek o t a s u n a k dira et a berori e n ere d u a k gorp u tz e t a n eur e t a n exis t i tz e n dira egi azki, bain a biga rr e n koali t a t e e k gug a n sort a r a z t e n dituz t e n idei ek ez dut e haie n inolako antz ek o t a s u n ik . Ez da go gur e ideie n an tz ek o ez e r , objekt u e t a n eur e t a n exis t i tz e n de nik. Ideia horie n ara b e r a kalifika tz e n ditu gu n gorp u tz e t a n gur e bai t a n sen t ip e n a k era gi t e k o ah al m e n a baino ez da go ; et a idei a n gozo a , urdin a , bero a den a zati sen t ig a i t z e n halako edo horrel ak o bolu m e n a , irudi a et a higidur a bes t e r ik ez da horrel a kalifika t u riko gorp u tz e t a n eur e t a n » ( Ents e iu a , II.viii.15).

Arazo gaitza da lerro horiet an antzekota s u n a z dioen a ulertze a . Zein zentzut a n errepre s e n t a t z e n dute antzerako modu a n koalitat e lehen e n ideiek eta zeinet a n ez dute koalitat e bigarren ek egiten? Auzia honako galder ar e n antzekoa da, hots: zein zentzut a n da koadro bat irudikatz en duen ar e n antzeko a? Egindako galderak badu bere garrantzia ezagu tz a erreala izateko baldintza finkatzen baitu: ezagutz a erreal a da gauz en (beraien koalitat e lehen e n) antzer ako ak diren ideiei dagokien ezagutz a delako. Modu honet a n kartesiarrare n jeinu maltzurre tik salbu gelditzen da teoria.

Baina koadroar e n auzia hari esker ezagutz e n badugu, nola esan genez ak e berare n antzekoa dela? Ideia bakun ak sortzeko printzipio enpiristare n aipam e n soilarekin ez dugu nahikoa. Antzekotas u n a r e n eskakizuna estrukturala dirudi eraba t , hau da: ezberdina den ideia bakun orok bere ezberdint as u n a r e n egokitzap e n a izan behar du objektu e n mundu a n . Auzia ideia bakun ek kanpoko mundu a n errepre s e n t a t u t a ko diferentziak goga m e n e k o diferentzia erlazionale t a n mant e n t z e n diren «enpirikoki» aztertze a n datza. Eta auzi hau ideia konplexu e t a n ere aurki dezake gu .

Aldea honet a n datza, ideia bakun e n kasua n ondo eta estuki mante n tz e n dela eskakizun hori, ideia horien izaera dela eta, hau da, kanpoko objektue n (haien koalitat e lehen e n) diferentziek deter min a t u rik daud el a eta. Ideia konplexu e n kasua n adime n ak diferentzia sistem a ezberdin ak, mundu a ri buruzko teoria ezberdinak, alegia, osa ditzake —gaurko hitzet an , sortut ako errepre s e n t a z ioak ez dira bakarrak—. Haietariko batzuk ez dira bat etorriko —ez dira antzeko ak izango— gure mundu errealarekin.

Azalpen hauek Lockeren zientziaren filosofiaren oinarri atomist ak finkatzen dituzte31 . Atomisten fisika gorpuzkularrak mundu fisikoa azal dezake azken hau materia higikorreko zatiki txikiez osaturik dagoel ako, gertak ari fisikoak materiako zatiki edo partikula horien propiet a t e geom e t riko edo dinamikoen bitart ez errepres e n t a t u z azal daitezke el arik. Fisikak fenom e n o fisikoak azaltzeko erabiltzen dituen entita t e episte mikoak bat datoz, hain justu, objektue n bulkad ak

(kontaktoz sortut ako higidura) gugan eragind ako modu bakun e n jatorrizko ideiekin (ideia bakun bat eta berare n eraldakun tz arik soilik sortut ako ideia konplexu ekin, alegia), hau da: heda d ur a , solidotasu n a . higigarrit asu n a edo higitua izateko ahala, antze m a n g a r ri t a s u n a edo antze m a t e k o, pents a tz eko ahala, existen tzia, iraupe n a eta zenbakia (Entseiua , II.xxi.75). Honela bada, hedad ur a , solidotasu n a , higigarrit asu n a etab arreko ideiak heda d ur az , solidotasu n a z , higigarrit asu n az etab ar osatut ako objektu ek eragind a daud e, eta horrek gugan kolorea , dast a m e n a , hotza, beroa etab arr e n ideiak eragiten ditu.

Oraintxe uler genez ak e Locke eta Descar t e s elkarren g a n dik urruntz en duen a zer den zientziare n zereginari dagokion e a n . Descart e s ek esand a zuen haute m a t e n ditugun sentipe n ak eragiten dituzten koalitat e e n ikerket a —eta ez sentipen e n a beraien a— zela zientziare n jatorrizko zeregina . Lockek orain dioena da koalitat e lehen ak eta baita haiek eragiten dituzten sentipe n ak (ideiak) direla mundu a den bezalako errealit at e objektiboa osatze n duten ak Zientziari beraz, jatorrizko ideia haue n azterket a dagokio.

Arestiko zehazt a p e n a k eginda Lockek ezagu m e n a ideien arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a r e n pertzepzioa bezala definitzen du. Ezagutz arik ziurren a ezagu tz a intuitiboa da, hots, goga m e n a k ideia ezberdin e n artea n bereizi eta heien artea n erlaziona tz eko duen gaitasun e t ik ondoriozta tu t ako a dena . Intuizioak ezagu tz a nabaria dam aigu: adibidez , zirkulu bat ez dela lauki bat. Ezagutz a ez nabariren artea n gauza errealen ezagut za eta soilik abstraktoak diren ideien ezagut za bereiz genitzake .

Sustan tzien (ideien substra tu m a direnar e n ) kasuan , ezgutz are n lehen mota objektue n esen tzia errealei dagokiona da —hau da, koalitate lehen e n araber a aditzera eman daiteke e n barne egikera—; bigarren a esentzia nominal ei dagokion a da. Hark soilik eragin dezake ezagu tz ar e n gehikuntz a , susta n tzien esentzia nominal en ezagutz ak ideiei zeinu berriak (hitzak) soilik gehitzen dizkien bitarte a n . Adibidez, «urrea »z urreare n esentzia nominal a ulertzen badugu, hau da, horia, metalikoa eta abar den zerbait, berari buruz horia dela esa t e a horitzat jotzen dugun zerbait hori horia dela esa t e a r e n parekoa da.

Ideia bakun e n eta modu e n (adibidez, moralare n eta mate m a t ikar e n ideien) ezagu tz a n alderan tziz, esen tzia erreal ek bat egiten dute esentzia nominalekin. Honela, hiru lerroen arteko hutsun e a duen irudia triangelu a r e n esentzia erreal a bezain nominala dugu. Ez da soilik izan orokorra atxikitzen diogun ideia abstrak tu a , baizik eta baita gauza beraren egiazko esentzia bera ere (Entseiua , III.iii.18). Haatik, ideien ezagutz a erreala izan dadin ez da nahikoa esen tzia erreal en ezagu tz a soilarekin; izan behar du, horrez gainera , haren esan a hia barneh a r tz eko nahikoa, eta ez hitzen ordezkak e t a hutsala soilik.

III. liburuan hitzen azterket a egiten du Lockek, hizkuntzare n izaera eta zeregina , alegia. Ideiak gauz en zeinuak, gauz en errepr es e n t a z ioak, diren bezala, hitzak ideien zeinuak dira, haiek errepre s e n t a t z e n dituzte, komunikatu ahala izateko. Irudikatz e zeregin biren arteko aldea honet a n dago: ideiek objektu ek eragind ako zeinu naturalak diren heine a n errepres e n t a t z e n dute, hitzak, ordea, ados tu t ako eta hitzarm e n e z ko zeinuak dira, zeinen esan a hia «haut a t uz » ezartzen dugun:

«...hitzek gizakien bere ideia partikularrak soilik adieraz t e n dituztela, hau erabat hautazkoa (arbitrary) den ezarket ar e n bidez gerta tz e n delarik, begi- bistakoa da gogoa n izanez gero ideia horiek maiz ez dituztela best e e n g a n (hizkuntza bera darabilten e n g a n ere) pizten hitz horiek zeinu modu a n adierazitzat ditugun ideiak. Eta gizaki orok dauka hitzak nahi dituen ideien ordain bihurtzeko askat as u n kenezina, halakoa, non inork ez duen ahalm e nik best e a , berak erabilitako hitz berak darabiltzan e a n , goga m e n e a n berak dituen ideia berber ak edukitzera behartz eko» (Entseiua , III.ii.8).

Alabaina, hitzen esan a hia ez dator ideia jakin batzurekin hitzarm e n e z ezarrit ako lotura hutsez finkatut a. Ezinbes t eko a da entzuleak eta hizlariak ideia berber a antze m a t e a . Hau ez da beti gerta tz e n . Adibidez, hitzak ideia oso konplexu bat irudika dezake el ako eta, kasu horret a n , beraz,

zaila izango delako gizaki guztienga n bere esan a hia ri eust e a . Hortik, ondoriozta genez ak e auzi bat dela hitz batek esan a hia duela esat e a eta best e auzi ezberdin bat hau edo best e esan a hi a duela.

Zailtasun hau area go t u egiten da gainera , sarritan hizkuntz «abusu a k » gerta tz e n direlako. Esterako, ideia argi eta bereizirik adieraz t e n ez duten hitzak asm atz e n direne a n , edota hitz bat adierazp e n ezberdin ekin erabiltzen dene a n eta abar. ... Orokorki, bukatz e n du Lockek, zeinuen erabilpen zuzen a ikertuko duen zientzia berezi bat behar dugu eta, bereziki, artikulatu t ako soinuen a ; zientzia hau semiotika da (Entseiua , IV.xxxi.4).

Argitaraldi honi buruz.

Entseiua k ezagu tz ar e n teoria errepre s e n t a z ion alist a baten adibiderik argien e t a riko bat osatze n du. Ezagutz e n dugu ideiek eta mintzairak mundu a errepres e n t a t z e n dutelako. Irudikape n hori, ikusi den legez, era ezberdinez gerta tz e n da. Ideia batzuk objektu ak errepre s e n t a t z e n dituzte haiekin duten antzekota s u n a dela eta; best e batzuk, ordea , ez dute errealita t e a r ekin zerikusirik. Egiazki garrantzitsu a dena errealita t e a n daud e n diferentziak mant e n tz eko funtzio identifikatzaileare n betekizuna bete dezat el a da. Ideiek, beraz, izenek legez, objektu ak adieraz t eko, errepre s e n t a t z ek o edo izenda tz eko balio dute. Betekizun hau erab a t ordezkap e n e k o a edo bikariala da. Ideiek eta objektu ek errepre s e n t a t u t a ko objektue n lekuan daude n heine a n errepre s e n t a t z e n dute.

Ideien eta mintzairare n betekizun bereizi hau adieraz t eko terminoa to stand for da «- en ordez egon». Entseiua ren itzulpen e t a n «adierazi», «erreferitu», «esa n nahi» eta abar pareko e n gisa agertz en da hizkuntz a ezberdin et a n . Aukera hauek «- en ordez egon»- aren berezita su n ordezkatz ailea , bikariala, estal tzen dute, hain zuzen, ordezkap e n politikoaren analogiaz azal daiteke e n a , eta Lockeren ikerket a zehatz ar e n gaia ere izan zena.

Honako edizioan «to stand for» «- en ordez egon», «ordezkat u », «ordain izan» gisa itzuli izan da, nahiz eta zenbai te t a n esaldi korapilat su ak eragin. Era bere a n , orokorrea n Leibnizen Nouveau x Essais ean euskar ar ako itzulpen e a n erabilitako terminologia erabili izan da. Berau, Sarrera honen hasieran adierazi dugun legez, Entseiua ren solasaldi- iruzkina da, non solaskide batek Lockeren obrare n letra —eta ez soilik izpiritua— zintzoki bereg a n a t z e n duen.

Andoni IbarraLogika eta Zientziare n Filosofia Saila

Euskal Herriko Unibert sit a t e a

Oharrak

1 G.W. Leibniz, Giza adimenari buruzko entseiu berriak , itzul. Imanol Unzurrunzag a , Bilbo, Klasikoak 1996. Halere, Leibnizen gogarp en kritikoak ez ziren 1765. urtea r t e argitar a tuko. Alemaniar filosofoak ez zuen begi onez ikusten haiek argitara atera tze a Lockek (hain justu 1704an hil zenak) ostera tzeko aukerarik izan gabe. Idazlan biren arteko alderake t a bate r ako, N. Jolley, Leibniz and Locke: A Study of the New Essays on Human Understanding , Oxford, Clarendon Press , 1984.

2 Lockeren ideiak (eta ez bakarrik episte mologikoek) Frantzian izan zuten lehen harrera r en ikuspegi bater ako honakoak ikuska daitezke R. Hutchison, Locke in France : 1688- 1734, Oxford, Voltaire Founda tion at the Taylor Institution, 1991, J. Schosler, La Bibliothèqu e raisonné e , 1728- 1753: les reactions d´un periodique français à la philosophie de Locke au XVIIIe siècle , Odense , Odense University Press , 1985, J. Schosler, John Locke et les philosophe s français: la critique des idées innées en France au dix- huitiè m e siècle , Oxford, Voltaire Founda tion, 1997, M.P. Thompson

(argit.), John Locke und Immanu el Kant: historische Rezeption und gegenw ärtige Relevanz , Berlin, Duncker & Humblot, 1991.

3 J. Locke, Essai philosophique concernat l`ent end e m e n t humain , E. Naert- ek pres t a tu t ako berrargi ta r aldia . Paris, 1972. Zalantzarik gabe Leibnizek frantse s ezko bertsio hau bere eskutan izan zuen, idazten ari zen bitar te a n , bere Entseiu berriak egiteko. Frantse s ezko argitalpen ak idazlanare n zati batzuren edukia aldatu zuen, eta bere egitura ere bai, Lehen Liburua, adibidez, «Sarrer a »- tik aldenduz,; «Sarre r a» eta gainontzeko Entseiuaren arteko erlazioa hobe to egokitzen zuen aldake t a suert a tu zen hau. Ingelesezko seigarr en argitar aldiak aldake t a gutxi ditu frantse s ezko argitalpen honen aldean .

Locke zirkulu kartesia r eta gassen dia r r ekin zituen harre m a n estuak, frantse s ez ere liburuaren Epitom e («Laburpe n ») bat argitara tz e a eragin zuen, Entseiuaren lehen argitalpen a baino bi urte lehena go. Le Clerc- ek bere Bibliothèqu e universelle (Amsterda m, 1688, urtarrila) aldizkari ospet sur ako pres t a tu t a ko laurogei t a hamar orrialde baino gehiago dituen Epitom e honen izenburua zen: «Extrait d´un livre Anglais, qui n´es t pas encore publié, intitulé: Essai Philosophique concerna n t l´Entend e m e n t , où l´on montr e quelle est l´étendu e de nos connaissa nc e s certaine s , et la manière dont nous y parvenons . Communiqu é par Monsieur Locke».

4 An Essay Concerning Human Understanding , A.C. Fraser- en argitalpen a eta oharrak (Dover argitalpen a) , Oxford, Oxford University Press , 1959, (2.bol.).

5 Lockek ezagutu zuen giro akade mikoari buruz, ikus. E.G.W. Bill, Education at Christ Church, Oxford 1650-1800 , Oxford, Oxford University Press, 1988, eta W.N. Hargreave s- Mawdsley, Oxford in the Age of John Locke , Norman, University of Oklaho ma Press, 1973. Ingalate r r ako garaiko kulturaz, R. Ashcraft, R. Kroll, P. Zagorin (argit.), Philosophy, Science and Religion in England 1640- 1700 , Cambridge , Cambridge University Press , 1992.

6 Azkenea n ere Lockek osagile titulua eskura tuko zuen 1674an, profesionalki inoiz arituko ez bazen ere; ikus P. Roman ell, John Locke and Medicine: A New Key to Locke , Buffalo, N.Y. Prome th e u s Books, 1984, eta K. Dewhurs t , John Locke 1632- 1704, Physician and Philosopher , New York, Garland, 1984 (jatorrizko argit. 1963). Lockeren eta Boylen arteko harre m a n zientifikoaz bereziki, Ikus M.A. Steward, «Locke ´ s Professio--nal Contac t s with Robert Boyle», Locke Newslet t er 12 (1981), 19- 44 eta P. Alexander , Ideas, Qualities, and Corpuscles: Locke and Boyle on the External World , Cambridge , Cambridge University Press , 1985.

7 Cf. P.A. Schouls, The Imposition of Method: A Study of Descartes and Locke , Oxford, Clarendon Press, 1980.

8 Lan honetan Locke sasoi batez (1686- 1689) lehen kondearen bilobaren prezeptore gisa aritu zen, etorkizunean Shaftesbury (1671- 1713) filosofoa izango zena eta Moralistak en egilea. (Klasikoak bilduma honetan argitaratuta dago, itzul. Xabier Arregi). Shaftesbury Lockeren ikasletzat hartu ezin den arren, bere tutorearekin bat dator Hobbesek gizakiari buruz zuen interpretazioaren aurka, haren iritzia gizakia oinarrian izaki berekoia baizen. Baina Locke kritikatzen du grekoen oreka eta harmoniaren idealik urruntzen delako. Bere iritzian gizakiaren izaera sozialari buruzko Aristotelesen teorien ezagutza sakonagoak gaituko zukeen Locke eginbehar morala nahikunde jainkotiarrengandik bereizteko, eta ongia, funtsean, gizakien eginbehar gisa ulertu ahal izateko, arrazoiak gidatutako sentimenen harmonia gisa.

Lockeren filosofia moralari buruz, cf. J. Colman, John Locke’s Moral Philosophy , Edinburgh. Edinburgh University Press, 1983, eta J.M. Vienne , Experience et raison: les fonde m e n t s de la morale selon Locke , Paris, Vrin, 1991.

9 Cf. J. Lough, Locke` s Travels in France , Cambridge , Cambridge University Press, 1984.

10 M. Goldie, «John Locke´s Circle and James II», Historical Journal 35 (1992), 557- 582, M. Goldie, «John Locke and Anglican Royalism», Political Studies 31 (1983), 61- 65.

11 C.D. van Strien, British Travellers in Holland During the Stuart Period: Edward Browne an John Locke as Tourists in the United Provinces , Leiden, E.J. Brill, 1993.

12 Ingeles liberalismo ar e n jatorrirako harre m a n horren emankor t a s u n a ri buruz, cf. F. Hugelma n n, Die Anfange des englischen Liberalis- mus; John Locke und der first Earl of Shaftesb ury , Frankfurt am Main, P. Lang, 1992.

13 Cf. I. Harris, The Mind of John Locke: A Study of Political Theory in its Intellectual Set ting , Cambrid- ge, Cambridge University Press, 1994.

14 Cf. P.A. Schouls, Reasone d Freedo m: John Locke and Enligh- ten m e n t , Ithaca, NY, Cornell University Press, 1992 eta A.P.F. Sell, John Locke and the Eighteen t h- Century Divines , Car- diff, University of Wales Press, 1997. Lockek amerikar konsti tuzioaren idazke t an izan zuen eraginari buruz, T.L. Pangle, The Spirit of Modern Republicanis m: The Moral Vision of the American Founders and the Philosophy of Locke , Chicago, The University of Chicago Press , 1988, eta S. M. Dworetz, The Unvarnished Doctrine: Locke, Liberalism, and the American Revolution , Durha m, Duke Univer- sity Press, 1990.

15 Lockeren pentsa m e n d u politikoarea n sarrer a bater ako, hauexek ikus daitezke: V. Cappell (argit ), John Locke: Political Philosophy , New York, Garland, 1992, J.W. Gough, John Locke´ s Political Phylosophy: Eight Studies , Oxford, Clarendon Press, 1973, P.C. Myers , Our Only Star and Compass: Locke and the Struggle for Political Rationality , Lanha m, Md., Rowman & Littlefield, 1998, J. Tully , An Approach to Political Philosophy: Locke in Contex t s , Cambridge ; Cambridge University Press , 1993, F. Aguilar Viquez, Orígenes del liberalismo: teoría política de John Locke , Puebla, México, Ed. de la Universidad Popular Autónoma del Estado de Puebla, 1992, A. Pezoa Bissieres , Política y econo mía en el pensa mi e n to de John Locke , Iruñea, EUNSA, 1997, R. Polin , La politique morale de John Locke , New York, Garland, 1984. Lockeren testu politiko garran tzizkoen bilduma bater ako, ikus M. Goldie (argit.), Locke: Political Essays , Cambridge , Cambridge University Press, 1997.

16 John Locke, Essays on the Law of Nature , Wolfgang von Leyden- en argitalpena, Oxford, Clarendon, 1954.

17 Lege hauei buruz Lockek ulertzen zuenaz, ikus R. Horowitz, J.S. Clay, D. Clay, Questions on the Law of Nature , Ithaca, NY, Cornell University Press , 1990. Egoera naturalari buruzko Lockeren eta Hobbese n ikusmolde e n alderake t a bate rako, ikus W. von Leyden , Hobbes and Locke, the Politics of Freedo m and Obligation , New York, St. Martin´s Press , 1982.

18 Lockeren iusna turalismo ari buruz, cf. C.B. Macpherson , The Political Theory of Posses sive Individualism: Hobbes to Locke , Oxford, Clarendon Press , 1962 (gazteler a tu t a , La teoría política del individualismo posesivo, Bartzelona , Fontanella, 1979), N. Bobbio, Locke e il diritto naturale , Torino, G. Giappichelli, 1963, A.J. Simmons , The Lockean Theory of Rights , Princeton, NJ, Princeton University Press , 1992, J. Tully, Locke: droit naturel et propriété , Paris, Presse s Universitaires de France, 1992, J. Herrera Madrigal, Jusnaturalismo e ideario político en John Locke , Iztapalap a , México D.C., Universidad Autónoma Metropolitana , 1990.

19 Horietan dagoen teoria politikoari buruz kontsul ta daitezke, R. Ashcraften ak, Locke´ s Two Treatises of Govern m e n t (Londres , Allen & Unwin, 1987) eta Revolutionary Politics & Locke´ s Two Treatises of Govern m e n t (Princeton, NJ, Princeton University Press, 1986; frantse s ez : La politique révolutionnaire el les «Deux traités du gouverne m e n t » , Paris, Presse s Universitai- res de France, 1995) eta J. Dunn- en, The Political Thought of John Locke: An Historical Account of the Argum e n t of the «Two Treatises of Govern m e n t » (Cambridge , Cam- bridge University Press; frantse s ez , La pensé e politique de John Locke: une présen ta t ion historique de la thèse exposé e dans les «Deus traités deu gouverne m e n t » , Paris, Presse s Universitaires de France, 1991). Bi entseiuen interpre t azio ezberdinen ebaluake t a bater ako, ikus E.J. Harpha m (argit .), John Locke´ s Two Treatise s of Govern m e n t : New Interpreta tions , Lawrence, Kan., University Press of Kansas, 1992. Entseiuen ikerke t a r ako gida egokia da: D.Ll. Thomas , Routledge Philosophy Guidebook to Locke on Govern m e n t , Londres , Routledge , 1995.

20 Ikus M.H. Kramer, John Locke and the Origins of Private Property: Philosophical Explorations on Individualism, Com m u ni t y , and Equality , Cambridge , Cambridge University Press, 1997.

21 Eskubideek dituzten muga hauei buruz, cf. C.K. Rowley (argit.), Property Rights and the Limits of Democracy , 1993, G. Sreenivas a n , The Limits of Lockean Rights in Property , Oxford, Oxford Univer- sity Press, 1995.

22 Marxek esplizituki aipatuko du Locke lan- balioaren teoriaren aintzindari gisa. Cf. J.T. Peters , Der Arbeitsbegriff bei John Locke im Anhang: Lockes Plan zur Bekä m p- fung der Arbeitslosigkei t von 1697 , Frankfurt 1997.

23 Adosta sun ak ondoriozta tu t ako murrizkuntzei buruz, ikus K.M. McClure, Judging Rights: Lockean Politics and the Limits of Consen t , Ithaca, NY, Cornell University Press , 1996, A.J. Simmons , On the Edge of Anarchy: Locke, Consen t and the Limits of Society , Princeton, NJ, Princeton University Press , 1993.

24 Lockeren hitzarme n sozialaren eta best elako hitzarme n a r e n teorien arteko alderake t a bater ako, ikus C.W. Christoph er (argit.), The Social Contract Theorist s: Critical Essays on Hobbes, Locke, and Rousseau , Lanha m, Md., Rowman & Littlefied, 1998, R.M. Lemos, Hobbes and Locke: Power and Consent , Athens, University of Georgia Press, 1978, A. Rapa- czynski, Nature and Politics: Liberalism in the Philosophies of Hobbes, Locke and Rousseau , Ithaca, NY, Cornell University Press , 1987, J. Steinberg, Locke, Rousseau an the Idea of Consent: An inquiry into the Liberal- Democratic Theory of Political Obligation , Westpor t , Conn., Greenwood Press , 1978.

25 Lockeren boter e hirukote a ez da, oster a Montesquieuk ezarritakoar e n berdina. Halere, Lockeren botere legegileak frantse s pentsala riak adierazitakoa rekin bat egiten du. Cf. R. Meyer, Eigentu m , Repräsen ta t ion und Gewalten t eilung in der politischen Theorie von John Locke , Frankfurt am Main, P. Lang, 1990, M. Rostock, Die Lehre von der Gewalten t eilung in der politischen Theorie von John Locke , 1974.

26 Cf. J.H. Franklin, John Locke and the Theory of Sovereignt y: Mixed Monarchy and the Right of Resistenc e in the Political Thought of the English Revolution , Cambridge , Cambridge University Press , 1978, J. Marshall, John Locke: Resis tance , Religion, and Responsability , Cambridge , Cam- bridge University Press, 1994.

27 Askatasuna helburu izanik hazteko Lockeren ikusmolde pedagogikoari buruz, ikus N. Tarcov, Locke´s Education for Liberty , Chicago, University of Chicago Press, 1984, L.N.C. de Loughlin, La educación en Locke , Buenos Aires, Editorial Huemul, 1966. Bere teoria ekonomikoari buruz, P. Kelly, Locke on Money, Oxford, Clarendon Press, 1991 (2 bol.), K.I. Vaughn, John Locke: Economist and Social Scientist , Chicago, University of Chicago Press, 1980 (gazteleraz : John Locke, economista y sociólogo , México, Fondo de Cultura Económica, 1983), B.P. Priddat, Das Geld und die Vernunft: die vollstandige Erschliessung der Erde durch vernunftge mässen Gebrauch des Geldes. Über John Lockes Versuch einer naturrechtlich begrundeten Ökonomie , Frankfurt am Main, P. Lang, 1988, N. Wood, John Locke and Agrarian Capitalism , Berkeley, University of California Press, 1984. Gizarte zibilaren sekularizazioa eta askatasun erlijiosoari buruz, F. Veci Rodríguez, La política secularizadora de John Locke , Barce- lona, Universidad de Barcelona, M. Teddeschi (biltz.), La libertà religiosa nel pensiero di John Locke , Torino, Giappichelli, 1990. Toleran- tziaren printzipio moralari buruz, J.I. Solar Cayón, La teoría de la tolerancia de John Locke , Madril, Universidad Carlos III, 1996, J. Horton & S. Mendus (argit.), John Locke, «A Letter Concerning toleration», in Focus, Londres, Routledge, 1991, A. Wolfson, Locke´s Defense of Toleration , Chicago, University of Chicago (doktorego tesia), 1993.28 Cf. J.L. Kraus, John Locke . Empiricist , Atomis t , Conceptualis t , and Agnostic , New York, Philosophical Library, 1969.29 1671ea n zirriborro bi idatzi zi-tuen, idazke t a prozesu luzearen hasier a izango zirenak : An Early Draft of Locke` s Essay eta An Essay Concerning the Understanding, Knowledg e , Opinion and Assent . Biak dira euskarag a r r iak P. Nidditch eta G.A.J. Rogersen argitalpen e a n (ikus bibliografia).

30 Bereizke t a hau da gaur egungo filosofian eztabaida iturririk emankorren e t a r ikoa . Cf. K. Campb ell, Abstract Particulars , Oxford, Blackwell, 1990.31 Hein han di ba t e a n Gass e n d ik et a fran t s e s ma t e r i a l i s m o a k er a gin d a .

Cf. R.W. Pus t e r , Britisch e Gas- sen di- Rez e p t io n am Beispi el John Locke s , Stu t t g a r t - Bad Cann s- ta t t , From m a n n - Holzboo d , 1991 et a J.W. Yolton, Locke and French Materialis m , Oxford, Oxford Uni- versi t y Pre s s , 1991 .

Bibliografia

1. John Lockeren lanak

1.1. Ingelesez

The Works of John Locke (P. Nidditch- en eta J.W. Yolton- en argitalpena, G.A.J. Rogers- en begiradapean). Oxford, Clarendon Press, 1997.

A Letter Concerning Toleration (J. Tully- ren argitalpen a ) . Indianapolis, Hacket t Pub. Co., 1983.

Epistola de tolerantia = A Letter on Toleration (argitalpen elebidun a , R. Klibansky- ren itzulpena eta hitzaurr ea , J.W. Gough- en sarrera eta oharrak). Oxford, Clarendon Press , 1968.

A Paraphrase and Notes on the Epistles of St. Paul (A. Waimwright- en argitalpen a ) . Oxford, Clarendon Press, 1987.

An Essay Concerning Human Understanding (J.W. Yolton- en argitalpen a eta sarrer a) . Londres , etab. , Dent, etab. , 1967- 1968.

An Essay Concerning Human Understanding (P. Nidditch- en argitalpena). Oxford, Clarendon Press, 1975.

Drafts for the ‘Essay Concerning Human Understanding’ and Other

Philosophical Writings (P. Nidditch & G.A.J. Rogers argitalpen a ) . Oxford, Clarendon Press, 1990.

Essays of the Law of Nature (W. von Leyden- en argitalpen a) . Oxford, Clarendon, 1954.

Some Thought s Concerning Education (J.W. eta J. Yolton- en argitalpen a ) . Oxford, Clarendon Press , 1989.

Two Tracts on Govern m e n t (P. Abram- en argitalpen a ) . Cambridge , Cambridge University Press , 1967.

Two Treatises of Govern m e n t (P. Laslet t- en argitalpen kritikoa). Cambridge , Cambridge University Press , 1963- 1987.

The Reasonablen e s s of Christianity as Delivered in the Scriptures (J. C. Higgins- Biddle- ren argitalpen kritikoa). Oxford, Clarendon Press, 1998.

1.2. Gastelaniaz

Carta sobre la tolerancia (P. Bravo Gala- ren itzulpena) . Madril, Tecnos, 1991.

Dos ensayos sobre el gobierno civil (F. Giménez Gracia- ren itzulpena) . Madril, Espasa Calpe, 1997.

Ensayo sobre el entendi mien to humano (E. O’Gorman- en itzulpena) . Mexico, Fondo de Cultura Económica, 1956.

Ensayo sobre el entendi mie n to humano (M.E. García- ren itzulpena , S. Rábade- ren sarrera eta oharrak). Madril, Editora Nacional, 1980.

Ensayo sobre el entendi mie n to humano (L. Rodríguez Aranda- ren itzulpena) . Madril, Aguilar, 1987.

Ensayo sobre el Gobierno Civil (A. Martínez Paraíso- ren itzulpena) , Madril, Ediciones Alba, 1987.

Ensayo sobre el gobierno civil (A. Lázaro Ros- en itzulpena) . Madril, Aguilar, 1990.

Ensayo sobre el gobierno civil (A. Lázaro Ros- en itzulpena eta L. Rodríguez Aranda- ren sarrer a) . Bartzelona , Orbis, 1985.

La conduc ta del entendi mien to y otros ensayos póstu m o s (A.M. Lorenzo Rodríguez- en itzulpena , sarrer a eta oharrak). Bartzelona , Anthropos, 1992.

La racionalidad del cristianis mo. Madril, Ediciones San Pablo, 1977.

Pensa mie n tos acerca de la educación (D. Barnes- en itzulpena eta oharrak, H. Quick- en hitzaurr ea eta biografia kritikoa). Bartzelona, Humanita s , 1982.

Pensa mie n tos sobre la educación (R. Lasaleta- ren itzulpena) . Madril, Akal, 1986.

Segundo tratado sobre el gobierno civil: un ensayo acerca del verdadero origen, alcance y fin del gobierno civil (C. Mellizo- ren itzulpena , sarrer a eta oharrak). Madril, Alianza, 1990.

Segundo tratado sobre el gobierno civil (C. Mellizo- ren itzulpena) . Ediciones Altaya, 1995.

1.3. Frantze s ez

De la conduite de l’entend e m e n t (Y. Michaud- en sarrer a , itzulpena eta oharrak). Paris, Vrin, 1975.

Deux traités du gouverne m e n t (B. Gilson- en aurkezp en a eta itzulpena) . Paris, Vrin, 1997.

Essai philosophique concernant l’entend e m e n t humain (E. Naert- en argitalpen a , P. Coste- ren itzulpena) . Paris, Vrin, 1989.

Lettre sur la tolérance (J. Le Clerc eta J.-F. Spitz- en itzulpena , J.-F. Spitz- en sarrer a , bibliografia, kronologia eta oharrak). Paris, Flamma rion, 1992.

Quelques pensé e s sur l’éducation (G. Compayré- ren itzulpena , J. Chatea u- ren sarrer a eta oharrak). Paris, Vrin, 1992.

Textes sur la loi de nature, la morale et la religion (J.-F. Spitz- en aurkezpe n a , itzulpena eta oharrak). Paris, Vrin, 1990.

Traité du gouverne m e n t civil (D. Mazel- en itzulpena , S. Goyard- Fabre- ren kronologia , sarrer a , bibliografia eta oharrak), Paris, Garnier- Flammarion, 1984.

2. Biografia eta korrespond e n tzia

G. BONNOT. Les relations intellectuelles de Locke avec la France (d’après des docu m e n t s inédits) . Berkeley, University of California Press , 1955.

M.W. CRANSTON: John Locke, a Biography . Oxford, Oxford University Press, 1985.

E.S. DE BEER (argit.): The Corres- pondence of John Locke . Oxford, Clarendon Press, 1979- 1989 (8 bol.).

P. LASLETT & J. GOUGH: The Library of John Locke . Oxford, Oxford University Press, 1965.

U. THIEL: John Locke mit Sebs t z e uigniss e n und Bilddo- kum e n t e n darges t ell t . Reinbek bei Hamburg, Rowohlt Taschen bu ch Verlag, 1990.

J. YOLTON: A Locke Miscellany: Locke Biography and Criticism For All . Bristol: Thoem m e s , 1990.

3. Bibliografiak

J.C. ATTIG: The Works of John Locke: A Comprehensive Bibliography from the Seventeenth Century to the Present . Westport, Conn., Greenwood Press, 1985.

H.O. CHRISTOPHERSEN: A Bi-bliographical Introduction to the Study of John Locke . New York, B. Franklin, 1968.

R. HALL & R. WOOLHOUSE: Eigthy Years of Locke Scholarship: A Bibliographical Guide . Edin- burgh, Edinburgh University Press, 1983.

P. LONG: A Sum m ary Catalogue of the Lovelace Collection of the Papers of John Locke in the Bodleian Library . Oxford, Oxford University Press , 1959.

J.S. YOLTON (biltz.): John Locke: A Descriptive Bibliography . Bristol, Thoem m e s Press , 1996.

4. Iruzkin eta Gida Liburu orokorrak

V. CHAPPELL (argit.): The Cambridge Companion to Locke . Cambridge , Cambridge University Press , 1994.

J.W. YOLTON: A Locke Dictionary . Oxford, Blackwell, 1993.

J.W. YOLTON: The Locke Reader Selections form the Works of John Locke with a General Introduc tion and Com m e n t ary . Cambridge , Cambridge University Press, 1977.

J.S. YOLTON & J.W. YOLTON: John Locke: A Reference Guide . Boston, Mass., D.K. Hall, 1985.

5. Monografia orokorrak

R.I. AARON: John Locke . Oxford, Clarendon Press , 1971.

R. ASHCRAFT (argit.): John Locke: Critical Asses s m e n t s . Lon- dres, Routledge , 1991 (4 bol.).

M. AYERS: Locke: Episte m ology and Ontology . Londres , Routledge , 1993 (2 bol.).

V. CHAPPELL (argit.): Locke . Oxford, Oxford University Press, 1998.

J. DUNN & I. HARRIS: Locke. Cheltenha m, E. Elgar Pub., 1997.

E. GARCIA SANCHEZ: John Locke (1632- 1704) . Madril, Edicio- nes del Orto, 1995.

N. JOLLEY: Locke . Oxford, Oxford University Press, 1999.

J.D. MABBOTT: John Locke . Oxford, Oxford University Press, 1980.

J.L. MACKIE: Proble m s from Locke . Oxford, Clarendon Press, 1976.

W.M. SPELLMAN: John Locke . New York, St. Martin’s Press, 1997.

T.E. WEBB: The Intellectualis m of Locke: An Essay (J. Yolton- en sarrer a berriarekin). New York, B. Fran- klin, 1973.

R.S. WOOLHOUSE: Locke . Brigh- ton, Harves t e r Press, 1983.

J.W. YOLTON: John Locke and the Way of Ideas . Oxford, Oxford University Press, 1956.

J.W. YOLTON: Locke, an Introduc- tion . Oxford, Blackwell, 1985.

6. Entseiuaz eta Lockeren ezagutza re n teoriaz

W. CARROLL: A Disserta tion upon the Tenth Capter of the Fourth Book of Mr. Locke’s ‘Essay Concerning Human Understanding’ (J.W. Yolton- en sarrer a berriarekin). Bristol, Thoem m e s Press, 1990.

V. CHAPPELL (argit.). John Locke: Theory of Knowledge . New York, Garland, 1992.

J.J. DENKINS: Understanding Locke: An Introduc tion to Philo- sophy Through John Locke’s Essay . Edinburgh, Edinburgh University Press , 1983.

F. DUCHESNEAU: L’empirism e de Locke . Le Haye, M. Nijhoff, 1973.

A. GONZALEZ GALLEGO: Lo-cke: empirismo y experiencia . Bar- tzelona, Montesinos, 1984.

P.J. HERRAIZ MARTINEZ: La conciencia en el ‘Ensayo sobre el entendi mie n to humano’ de John Locke: actividad y pasividad . Madril, Universidad Complut ens e- Dpto. de Filosofía I (Doktorego Tesia), 1993.

E.J. LOWE: Routledge Philosophy Guidebook to Locke on Human Understanding . Londres, Routledge, 1995.

T. MELENDO: John Locke: ensayo sobre el entendi mie n to humano . Madril, E.M.E.S.A., 1978.

I.C. TIPTON (argit.): Locke on Human Understanding. Selected Essays , 1977. Gaztelera tu a : Locke y el entendi mien to humano: ensayos escogidos . Mexico, Fondo de Cultura Económica, 1981.

K.-F. WALTER: Der Sachverhalt bei John Locke . Hamburg, Kovac, 1995.

N. WOOD: The Politics of Locke’s Philosophy: A Social Study of «An Essay Concerning Human Understan- ding» . Berkeley, University of Califor- nia Press, 1983.

R.S. WOOLHOUSE: Locke’s Philosophy of Science and Knowledg e: A Consideration of Some Aspec ts of ‘An Essay Concer- ning Human Understanding’ . New York, Barnes & Noble, 1971.

J.W. YOLTON: Locke and the Compass of Human Understanding; a Selective Com m e n t ary on the ‘Essay’. Cambridge , Cambridge University Press , 1970.

7. Locke testuinguru enpiris tan

M. ATHERTON (argit.): The Empiricists: Critical Essays on Locke, Berkeley, and Hume . Lanha m, MD, Rowman & Littlefield Publishers , 1998.

J.F. BENETT: Locke, Berkeley, Hume: Central Them e s . Oxford, Clarendon Press , 1971.

J.D. COLLINS: The British Empiricists: Locke, Berkeley, Hume. Milwaukee , Bruce Pub. Co., 1967.

R.A. MALL: Der operative Begriff des Geistes: Locke, Berkeley, Hume . Freiburg, K. Alber, 1984.

I. MARTINEZ LIEBANA: El proble m a del conocimien to del mundo externo en Descartes , Locke y Berkeley . Madril, Eos, 1996.

D. MORILLO-VELARDE TABERNE: Locke y Hume. El empiris mo: conocimien to y ética . Madril, Mare Nostru m Ediciones Didáctica s , 1992.

H. PANKNIN: Die transzen d e n t ale Bedeu tung der Kraft in der

Erkenntnislehre Lockes und Humes . Frankfurt am Main, P. Lang, 1992.

S. PRIEST: The British Empiricists: Hobbes to Ayer . Londres , Penguin Books, 1990.

J.J. RICHETTI: Philosophical Writing: Locke, Berkeley, Hume . Cambridge , Mass., Harvard Univer- sity Press, 1983.

8. Lockear ikaske t en aldizkaria

The Locke Newslet t er: An Annual Journal of Locke Research .

(Editorea: Roland Hall). Summ er- fields, The Glade, Escrick, York YO4 6JH, Erresu m a Batua.

GIZA ADIMENARIBURUZKO ENTSEIUA

Lau liburutanJ. LOCKE

Aitonen seme ak idatzia

Bizi-arnas a haurdun a r e n sabele a n nola sartzen den eta haurra nola hezurm a mi tz e n den ez dakizun bezala, ez dakizu ere nola dihardu e n gauz a guztien egile den Jainkoak. Koh.11,5.

Quam bellum est velle confiteri potius nescire quod nescias , quam ista effutient e m naus e ar e , atque ipsum sibi displicere. Ziz. De Natur. Deor. I,i.

LONDRES

Eliz. Holt- ek inprimatu a , Thomas Basse t- entza t , George in Fleet Kalean, St. Dunst an Elizaren ondoa n

MDCXC

TOMAS, PEMBROKE ETA MONTGOMERYkoKonde Jaun Ohoragarriari

Cardiffko Herbert Baroia

Jauna:

Zeure begirad a p e a n hazi eta zeure aginduz mundu a n zehar ibiltzera jalgi den Tratatu hau, berezko eskubidez bezala dator berriro zugan a duela zenbait urte agindu zenion babe s a r e n bila. Ez dut nik, ez, inola ere uste liburu baten hasieran jarritako ezein izenek, handien a izanda ere, estal litzake e nik bertan aurki daitezke e n ment s- akatsak. Inprimaturiko gauzek beren balioaren edo irakurlee n gustue n araber a behar dute behin dela zutik iraun behin erori. Baina egia erdiest eko nahi izan daiteke e n gauzarik onen a norbaitek norberari zintzotasu n e z eta inolako aurreiritzirik gabe entzut e a delarik, ez da inor egokiagorik zu neure jaun hori baino, niri mese d e hori eskaintzeko, egiarekin harre m a n hertsian izateko aukera ukan baituzu haren gordeleku ezkutu e n e t a n . Ezagun a zara zu, jauna, gauze n ezagu tz a abstraktu eta orokorren e t a n espekulazio oso aurrera tu e t a r a heldu zarelako ohiko metodo e n irispidetik harago, halata n heldu ere, non zuk Tratatu honet ako ahalegina ri eman d ak o oniritziak eta baiezkoak irakurri gabe gaitzet sia izatetik babe s tuko baitute eta ohiko bidetik kanpo egote a rre n aintzat hartu gabe utziko lirateke e n zenbai t atal nolab ai t balioet siak izatea eragine n baitut e . Berritasu n egozpe n a akusazio izugarria da, gizakien buruaz berau e n ileorde az bezalax e , modar e n araber a erran nahi baita, juzgatz e n duten ek erabiltzen duten a , onarturiko doktrine t a t ik aldentz e n den inork arrazoi ukan dezake e nik inoiz ameti tu gabe . Egia, berriren berri aurkezt e n dene a n , ia inoiz ere ez da bozket az onartze n eta, horrega tik, iritzi berriak susm a g a r ri ak izaten dira beti eta aurkatu ak eskuarki, oraindik ohikoak ez direlako best erik gabe . Baina egia, urrea bezala, ez dago egiatik urruna go, meaz ulotik atera berria delako. Probak eta azterket ak ema n behar diote balioa, eta ez inongo antigu al eko modak; eta publikoki onarturiko molderik ez ukan arren, natura bera bezain zaharra izan daiteke hala ere, edonola ere bene t akot a s u n gutxiagoko a izan gabe . Zuk, jauna, honen adibide garran tzitsu eta sinesgarriak ema n ditzakez u, egien aurkikuntz a handi eta zabalak, gaurd aino —zerbait jakinarazi nahi izan diezun gutxi batzue n tz a t izan ezik— ezezagu n a k izan direnak, eraba t esut alita eduki barik jendaurre a n aurkezt e a ontza t har dezazun e a n . Hauxe ere arrazoirik aski litzateke, best erik ez banu ere, Entseiu hau zuri dedikatz eko. Eta lan honek badu e n e z nolab ai t eko ados t a s u n txikiren batzuk hain araket a berri, zehatz eta irakasgarriz landu dituzun zientzien siste m ak o atal batzuekin, ohore handia litzateke niretza t utziko bazeni t harrokeriaz agertz en zureet a tik oso ezberdin ak ez diren pents a m e n d u e t a r a heldu naizela han eta hem e n . Zuk, neure jaun horrek, zeuk ema n d a k o bultzad az nire lan hau mundu a n agertz e a egoki ikusiz gero, espero duket hau arrazoi bat izatea zuk noizbait aurrera go jotzeko; eta utziko didazu esat e n hori eginaz mundu a ri , irakurtzeko pazientzia badute , beraien itxarobide a egiazki mereziko duen zerbaiten bahia eman e n diezula. Honek, jauna, argi uzten du nolako oparia dagizud a n; gizon txiro batek bere auzo handiki eta abera t s a ri egiten diona bezalako a dela, zeinek ez duen gaizki hartzen hark eskaintze n dion lorez edo frutaz beteriko otzara, nahiz eta bere baratz e a n askoz gehiago eta hobe ak ukan. Baliorik gabeko gauzak ere balioa hartzen dute begirune a , estimu a , eta esker ona adieraz t eko eskaintze n direne a n ; zugan ako sentim e n d u horiek mailarik goren e a n edukitzeko hain arrazoi asko eta

indart su ak eskaini dizkidazu, jauna, non, horiek dauzkan ari nik eskainitakoak horien neurriko baliorik gehitu ahal balio, harrokeriaz esan e n bainuke eta seguru zuk hartu duzun oparirik abera t s e n a egin dizudala. Honetaz bai nago el a ziur: argi ibili behar dudala zugandik hartu dituda n mes e d e e n zerrend a luzea aitortzeko abagu n e ororen bila, mese d e ok beren ez handi eta garran t si t su ak izan arren, are handiago bihurtu baitira euren lagun beti izan dituzten zure prest a s u n , ardura eta onbera t a s u n a g a t ik eta lagund u nahiaga tik. Honi guztiari gainer ako ari pisu eta atse gin handiago a emat e n dion zerbait gehitu nahi izan diozu: ontza t duzu ni zure begiko izatea eta tartetxo bat utzi didazu zure pents a m e n d u onet an , zure adiskidet a s u n e a n esat er a nindoa n. Hau, jauna, zure hitzek eta egintzek halat a n adieraz t e n dute abagu n e a dagoe n guztian, best e batzuei , ni han ez nago el a, mintzo zatzaizkiene a n ere, non ez den harropuzkeria nik edonork dakien a aipatz e a ; aitzitik, gizabide falta litzateke hainbe s t e lekukok egun ero esat e n didat en a ez aitortzea , hots, asko direla zurekiko zordun egiten naute n zure mese d e a k . Esker oneko izaten lagun diezad a t e n nahi dut, zurekiko ditudan erantzukizun handi eta hazkorrez konbe n tzitzen naute n errazt as u n beraz. Honetaz behintza t ziur nago: Adime nari buruz adimen izpirik gabe idatziko nukeela erantzukizun horiekiko sentikortas u n biziena ez banu eta une honet a n dauka d a n aukera galduko banu mundu ar e n aurre a n testigan tz a ema n eta argi uzteko zenba t e r aino izan behar duda n eta naizen.

Neure jaun hori,zure zerbitzari apalen eta esan eko e n a .

JOHN LOCKE.

DORSET COURT, 1689ko maiatz are n 24an

IRAKURLEARENTZAKO ESKUTITZA

Irakurle:

Zeure eskuet a n jartzen dut nire ordu aspertu libree t ako dibertime n d u a izan dena. Zuretz a t ere horrela bada eta liburu hau irakurtze a n nik idazte a n ukan dudan atsegin ar e n erdia zeuga n a t z e n baduzu, gast a turiko diruaz gutxi gogora tuko zara, ni lan honek ekarritako neke ez bezain gutxi nonbait . Ez hartu hau nire lanaren gom e n dio tz a t ; gustura egin dudala diotsud al ako, ez atera ondorio modu a n bukatu a dene a n begikoegi dudala. Belatzaz hegatx a b al e t a n eta txolarre t a n dabilenak ez dauka entre t e nim e n d u txikiago a —ehizaki asko urriagoa bai baina—, best e zerbait handiagot a n ari denak baino. Eta trata tu honen gaiaz, ADIMENAZ, gutxi daki, arimar e n ahalm e nik goren a izanik, best e guztiak baino atsegin handiagoz eta iraunkorra goz erabiltzen dela ez dakien ak. Adimen ak egiari buruz egiten dituen bilaket ak belatz az edo best el a egindako ehizare n antzekoak dira, jazartze a bera delarik atse gin ar e n zati handi bat.

Goga m e n a k ezagutz a r a n t z egiten duen urrat s bakoitzea n aurkikuntz are n bat egiten du, berria ez ezik, une horret ar ako beder e n onen a ere baden a .

Izan ere, adime n a , begia bezala, objektuei buruz begiratu hutsez juzgatuz, deskubritzen duen az pozik aurkitzen da eta ihes egiten dionaga t ik, ezez agu n zaiolako, atseka b e rik sentitu gabe . Horrega tik eskale tz a gainditu eta, eskaturiko iritzieta tik alferkerian bizitzear ekin kontent a t u gabe , bere pents a m e n d u a k egia bilatzeko eta egiari jarraitzeko lanea n ipintzen dituen a , azter tz en duen a aztertu, ez da gera tuko ehiztariaren plazerrik gabe; jazarpe n a r e n une bakoitzea n haren neke ak atsegine n baten saria ukane n du, eta, gauz a handiren bat lortu duela esat erik ez duen e a n ere, arrazoiz pentsa t uko du ez duela denbor a alferrik galdu.

Hau, irakurle, beren pents a m e n d u a k aske utzi eta beraiei jarrai idazten duten e n etret e nim e n d u a duzu; baina zuk ez duzu haien inbidiarik ukan behar entre t e ni m e n d u hori dela eta, zeren antzeko olget arako aukera eskaintz en baitizute zeure pents a m e n d u e k , irakurtze a n zure zeure pents a m e n d u e z baliatu nahi baduzu. Berauei nagokie, zeureak badituzu, baina inoreng a n dik maileguz hartuak badituzu, bost axola zer nolakoak diren, ez baitabiltza egiaren atzetik, ilunago den zerbaite n atzetik baizik; eta best e batek agindurikoa dioen ak edo pents a tz e n duen ak ez du merezi esat e n edo pents a tz e n duen az inor ardurar tz erik. Zeure kabuz juzgatz en baduz u badakit zintzo zabiltzala, eta edozein kritika eginda ere ez dut minik edo irainik jasoko. Zeren, Tratatu honet a n ageri den ororen egiaz erab a t konben tziturik nago el a egia den arren, nik neure burua errakun tz ak egiteko gaitzat dauka t , zeu eduki zaitzaked a n neurrian, eta badakit liburu honek, zuri dagokizunez , zutik badirau edo behera bada tor , ez dela izanen nik beron e t az dudan iritziagatik, zuk zeuk daukazu n a g a t ik baizik. Liburu honet a n gauza berri askorik edo zerikasi handirik aurkitzen ez baduzu, ez niri egotzi horren errua; ez dut idatzi gaia menp er a t z e n

duten e n tz a t eta beren adime n a ondo ezagu tz e n duten e n tz a t , neure informazioarako eta gai hau behar bezainb a t e a n ez zutela ezagu tz e n aitortu izan didat e n neure lagun gutxi batzue n tz a t baizik.

Entseiu honen historiaz zuri gogait eragite a beharrezko balitz, esan e n nizuke bospa s ei lagun neure langelan bildurik ginela gai honet a t ik oso urrun dagoe n arazo batez eztab aid a tz e n eta ez aurrera ez atzera geratu ginela bereh al a alde guztiet a t ik sortzen ziren zailtasun e n g a t ik. Aldi batez lanbro artea n eta noraez e a n murgildurik ginduzkat e n zalantz en konponbider a hurbiltzea lortu gabe ibili ondore n , pents a tz e n hasi nintzen okerreko bidea hartu genu el a eta, halako gauz ak ikertzen jarri aurretik, gure gaitasu n ak aztertu eta gure adime n a zein objektu ikertzeko baden eta ez den gauza ikusi beharra zegoela. Lagunei hau propos a t u niene a n , nire iritziarekin ados agertu ziren bereh al a , eta gure lehen ikerket a hurax e izanen zela erabaki genu e n . Lehena go inoiz pents a m e n d u a n erabili gabeko gai bati buruz presaz eta ongi eho gabe idatziriko zenbai t pents a m e n d u izan ziren diskurtso honet a r ako lehen sarbide a . Eta horrela kasualit at ez hasi zenak lagun ek eskatu t a jarraitu zuen, eta loturarik gabeko atale t a n idatzi zen; tarte luzeet a n albo bater a utzita egon ondoren , berriz hartzen nuen neure aldart e a r e n edo abagu n e e n araber a eta, azken e a n , osasun arazoekin erretiratu t a egon beharrak astia eskaini zidane a n , orain ikusten duzue n orden a n antola tu nuen.

Idazteko era desjarrai honek bi akats ekarri ditu best e ak best e: baliteke el a gutxiegi eta gehiegi esa t e a lan honet a n . Zerbait falta dela aurkitzen baduz u, pozik ikusiko dut idatzi dudan ak nik aurrera go jo nezan gura izatera eram a n zaituela. Gehiegi baderi tzozu, gaiari egotzi behar diozu errua, zeren luma papere a n jartzen hasi nintzen e a n pentsa t u bainue n gai horri buruz esan behar nuen guztia orri bakarre a n sartuko zela, baina aurrera go eta zeres a n gehiago neuka n; aurkikuntz a berriek are aurrera go nindera m a t e n , eta gaia, ezarian, hazi egin zen orain daukan bolum e n e r a heldu arte. Ez dut ukatuko orain duen baino zabalera txikiagora ekar daiteke e nik eta atal batzuk labur daitezke e nik, idazteko erabili den era, tarteka- mart ek a eta eten luzeak eginda , oso egokia baita behin eta berriz gauz a bera esat e n ibiltzeko. Baina, egia den modu a n aitorturik, orain nagiegi edo lanpe tu e gi sentitzen naiz hau laburtzeko.

Badakit zein gutxi zaintzen dudan neure izen ona, liburu hau burutsu e n a k —eta irakurle jatorren ak beti— atseka b e t z eko moduko akats ekin ateraz . Baina nagikeria edozein aitzakiaz kontent a tz e n dela dakienak barkatuko dit neure a ri gailentze n utzi badiot , kontra ez egiteko arrazoi on bat dauka d al a uste duda n honet a n . Ez dut, beraz, neure defents a n hem e n azalduko ezen, nozio berak alderdi diferent e ak dituen ez , komenigarri izan daiteke el a diskurtso berare n atal ezberdin ak frogatu edo argitzeko nozio bat bera erabiltzea eta horrelax e gerta tu dela diskurtso honen atal askota n . Baina, hau albo bater a utzita, ez dut eragoz p e nik garbi aitortzeko batzue t a n luze ekin diodala argu m e n t u berari eta era diferent e e t a n adierazi dudala oso asmo ezberdin ar ekin. Nik Entseiu hau ez dut argitara tz e n pents a m e n d u z luzeak eta atzem a t e z azkarrak diren gizakien informaziorako. Ezagutz ar e n maisu horien aurre a n ni ikasle sentitzen naiz eta, beraz, aldez aurretik abisatz e n diet ez espero izateko ezer hem e n dik, guztia neure pentsa m e n d u lakarren lanket a tik atera t ako a denez , neure neurriko gizakientz a t baita egokia. Hauek agian ontzat joko dute nik neke a hartu izana, egia batzuk, batez ere gizarte a n erroturiko zenbait aurreiritzik edo ideien euren abstraktu t a s u n a k zail bihur ditzaket e n a k , molde argi eta ulerterraz e a n aurkezt eko. Objektu batzuk alde bater a eta best er a buelta tu eta ikusi behar dira; nozioa berria dene a n , eta aitortzen dut hauet ako batzuk niretza t badirela, edo bide arrunt e tik aldentz e n dene a n , best e batzuei gerta tuko zaien modu a n, nozio horren ikuspe gi sinple bat ez da aski izanen guztien adimen e a n onartua izatea lortzeko eta inpresio argi eta iraunkorrez bertan finkatzeko. Gutxi dira, nire ustez, euren edo best e e n esperien tzian ikusi ez duten ak era batera propos a t u rik oso iluna zen nozioa, best e era batera adierazita argi eta ulergarri gerta tz e n dela, nahiz eta gero goga m e n a k alde txikia idoro esaldi horien artea n , eta ulertu ezinik geratu zergatik egin zaion zailago bata atze m a t e a , best e a baino. Baina gauzek ez dute eragin bera gizaki bakoitzare n irudime n e a n . Gizakiok adimen e t a n ez gara aho- sabaie t a n baino berdinago ak, eta pents a m e n d u bat era berea n

aurkeztu t a denei era bere a n gust a tuko zaiela uste duen ak espero dezake , halab er , jaki beraz gizaki ezberdinak era berea n gustura uztea; janaria berber a izan daiteke eta elikagai a ona eta, hala ere, gozagarria denek onartu ez; eta best e era bater a prest a t u beharko da, batzek, are gorpuzkera sendoko ek, onartz e a nahi bada . Eta egia da ezen, lan hau argitara nezan aholkatu zidaten ek , aipaturiko arrazoiag a t ik, dagoe n dagoe n e a n argitara tz eko aholkatu zidat ela; eta aurrera egite a erabaki duda n ez gero, irakurtzeko nekea har dezan guztiak ulertu ahal izatea nahi nuke. Gutxi gusta tz e n zait inprimaturik irtete a eta, polito- polito sines t ar azi ez balidat e Entseiu hau best e e n t z a t ere baliagarri izan zitekeela , nerone n tz a t izan den modur a, lehen e n g o t a n idaztera bultzatu nindute n zenbait lagun e n irakurrket a r a muga t u nukee n . Nire lan hau inprimaturik agertz e ak, beraz, best e e n t z a t ahalik eta baliagarrien a izatea duen ez xede, uste dut beharrezko dela esan behar duda n a ahal duda nik ulerterraz e n aurkezt e a , mota orotako irakurleak aditzeko modu a n . Eta askoz nahiago izan dut espekulaziora ohituriko eta adime n zorrotzeko jende a atal batzue t a n gogaikarria dela- eta kexatz e a , espekulazio abstraktu e t a r a ohitu gabeko ek edo aurre tik nozio ezberdinak tinko dituzten ek oker aditzea edo zer esan nahi dudan ez ulertzea baino.

Agian harropuzkeria eta ozarkeria handitza t joko da gure aro jakitun honi irakatsi nahi izatea , zeren horixe egiten dudala emat e n baitu Entseiu hau best e batzue n tz a t baliagarri izateko asmo ar ekin argitara tz e n dudala diodan e a n . Baina eurak idatzitakoa , apalta su n faltsuz, baliagarrit a su n gabekotz a t gaitzes t e n duten ei buruz askat as u n e z hitz egiten uzten bazait, esan e n dut harropuzkeria eta ozarkeria handiago a deritzod al a hau ez den best e xede batekin liburu bat argitara tz e a ri ; izan ere, publikoari zor dion erresp e t u a n akats handia dauka, liburua horrela argitara t uz , eurentz a t eta best e e n t z a t baliogab ek otz a t aurkezturiko liburu hori best e ek irakurtze a espero duen ak; eta Tratatu honet a n best e ezer onargarririk ez balego ere, ez nuke amorerik ema n e n horret ar ako ahalegin e a n , eta nire asmo on horrek nonbai t ere dese nkus a t u beharko luke egindako lanaren baliorik eza. Horrex ek babes t e n nau nagusiki kritikaren beldurre tik, zeini ni baino idazle hobe ek baino urruna go t ik ihes egiteko espera n tz a rik ez daukad a n . Gizakien printzipioak, nozioak eta gustuak hain dira ezberdinak, non nekez aurki daiteke e n gizaki guztiek gustuko zein desgus t uko duten libururik. Aitortzen dut gure aro hau ez dela ezjakinen a eta, beraz, ez eta konten t a e r r az e n a ere. Nire lan hau denei gusta tz eko zortea ez edukita ere, inork ez luke nirekin haserre t u behar. Argi diotse t nire irakurle guztiei, dozen a erdi kendut a , Tratatu hau hasieran ez zela beraien tz a t , eta, horrega tik, ez direla kopuru horren barrua n egoteko arduraz ibili behar. Baina norbait ek egoki baderi tzo haserre tz e a ri eta nire lanaz txakurren ak esa t e a ri , lasai egin dezake hori, zeren nik neuk aurkituko dut horrelako autu- mautu e t a n aritzea baino denbor a emat eko modu hoberik. Beti ukane n dut, erarik apalen e a n bada ere, egia eta baliagarri t as u n a bilatu izanare n poztasu n a . Ez dauka gu aldi honet a n obra- maisu barik gure errepublika, eta horiek zientzien aurreraku n tz a n jarrita dituzten proiektuek monu m e n t u iraunkorrak utziko dituzte ondore n go e n miresp e n e r a ko. Baina edonork ezin dezake Boyle bat edo Syden h a m bat izatea espero. Eta Huygenius handia eta pareg a b e k o Newton jauna bezalako maisuak eta ezpal bereko best e batzuk sortu dituen mend e bate a n , handina hirik nahikoa da menp eko langile modu a n ingurua zaborreriaz garbi uzten eta ezagutz a r ako bidea n traba egiten duten obra hond akinak kentzen lan egite a. Aipatu ezagu tz a , berriz, asko aurrera t u a g o zegoke e n mundu a n , baldin gizaki argi eta langileek zientziet an sarturiko eta arte mailara jasotako termino langab e , artifizial edo ulertezinen erabilera eskolatu baina azalekoa n oztopo handiegi ak aurkitu ez balituzte. Izan ere, erabilera hau hain izan da kaltegarria, non filosofia, gauze n egiazko ezagu tz a baino ez den arren, hezkuntz a d u n jende ar ekin eta gizabidezko solasaldie t a n erabiltzeko dese gokitza t egon den. Esamold e lanbrotsu eta esan a hi gabe ak eta hizkuntz abusu ak hain luzaro hartu dira zientziet ako misteriotza t , eta hitz zail eta gaizki aplikatuek, esan a hi gutxiko edo gabeko ek, hain eskubide handia ukan dute gizakiek, inoren aginduz, jakintza sakontz a t eta goi espekulaziotza t har ditzat en , non ez den erraz izanen horiek darabiltza t e n ei edo entzut e n dituzten ei termino horiek ezjakintas u n a r e n estalki eta egiazko ezagutz a r ako behaztopo baino ez direla sinest ar az t e a . Harropuzkeriare n eta ezjakitear e n santu t e gi a n brast a sartze a , nik uste, giza adime n ari eskainitako

zerbitzua izanen da, oso gutxi diren arren uste izan dezaket e n a k hitz horiek erabiliz beren burua edo best e ak engain a tz e n dituztela, edo beraiek dabiltzan sektako hitzek aztertu eta zuzend u beharreko akats ak dituztela, halako mailan eduki ere, non uste dudan barkatuko zaidala Hirugarren Liburuan puntu honi buruz hain luze aritzea, nire asmo a ez baita izan haux e argi uzten ahalegintz e a best erik, alegia, ez gaitza oso errotu t a egote a ez modar e n gailent as u n a ezin direla zurigarri izan beren hitzen esan a hi ar e n ardurarik hartzen ez duten e n tz a t eta beren adierazp e n e n esan gur a r e n araket a jasat eko prest ez daud e n e n tz a t .

Norbaitzuek esan didat e Tratatu honen laburpe n tx o bat, 1688 a n inprimatu a , irakurri gabe gaitze t si zutela, sortzetiko ideiak ukatzen zituela eta, best e ondorio hau ere arrap al a d a n atera zutelarik, alegia, Tratatu a n sortze tiko ideiak onartze n ez baziren, espirituen noziorik edo beraien existen tziare n froga modurik ere ez zela onartuko. Norbaitek Tratatu hau irakurtzen hast er ako a n oztopo hori aurkitzen badu, osorik irakur lezan nahi nuke eta orduan konben tzituko dela espero dut oinarri faltsuak kentze a egiaren kaltet an barik mes e d e t a n doala, egiari ez baitzaio arrakala handiagorik egiten inoiz, ez eta arrisku handiago t a n jartzen ere, faltsut a s u n a z naha s t e n eta berone n gaine a n eraikitzen dene a n baino.

Bigarren argitarap e n e a n jarraian datorren a gehitu nuen.

Ez lidake barkatuko liburu- saltzaileak argitarap e n berri honet az ezer esan e n ez banu, bigarren hau lehen e n g o a baino zehatz a go a izanik, hem e n aurrekoar e n huts ugariak zuzend uko direla agindu baitu. Jakinarazi nahi luke, halaber , kapitulu oso bat berria duela, Identit at e a ri buruzkoa, eta gehikuntz a eta zuzenket a asko best e atal batzue t a n . Azken hauet a n —irakurleari jakinarazi behar diot— ez da gai berririk sartzen, gehien ak edo esand ak o ar e n berres p e n a edo azalpen ak baitira aurreko a n inprimatu ar e n zentzu a inork oker uler ez dezan , aurreko argitarap e n a r e kiko nik izandako inolako iritzi aldake t a rik inplikatzen ez dutelarik.

Salbues p e n bat egin behar dut, hala ere: II. Liburuko XXI. kapituluan egin dituda n aldaket ak.

Han askat a s u n a ri eta nahim e n a ri buruz idatzi nuen ak ahalik berrikusp e n zehatz e n a merezi zuela pents a t u nuen, gai hauek munduko jende ikasi guztia kezkatu baitute aro guztiet a n , galder a , auzi eta zailtasun asko plant e a tz e r a eram a n e z , etikan eta teologian, gizakiei argi edukitze a hainbe s t e interes a tz e n zaien jakintza arloet an , ezbai ugari sortarazi dituzten ak . Giza goga m e n a r e n funtziona m e n d u a zehatz a go arakatu eta beron e n eragile diren zergatien eta ikuspe gie n azterket a hertsiago a egin ondoren , nahime n a ri nahitako ekintzet a n azken erabakim e n a emat e n dionari buruz lehen a g o nuen pentsa e r a aldatz eko arrazoiak aurkitu ditut. Aldaket a horren berri ema n nahi diot mundu ari , lehen zuzen zela neritzon a publikatz eko izan nuen askat as u n eta prest a s u n beraz, zeren, interes handiago a baitauk a t , ene ikusiz, neure iritziari uko egin eta bertan beher a uzteko, inoren a aurkatz en jarduteko baino, egia nireare n kontra ageri dene a n . Zeren egia baita bilatzen duda n gauz a bakarra , eta egia beti izanen da niretza t ongi etorria, datorrela datorren e a n eta datorrela datorren aldetik.

Baina, errakuntz a r e n baten frogarik izanez gero, eduki nezake e n edozein iritziri uko egiteko edo idatzi dudan edozer atzera bota tz eko prest nago e n arren, esan behar dut, hala ere, nire liburuar e n atalen baten kontra argitara tu t a ikusi ditudan kritiketan ez dudala argitasu nik neure g a n a t z ek o aukerarik ukan eta beron e n kontra argudia tu den ezerta n ere ez dudala aurkitu auzitan jarritako ezein puntu t a n neure ikuspegia aldatz eko arrazoirik. Dela eskuart e a n darabildan gaiak azaleko irakurleek, edo behintza t aurreiritzidun ek, ema n nahi dizkioten baino gogoet a eta arret a sakona go ak behar dituelako maiz, dela nire adieraz p e n e n ilunak lainozta turik uzten duelako, dela best e ek nozio horiek atze m a t e n , nik beroriek plant e a tz eko dauka d a n eraga t ik, zail dutelako, kontua da esan nahi dudan a oker ulertzen zaidala maiz eta ez dudala beti zuzen interpre t a t u a izateko zorterik.

Honen azken adibide bat, best erik ez aipatz e a rr e n , Discourse Concerning the Nature of Man obrare n autore argiak ema n dit. Izan ere, beron e n adieraz p e n e n gizabide ak eta berone n orden ari

dagokion xalotasu n a k galarazi egiten dit pentsa tz e a autore honek bere hitzaurre a jarraian datorren a iradokiz ixten duela, alegia, nik II. Liburuko XVII. kapituluan gizakiek beren ekintzak zuzentz eko dituzten hiru arauak azaltzea n bertu t e a bizio eta bizioa bertu t e bihurtzen dudala- edo, nik esan nahi dudan a gaizki ulertu ez badu; eta hau ezin zukeen egin, baldin kontua n ukan balu zein argum e n t u ri buruz ari nintzen ordua n, eta zein zen kapitulu horren xede nagusia, laugarre n atale a n eta hurren go e t a n garbi asko agertz e n dena . Zeren ni han ez nenbilen arau moralak ezartzen, baizik ideia moralen jatorria eta izaera azaltzen eta erlazio moralet a n gizakiek erabiltzen dituzten arau ak zerrend a tz e n , arau egiazkoak zein faltsuak izan; eta honi jarrai bertut e a eta bizioa nonahi zeri deritzan azaltzen dut, honek ez duelarik «gauz e n natura aldatz en », gizakiek eskuarki beren egintzak, eurak bizi diren lekuan eta kide diren sektan egintzoi buruz dago e n balioesp e n a r e n eta usadioare n araber a juzgatz e n eta izenda tz e n dituzten arren.

Nik esan d ako a z (I. Lib, II. kap. 18. at. eta II. Lib. XVIII. kap., 13, 14, 15 eta 20. at.) hausn ark e t a egiteko lana hartu izan balu, jakin zukeen nik ongiare n eta gaizkiaren izaera betiereko eta aldaezinari buruz uste dudan a , baita zeri deitzen diodan bertu t e a eta zeri bizioa ere. Eta ohartu bazen aipatz en duen leku horret a n nik egita t ezko arazo modu a n best e ek bertut e a eta bizioa zeri deitzen dioten jakinarazi best erik ez dudala egiten, ez zukeen hartu kritika handirik egiteko puntutz a t . Izan ere, nik uste dut ez nagoel a guztiz oker diodan e a n erlazio moralen oinarri edo neurritza t mundu a n erabiltzen diren araue t ako bat gizarte ezberdine t a n zenbait mota t ako ekintzek duten balioesp e n edo erreput azio ezberdin a dela, berone n arab er a deitzen diotelarik bertut e edo bizio. Eta Lowde jaunak bere Old English Dictionary -ri emat e n dion autorit at e a nolana hikoa izanik ere, ausar tuko naiz esa t er a hiztegi horrek (liburu horret ar a jo behar banu) ez diola inon ere esat e n ekintza bera ez dagoel a toki bate a n bertut e tz a t , hala deitzen diotelarik, best e bate a n , errepu t azioa galdu duelako, biziotzat jotzen eta hala deitzen dioten bitarte a n . Gizakiek ekintzei bertut e edo bizio izena erreput azioar e n arau honen araber a emat e n diotela kontura tz e a izan da nik egin dudan guztia edo lepora dakidake e n guztia, bertut e a bizio edo bizioa bertut e bihurtze a ri dagokionez . Baina gizon onak, bere bokazioari dagokion modur a, ongi egiten du puntu horiet an argi ibiltzea, eta apart e eta euren baitan hartut a arraroak eta susm a g a r ri ak diruditen adieraz p e n e n aurre a n alarm a piztea.

Bere profesioan onargarri den ardura horixe kontuan hartut a bakarrik barkatz en diot autore horri nire hitzak (XXVIII. kap., 11. at.) aipatz en dituen modu a n aipatz e a: «doktore inspiratu ek ere ez dute izan eragoz p e nik euren aholkuet a n errepu t azio komun er a jotzeko»: «Maitagarri dena , izen oneko dena, bertut erik bada, goresp e nik bada », etab. (Fil.4,8) «albo bater a utzita aurretik datorren a eta horren sarbide dena: «eta horrega tik ongi zaindu dira, ohiturak usteldu e n zeude n e a n ere, bertut e eta bizioaren arau izan behar duen lege naturalare n mugak, halat a n non...». Hitz horiet a tik eta ataleko gainerako e t a t ik, argi agertz en da San Pauloren pasar t e haren aipam e n a ez nuela nik ekarri gizakiek bertu t e a eta bizioa deitzen dioten ar e n arau orokorra munduko gizarte partikular bakoitzare n barruan ekintzak duen errepu t azioa eta bertako usadioa direla frogatz eko, baizik ikusaraz t eko , horrela balitz ere, nik han eman d a ko arrazoien g a t ik, gizakiek izena jartzeko eran ez lirateke el a gehiegi aldend uko lege natural e tik, berau delarik beren ekintzak onak ala txarrak diren juzgatz eko eta horren arab er a bertu t e ala bizio izenda tz eko duten arau finko eta aldagai tz a . Lowde jaunak hau aintzat hartu izan balu, ez zukee n bere xederako abant ailarik atera pasart e hau nik erabili ez nuen zentzu a n aipatz e tik, eta gehitzen duen azalpen a aurrez tu zukeela uste dut, ez baitzen beharrozkoe gia . Baina espero dut bigarren edizio honek konform e utziko duela aipatu puntu ari buruz eta uste dut oraingo honet a n gaia, errezelorako motiborik ez zegoela hari adieraz t eko modu a n idatzita dago el a .

Nahiz eta beharturik nago e n hark bere hitzaurre a r e n amaiera n nik bertu t e az eta bizioaz esan d ako a ri buruz adieraz t e n dituen beldurre t a t ik urruntz er a , berak uste baino ados a go gatoz biok «inskribake t a naturala eta sortze tiko nozioak» jorratzen dituen haren hirugarre n kapituluari

dagokionez (78 or.). Ez diot ukatuko bere buruare n tz a t galdatz e n duen auzia nahi duen modu a n plant e a tz eko pribilegioa, batez ere nik esan d ako a r e n kontrako ezer sartu gabe plant e a t z e n duen e a n . Zeren hark dioen ar e n arab er a «sortze tiko nozioak baldintzazko gauzak dira, aldi berea n gerta tz e n diren best e zirkunst a n tzia batzue n menp e daud e n a k arimak agert ar az ditzan» eta, horrega tik, «nozio sortze tiko, inprimatu , grab a tu e n » alde dioen a (zeren sortze tiko ideiei buruz ezer ez baitio) haux e best erik ez da: arimak lehen e n g o t a t ik edo gizakia jaiotzen dene tik ezagu tz e n ez dituen proposizioak direla, baina, «kanpoko sentime n e n urgazp e n e z eta aldez aurreko nolab ai t eko lanket ar e n laguntz az », haien egia ziurtasun e z ezagut daiteke el a geroago ; eta hau ez da nik neure Lehen e n go Liburuan esan dudan a best erik. Izan ere, «arimak nozio horiek agert ar az t eko » ekintzaz, arima haiek ezagutz e n hast e a best erik ez duela ulertzen supos a tz e n dut, edo best ela «arimak nozioak agert ar az t e a » esakun e eraba t ulertezina litzaidake , eta onen e a n ere oso desegokia, desbider a t u egiten gaituel ako nozio hauek «arimak agert ar azi» aurretik goga m e n e a n daud ela pents ar aziz, egia, ordea , izan alderan tzizkoa dene a n: haiek ezagut u aurre tik ez dago ezer goga m e n e a n , haiek ezagu tz eko gaitasu n a best erik, autore argi honek «arimak nozio horiek agert ar az t eko » beharrezkotz a t jotzen duen «aldi bere a n zirkuns t a n tzia horiek gerta tz e ak » noziook ezagu tz er a emat e n dizkigun e a n .

Honelax e adieraz t e n duela hau aurkitzen dut 52. orrialde a n: «Nozio natural hauek ez dira inprimatz e n ariman, berez agertuz (haur eta ergelen g a n ere) kanpoko sentim e n e n urgazp e nik gabe edo aldez aurreko nolab ai t eko lanket ar e n laguntz arik gabe ». Heme n berez agertz e n direla dio, 78. orrialdea n arimak agert ar az t e n dituela dioen bitarte a n . «Arimak sortze tiko nozioak agert ar az t e a » edo «berez agertz e a » zer den, eta nozioak ager daiteze n behar diren «aldez aurreko lanket a eta zirkunst a n tzia horiek» zer diren bere buruari eta best e e i azaldu ondore n, ikusiko du, nik uste, ezen, berak «nozioak agertz e a » deitzen dionari nik esa m old e arrunt a goz «ezagu tz e a » deitzea salbu, alde txikia dagoel a puntu honi buruz gu bion artea n; hartar a , badut arrazoirik uste izateko nitaz gizabidez mintzatz eko aukera izateko baino ez duela aipatz e n nire izena bere liburuan; eta esker onez aitortu behar dut aipatz en naue n guztian egin duela hori, best e idazle batzuek bezala ni merezi ez duda n tituluz ohora tu nauelarik.

Hain dira asko honen adibide ak, non bidezko deritzod a n neure irakurleen tz a t eta neure tz a t bitarik bat konkluditze ari: edo nire liburua argi idatzita dagoel a, irakurtzeko lana hartzen duen orok irakurket a n behar lukeen arret az eta aurreiritzieta t ik askat as u n a z aztertze n duten guztiek zuzen ulertzeko modu a n, edo best ela hain ilun idatzi dudala, non alferreko den zuzenket ak egiten saiatze a .

Horietako bata zein best e a izanik ere egia, neure a best e inoren arazoa ez da, eta, horrega t ik, ez diot gogait eraginen irakurleari nire liburuar e n hango eta hem e n go zatiei jarritako objekzio ezberdin ei eran tzut eko zer esan daiteke e n azalduz, zeren konben tziturik bainago horiek egiazkoak ala faltsuak ote diren arduraz ibiltzeko bezain garran tzitsu ak direla uste duen ak ikusi ahal izanen duela esan d ako a ez dago el a ongi oinarriturik edo ez dela nire doktrinare n kontrakoa, ni eta nire aurkaria norberak esand ak o a elkarri ongi ulertaraz t e r a helduz gero.

Baldin best e autore batzuek, beren pentsa m e n d u baliotsue t a riko bat bera ere gal ez dadin arduraz , nire Entseiuari buruz gaitzesp e n a k argitara tu badituz t e, entseiua dela ez onartz eko ohore a egin diotelarik, publikoari uzten diot hain luma kritikoekiko duten loturare n balioesp e n a , eta ni ez naiz ibiliko neure irakurlei denbora alferrik galaraz t e n neure a alferrik edo makurki erabiliz, norbait ek nik idatzitakoar e n hain errefusa p e n lasterre a n hartzen duen atsegin a edo best e batzuei ema n diezaieke e n a gutxitzeko lanea n .

Nire Entseiuaren laugarre n argitarap e n a prest a tz e r a zihoaze n liburu- saltzaileek jakinarazi zidaten aukera nuela, aztia izanez gero, egoki ikusten nituen gehikuntz ak edo zuzenket ak egiteko. Honi buruz uste dut komeni dela irakurlea ohart ar az t e a , neure lanea n zehar han hem e nk a egin dituda n hainbat zuzenket ez apart e , aldake t a bat dagoel a hem e n aipatu behar- beharreko a , liburu

guztian zehar agertz en delako eta berau ongi ulertzea garran tzitsu a delako. Honi buruz esan nuen a jarraian datorren a izan zen.

Ideia argi eta bereiziak jende ak ahota n arrunki eta usu darabiltzan terminoak dira, baina badut arrazoirik pents a tz eko beraie t az baliatzen den orok ez dituela zehazki ulertzen. Eta baliteke han hem e nk a banak a batzuek baino ez hartze a termino horiek aztertz eko lana, berak eta best e ek termino horiez zehazki zer esan nahi duten jakiteko. Horrega t ik tokirik gehien e t a n argi eta bereiziak hitzen ordez nahiago izan dut zehatzak edo zehaz tua k erabili, pents a tz e n dudan a jende ari hobeto ulertaraz t eko termino egokiago modu a n. Termino horien bidez goga m e n e a n daukad a n objektu a esan nahi dut eta, beraz, zehaztu a , hau da, bertan ikusten eta haut e m a t e n den bezalakox e a . Ideia bati, nire ustez, egokiro dei dakioke ideia zehatz a edo zehaztu a , goga m e n e a n aldioro objektiboki dago e n bezalax e izen edo soinu artukula tu bati lotzen zaione a n eta aldaket a rik gabe zehaztu a dene a n , izen horrek goga m e n e k o objektu edo ideia zehaztu berber ar e n zeinu iraunkor izan behar duelarik.

Hau doitasun handiagoz azaltzeko esan behar dut zehatz hitzaz, ideia bakun ari aplikatzen zaione a n , zera adierazi nahi dudala, alegia, goga m e n a k ideia bertan dago el a esat e n dene a n bistan duen edo bere baitan haute m a t e n duen agerp e n bakun a; zehaz tu hitzaz, aldiz, ideia konplexu ari aplikatzen zaione a n , best e hau esan nahi dut, alegia, ideia hori goga m e n e a n prese n t e dagoe n e a n edo norbaitek izena emat e a n prese n t e egon behar lukeen e a n , hark bistan dituen proportzio eta egoer a bere a n bilduriko ideia bakun e n edo ez hain konplexu e n kopuru zehatz batek osaturiko ideia konplexu a. Present e egon behar lukeela diot, ez dutelako denek, eta agian batek ere ez, beren hizkuntz a halat an zaintzen, non ez duten hitzik erabiltzen, harik eta ideia doi zehaztu a r e n zeinu egitea erabaki duten hitz hori goga m e n e a n ikusi arte. Hau ez zaintzeak iluntasu n eta naha s m e n d u handia sortzen du gizakien pents a m e n d u eta diskurtsoe t a n .

Badakit ezein hizkuntza t a n ere ez dago el a gizakien diskurtso eta arrazoina m e n d u e t a n sartzen diren hainbes t e ideia ezberdini erantzut eko adina hitz. Baina honek ez du eragozt e n norbait ek terminoren bat erabiltzen duen e a n bere goga m e n e a n ideia zehaztu a edukitze a , ideia honen zeinu egiten duen a eta diskurtso berea n zehar beti beroni lotuta erabiliko duen a . Eta hau egiten ez badu edo egin ezin badu, alferrik eduki nahi izanen ditu ideia argi eta bereiziak; argi dago berare n ak ez direla. Eta, beraz, zehazt a p e n doi hori ez duten terminoak erabiltzen diren guztian ezin daiteke iluntasu n a eta nahas m e n d u a best erik espero.

Horrexet a n oinarriturik pentsa t u izan dut ideia zehaztu ak termino a erabiltzeak errakuntz a r ako arrisku gutxiago duela, ideia argi eta bereiziak erabiltze ak baino; eta gizakiek arrazoitzen , ikertzen eta argudia tz e n duten guztiaren ideia zehaz tu ak erdiest e n dituzten e a n , bukaturik ikusiko dute euren zalantze n eta eztab aid e n zati handi bat, gizateria naha s t e n duten auzi eta eztab aid a gehien ak hitzen erabilera zalantza g ar ri eta ziurtasunik gabeko ar e n ondorio baitira edo, gauza bera dena, hitz horiek ordezkatz e n dituzten ideia zehaz ga b e e n a . Termino horiek honex e t a r ak o aukera t u ditut: Lehenik, goga m e n a k objektu ar e n zeinu izateko erabiltzen duen soinutik bereizita ararte g a b e haute m a t e n duen eta aurrea n dauka n objektu oro adieraz t eko. Bigarrenik, aditzera emat eko horrela zehazturiko ideia hori, hau da, goga m e n a k bere baitan daukan eta ezagutz e n eta bertan ikusten duen ideia hori, aldake t a rik gabe izen horrixe loturik dagoel a eta izen hori ideia zehatz horrixe loturik. Gizakiek beren ikerket a eta diskurtsoe t a n horrelako ideia zehaztu ak edukiz gero, beren ikerket ak eta diskurtso ak noraino heda tz e n diren ikusiko lukete eta best e ekin dituzten eztab aid a eta auzi- mauzi gehien ak ekidinen lituzket e .

Honez gain, liburu- saltzaileak beharrezko ikusiz gero, irakurlea ohart araziko nuke bi kapitulu zeharo berri gehitzen direla, bata Ideien Elkarlotzeaz eta best e a Irrikitasunaz . Berak hartu du eranske t a hauek eta inoiz inprimatu gabeko best e batzuk inprimatz eko ardura , Entseiu honen bigarren inprimak e t a n egin zen modu a n eta xede beraz. Seigarre n argitarap e n e a n oso gutxi gehitu edo aldatu da, Berriren berri sarturikoare n zatirik handien a Bigarren Liburuar e n hogeit a

batgarre n kapituluan dago eta, baten batek merezi duela pents a t uz gero, lehen e n go argitarap e n e a n orri bazterre a n idatz lezake lan handirik gabe.

SARRERA1. Adimen a denez gizakia best e izaki sentime n d u n guztien gainetik jartzen duen a eta

haiekiko gailent as u n a eta domeinu a emat e n diona, adime n ar e n gaia, gorent a s u n horren g a t ik, ahalegin lantsuz ikertze a merezi duen e t ak o a da. Adimen ak, begiak bezala, best e gauza guztiak ikusaraz t e n eta haut e m a n a r a z t e n dizkigun e a n , ez da bere buruaz ohartz en , eta antze eta ahalegin handiak behar ditu gizakiak adime n a , distan tziara jarriz, adime n ar e n objektu izatea lortzeko. Baina ikerket a horren bidea n daud e n zailtasun ak handien ak izanik ere, eta dena dela geure buruarekiko hain ilunbe handian gauzkan a , ziur nago araket a horrek gure goga m e n e a n barreia dezake e n argitasu n a , gure adime n ari buruz erdiets dezake g u n ezagutz a guztia, oso atse gin a izatez gain, oso baliagarria ere izanen dugula best e gauz a batzue n bilaket a n ari garen e a n gure pents a m e n d u a k bide zuzen e tik gidatzeko.

2. Nire helburua giza ez a g u t z a r e n jatorria, ziurtasun a eta heda d ur a ikertze a delarik, eta horrekin bater a baita fede, aburu eta baiesp e n a r e n oinarriak eta mailak ere, oraingo lan honet a n ez naiz sartuko goga m e n a r e n araket a fisikoa egiten edo haren esentzia zertan datzan aztertz en; ez naiz ariko gure adime n e a n organo e n bidezko sentipe n ak nahiz ideiak edukitzera gure espirituar e n zer nolako higidurez edo gure gorputz are n zein aldaket ez heltzen garen arakatz e n , ez eta ideia horien, batzue n edo guztien, eraket a materiare n menp e dagoe n ala ez ikusten . Espekulazio hauek, bitxiak eta jakingarriak izan arren, albo bater a utziko ditut hem e n , nire oraingo xedetik kanpo daud e eta. Nik orain duda n helbururako nahikoa izanen da gizakiak dituen ezagu tz eko ahalm e n ezberdinak aztertz e a , giza goga m e n a r i aurkezt e n zaizkion objektu ezberdin e t a n erabiltzen ditugun heine a n . Eta hem e n egindako pentsa m e n d u e t a n denbora ez dudala guztiz alferrik galdu pentsa t uko dut, baldin, era argi eta historikoan aztertuz, gure adimen a dauzkagu n gauze n nozio horiek erdiest er a nola heltzen den azaltzerik eta, gure ezagutz a r e n ziurtasun a r e n neurriak markatu ondore n, gizakien artea n aurkitzen ditugun persua sio anitz, ezberdin eta eraba t kontra e s a n korr ak, baina era batera edo best er a ziurtasu n osoz baiet siak, esplikatzerik badut. Persua sio horiek, izan ere, hain konfiantz a handiz dira baiezt a tu ak , non gizateriak dituen aburuei begira tu, beraien artea n dagoe n aurkakot as u n a ri errep ar a t u eta aldi berea n nolako sentim e n d u gartsu az beren g a n a t z e n eta nolako indar eta suaz defend a t z e n dituzten ikusten duen ak bitako bat susm atz eko arrazoirik aski ukane n duen, hau da, edo ez dagoel a inon egiarik edo gizateriak ez duela egiaren ezagutz a ziurrera heltzeko modurik.

3. Benet a n merezi du, beraz, aburuar e n eta ezagu tz ar e n arteko mugak bilatzeari eta, ezagu tz a ziurrik ez dauka gu n gauze t a n , zer nolako arauz baliatu behar dugun ikertzeari ekiteak, geure baiesp e n a erregula tz eko eta geure persua sioa ri neurria bilatzeko. Horret ar ako, metodo haux e erabiliko dut.

Lehenik, gizakiak bere goga m e n e a n , bertan dauzkala ohartuz, haut e m a t e n dituen ideia, nozio edo nahi duzun modur a deritzen horien jatorria zein den eta adime n ak nola berega n a t z e n dituen aztertuko dut.

Bigarrenik, saiatuko naiz azaltzen zer nolako ezagutz a erdies t e n duen adimen a k ideia horien bidez, eta nolakoa den ezagutz a horren ziurtasun a , nabari ta su n a eta heda d ur a .

Hirugarre nik, fede a edo aburu a deritzan horren izaera eta oinarriak ikertzeari ekinen diot; hitz horiez zera esan nahi dut, proposizio baten egiaz ziurtasunik eduki gabe , proposizio horri egiazko modu a n emat e n diogun baiesp e n a . Eta atal honet a n baiesp e n a r e n arrazoiak eta mailak aztertzeko aukera ukane n dugu.

4. Gure ulerm e n ar e n hedad ura ezagut z e k o baliagarria.

Baldin, adime n ar e n izaerari buruzko ikerket a honen bidez deskubritu ahal badut adimen a r e n ahalak zein diren eta noraino iristen diren, zeri eta zein mailata n erantzut eko gai diren eta zein mailata tik gora huts egiten digut en , uste dut azterket a honek balioko digula gure ulerm e n a gainditzen duten gauze t a n kontuza go ibiltzeko, geure adime n ar e n ahalare n muturrera heltzea n

harago joan gabe geratz eko eta, aztertu ondore n , gure gaitasun e z haraindi ikusten ditugun gaiei buruz ezjakintasu n e a n kezkarik gabe egoteko. Ez ginat ek e , orduan, hain ausart ibiliko agian, ezagu tz a unibert s al erako gai bagina bezala, gure adimen a r e n neurritik gorako gauzei buruz galderak sortzen eta haien gaineko eztab aid ez geure buruak eta best e ak nahas t e n , horiei buruz inolako pertzepzio argi eta bereizirik eratz erik ez baitugu, sarri, berriz, —sarriegi beharb a d a— horien inolako noziorik ere ez dauka gularik. Aurkitu ahal badugu adimen a k noraino heda dezake e n bere ikuspegia, norainoko ahalm e n a k dituen ziurtasu n a erdiest eko eta zein kasut a n uste izan edo antze m a n best erik ez dezake e n egin, ordua n mundu honet ako gure egoera n erdiesgarri dugun ar ekin konform atz e n ikasi ahal izanen dugu.

5. Gure gaitasuna, mund u honetako gure egoeraren eta arduren araberakoa.

Izan ere, gauza asko eta asko diren arren gure adimen a k ulertu ezin dituen ak , badugu arrazoirik gure Egile eskuzab al a handies t eko , gure bizileku honet ako best e biztanle e n gainetik ema n digun ezagutz a r e n neurri eta mailaga tik. Gizakiek badut e arrazoirik Jainkoak euren tz a t egoki ikusi duen az pozik egoteko, zeren San Pedrok dioen bezala, π´ αντα πρ` ος ζω` ην κα` ι ενσ´ εβειαν, bizitza erosorako eta bertut er ako behar den guztia eman baitie, bizitza honet ako beharrizan e t a r ak o behar duten guztia eta bizitza hobera dara m a n bidea deskubritzeko moduko egoer a n ipini dituelarik. Existitzen den guztia ulertzetik lekutan egond a ere, gizakion ezagu m e n a guk geure interes nagusi ei erantzut e a segurt a tz eko modukoa da, geure Egilea ezagutz e r a eta geure beteb e h a r r ak zein diren jakitera heltzeko behar dugun argitasu n ar e n jabe baikara. Gizakiek aurki dezaket e behar adina gai ezberdin euren buruak eta eskuak berorien ingurua n atse gin ez eta pozik erabiltzeko, oro atze m a t e k o gai ez direlako euren izaerar e n kontra jarriz eskuak bete a n jasotako onurak bazterrer a jaurtiki ezean . Ez dugu arrazoi askorik ukan e n geure goga m e n a r e n laburraz kexatzeko, baliagarri zaiguner ako erabiltzen badugu, zeren horret ar ako oso gai baita. Eta ume- egosgo gorkeria barkaezin a litzateke guk geure ezagu m e n a r e n abant ailak gutxies t e a eta beroni jarritako xede e t a r ak o hobetu gabe uztea, gauza batzuk berone n irispidetik harago daud elako. Eta dese nku s arik ez luke, eguzki bete a r e n argia galdatu t a , bere zeregin ak kandelargiaz bete tz e a ri uko eginen liokeen zerbitzari alfer eta man a g ai tz ak. Gure baitan jarritako kandelak gure helburu guztiak bete tz eko adina argi dauka. Argi horrekin egin ditzakegu n aurkikuntz ek pozik utzi behar gaituzt e. Eta gure adimen a r e n erabilera zuzen a egiten ariko gara beti, objektu guztiak gure ahalm e n e n neurriko diren heine a n eta eran eta guri propos a tz eko modukoak diren ikuspegi tik kontsider a tz e n ditugun e a n , frogap e n a eta ziurtasun osoa derrigorrez eta inolako neurrita su nik barik galdatz e n ibili gabe , gure interes guztiak kudea tz eko aski den proba bilitat e a best erik lortu ezin dene a n . Gauza oro ziurtasu n ez ezagut u ezin dugulako ezerta n sines t e n ez badugu, hegaz egiteko hegalik ez duelako jezarrita hiltzea erabakiko lukeen ar e n zuhurtzia beraz dihardug u.

6. Geure gaitasunak ezagut z e a eszep tizis m o are n eta alferkeriaren sendabid e dugu.

Geure indarrak ezagu tuz gero, hobeto jakinen dugu zeri ekin arrakas t a izateko esper a n tz a r ekin, eta geure adime n ar e n ahalak aztertu eta berau e n g a n d ik zer espero dezake gu n ebalua tu ondoren , ez dugu ukane n, ezer ezagutz eko gai ez garela eta, isilik eta pents a m e n d u a k lanea n ipini gabe etsita egoteko gogorik; eta, best e t ik, gauza batzuk ulertzerik ez dugulako, ez dugu dena auzitan jarriko eta ezagu tz a oro ukatuko. Marinelare n tz a t eme n dio handikoa da sokare n luzera ezagutz e a , nahiz eta beraz ozeanoko sakoner a guztiak zundatu ezin. Nahikoa du marinelak bidaian pasa beharreko lekuet a n soka hondoraino luzatzen zaiola egiaz ta tz e a , ur azalegie t a n untziak hondoa jo eta galbide a n jartzea ekiditeko neurriak har ditzan. Gure eginkizun a, honet a n , ez da gauza guztiak ezagu tz e a , geure jokabide ar ekin zerikusia duten ak baizik. Kreatura arrazoidunok, gizakiak mundu honet a n duen egoer a n , geure aburuak eta euron menp e daud e n geure ekintzak zuzentz eko erabili ahal eta behar ditugun arauak zein diren aurkituz gero, ez genuke kezkatu beharrik best e gauza batzuek gure ezagu m e n a ri ihes egiten diotelako.

7. Entseiu honen zioa.

Arestian aipaturikoa da lehenbizi bultzatu nindu e n a adime n ari buruzko Entseiu hau lantzera. Zeren uste bainue n gizakiak gogoz egin nahi lituzkeen zenbai t ikerket ari eran tzut eko lehen urrat sa geure adime n ar e n ikuspegi bat lortzea, geure ahalm e n a k aztertz e a eta euron neurrikoak zein gauz a diren ikuste a zela. Hau egin gabe jokatze a okerreko muturre tik hast e a zela susm a tz e n nuen, eta alferrik genbiltzala gehien interes a t z e n zaizkigun egien jabetz a lasai eta seguru ak ema n d a k o gogob e t e t a s u n a r e n bila, izakiaren ozeano zabal handian zehar geure pentsa m e n d u a k heda tuz , mugarik gabeko hedad ur a hori guztia gure adimen a r e n zalantzarik gabeko jabetz a naturaleko lurralde a balitz bezala, haren erabakitik kanpo edo ulerm e n e t ik harago ezer ere ez daukan lurralde a . Era honet a n gizakiek ikerket ak beren gaitasu n ez haraindi hedatz e n eta beren pents a m e n d u a k oinak hondorik aurkitzerik ez duen sakon er e t a n sakab a n a t z e n dituzten ez , ez da harritzekoa auziak sortaraz t e a eta eztab aid ak ugaltzea ; eta eztab aidok inolako ebazpide argitara inoiz heltzen ez direnez , gizakien zalantzak areago t u eta gehitzeko eta haiek eszeptizismo a n finkatzeko baino ez dute balio. Baina horrela jokatu beharre a n , gizakiok geure adime n ar e n gaitasun a k ongi aztertuz gero, gure ezagu m e n a r e n irispide a norainokokoa den aurkitu eta gauz en alderdi argien eta ilunen arteko muga, hau da, guk adi dezake g u n a r e n eta ez dezake gu n a r e n artekoa idoroz gero, orduan erraza go onartuko genuke aditzerik ez dugun ari buruzko geure ezjakintas u n a , eta geure pentsa m e n d u a k eta diskurtso a adi dezake gu n a ri buruz erabiliko genituzke abant aila eta fruitu handiagoz.

8. Ideia hitzak zer ordezka t z e n duen.

Horixe da giza adimen a ri buruzko ikerket a honen zioari buruz esan nahi izan duda n a . Baina gai honi buruz pentsa tz e n duda n a azaldu aurretik, hem e n atarian, barkatz eko eskatu behar diot irakurleari ideia hitza hain maiz darabildalako, jarraian datorren trata tu a n berak aurkituko duen bezala. Termino horixe delarik nire ustez gizakiak pents a tz e n duen e a n adime n ar e n objektu den oro ongien ordezkatz e n duen a, berori erabili dut fantasia , nozioa, espezie a edo pentsa tz e a n goga m e n a r e n jardung ai dugun oro adieraz t eko, eta ezin izan dut ekidin maiz erabiltzea .

Uste dut erraz onartuko zaidala ideia horiek badirela gizakien goga m e n e t a n . Nork bere baitan sentitzen ditugu, eta best e e n esan ek eta ekintzek best e e n g a n ere badirela ziurtatz en digut e. Lehenik, hortaz, ideia horiek goga m e n e r a nola datozkigun aztertuko dugu.

I. LIBURUAPrintzipioak ez ideiakez dira sortze tikoak

LEHENENGO LIBURUAREN LABURPENA

Entseiuaren lehen e n go Liburuan, Lockek giza ideien jatorri eta historiari buruz eta berau ek sortzen duten ezagu tz a ziurrari eta presun tzio probable a ri buruz landutako txosten ari bidea irekitzen zaio, gizakiek orori buruz ezjakin jaiotzen direla agerian jarriz. Hau oinarri hauex e n gaine a n argudia tz e n du: 1) ez dago proposiziorik —ez espekula tiborik ez praktikorik— gizaki bakoitzak jaiotzea n kontzien t eki egiazkotza t hartzen duenik; 2) ez eta arrazoime n a garaturik duten guztiek ere; 3) ideiok sortzetik goga m e n e a n izan behar dutela goga m e n a horret az kontzien t e izan gabe suposa tz e ak kontra e s a n a inplikatzen du; 4) nahiz eta ezagutz ak, eratu a dene a n , pintzipio berez nabariak («self evident ») inplikatu, haien berezko nabari ta su n a k ez duela sortzetikoak direla frogatz en (kontrakoa frogatz e n duela gehiago); eta 5) haien sortzetikotas u n a r e n hipotesia ez dela beharrezko, frogatu daiteke el ako ezagu tz ar ako eta baiesp e n e r ak o egiazko urrat sak ez daud el a gu alegat uriko inolako sortze tiko printzipioren esan a hi eta egiaz kontzient e jaiotzear e n menp e . Are, ezin liteke izan sortzetiko printzipìorik, sortze tiko ideiarik gabe; baina guk ditugun identita t e a r e n , kantita t e a r e n subs t a n tziare n eta (batik bat) Jainkoare n ideiak —Jainkoaren a k (ezeren a izatekota n) sortzetikoa izan behar duen arren—, esperien tziare n menp e daud e argiro. Sortzetiko printzipioak suposa tz e a , era horret a n , egitat e e n aurka eta sobera dago e n arren, modan jarri da, «horrek nagiak ikertzeko lan nekets u tik libre uzten » dituelako, eta horrela onartze n den guztiari buruzko ikerket a geraraz t e n du, halat a n non «printzipioen printzipio bihurtu den honako hau: printzipioak ez dira auzitan jarri behar».

I. KAPITULUAEz dago sortze tiko printzipio espekula tiborik

1. Edozein ezagut za nola erdiest e n dugun azaltzea nahikoa da ezagut za hori sortze tikoa ez dela frogatze ko .

Zenbaitzue n artea n tinko ezarritako iritzia da adime n e a n sortzetiko printzipio batzuk daud el a , halako lehen nozio batzuk, zenbait κοινα` ι ´ εννοιαι, karakter e batzuk, gizakiaren goga m e n e a n —nolabait esa t eko— estan p a t u rik daud e n a k, arimak bere izatear e n hasiera- hasieran jaso eta mundur a aldea n dakartz an a k . Aurreiritzi gabeko irakurleak suposizio horren faltsut a s u n a z konbe ntzitzeko aski ukane n nuke frogatz e a (Diskurtso honen hurrengo atalet a n egitea espero dudan modu a n) gizakiak, inolako sortzetiko inpresioren beharrik gabe, bere ahalm e n hutsez eskura dezake el a berega n a t z e n duen ezagutz a guztia eta horrelako sortzetiko nozio edo printzipiorik gabe hel daiteke el a ziurtasun e r a . Izan ere, nik uste dut edonork onartuko duela, aise onartu ere, ez dela bidezko Jainkoak ikusme n a eta begien bidez kanpoko objektu e t a tik ideiok hartzeko ahalm e n a eman dizkion izakiaren g a n kolore ideiak sortze tikoak direla uste izatea ; eta hori bezain arrazoigab e a litzateke zenbait egia naturare n inpresioei eta sortzetiko karakt ere e i iratxikitzea, geure baitan ahalm e n a k haute m a t e n ditugun e a n , egia horien ezagu tz a gure goga m e n e a n sortzetik inprimatu ak balira bezalako ziurtasu n eta errazt as u n a z erdies t eko gauza direnak.

Baina gizakiari egiaren bila bere- bere pents a m e n d u e z aritzen, bide arrunt e tik apurtxo bat best erik kanpora irteten ez dene a n ere, uzten ez zaionez gaitzesp e nik gabe , argi azalduko ditut iritzi horren egiaz zalantza t a n jartzen nauten arrazoiak, neure errakun tz ar e n aitzakia modu a n erabili ahal izateko, errakuntz a rik badut, kontu hori, nirekin batera egia non hantx e besarka tz eko prest daud e n e k ikus dezat e n uzten dudalarik.

2. Baiespe n jenerala da argudio nagusia.

Ez dago ezer honako hau baino eskuarkiago ziurtzat jotzen denik, hots, printzipio batzuk daud el a , bai espek ulatiboak eta bai praktikoak (bietaz mintzo baitira), gizateriak unibert s alki onartuak direnak; printzipiook, beraz, euren aldekoek argudia tz e n duten ez , honako hau izan behar dutelarik: gizakien arimek beren existen tziaren hasiera- hasiera n hartu eta mundur a aldea n dakartz a t e n inpresio iraunkorrak, egiazki eta beharrezkota s u n e z dakartz a t el arik, gizakiari datxekion edozein ahalm e n bezalax e .

3. Baiespe n unibertsalak ez du frogatz e n ezer sortze tikoa denik .

Adostasu n unibert s al e t ik atera t ako argudio honek akats haux e dauka: gizateria guztia bat etorriz onarturiko zenbait ideia egote a benet a n gerta tuko balitz ere, horrek ez luke frogatuko sortzetikoak direnik, gizakiek badutel a bat datoze n gaiet a n ados t a s u n unibert s al horret ar a iristeko best e biderik frogatz erik egon ez gero beder e n , eta bada go, ene ustez, hau egiterik.

4. « Badena, bada» eta «ezinez ko da gauza bera izatea eta ez izatea», proposizio ez unibertsalki baietsiak .

Baina, okerrago dena, sortze tiko printzipioak frogatz eko erabiltzen den adost as u n unibert s al ar e n argudio hori horrelako printzipiorik ez dagoel a frogatz eko a dela deritzot: bat bera ere ez dagoel ako gizateria guztiak baietsia denik. Espekula tiboekin hasiko naiz eta adibidetz a t harako bi frogap e n- printzipio nagusi haiek erabiliko ditut: «Baden a , bada » eta «ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea », guztien artea n sortze tikoak izateko eskubiderik gehien duten ak direla uste baitut . Ukan ere, unibert s alki onarturiko sent e n tzien ospe hain finkatua dute, non harrigarritza t joko litzateke norbaitek horiek, itxuraz ere, auzitan jartzea . Baina askat as u n a hartu nahi dut esat eko proposizio horiek ez dutela, hurrik ema n ere, ados t a s u n unibert s alik jasotzen, halata n non gizateriaren zati handi batek ezagut u ere ez baititu egiten.

5. Printzipio horiek ez daude goga m e n e a n naturalki inprimaturik, haurrek, tentelek , etab., ez baitituzt e ezagu t z e n .

Izan ere, lehenik, begi- bistako a da haur eta tentelek ez dutela printzipioon atze m a t e edo pents a m e n d u txikienik ere. Eta gabet a s u n hori nahikoa da sortzetiko egia ororen ezinbes t eko lagun izan behar duen baiesp e n unibert s al a deus ez t eko: ia- ia kontra e s a n garbia baiteritzot esat e a ri arimak berak ez haute m a n ez ulertzen ez dituen egiak ariman inprimaturik daud el a , zeren inprimatz e a , ezer izatekota n , zenbait egia haute m a n a r a z t e a baita. Izan ere, goga m e n e a n zerbait inprimatz e a goga m e n a k gauz a hori haut e m a n gabe, nekez uler daiteke e n a baita. Baldin, beraz, haurrek eta tentel ek inpresio horiek dara m a tz a t e n arimak, goga m e n a k , baldin badauzk a t e , beraiek haut e m a n egin behar dituzte nahitaez eta egiok ezinbes t ez ezagu tu eta baietsi; eta horrelakorik egiten ez duten ez gero, begi- bistako a da horrelako inpresiorik ez dago el a . Zeren, naturalki inprimaturiko noziorik ez bada go, nola izan daitezke sortze tikoak? Eta nozio inprimatu ak badira, nola izan daitezke ezagu tu gabeko ak? Nozio bat goga m e n e a n inprimatu a dela esat e a eta aldi bere a n goga m e n a k nozio hori ez duela ezagutz e n eta are inoiz ez dela horret az kontura tu esat e a , inpresio hori ezerez t e a da. Ez dago proposiziorik goga m e n e a n dago ela esan daiteke e nik, goga m e n a k sekula ezagu tu ez badu, sekula haren jakitun izan ez bada . Zeren, proposizio bakar batez hori esan baldin badai tek e , egia diren eta goga m e n a k baiet s ditzake e n proposizio guztiez, arrazoi berare n g a t ik, goga m e n e a n daud ela eta inprimatu ak direla esan daiteke; izan ere, baten batez esa t erik balego goga m e n e a n dago ela eta hau ez dela oraindik hura ezagutz e r a heldu, ezagu tz eko gai delako soilik esan ahal izanen litzateke, eta goga m e n a , jakina, egia guztiak ezagu tz er a hel daiteke. Ez, goga m e n a k inoiz ezagut u ez dituen eta ezagu tuko ere ez dituen egiak ezin daitezke goga m e n e a n inprimatu ; zeren pertson a bat luzaro bizi daiteke eta azken e a n bere goga m e n a ziurtasu n ez ezagutz eko gauza zen egiak ezagu tu gabe hil. Era horret a n , inpresio naturala defendi tzeko argudioa ezagutz eko gaitasu n a balitz, gizakiak ezagutz e n dituen egia guzti-guztiak, horren araber a , sortzetikoak lirateke; eta puntu nagusi honek ez luke mintza tz eko modu desegokia erabiltzeko best e t a r ako balioko; eta horrek, kontrakoa esan nahi bada ere, sortze tiko printzipioa ukatzen duten ek dioten e tik ezer ezberdinik ez dio. Zeren, sekula inork ez baitu ukatu goga m e n a zenbait egia ezagutz eko gai denik. Gaitasun a , diote haiek, sortze tikoa da; ezagutz a , erdiet sia. Baina, zertarako orduan hainbe s t e ahalegin zenbait sortzetiko printzipioren alde? Egiak goga m e n e a n haute m a n gabe inprima badai tezke , ezin dut, beraien jatorria dela eta, alderik ikusi goga m e n a ezagu tz eko gai den zenbai t egiaren artea n . Nahitaez , guztiak dira sortzetikoak edo guztiak erdietsiak, eta alferreko lana dateke , nonb ai t ere, haiek bereizten saiatze a . Adimen e a n sortzetik daud e n nozioez mintzo denak, beraz, ezin adierazi du (egia mota berezi batez ari bada) egia horiek adime n e a n honek inoiz haute m a n gabe eta erab a t haien ezjakitun izanik daud el a . Zeren, «adim e n e a n izatea » hitzek zentzu zehatzik badute , aditua izatea esan nahi dute. Eta, era horret a n , adimen e a n izan eta aditua ez izatea , goga m e n e a n izan eta sekula haute m a n a ez izatea, gauz a bat goga m e n e a n edo adime n e a n dela eta ez dela esa t e a adina da. Horrega t ik proposizio bi hauek «bad e n a , bada » eta «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea », alegia, berez

inprimatu ak balira, haurrek ez lukete horiek ez ezagu tz erik. Umetxoek eta arimad u n guztiek adimen e a n eduki, haien egia ezagu tu eta baietsi egin beharko lituzket e .

6. Gizakiek ezagut z e n dituzt e arrazoim e n are n erabilerara heltz en direnea n; horri erantzu na .

Zailtasun hau ekiditeko erantzun ohi da gizaki guztiek ezagutz e n eta baies t e n dituztela egiok, baina arrazoim e n are n erabilerara heltzen direnean ; hau nahikoa delarik, gehitzen dute, sortzetikoak direla frogatz eko. Nik honi haux e erantzut e n diot:

7. Dudazko adierazp e n a k , ia inolako esanahirik ez dutena k, arrazoi argitzat hartzen dituzt e , haiek berek diotena —aurrez onarturik ukanik— aztertze ko lanik ere hartzen ez duten e k .

Izan ere, eran tzun hark beharrezko luke, guk nahi dugun er a nolabai t eko zentzu onargarriz aplikatzeko, honako bi haue t ako bat adieraz t e a . Edo, gizakiek, arrazoim e n a r e n erabilerara heldu bezain laster, sortze tiko inskripzio omen diren horiek ezagu tu eta beroriet az kontura tz e n direla; edo gizakien arrazoim e n a r e n erabilpen eta trebakun tz ak printzipio horiek deskubritzen laguntz e n dietela eta ziurtasu n ez ezagutz e r a emat e n dizkietela .

8. Arrazoim e n a k deskubrituko balitu, ez litzatek e sortzetikoak direla frogatuko

Esan nahi badute gizakiek printzipio horiek arrazoim e n a erabiliz deskubritzen dituztela eta hori nahikoa dela sortzetikoak direla frogatz eko, haien argudia tz eko modu a haux e best erik ez da: Arrazoimen a k ziurtasun e z deskubritzer a eta irmoki baiest er a eram a n gaitzake e n egia guztiak goga m e n e a n berez inprimaturiko egiak diratek e, zeren baiesp e n unibert s al horrek, haien berezitas u n a omen denak, haux e best erik ez baitu esan nahi: Arrazoime n a erabiliz haien ezagu tz a ziurrera heltzeko eta haiek onartzeko gai garela; eta, horren araber a , ez dateke inolako alderik mate m a t ikar e n printzipioen eta berta tik eratorrit ako teore m e n artea n . Batzuez eta best e tzu ez esan beharko litzateke sortzetikoak direla, kasu biotan arrazoim e n a r e n erabileraz egindako aurkikuntz ak baitira eta izaki arrazoidun batek ziur ezagu t ditzake e n egiak, bere pents a m e n d u a bide horret a t ik zuzen gidatu best erik egin gabe, ezagu tu ere.

9. Faltsua da arrazoim e n a k desku britz en dituela .

Baina, nola pentsa dezaket e gizon horiek arrazoim e n a erabiltzea beharrezko dela sortzetikotza t jotzen diren printzipioak deskubritzeko, arrazoim e n a (haiei sinet si behar badiegu) jada ezagun a k diren proposizio edo egiet a t ik abiaturik egia ezez agu n a k deskubritzeko ahalm e n a best erik ez bada? Benet a n ere ezin pents a daiteke deskubritzeko arrazoim e n a r e n premia duen printzipioa sortzetikoa dela, behintza t onartu ezea n arrazoim e n a k erakus t e n dizkigun egia ziur guztiak sortzetikoak direla. Gure begiek objektu ikusgarriak haute m a t e k o arrazoim e n a r e n erabilera beharrezkoa dela pents a tz e a best e hau pents a tz e a adina da, alegia, arrazoime n a edo bere erabilpen a beharrezkoa dela adime n ak bere baitan sortze tik graba t urikoa ikusteko eta adimen a k haute m a n aurre tik ezin dela haren baitan egon. Era horret a n , arrazoim e n a k horrela inprimaturiko egia horiek deskubritzen dituela esa t e a , arrazoim e n a r e n erabilerak gizakiari lehendik zekien a deskubritzen diola esat e a adina da; eta gizakiek egia inprimatu eta sortze tiko horiek sorrera tik, arrazoim e n a erabili aurretik, badituzt e eta, hala ere, arrazoim e n a erabil arte ezagu tz e n ez badituzt e , hori gizakiek egia horiek aldi berea n ezagut u eta ez ezagut u egiten dituztela esat e a adina da.

10. Bi printzipio horiek deskubritzeko ez da arrazoiketa erabiltzen .

Agian hem e n esan e n da frogap e n mate m a t iko ak eta sortze tikoak ez diren best e egia batzuek ez dutela baiesp e nik jasotzen propos a t u bezain laster, eta horrex et a n bereizten direla printzipio haieta t ik eta sortze tiko best e egia batzue t a tik. Ukanen dut aukera lehen e n g o propos a m e n a r e kiko baiesp e n a z bereziki mintza tz eko. Hemen haux e soilik onartuko dut, gustura gainera : printzipio horiek frogap e n mate m a t ikoe t a tik diferent e ak direla honex e t a n hara: azken hauek arrazoim e n a behar dute, frogak erabiliz, onartuak izateko eta gure baiesp e n a erdies t eko,

best e ak , ordea , aditu ahala inolako arrazoiket arik gabe onartzen eta baiest e n dira. Baina ohartar azi nahi dut hem e n nabar m e n ageri dela ihesbide baten ahultas u n a , honex e t a n datzan a: egia orokor horiek deskubritzeko arrazoim e n a erabiltze a beharrezko dela esa t e a n , aurkikuntz a horret a n arrazoiket arik inola ere ez dela erabiltzen aitortu beharra baitu. Eta uste dut erantzun horiez baliatzen direnek ez dutela ausardiarik ukane n harako «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea » printzipio haren ezagu tz a geure arrazoim e n a r e n dedukzio bati zor diogula baiezt a tz eko, zeren, naturar e n printzipioen ezagu tz a gure pents a m e n d u a r e n ahalegin ar e n menp e a n jartzea , haren eskuz ab al t a s u n a —dirudien ez hain laket duten a— deusez t e a litzateke eta. Arrazoitze oro bilaket a eta ingurura begira tz e a denez eta gogoa eta dedikazioa behar duen ez gero, nola pents a daiteke , zentzu apur batekin beder e n , naturak gure arrazoim e n a r e n oinarri eta gidatzaile izateko inprimaturiko zerbait ek, deskubritu a izateko, arrazoim e n a erabiltze a behar duela?

11. Eta horrelakorik balitz, horrek sortze tikoak ez direla frogatuko luke .

Adimen ar e n eragiket ei buruz arret a pixka batekin gogoet a egiteko lana hartzen duten ek aurkituko dute goga m e n a k egia batzuei emat e n dien bereh al ako baietz a ez dela ez sortze tiko inskribaket a baten ondorio, ezta arrazoim e n a r e n erabilerar e n a ere, baizik gauz a biotatik oso ezberdin a den goga m e n a r e n ahalm e n baten ondorio, geroago ikusiko dugun modu a n . Arrazoimen a k, beraz, ez dauka inolako zerikusirik printzipio horiekiko gure baiesp e n e a n ; baldin «gizakiek arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen direne a n ezagutz e n eta baies t e n dituztela» esat e ak best e hau esan nahi badu: arrazoim e n a erabiltze ak printzipio horiek ezagu tz e n laguntz en digula, eraba t faltsua da hori; eta egia balitz, sortzetikoak ez direla best erik ez luke frogatuko.

12. Arrazoim e n ar e n erabilerara heltz ea n ez gara iristen printzipio horiek ezagut z era .

Printzipio horiek arrazoim e n a r e n erabilerara heltzea n ezagut u eta onartz e ak esan nahi baldin badu horixe dela goga m e n a haiet az ohartzen den unea eta haurrek ere arrazoim e n a r e n erabilerara heldu bezain laster haiek ezagu tu eta onartzera iristen direla, hori ere faltsua eta oinarririk gabeko a da. Faltsua da, lehenik, begi- bistakoa delako printzipio horiek ez daud el a goga m e n e a n arrazoim e n a r e n erabilera bezain goiz, eta, beraz, arrazoim e n a r e n erabilerar e n etorrera oker seinalatz e n da haiek deskubritzeko unetz a t . Zenba t haurren adibide ak ekar ditzake gu, «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea » printzipioaren ezagu tz ar a iritsi baino askoz lehen a g o arrazoim e n a r e n erabilerar a heldut ako e n a k? Eta jende analfab e t o a r e n eta basa tien zati handi batek makina bat urte, are adin arrazional eko ak, pasa tz e n ditu sekula horret a n ez antzeko proposizio orokorret a n pentsa t u gabe . Onartzen dut gizakiek egia orokor abst raktu horien ezagu tz ar a ez direla iristen arrazoim e n a r e n erabilerara heldu arte; baina gehitzen dut orduan ere ez direla iristen. Hau horrelax e da, arrazoim e n a r e n erabilerar a heldu eta gero ere, errakuntz az sortzetikotza t joriko printzipio orokor horiei dagozkien ideia orokor eta abst raktu ak ez daud el ako oraindik goga m e n e a n forjaturik, aitzitik, best e hau baitira dudarik gabe: inork, —horret ar ako bezain nabar m e n a izan ez eta— sortzetikotza t hartu ez dituen best e propoposizio batzue n bide beretik eta urrat s berak eman e z egindako aurkikuntz ak eta goga m e n e a n sartu eta hara ekarririko axiom ak. Hau argi eta garbi frogatz e a espero dut diskurtso honet a n zehar. Onartzen dut, beraz, gizakiek arrazoime n a r e n erabilerara heldu behar dutela egia orokor horien ezagu tz a erdiet si aurretik; baina ukatu egiten dut gizakiek arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen diren unea n deskubritzen dituztela.

13. Zirkunstan t z ia horrek ez ditu bereizt en best e egia ezagug arrieta tik .

Oraingoz komeni da ohartz e a gizakiek arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen direne a n ezagu tz e n eta baiest e n dituztela printzipio horiek esa t e a , izatez, haux e esa t e a best erik ez dela: arrazoime n a r e n erabilerara heldu aurretik inoiz ez direla ezagutz e n ez haute m a t e n , gizakiaren bizitzaren geroagoko uneren bate a n onar litezkeelarik; baina noiz, ez dago ziur esat erik; eta best e egia ezagu g ar riei ere gauza bera gertza tz e n zaienez gero, printzipio haiek ez dute, jakina, inolako

pribilegiorik ez bereizpenik, arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen garen e a n ezagut u ak izatear e n ezaugarriag a t ik; eta horrega t ik, sortze tikoak direla ere ez da frogatz en , aitzitikoa baizik.

14. Arrazoim e n ar e n erabilerara heltz eko unean desku brituko balira ere, horrekin ez litzatek e sortzetikoak direla frogatuko .

Baina, bigarrenik, gizakia arrazoim e n a r e n erabilerara heltzen den unea printzipio horiek ezagu tz e n eta baiest e n diren unea balitz ere, horrek ere ez luke sortze tikoak direla frogatuko. Argudiatz eko modu hori arina bezain faltsua da. Izan ere, zein logikaz defend a daiteke edoz ein nozio naturak sortzetik goga m e n e a n hau lehenbizikoz eratze a n inprimaturik dagoel a, arlo berezia duen goga m e n a r e n ahalm e n bat jardun e a n hast en dene a n lehenbizi nozio horret az kontura tu eta gero onartz en dugulako soilik? Honen araber a , hitzaren erabilpen er a heltzea , printzipio horiek gure baiesp e n a jasotzen duten unea horixe dela suposa t uko balitz (une hori arrazoime n a r e n erabilerara heltzen garen unea dela supos a tz e a bezain egiazkoa izan daiteke e n a) , sortzetikoak direla defenditz eko best e hau esat e a bezain froga ona litzateke , alegia, sortze tikoak direla gizakiek arrazoim e n a r e n erabilerara heltzea n baiest e n dituztelako. Orduan, bada , bat nator sortzetiko printzipioak defend a tz e n dituzten ekin esa t e a n goga m e n e a n ez dago el a printzipio orokor eta berez begi- bistako horien inolako ezagu tz arik, harik eta arrazoime n a erabiltzera heldu arte; baina ukatu egiten dut arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen garen unea dela printzipio horiez lehenbizi ohartze n garen unea eta, halab er , ukatu egiten dut, unea hori balitz ere, horrek sortzetikoak direla frogatuko lukeela. Aipatu proposizioaz, alegia, «gizakiek printzipio horiei arrazoime n a r e n erabilerar a heltzea n emat e n dietela baiesp e n a » dioen az adierazi nahi dena , egiat a n beder e n , haux e best erik ez da: ideia abst raktu ak formulatz e a eta izen orokorrak ulertze a ahalm e n arrazional ar ekin batera gerta tz e n direla eta ahalm e n horrekin gara tz e n direla. Horrega tik, haurrek ez dute horrelako ideia orokorrik eta ez dute ikasten horiek izendatz eko izenik, harik eta, beren arrazoim e n a ideia arrunt a go eta konkre tu a g o e t a n erabili ondoren , arrazoiz mintzatz eko gaitasu n a ezagu tz e n zaien arte, pents a tz eko era norm ala eta euren egintzak kontua n hartut a. Gizakiak printzipio horiek arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzen dene a n baies t e n dituela dioen proposizio hori seinala turikoaz best e zentzure n bate a n egiazkoa izan ahal baledi, norbaitek frogatz e a nahi nuke, edo behintz a t esat e a zentzu horrek edo best e edozein ek nola froga dezake e n sortzetiko printzipioak direla.

15. Zer nolako urratsen bidez erdiest e n dituen goga m e n a k egia ezberdinak .

Hasieran, sentim e n e k sarbide a emat e n diete ideia partikularrei eta ordura arte hutsik egon den ontzia bete tz e n dute, eta goga m e n a k , ideia horietako batzue t a r a poliki-poliki ohituz, oroimen e a n hartzen ditu eta izena jartzen die. Geroago, goga m e n a k abstrai tu egiten ditu eta apurka- apurka izen orokorren erabilera ikasten du. Horretara , goga m e n a ideiaz eta hizkuntzaz hornitzen da, material apropos a duelarik berau , bere pents a tz eko ahalm e n a lantzeko. Eta arrazoime n a r e n erabilera egun e a n baino egun e a n nabariago du, langai dituen material horiek gehitu ahala. Baina, izenak erabiltze a eta arrazoim e n a r e n erabilera bater a gara tz e n diren arren, ez dut uste horrek inondik ere frogatz e n duenik ideia horiek sortzetikoak direla, Onartzen dut ideia batzue n ezagutz a adin oso goiztiarre a n agertz e n dela goga m e n e a n ; baina sortzetikoak ez direla ohartzeko modu a n, zeren, adi begira tuz, ikusiko baitugu ez direla sortzetiko ideiak, erdiet siak baizik, zeren haurrek lehenbizi erabiltzen dituzten eta beraien sentim e n e t a n bizikien markaturik geratz e n diren kanpoko gauz ek inprimaturiko lehen e n g o ideiei dagozkie eta. Horrela erdiet siriko ideiet an , batzuk elkarren kide eta best e batzuk bata best e t ik ezberdinak direla haut e m a t e n du goga m e n a k , segura ski oroime n a erabiltzerik duen unetik, ideia ezberdin ak atxiki eta hartzeko gai izan bezain laster. Baina, une horret a n edo best e bate a n gerta tu , aurkikuntz a hori, ziur, mintza m e n e r a iritsi baino lehen egiten da, edo eskuarki «arrazoim e n a r e n erabilera » deitzen dugun horret ar a heldu aurre tik, zeren, haur batek mintza tz eko gauza izan baino lehen ere ziur daki gozotas u n eta mingos t a s u n ideien artea n dagoe n aldea (hau da gozoa ez dela mingots a) , geroago, mintza tz eko gai dene a n , absen t a eta konfiteak gauz a bera ez direla dakien bezalax e.

16. Ustezko sortze tiko egiei emat e n zaien baiesp e n a ez dago haien sortze tikotasu n are n men p e , baizik haien terminoe k adierazt e n dituzt e n ideia argi eta bereizien men p e .

Haur batek ez daki hiru gehi lau zazpi direnik, harik eta zazpiraino konta tz eko gai izan arte eta berdint as u n a r e n t z a t izena eta ideia eduki arte, eta ordua n tx e soilik, hitz horiek azaltzen zaizkione a n , onartz en du proposizio hori, edo, hobeto esan d a , horren egia haute m a t e n du. Baina proposizio hori gogo onez baiest e n badu, ez da sortze tiko egia delako; eta haren baiesp e n a ordura arte falta izan bada, ez da izan arrazoime n a r e n erabilerarik ez duelako eduki; aitzitik, bere goga m e n e a n izen horiei dagokien ideia argi eta bereiziak ezarri bezain laster, argi agertz en zaio haien egia. Eta ordua n tx e ezagu tz e n du proposizio horren egia, lehen a g o makila bat eta gereziondo bat gauza bera ez direla jakiteko izan duen oinarri berarekin eta erabili dituen bitart eko beren bidez, eta geroago «gauz a bera izatea eta ez izatea ezinezko dela» jakitera heldu ahal izateko ukane n duen oinarri berarekin, gero xehet a s u n handiagoz frogatuko dugun modu a n. Horret ar a , zenbat eta beran d u a g o heldu norbait printzipio horiei dagozkien ideia orokorrak edukitzera, edo haiek ordezkatz e n dituzten termino orokorren esan a hia ezagutz e r a , edo ordezkatz e n diren ideiak bere goga m e n e a n erlazionatz e r a , ordua n eta berand u a g o baietsiko ditu printzipio horiek, zeren, berorien terminoak, ordezkatz e n dituzten ideiekin bater a, katuar e n edo ogigazt ar e n ideiak baino sortze tikoa go a k ez direlarik, itxaron egin beharko du, denbor a eta behak e t a bitart eko dela, ideiok berare n tz a t hurbilago ak izatea lortu arte. Orduan tx e izanen du printzipio horien egia ezagutz eko gaitasu n a , bere goga m e n e a n ideiok erlaziona tz eko eta proposizio horiet an adieraz t e n diren modu a n ados daud e n ala ez daud e n ohartzeko parad a lehen e n g oz sortzen zaione a n . Eta horrex e g a t ik daki gizaki batek ham az or tzi gehi hem er e t zi hogeita ham az az pi direla, bat gehi bi hiru direla dakien nabari ta su n beraz, jakin ere. Baina haur batek lehen e n go a ez daki bigarren a bezain laster, eta ez arrazoime n a r e n erabilerarik ez duelako, baizik ham az or tzi, hem er e tzi eta hogeit a ham az az pi hitzek ordezkaturiko ideiak ez direlako atze m a t e n bat, bi eta hiru hitzek adierazitako ak bezain azkar.

17. Printzipio horiek proposatu eta ulertu bezain laster baiest eak ez du frogatze n sortzetikoak direla .

Gizakiak arrazoim e n a r e n erabilerara heltzen direne a n printzipiook eskuarki baiest e n dituztela esan ez asm at uriko ihesbide ak benet a n huts emat e n duen ez eta inolako alderik ezartz en ez duen ez ideia ustez sortze tikoen eta geroago erdietsi eta ikasten diren best e egien artea n , gizaki horiek ahalegin handiak egiten dituzte printzipioak deitzen dituzten horiekiko baiesp e n unibert s al a segurt a tz eko, esan ez printzipio horiek propos a t u eta propos a tz eko erabilitako termino ak ulertu bezain laster eskuarki baies t e n direla. Ikusirik gizaki guztiek, haurrek berek ere, behin termino ak entzun eta ulertuz gero, proposizio horiek baiet si egiten dituztela, uste dute hori nahikoa dela sortzetikoak direla frogatz eko. Eta gizakiek proposiziook, behin hitzak ulertuz gero, hutsik gabe zalantzarik gabeko egiatz a t onartz en dituzten ez gero, hem e n dik atera nahi da aldez aurretik adime n e a n zeudel a, zeren inolako irakasp e nik gabe goga m e n a k propos a t u eta bereh al a ezagu tu eta onartze n baititu, gero ez dituelarik sekula zalantz a t a n jartzen.

18. Baiespe n hori sortze tikoak diren ezaugarri balitz, orduan, «bat gehi bi hiru direla, gozoa ez dela mingotsa» eta horrelako mila proposiziok sortze tikoak izan beharko luket e .

Aurrekoari erantzun ez , galdetz e n dut: proposizio bati, lehen e n goz entzut e a n eta haren hitzak ulertzea n , emat e n zaion bereh al ako baiesp e n a sortzetiko printzipio den ezaugarri ote da, bada? Horrela ez bada , baiesp e n jeneral hori alferrik ekartzen da sortzetiko printzipioak direla frogatz eko; baina sortze tikoare n ezaugarri dela badiot e, onartu beharko dute entzut e n eta ulertzen diren une bere a n eskuarki baies t e n diren proposizio guztiak direla sortze tikoak, eta ordua n sortze tiko printzipioz gainezka aurkituko dira. Izan ere, horren araber a , hau da, printzipio horiek sortze tikoak direla onartz eko terminoak lehen e n goz entzut e a n eta ulertzea n eman d ak o baiesp e n a r e n argudioa erabiliz gero, onartu beharko da zenbakiei buruzko zenbai t proposizio ere

sortzetikoak direla. Horrela, bat gehi bi berdin hiru, bi gehi bi berdin lau eta zenbakiekiko horrelako makina bat proposiziok, entzun eta terminoak ulertu ahala mundu guztiak baiest e n dituen ak , beren lekua izan beharko dute sortzetiko axiom e n artea n . Eta ez da hau zenbakiek soilik eta zenbaki batzue n inguruko proposizioek duten eskubide a; filosofia natural ak eta gainer ako zientziek ere eskaintz en dituzte behin ulertuz gero bereh al a baiesp e n a jasotzen duten proposizioak. «Bi gorputz ezin egon direla leku bere a n », inork eragoz p e nik jarri ezin dion egia dugu, best e proposizio hauek bezalax e, alegia, «ezinezko dela gauza bera izatea eta ez izatea », «zuria ez dela beltza», «laukia ez dela zirkulua», «mingos t a s u n a ez dela gozotasu n a ». Proposizio horiek guztiak eta best e horrelako milioi bat, edo behintza t guk ideia bereiziak eratuz atzem a n ditzake gu n guztiak, gizaki zentzudu n orok baiet si beharko ditu ezinbes t ez , entzun eta ezagu tz e a n izenak zeren ordezko diren. Gizon horiek, beraz, beren arauekiko zintzo jokatuz, entzun eta termino ak ulertu eta bereh al a baiesp e n a emat e a sortze tikoare n ezaug arri dela atxiki behar badut e , zenbat ideia bereizi gizakieng a n hainbat sortze tiko proposizio direla ez ezik, best e hau ere onartuko beharko dute: gizakiak ideia ezberdin elkar ukatzailez osaturiko proposizioak egiteko gai diren adina sortze tiko proposizio daud el a . Izan ere, batak best e a ukatzen duen ideia ezberdin pareaz osaturiko proposizio bakoitza entzun eta termino ak ulertu eta bereh al a baiet siko da eskuarki honako printzipio orokor honen arab er a , alegia, «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea » eta honen oinarri eta hau baino ulerterraz a go a den best e honen arab er a «gauz a bera ez da gauz a ezberdin a »; eta horret ar a , kontatu ezin ahala sortzetiko proposiziok izan beharko dute mota horret ako ak soilik, best el akorik aipatu gabe ere. Honi gehitzen bazaio proposizio bat ezin dela sortze tikoa izan osatz en duten ideiak ere sortzetikoak ez badira, supos a t u beharko da guk ditugun kolore, hots, zapore, zenbaki eta abarre n ideia guztiak sortze tikoak direla, hau arrazoiare n eta esperien tziare n zeharo kontrakoa delarik. Baiesp e n unibert sal eta bereh al ako a, lehenbizi entzun eta terminoak ulertu eta bereh al a emat e n dena , proposizioare n baitako nabari ta s u n a r e n ezaugarri bat da, onartze n dut; baina berezko nabari ta s u n hau ez da sortze tiko inpresioek eragina, baizik zenbait proposiziori dagokion eta inork ere —horret ar ako bezain nabar m e n a izan ezin eta— sortzetikotza t jo ez duen zerbait ek sortarazia, geroa go frogatuko dugun modu a n .

19. Proposizio ez hain orokorrak printzipio unibertsal horiek baino lehenag o ezagut z e n dira .

Ez dago, ezta ere, esa t erik proposizio berez nabari partikular horiek, lehenbizi entzut e a n baiest e n direnak, hala nola, «bat eta bi hiru direla», «berd e a ez dela gorria» eta horrelakoak, sortzetiko printzipiotzat jotzen diren proposizio unibert s al horien ondorio gisa hartzen direla; zeren, adimen e a n jazotzen denaz ohartz eko lana hartzen duen ak ikusi ahal izanen baitu hain orokorrak ez diren best e proposizio horiek eta antzeko ak ziurtasun e z ezagu tu eta irmotas u n e z baiest e n dituela best e printzipio orokorrago a k inondik ere ezagu tz e n ez dituen jende ak. Horrega tik, goga m e n e a n lehen printzipio deritzen horiek baino lehen a go daud e n e z , ezin zaie ema n horiei partikularrago ei lehenbizi entzut e a n emat e n zaien baiesp e n a .

20. Bat eta bat bi direla eta horrelakoak proposizio orokorrak ez baliagarriak ez direla dioten ei erantzuna .

Proposizio horiek, hala nola, «bi eta bi berdin lau», «gorria ez da urdina» eta horrelakoak ez direla orokorrak ez baliagarrit a su n handikoak dioten ei nik ihardes t e n diet horrek ez diola inolako eraginik egiten entzun eta ulertuz gero eskuarki baiesp e n a emat e a r e n argudioari. Izan ere, hori sortzetikoar e n ezaugarria dela onartze n badugu, entzun eta ulertu ahala eskuarki baies t e n den proposizio oro sortzetikotza t hartu beharko da, honako printzipio honen arab er a : «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea », zeren zentzu honet a n berdinak baitira. Eta azken printzipio hau orokorrago a izateari dagokion ez , horrek sortzetikoa izatetik oraindik urruna go jartzen du, zeren gure lehen atzem a t e r ak o arrotzago ak baitzaizkigu, berez nabariak diren proposizio partikularrago ak baino; eta horrega t ik garatz e n ari den adime n ak denbor a gehiago behar du haiek onartu eta baiest eko. Eta kontzept u goraipa tu horren baliagarri t as u n a ri dagokionez , kontu hau

dagokion lekuan zehatz a go aztertzeko ordua heltzen dene a n , ikusiko dugu ez dela eskuarki uste den bezainb a t e ko a .

21. Batzueta n printzipio horiek proposatu arte ez ezagut z e a k sortze tikoak ez direla frogatze n du .

Baina oraindik bada zerbait gehiago esateko, «zenbait proposiziori entzun eta terminoak ulertu bezain laster emandako baiespen ari» buruz. Komeni da lehenengo eta behin konturatzea hori, sortzetikoak izatearen ezaugarria barik, kontrakoaren froga dela, zeren honako hau suposatzen baitu, alegia, beste gauza batzuek ulertzen eta ezagutzen dituzten batzuek ez dakitela ezer printzipio horiez harik eta norbaitek proposatu arte, eta egia horiez ohartu gabe egon daitezkeela beste batzuen ahotik entzun arte. Izan ere, sortzetiko printzipioak balira, zertarako lukete proposatu beharrik gure baiespena jaso ahal izateko, berezko eta jatorrizko inpresioz gure adimenea n izanik (inpresiook badirela jota), nahitaez lehenago ezagutuak izan beharko lukete eta? Edo proposatzeak akaso naturak baino argiago inprimatzen ote ditu, bada, gogam en e a n? Horrela balitz, ondorioz printzipio horiek norbaitek irakatsi ondoren lehenago baino hobeto ezagutuko genituzke. Eta hemendik letorke printzipio horiek argiago jarriko lituzkeela beste norbaiten irakaspenak, naturaren inprimaketak baino; eta hau gaizki uztartzen da sortzetiko printzipioen iritziarekin eta autoritate guztia kentzen die, horrek erabat desegoki egiten baititu, omen diren bezala, gure beste ezagutza guztien oinarri izateko. Ez dago ukatzerik gizakiek berez nabariak diren egia horietako askoren berri, proposatzen zaizkienean jakiten dutela; baina argi dago orduantxe hasten direla lehenago ezagutzen ez zuten eta aurrerantzean zalantzatan jarriko ez duten proposizio bat ezagutzen; baina ez sortzetikoa delako, baizik hitz horiek barruan dauzkaten gauzen izaerak beste era batera pentsatzen uzten ez dielako, horretaz modu batera zein bestera gogoeta egiten duten guztian. Eta lehenengoz entzun eta terminoak ulertu ondoren baiesten dugun guztia sortzetiko printzipiotzat hartu behar badugu, orduan kasu partikularretatik oinarri onaz aterariko oharpen orok sortzetikoa izan beharko du. Hala ere, ez dira ez guztiak, adimenik zorrotzenekoak baizik, oharpen horiek egitea eta sortzetikoak barik aurretik landu eta hausnarturikoak diren kasu partikularretatik deduzituriko proposizio orokorrak direnetara biltzea lortzen dutenak. Proposizio horiek ohartasunez aztertzen dituztenek ohartasunik gabekoei proposatzean, hauek ezin ukatu die beren baiespen a.

22. Printzipio horiek proposatu aurretik inplizituki ezagut z e a k goga m e n a beroriek ezagut z e k o gai dela esan nahi du, edo best ela ez du deus ere esan nahi .

Esanen balitz adimen a k printzipio horien ezagutz a inplizitua , baina ez esplizitua , duela lehen e n g oz entzun aurretik (defend a t z e n dituzten ek onartu beharko dute «ezagu t u aurre tik daud el a goga m e n e a n ») , ez legoke erraz burura tz e n zer esan nahi duen goga m e n e a n inplizituki inprimaturiko printzipioen kontu horrek, goga m e n a printzipio horiek ulertzeko eta irmoki baies t eko gai dela esan nahi ez badu beder e n . Baina ordua n frogap e n mate m a t iko guztiak, baita lehen printzipioak ere, goga m e n e k o sortzetiko inpresiotza t hartu beharko dira; eta hau, beldur naiz, nekez onartuko dute proposizioak frogatz e a frogatu ondore n baies t e a baino zailago dela dakiten ek . Eta mate m a t ikari oso gutxi egon e n da onartzeko prest beraiek marraz turiko diagra m a guztiak naturak goga m e n e a n inprimatz e n dizkien sortzetiko ezaug arrien kopia hutsa best erik ez direla.

23. Lehen e n g o z entzu t e a n baiesp e n a emat e are n argudioa suposizio faltsu baten gainean oinarrituta dago: aldez aurretiko irakasp e nik ez dagoen ustean .

Beldur naiz aurreko argudioan best e ahulezia bat ez ote dagoe n ; erabili ere, gizakiok lehen e n g oz entzut e a n onartze n ditugun printzipioak sortzetikotza t har ditzagu n konben tzitzeko erabiltzen duten argudioa da, aurretik ikasi gabe baies t e n ditugulako eta, argu m e n t u edo frogap e n e n baten indarrez barik, terminoe n azalpen edo ulerm e n hutsez onartz en ditugun printzipioak direlako. Horren azpian, ene ustez, falazia haux e ezkuta tz e n da, alegia, gizakiei ez zaiela ezer irakas t e n eta ez dutela berriren berri, de novo , ezer ikasten uste izatea , egiat an , ordea, lehen ez zekiten zerbait irakast e n zaiene a n eta ikasten duten e a n . Zeren, lehenik, begi- bistakoa

baita ikasi dituztela termino ak eta berau e n esan a hi a , inor ere ez zelarik jaio bi horiek jakinik. Baina hori ez da kasu horret a n hartzen den ezagutz a guztia; gizakiak ez ziren jaio, hitzekin jaio ez ziren modu a n, proposizioare n ideiekin ere, geroago eskura tu baitzituzt en . Era horret a n , entzun baino ez baies t e n diren proposizio guztiet an ez termino ak, ez berau ek duten esangur a , ez adierazitako ideiak sortze tikoak ez badira, proposizio horieta n sortze tikoa den zer gera tz e n ote den jakin nahi nuke. Eta baten batek bada uk a sortzetiko terminoak edo ideiak dituen proposizioren bat, gust a tuko litzaidake , biziki gust a tu ere, zein den esan e n balit. Mailaka jabetz e n gara ideiez eta izenez eta ikasten ditugu beraien artea n daud e n lotura egokiak; gero esan a hi a ikasi diegun hitzet an formulaturiko proposizioen artea n daud e n loturak ikasten ditugu eta, gure ideiet an , aldera tz e a n , haut e m a t e n dugun ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a aintza t hartut a, entzun eta bereh al a baies t e n ditugu, nahiz eta, berez hauek bezain egiazko eta nabariak izanik ere, hain agudo eta aise atze m a n g a r riak ez diren ideiei buruzko best e proposizio batzuei dagokien ez , ez garen izaten modu bere a n baies t eko gai. Izan ere, haur batek, adibidez, bereh al a baiest e n du proposizio hau: «Sagarra ez da sua», egun eroko ezagu er a arrunt az bere goga m e n e a n bereiz inprimaturiko bi gauza ezberdin horien ideiak hartu dituen e a n eta sagar eta su izenak haien ordezko direla ikasi duen e a n ; baina agian zenbait urte igaroko dira, haur berorrek best e proposizio honi «Ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea » baiesp e n a eman arte; izan ere, hitzak agian neurri bere a n erraz ak izan arren, hala ere, haien esan a hia haurrak ingurua n dituen gauza haiei ema n d a k o izenen a baino zabalago a , abstraktu a g o a eta ulertzeko zailago a denez gero, luzeago joko dio hitz abstrak tu horien esan a hi zehatz a ikaste ak eta, jakina, denbora gehiago beharko du hitz horiek ordezkatu t ako ideia orokorrak goga m e n e a n eratzeko. Hau gerta tu arte, alferrik ahalegind uko gara haur batek horrelako termino abstrak tu ez eraturiko proposizio bati baiesp e n a ema n diezaion lortzen; ideia horiek hartu eta dagozkien izenak ikasi bezain laster, errazt as u n berber az atze m a n e n ditu aipatu ditugun proposizio biak, arrazoi beraga t ik bata eta best e a : goga m e n e a n dituen ideiak bata best e a r ekin ados edo desad o s direla ohartz en delako, ideiok ordezkatz eko erabilitako hitzek proposizioan elkar baiezt a tz e n edo ezezta tz e n dutela ikusita. Baina haurrari oraindik bere goga m e n e a n ez dituen ideiak ordezkatz e n dituzten hitzez egindako proposizioak aurkezt e n bazaizkio, berez nabariki egiazkoe n ak edo gezurrezkoe n ak izanik ere, ez du baiezt a tz erik ez ezezterik ukan e n, haietaz ezjakin da eta. Zeren hitzak, gure ideien zeinu izatetik apart e hots hutsak best erik ez direnez gero, baietsi egin behar ditugu gure ideiekin bat datoze n heine a n , baina ez hortik harago. Baina, ezagu tz a gure goga m e n e r a zein urrat se n bidez eta nola heltzen den eta gure baiesp e n a r e n maila ezberdin e n oinarriak zein diren hurrengo Diskurtsoko gaia denez , nahikoa izan da hem e n ukitzea soilik, sortzetiko printzipio horiez zalantza t a n jarri nindu e n arrazoiet ako bat bezala.

24. Ez dira sortze tikoak, unibertsalki baietsiak ez dira- eta .

Baiespe n unibert s al ari buruzko argudio honi amaier a emat eko, bat nator sortzetiko printzipioen defend a t z aileekin honako honet a n , alegia, sortze tikoak baldin badira, baiesp e n unibert s al a jaso behar dutela uste izatea n . Izan ere, egia bat sortzetikoa izatea eta baiet sia ez izatea , norbait ek aldi berea n egia bera ezagu tz e a eta ez ezagutz e a bezain ulertezina da ene ikusiz. Baina, kasu horret a n , defend a tz aileek berek aitor duten modu a n, printzipio horiek ezin dira sortzetikoak izan, terminoak ulertzen ez dituzten ek, ezta ulertu bai, baina proposizio horiek sekula entzun ez pentsa t u ez dituzten askok ere baiesp e nik emat e n ez dieten ez gero, horiek, nire iritzirako, gizateriarik erdi beder e n badirelarik. Baina kopuru hori askoz txikiago a dela jota ere, nahikoa da baiesp e n unibert sal ar e n argudioa deus ez t eko eta, beraz, proposizio horiek sortzetikoak ez direla frogatz eko, haurrek beder e n ez dituztela ezagutz e n soilik onartut a ere.

25. Printzipio horiek ez dira lehenbizi ezagut z e n direnak .

Baina, aurpe gira ez diezad a t e n ezagutz e n ez ditugun haurren pentsa m e n d u e t a t ik argudia tz e n eta haien adime n e t a n gerta tz e n denaz haurrek berek ezer esan aurretik ondorioak atera tz e n ari naizela, gehituko dut aipaturiko proposizio biak ez direla haurren goga m e n e t a n

lehenbizi agertz en direnak, ezta nozio erdiet si eta kanpotik etorri guztien aurretikoak ere, sortzetikoak balira gerta tu behar lukeen modu a n . Zein unet a n agian zehatz esa t e rik ez badugu ere, eta honek ez du garrantzirik, bada, izatez, haurrak pentsa tz e n hast en diren aldi bat, eta bai haien hitzek bai egintzek segur t a tz e n digut e hori. Pentsa t u , ezagut u eta baies t eko gauz a direlarik, beraz, ba al da arrazoiz uste izaterik ez dituztela ezagu tz e n naturak inprimatu dizkien nozio horiek, horrelakorik baldin bada? Ba al da imajinatz erik, nolabait eko itxurazko arrazoiz, kanpoko gauze n inpresioak hartzen dituztela, aldi bere a n naturak berak lan hori bere gain hartut a inprimaturiko karakt ere horien eraba t ezjakitun direlarik? Gai ote dira haurrak kanpoko nozioak jaso eta baiest eko, aldi bere a n ustez beren izatear e n oinarri- oinarrian ehund urikoak eta beren ezagutz a erdiet sien eta geroko arrazoiket a guztien oinarri eta gidargi gisa karakt er e ezaba e zin ez han inprimaturikoak ezagutz e n ez dituzten artea n? Hori naturak alferreko lana egin duela edo behintza t oso gaizki inprimatz e n duela supos a tz e a litzateke , haren karakt er e ak ezin dituztelako irakurri, best e gauz a batzuk, hala ere, ezin hobeto irakurtzen dituzten begiek. Eta oso gaizki suposa tz e n da horiek egiaren zatirik argien ak eta gure ezagu tz a osoare n oinarria direla, ez direlako lehenbizi ezagu tz e n ditugun ak eta horiek gabe best e gauz a batzue n ezagu tz a ziurra erdiet s daiteke el ako. Haurrak dudarik gabe daki elikatzen duen inude a ez dela jolas lagun erabiltzen duen katua, ezta hainbe s t e r aino beldurtz en duen mam urru a ere, eta ziurtasu n osoz daki arbuioz ezezt en duen piperra edo must ard a ez dela gogoz eskatz en duen sagarra edo azukre a; baina ba ote da inor esan e n duenik haurrak ezagu tz a horiei eta best e batzuei ziurtasun osoko baiesp e n a «gauz a bera izatea eta ez izatea ezinezko dela» dioen printzipioaren indarrez emat e n diela? Edo haurrak printzipio horien ulerpen edo nozioren bat badu el a dioenik, best e egia asko ezagutz e n dituela argi agertz e n duen adine a n? Haurrak jada biberoi eta txintxirrinaren adine a n horrelako espekulazioet a n ibiltzen direla defend a t z e n duen a agian bidez jo daiteke adin horret ako haurtxoak baino bere iritziekiko grinat su a g o eta suharra go tz a t eta, aldi berea n , ez hain egiatitza t .

26. Ez dira, bada, sortze tikoak .

Horrega tik, egia izanik ere badirela zenbait proposizio orokor baiesp e n bereh al ako eta iraunkorra jasotzen duten ak, gizaki heldu eta ideia orokorrago eta abst raktu a g o e n eta ideiok ordezkatz e n dituzten izenen erabilerar a iritsi denari propos a tz e n zaizkione a n , hala ere, hori adin samurreko e n kasua ez denez gero, hauek, hala eta guztiz ere, best e gauza batzuk ezagu tz e n dituztelarik, proposizio haiek ezin dute erdiet si adime n d u n pertson a guztien baiesp e n unibert s al a eta, horrega tik, ezin dira sortze tikotza t hartu; izan ere, ezinezko baita sortze tikoa den edoz ein ideia (horrelakorik balitz) ezez agu n a izatea , best e zer edo zer ezagu tz e n duen ar e n t z a t beder e n . Bada, sortzetiko egiak badira, sortze tiko pents a m e n d u a k izan behar dute: ez baita egiarik goga m e n e a n inoiz hartaz pentsa t u gabekorik. Heme n dik begi- bistako a da ezen, sortze tiko egiarik balego beraiek izan beharko luketela nahita ez lehenbizi pents a t urikoak, goga m e n e a n lehenbizi agertuko lirateke e n a k.

27. Ez dira sortze tikoak, sortze tikoa dena argien agertu behar litzatek e e n tokian gutxien agertzen direlako .

Aztertzen ari garen proposizio orokorrak ez dituztela haurrek, tent elek eta gizateriaren zati handi batek ezagutz e n frogatu a dugu jada behar bezainb a t e a n eta, hem e n dik, begi- bistako a da ez dutela baiesp e n unibert salik jasotzen eta ez direla inpresio orokorrak. Baina best e argudio bat ere bada horien sortzetikotas u n a r e n kontra: karakter e horiek sortzetikoak eta jatorrizkoak balira, garbiago eta argiago agertuko lirateke el a haien lorratzik ere aurkitzen ez diegun pertson e n g a n ; eta, ene iritziz, argudio sendo a da hau printzipioon sortzetikotas u n a r e n kontra, zeren, sortze tikoak balira haien indar eta bizitasun handien a hartu behar luketen e k gutxien ezagu tz e n baitituzt e. Izan ere, haurrak, tentelak, basa tiak eta jende eskolaga b e a best e guztien artea n azturek eta erdiet si t ako iritziek gutxien usteldurikoak dira; ikasket ek eta hezkuntz ak ez dizkiete sortzetiko

pents a m e n d u a k birmoldatu , eta doktrina arrotz eta kixkorrak sartzeak ez dizkie naturak han idatzitako karakter e ederrak gandut u , eta, horrega t ik, arrazoizko litzateke pentsa tz e a haien goga m e n e t a n sortze tiko nozio horiek argi agertu behar luketela bakoitzare n bistara , haurren pents a m e n d u a k agertz en diren bezalax e . Arrazoiz espero izateko a da gizaki naturalek printzipio horiek hobezinki ezagutz e a , haien ustez ariman zuzene a n inprimaturiko printzipioak baitira eta gorpuzkera r e n ez organo e n menp e inola ere ez daud e n a k, horien eta best e e n artea n aitor duten diferentzia bakarra berau . Printzipio horiek defend a tz e n dituzten ek dioten ar e n araber a , batek uste izan behar luke sortzetiko argi- dirdiratz e horiek guztiek (horrelakorik balitz) ezer gordetz e n ez dakien e n g a n eta engaina tz eko jokutriarik ezagu tz e n ez duten e n g a n distiratuko luketela beren argitasu n guztian, han duten prese n tziaz gu zalantzarik gabe uzteko, beren plazerrarekiko maitas u n az eta oinaze ar ekiko atzerak a d a z dudarik gabe uzten gaituzt en bezalax e. Baina, zoritxarrez, zein dira haur, tentel, basa ti eta zeharo eskolaga b e e n g a n aurkitzen ditugun sent e n tzia orokorrak edo ezagu tz a- printzipio unibert s al ak? Haien nozioak gutxi eta laburrak dira, gehien erabili dituen eta sentime n e t a n maizen inpresio biziena egin dioten objektu e t a tik atera t ako ak. Haur batek bere zaintzailea eta bere sehask a ezagutz e n ditu, eta poliki-poliki nagusitxoa go ei dagozkien jostailuak ezagut uz joaten da; eta basa ti gazte ak, agian maitas u n ez eta ehizaz beterik du burua, bere tribuare n azturen arab er a . Baina, hezi gabeko haur baten g a n edo basa ti baten g a n sent en tzia abstrak tu horiek eta zientziaren printzipio ospet su horiek aurkitzea espero duen ak bere burua erraturik ikusiko ez ote duen beldur naiz. Mota horret ako proposizioak oso bakanki aipatz en dira indiarren txabole t a n , gutxiagot a n aurkituko ditugu haurren goga m e n e t a n eta horrelako inpresiorik ez da ageri gizaki primitiboe n goga m e n e t a n . Printzipio horiek nazio ikasiet ako eskola eta akade mi e t ak o hizket a molde a eta kontua dira, eztab aid a n maiz jardun ohi dutelarik, horrelako hizketaldi eta ikasket ar a ohiturik baitaud e , printzipiook argudiak e t a artifizialerako egokiak eta konbe ntzitzeko baliagarriak direlarik, baina ez hainbe s t e gizakia egia aurkitzera edo ezagutz a n aurrera tz e r a eram a t ek o. Baina izanen dut parad a ezagutz a hobetz eko duten baliagarri t as u n kaxkarraz zabalago hitz egiteko (IV. Lib., VII. kap.).

28. Laburbilpena .

Ez daki t honi abs u r d u a iritziko ote n diot e n de m o s t r a z iok o mais u e k . Eta se gu r a s ki inork ere ez du onar t uk o leh e n ikusi a n . Horre g a t ik , aurr e i ri tziari tre gu a et a gai tz e s p e n a r i pazi e n t z i a esk a t u be h a r diet , harik et a Diskur t s o hon e n am ai e r a en tz u n art e , judizio hob e a r e n pe a n jartz eko gogo biziz aurki tz e n naiz el a rik. Eta egi ar e n bila inpar t zi al t a s u n e z diha r d u d a n e z gero , ez dauk a t era g o z p e n ik neur e iritzien zale e gi a izan naiz el a onar t z e k o , de n ok izan gai t ezk e e l a horr el ak o a k aitor bai tu t , de dik azio a k et a es tu dio a k buru a bero t u digut e n e a n .

Gai hau oro har azterturik, ezin aurki dezake t oinarririk printzipio espekula tibo bi horiek sortzetikoak direla pents a tz eko, ez direlako unibert s alki baiet siak, hain eskuarki emat e n zaien baiesp e n a sortze tikotza t hartzen ez diren best e proposizio batzuei emat e n zaiena bera delako eta baiesp e n hori inskribake t a natural baten bidez barik, best e era batera sortzen delako, hurrengo Diskurtsoa n argi erakus t e n ezbairik gabe saiatuko naizen modu a n. Eta ezagu tz a eta zientziako lehen printzipio horiek sortzetikoak ez direla aurkitzen baldin badugu, best e ezein printzipio espekula tibok ere ez du, nire ustez, eskubide hoberik izanen sortzetikoa izateko.

II. KAPITULUAEz dago sortze tiko

printzipio praktikorik

1. Ez dago printzipio moralik, aurrean aipaturiko printzipio espek ulatiboak bezain argi eta eskuarki onartua denik .

Baldin aurr e k o kapi tulu a n az t e r g a i izan ditugu n printzipio esp e k ul a t i b o e k , froga t u dugu n mod u a n , giza t e r i a r e n bai e s p e n be n e t a n unib e r t s a l a jaso tz e n ez ba d u t e , printzipio praktiko e i dago ki e n e a n askoz argi a g o ag er t z e n da bai e s p e n unib e r t s a l a har tz e t ik urru n ger a t z e n direl a ; et a ust e dut nek e z aurk ez liteke el a «Bad e n a , bad a » printzipio ak bez ain b a t e k o bai e s p e n ber e h a l a k o et a orokorr a jasoko du e n ara u mor alik, edo «Ezin ez ko a da gauz a ber a izat e a et a ez izat e a » de n bez ai n b a t e k o egi a nab a r i rik. Hem e n d ik begi- bis t a n age r t z e n da printzipio prak tiko a k sortz e t iko a k izat ek o esku bid e t ik urrun a g o dau d e l a et a ber a i ei buruz bes t e e z baino indar t s u a g o a del a gog a m e n e a n inprim a t u r iko inpre sio a k izat e a r i buruz dugu n zala n t z a . Baina ez da zala n t z a t a n jartz e n hai e n egi a . Era ber e a n egi azko a k dira, na hiz et a ez era ber e a n begi-bis t ako a k . Printzipio esp e k ul a t i b o a k ald e a n dar a m a t e na b a r i t a s u n a ; prin tzipio mor al ek , ord e a , arraz oik e t a et a diskur t s o a be h a r dut e , et a adi m e n a era bil tz e a ere bai, ber e n egi a r e n ziurt a s u n a desk u b r i tz ek o . Ez dira age r t z e n gog a m e n e a n gra b a t u r iko karak t e r e na t u r a l gisa , horr el ak orik bale g o , ber e n e z ikusg a r r i ak et a ber e n argi a g a t ik edo n o rk ez a g u t z e k o mod u k o a k izan beh a r k o luket e l a r ik . Baina inola ere ez da hau ber ai e n egi ar e n ez ziurt a s u n a r e n dero g a z io a , trian g e l u bat e n hiru an g e l u a k bi zuz e n adin a direl a dioe n egi a r e n dero g a z io a ez den bez al a x e , «oso a ber e zatia baino ha n di a g o a izat e a » bez ai n be gi- bis t ak o a edo lehe n b izi en tz u t e a n bai e s t e k o hur a bez ai n egokia ez delako soilik. Nahiko a da ara u mor al horiek froga g a r r i a k izat e a et a , horre g a t ik , horiek nolab a i t ez a g u t z e r a hel tz e n ez ba g a r a , geu r e erru a da. Baina gizaki askok horie t a z dut e n ezjakin t a s u n a k et a bes t e ba tz u e k berori ek bai e s t e k o erak u s t e n dut e n geldo t a s u n a k argi froga t z e n dut e ez direl a sortz e t iko a k et a bilatu aurr e t ik ez direl a gizaki e n bis t a r a age r t z e n .

2. Gizaki guztiek ez dute onartze n leialtasuna eta justizia printzipioak direnik .

Gizaki guztiek bat etorriz onartz en duten printzipio moralik dago e n jakiteko, gizateriaren historian dokum e n t a t u sam ar den eta bere etxeko tximiniaren keetik harago begira tu duen edonor e n judiziora jotzen dut. Non dago unibert salki dudarik ez eragozp e nik gabe , sortzetikoa izanez gero behar duen modu a n, onartua den egia praktiko hori? Justizia eta kontra tu ak bete tz e a gizaki gehien ek ados daud e n gaiak direla dirudite . Printzipio hau lapurren gordeleku e t a r a eta gaizkilerik handien e n erkidego e t a r a ere hedatz e n dela uste da, eta gizatas u n a ukatzera heldu direnek berek ere, elkarren g a n a k o justizia eta leialtasun legeak zaintzen dituzte. Onartzen dut gaizkileek ere egiten dutela hori elkarrekin, baina ez printzipio horiek naturare n sortzetiko legetz a t hartu dituztelako. Legeok komen e n tziako arau modu a n bete tz e n dituzte beren erkidego e n barruan , ezin baitai t eke burura justizia printzipio praktikotza t onartze n duenik, gaizkide ekin zuzen

jokatzen duen bitart e a n bidean topatz en duen lehen e n g o gizaki onest a lumatu edo hiltzen duen ak. Justizia eta leialtasu n a gizateriaren lokarri komun ak dira eta, horrega tik, mundu guztiarekiko lotura guztiak apurtu dituzten gaizkile eta lapurrek ere eman d ak o hitza eta ekitat e arauak bete egin behar dituzte beren artea n; edo best ela ez dute elkarturik irauterik. Baina ba al da inor esan e n duenik iruzur eta lapurre t a t ik bizi direnek aintzat hartu eta baies t e n dituzten egiaren eta justiziaren sortzetiko printzipioak dituztela?

3. Objekzioa: Gizakiek beren praktikan ukatu egiten badituzt e ere, onartu egiten dituzt e beren pentsa m e n d u e t a n . Horri erantzun a:

Agian defe n d a t u k o da hai e n gog a m e n e n bai e s p e n tazi tu a ado s dago e l a hai e n prakt ik ak uka tz e n due n a r e k i n . Honi ihard e s t e n diot , leh e nik , be ti pen t s a t u izan dud a l a gizakie n ekin tz a k hai e n pe n t s a m e n d u e n interp r e t a r i one n a k direl a . Baina , gizaki ge hi e n e n egin tz e k et a ba tz u e n deklar a z io nab a r i ek printzipio horiek zalan t z a t a n jarri edo uka t u dituz t e l a ga uz a ziurra de n e z gero , ezin ez ar dai t ek e ado s t a s u n unib e r t s a l ik (gizaki held u e n art e a n soilik ere) , et a hori gab e ez dago horien sortz e t iko t a s u n a r e n ondorio a at e r a t z e r ik . Bigarr e n ik, orde a , oso arra ro a et a arraz oig a b e k o a da kont e n p l a z io hut s e a n buk a t z e n diren printzipio prakt iko ak sortz e t iko t z a t jotz e a . Printzipio prakt iko ak , na t u r a t ik era t o rr i ak , jokabid e r a k o dira et a ekin tz a- ado s t a s u n a sortu be h a r dut e et a ez ber e n egi ar e kiko bai e s p e n hut s a , edo bes t e l a alferrik ber e iz t e n ditug u printzipio esp e k ul a t i b o e t a t i k . Natur ak , onar tz e n dut , zorion desi r a et a zori tx ar r a r e kiko atz e r a k a d a ez arri ditu gizaki a r e n bai t a n . Hau ek ben e t a n ere sortz e t iko prin tzipio prak tiko a k dira, prin tzipio prak tiko ei da goki e n bez al a , irau nk orki dihardu t e n a k gur e egin tz a guzti e t a n et e n g a b e k o era gi m e n a gauz a t u z . Pert so n a guz ti e n g a n et a adin guz ti e t a n hau t e m a n dai t ezk e , be ti et a unib e r t s a lki ; bain a ape t i t u e n joerak dira , ongirak o joerak , et a ez egi inpre sio a k adim e n e a n . Ez dut nik uka tz e n joer a na t u r a l a k dau d e n ik gizakie n gog a m e n e t a n inprim a t u r ik; ez et a , sen t i m e n et a per tz e p z io inst a n t z i ak dau d e n lehe n un e t ik, gizaki ei gauz a batz uk laket zaizkiel a et a bes t e ba tz uk gaizki har tz e n dituz t e l a ; gauz a ba tz u e k tira tu egi t e n die t e l a et a bes t e ba tz u e k ald e era gi n ; bain a hon e k ez dak a r ez e r gog a m e n e a n inprim a t u r iko sortz e t iko karak t e r e e n ald e , hau da, gur e prak tika erre g u l a t z e n dut e n ez a g u t z a printzipio ak lirat ek e e n e n alde . Hain urrun dago ha u adim e n e k o inpre s io natu r a l horiek berr e s t e t ik , non es a n d a k o a hai e n kontr a k o argu dio ger t a t z e n den , zere n nat u r a k adim e n e a n ez a g u t z a r e n printzipio mod u a n inprim a t u r iko karak t e r e ziurrik bal e g o , na hi t a e z hau t e m a n be h a rk o geni t uzk e , gure bai t a n et e n g a b e jardu n e z gur e ez a g u t z a n era gi n a bai tu t e , bes t e a k na hi m e n e a n et a ap e t i t u a n era gi t e n ha u t e m a t e n ditug u n bez al a x e , gur e egin tz a guzti e n et e n g a b e k o motibo et a era gin g a i lu direl ar ik et a be t i egin tz o t a r a guri indar t s u bul tz ak a nab a r i tz e n ditug ul a rik.

4. Arau moralek frogak behar dituzte; ez dira, beraz, sortzetikoak .

Beste arrazoi bat sortze tiko printzipio moralez zalantza t a n jartzen nauen a hauxe da, alegia, uste dudala ezin proposa daitek e ela arau moral bat bera ere, best e e k horren arrazoia eskatz e k o eskubid erik eduki gabe , hau eraba t barreg arria eta absurdu a bailitzateke , sortze tikoak edo berez nabariak beder e n balira; izan ere, horixe izan behar du ezinbes t ez sortzetiko printzipio orok eta ez du inolako frogarik behar guk bere egia haute m a n dezagu n , ezta arrazoirik ere onesp e n a ema n diezaiogu n. Sen komunik gabekotz a t joko litzateke gauz a bera izatea eta ez izatea ezinezko zergatik den ulertzeko arrazoia, era bater a edo best era , eskatuko lukeen a. Proposizio horrek aldea n dara m a bere argia eta nabari ta su n a eta ez du inolako frogarik behar. Terminoak ulertzen dituen ak berez ema n e n dio baiesp e n a proposizio horri, edo best el a ezerk ere ez dio gogoan eraginik eginen ema n diezaion. Baina sekula lehen a g o entzun gabeko, baina ulertzeko gai den norbaiti gizarte- bertut e ororen oinarri den moralta s u n e k o arau lokagai tz hura, «norber ak best e ekin best e ek norber ar ekin jokatze a nahi lukeen bezala jokatu behar duela» dioena alegia, propos a t uko balitzaio, ez ote luke galdetz erik, absurduk eri an erori gabe , zergatik den hori horrela? Proposatz ailea ez ote legoke proposizio horren egia eta arrazoizkotas u n a azaltzera behar turik? Horrek argi erakus t e n du ez dela sortze tikoa, sortzetikoa balitz, ez lukeelako frogarik beharko ez

hartuko, inork dudat a n jar ezin dezake e n egia eztab aid a e zin gisa hartu eta baietsia izan beharko luke eta (entzun eta ulertu bezain laster beder e n). Era honet a n , arau moral guztion egia beraien aurretikoa den zerbaite n menp e dago argi eta garbi eta berta tik deduzitu beharreko a da, eta hori ezinezko litzateke sortze tikoak, edo beren ez nabariak beder e n , balira.

5. Adibidea: itunak bete beharra .

Gizakiek beren itunak bete behar dituztela bene t a n ere arau moral handi eta ukaezin bat da. Baina, hala ere, best e bizitzako zorion edo zoritxarrare n ikuspe gia duen kristau bati galdetuz gero zergatik dago e n behar turik gizakia ema n d a ko hitza bete tz er a , arrazoia adieraziz erantzun e n du: betiko bizitzaren eta heriotzare n aginte a duen Jainkoak halaxe galdatz e n digulako. Baina galder a bera hobbe s d a r bati eginez gero, erantzun e n du publikoak halax e galdatz e n duelako eta, bete ezean , Leviatha n e k zigortu eginen duelako. Eta hori berori antzinako filosoforen bati galdetu izan balitzaio, eran tzun zukeen horrela ez jokatzea desohor a g a r ria , giza duintas u n a r e n azpitikoa eta bertut e a r e n , giza naturar e n hobezint as u n goren ar e n , kontrako a litzateke el a .

6. Bertutea eskuarki, sortze tikoa delako barik, probet x u g arria delako da onetsia .

Heme n dik berez datoz gizakiek arau moralei buruz dituzten makina bat erat ako iritzi ezberdin ak, itxarot en edo erdiet si nahi duten zoriont asu n mota ezberdine n araber a ; eta hau ezinen litzateke gerta tu printzipio praktikoak sortze tikoak eta Jainkoaren eskuak gure goga m e n e a n zuzen e a n inprimatu ak balira. Onartzen dut Jainkoaren existen tzia modu askotara ageri dela eta zor diogun obedien tzia arrazoim e n a r e n argiarekin oso kongrue n t e a dela, halat a n non gizateriare n zati handi batek lege natural honen testigan tz a emat e n baitu. Hala ere, uste dut onartu behar dela zenbait arau moralek gizateriaren onesp e n oso orokorra hartzen dutela moralta s u n a r e n bene t ako oinarria ezagu tu gabe ere, oinarri hori ezin izan daiteke el arik best e ezer, bere eskua n sari eta zigorrak eta iraintzailerik harroe n a kontuak emat e r a deitzeko botere a dituen eta gizakia iluntasu n e a n ikusten duen Jainkoaren nahia eta lege a baino. Izan ere, Jainkoak bertut e a eta gizarte- zoriona lokarri aska ezinaz lotu zituen ez eta bertut e a praktikatz e a gizarte ak irauteko beharrezko eta gizaki bertut e t s u a r e kin harre m a n e t a n daud e n e n tz a t nabariki onurag a rri izatea egin zuenez gero, ez da harritzekoa arau horiek norberak aintzat hartu ez ezik, best e ei gome n d a t u eta goraipa tz e a ere, haiek horiek bete tz e tik norber ak ziur jaso uste duen aban t aileng a t ik. Ongi aldarrika daiteke , dela interes ez dela konbe n tzim e n d uz , sakratu tz a t , behin profan a t u eta zapalduz gero, ondorio gisa norbera ere salbu eta seguru ezin sentitzea dakarren oro. Honek, arau horiek nabariki duten obligazio eternal eta moralari ezer kentzen ez badio ere, hala ere argi erakus t e n du gizakiek beren hitzez emat e n dieten kanpoko aintza t e s p e n a k ez duela frogatz e n sortze tiko printzipioak direla; ez du frogatz e n gizakiek beren baitan beren jokabideko lege hauts ezin tz a t baiest e n dituztenik, zeren ikusten baitugu norbere interes ak eta bizitza honet ako onurek gizaki asko arau moral haiek kanpotik deklara tu eta onest er a dara m a tz a t e l a , nahiz eta beraien ekintzek ongi asko erakutsi ezer gutxi axola diela arau haiek agindu zituen Legegileak ez arau horien hausle ak zigortzeko prest a tu rik duen infernuak.

7. Gizakien egintzek sinestarazt e n digute bertut eare n araua ez dela haien barne printzipioa .

Izan ere, gizabide a alde batera utzita, gizonik gehien e n hitzei zintzotasu n handiegi a iratxiki beharre a n , haien ekintzak hartzen baditugu beraien pentsa m e n d u e n interpre t a ri tza t , aurkituko dugu arau horiekiko barne erresp e t u rik ez dutela eta beren ziurtasu n eta obligazioari buruz ez daud el a guztiz konbe n tziturik. «Egizu zeuri egitea nahi zenuke e n bezalax e » printzipio moral nagusia gome n d a t u egiten da, praktikatu baino gehiago. Baina uste izatea arau hau haus t e a ezin izan daiteke el a bizio handiago a , best e ei ez dela arau morala ez bete beharreko a irakast e a baino, zorakeriatz a t hartu behar litzateke, eta gizakiek arau hori haus t e a n honda tz e n duten interes horren aurkakotz a t . Agian esan e n da kontzien t ziak haserre egiten digula haust e horieng a t ik, era horret a n barne obligazioa eta arau ar e n oinarria salbu uzteko.

8. Kontzien tzia ez da sortze tiko ezein arau moralen froga .

Honi ihardes t e n diot ez dudala horret az zalantzarik egiten, baina, gizaki asko, beren bihotze t a n idatzita ukan gabe best e gauza batzuk ezagu tz er a heltzen diren bezala, zenbai t arau moral baies t er a eta haien obligazioaz konbe n tzitzera ere irits daitezke. Beste batzuk heziket ari, inguruko lagunei eta beren herriko ohiturei esker hel daitezke gauza berera . Eta konbe n tzim e n d u horrek, edozein bidet a tik erdiet sia izanik ere, kontzien tzia jardune a n ipintzeko balioko du, hau ez delarik geure egintzen zuzent a s u n edo zuzenga b e t a s u n a z dugun aburu a edo judizioa best erik; eta kontzien tzia sortzetiko printzipioen aldeko froga balitz, haien aurkako ak ere sortze tiko printzipioak lirateke, zeren, gizaki batzuek, kontzien tzia beraz, best e batzuek ekiditen duten a bilatzen baitut e.

9. Inolako arrangurarik gabe egindako izugarrikerien adibideak .

Baina ezin uler dezaket nola edonork hauts ditzake e n arau moralak konfiantza eta baret a s u n e z , sortzetikoak eta bere goga m e n e a n inprimaturikoak balira. Armad a bati hiri baten arpilaket a n begie m a t e a best erik ez dago dagitzan gehiegikeria guztiet an printzipio moralen nolako betekizun eta sena edo nolako kontzien tzia erakus t e n dituen ikusteko. Lapurre t a , hilketa eta bahitura zigorretik eta gaitzesp e n e t ik libre uzten diren giza jarduer ak dira. Ez al dira egon nazio osoak, eta zibilizatuen e t a k o ak, haurrak basoa n abond a n a t z ek o ohitura izan duten ak, gosez hil daitez en , edo patariek janda, ohitura hau haurrak sortzea baino gaitzet sia go edo eskrupulu handiagoz egina ez delarik? Eta best e herrialde batzue t a n ez al dituzte haurrak, erditzea n ama hilez gero, haren hilobian sartzen , edo desa g er t a r az t e n , astrologore n batek zorigaiztoko izarra dutela esan ez gero? Eta ez al daud e lekuak behin adin batera helduz gero sem e- alabek, inolako arrangur a rik gabe, beren guraso ak hil edo aband o n a tz e n dituzten ak. Asiako alde bate a n , gaixoak, esper a n tz a gabeko egoer ar a heltzen direne a n , kanpora eram a n eta lur gaine a n etzand a uzten dituzte, haizee n eta eguraldiare n pentzut a n , inoren laguntz arik ez errukirik gabe hantx e hil daiteze n . Mingreliarren artea n , fede kristaudu n herria berau , kontu arrunt a da beren sem e- alabak eskrupulurik gabe bizirik ehortze a . Beste leku batzue t a n , berriz, guraso ek beren sem e- alabak jan egiten dituzte. Karibet arrek beren sem e- alabak irendu egiten zituzten loditu eta gero jateko. Eta Garcilaso de la Vegak diosku Peruko herri bate a n ume gintz ar ako ohaidetz a t erabiltzen zituzten emaku m e gatibu e n g a n dik izandako haurrak loditu eta jateko ohitura zutela, eta amak eurak ere, haurrak izateko adina igaroz gero, hil eta jan egiten zituztela. Tupinan bo ek paradisu a irabazt eko bertut e ak mend eku a eta etsai ugari jatea zirela sinest e n zuten. Jainkoare n izenik ere ez dute ezagu tz e n eta ez dute erlijiorik ez inolako gurtzarik. Turkiarren artea n santu egiten dituzten ek , lotsa apur bat duen ak kontatu ere ezin lezake e n bizimodu a dara m a t e . Jarraian Baumg ar t e n e n Bidaiako pasart e interes g ar ri bat ekarriko dut hona idatzi zen hizkuntz an , ez baita egun ero edonon aurki daiteke e n liburua. Ibi (sc. prope Belbes in Aegyto) vidimus sanctu m unu m Saracenicu m inter arenaru m cumulos, ita ut ex utero matris prodiit nudu m sede n t e m . Mos est, ut didicimus , Mahom e ti s t is , ut eos, qui amen t e s et sine ratione sunt, pro sanctis colant et veneren t ur. Insuper et eos, qui cum diu vitam egerint inquinatissi ma n , voluntariam dem u m paeniten tia m et paupertat e m , sanctitat e venerando s deputant . Ejusmodi vero genus hominu m libertate m quanda m effrene m haben t , domo s quos volunt intrandi, eden di, bibendi, et quod majus est, concu m b e n di; ex quo concubitu, si proles secuta fuerit, sancta similiter habetur. His ergo hominibus dum vivunt , magnos exhibe n t honores; mortuis vero vel templa vel monu m e n t a extruunt amplissim a, eosqu e conting ere eta sepelire maxi m a e fortunae ducunt loco. Audivimu s haec dicta et dicenda per interpret e m a Mucrelo nostro. Insuper sanctu m illum, que m eo loco vidimus , publicitus apprim e com m e n d ari, eum esse homine m sanctu m , divinu m ac integritat e praecipuu m; eo quod, nec fae minaru m umqu a m esse t , nec puerorun, sed tantu m m o d o asellaru m concubitor atque mularu m. Peregr. Baumg ar t e n , II Lib., I kap., 73. or.). Santu turkiar hauei buruz Pietro della Valle- gan aurki ditzake gu datu gehiago, haren 1616ko urtarrilaren 25eko eskutitze a n .

Horren arab er a , non daud e justizia, jainkozale t a s u n , esker on, ekitat e eta kastit at e printzipio sortzetiko horiek? Edo non dago sortze tiko arau horiek badirela segurt a tz e n digun ados t a s u n unibert s al hori? Dueluet a n hilketak, modak ohoregarri bihurtu dituen e a n , kontzien tziare n aladurarik gabe egiten dira. Are, leku askota n kontu honet a n erruga b e izatea desohore rik

handien a da. Eta gure mugez harago begira tz e n badugu gizakiak nolakoak diren ikusteko, kontura tuko gara leku batzue t a n eskrupulu ak ukane n dituztela best e batzue t a n meritugarri dena egiteko edo egin gabe uzteko.

10. Gizakiek elkarren aurkako printzipio praktikoak dituzt e .

Gizateriaren historia kontu handiz irakurri eta lurreko herri ezberdin ak aztertuz haien ekintzak aurreiritzirik gabe behatz e n dituen a bete- bete a n konben tzituko da ezin dela ia printzipio moral ez arau batik ere izendat u , munduko best e leku bate a n lehenbiziko gizartekoe n zeharo aurkako iritzi praga m a t iko edo bizi-arauak gidari dituen hango gizarte a r e n ohitura orokorrek mezprez a t u eta gaitzet sia ez denik (gizarte a ri iraunar az t eko behar- beharrezkoak salbu, eta hauek ere hautsi egiten dira gizarte ezberdine n arteko harre m a n e t a n ) .

11. Nazio osoek arbuiatzen dituzt e hainbat arau moral .

Honen aurka agian argudia daiteke arau bat hautsia delako ezez agu n a dela esa t e a inondiko argudioa ez dela. Ados nago objekzioarekin, lege a legetz a t aitortze ari utzi gabe legea haus t e n duten e n kasua n , desohor e a , gaitzezp e n a edo zigorra jasotzeko beldurrez lege ari nolabai t eko erresp e t u a r ekin begiratz e n dioten e a n . Baina pents a ezin a da nazio oso batek publikoki arbuia tz e a eta ukatze a nazio horret ako kide bakoitzak hutsezinki legetz a t hartzen duen a , horrelax e egin behar bailuket e sortzetik beren goga m e n e t a n inprimaturik luketen a k. Daiteke e n a da zenbait kasut an gizakiek beren baitako pents a m e n d u e t a n egiazkotza t ez dituzten arau moralak onartze a , arau horien obligazioaz konben tziturik daud e n e n artea n ospea eta estimu a mante n tz e a g a t ik soilik. Baina imajina ezin a da gizarte oso batek publikoki eta espreski arau bat ez onartze a eta bazter uztea eta aldi bere a n beren goga m e n e n baitan ziurtasun hutsezinaz legetz a t hartze a ; eta halaber ez da erraz ez jakitea norber e inguruko jende guztiak bazekiela hori horrelax e dela, eta horrega tik gizarte horret ako kide bakoitzak best e e n g a n dik gizatas u nik gabeko eran agertz e n direnei izaten zaien mesprez u eta gaitzerizkoa jaso beharko luke, baita on eta txarrare n arau ezagu n eta naturalak nahas t e a g a t ik guztien baret a s u n eta zoriontasu n a r e n etsai garbitzat baino hartu ezin direnei izaten zaiena ere. Sortzetikoa den printzipio praktiko oro, justu eta ontzat hartu behar du mundu guztiak. Kontrae s a n a baino gutxi gutxiago da, beraz, suposa tz e a giza nazio osoek aho batez eta unibert s alki gezurt a dezake t el a, hala esan e t a n nola praktikan, beren kide guztiek nabari ta su n handien az egiazko, bidezko eta ontzat ezagu tz e n duten a . Hau nahikoa dugu argi ikusteko lekuren bate a n unibert salki eta onesp e n eta zilegi- uste publikoz haus t e n den ezein arau praktiko ezin dela sortze tikotza t hartu. Baina badut best e zerbait ere arestian egindako objekzioari erantzut eko .

12. Eskuarki onarturiko arauhaus t e a k argi frogatz e n du arau hori ez dela sortze tikoa .

Arau bat haus t e a , diozue, ez da arau hori ezezagu n a dela froga dezake e n argudioa . Ados, baina eskuarki onarturiko arauh a u s t e a , diot nik, arau hori sortzetikoa ez dela frogatz e n duen argudioa da. Har dezagu n , adibidez, giza arrazoim e n a r e n dedukzio bidezkoen e t ak o ak eta gizakirik gehien e n joera natural ari dagozkionak izanik, inor gutxik adore faltaz ukatzen eta ausar tzia faltaz zalantza t a n jartzen dituen arau horietako bat. Araurik bada sortzetikoa dela uste izateko modukorik, uste dut ez dagoel a «Gurasook, zain eta maita itzazue zeuen sem e- alabak» agintzen duen ak baino horret ar ako eskubide gehiagorik duenik. Horrega tik, hau sortzetiko araua dela esat e n dene a n , zer ulertu behar da? Bi haue t ako bat nonbait , alegia, edo noiznahi ere gizakien ekintzak motibatu eta zuzentz en dituen sortze tiko printzipioa dela, edo gizaki guztiek goga m e n e a n inprimaturik duten egia dela eta horrex e g a t ik ezagu tz e n eta baies t e n dutela. Baina zentzu bietako bate a n ere ez da sortzetikoa. Lehenik , ez dela gizakien ekintze t a n eragina duen printzipioa, aurrera go aipaturiko adibide ez frogatu dut. Eta ez dago Mingrelia edo Peruraino joan beharrik beren sem e- alabak aband o n a t u , abusuz trata tu eta are suntsi tu ere egiten dituzten e n kasuak topatz eko; ez eta herri basa ti barbaro batzue n basak eriei so jarri beharrik ere, gogora tz e n dugun e n a n greziar eta errom at a rr e n arteko praktika arrunt eta gaitzezka b e a zela errukirik ez

barne aladur arik gabe beren haurrak bertan beher a eta arrisku guztien pean uztea. Bigarrenik , gizaki ororentz a t ezagu n a den sortzetiko egia dela ere faltsua da. Izan ere, «Gurasook zain itzazue zeuen sem e- alabak» sortze tiko egia izatetik hain urrun dago, non egia ere ez den, proposizioa barik, agindu a delako eta, beraz, egiazkoa ez faltsua izan ezin daiteke e n a . Egi modu a n baies t eko gai izatera heltzeko, honelako proposizio bihurtu beharko litzateke: «Haurrak zaintzea guraso e n beteb e h a r r a da». Baina beteb e h a r r a ezin legerik gabe ulertu; eta legea ezin legegilerik gabe edo sari edo zigorrik gabe ezagut u ez supos a t u ; era horret a n , ezinezko da printzipio hori edo best e edoz ein printzipio praktiko sortzetikoa izatea, hau da, beteb e h a r bezala goga m e n e a n inprimatu a izatea , Jainkoaren , lege ar e n , obligazioare n , zigorrare n , oraingoar e n ondoko bizitza baten ideiak sortzetikoak direla supos a t u gabe. Izan ere, gauza berez nabaria da arau hori ez bete tz e tik ez datorrela bizitza honet a n zigorrik eta, beraz, eskuarki onarturiko praktika kontra duen herrialde e t a n ez duela lege indarrik. Baina ideia horiek (guztiak sortze tikoak izan behar duten ak, beteb e h a r r a r e n zentzua n ezer sortze tikorik baldin bada) sortze tikoak izatetik hain urrun daud e, non gizaki ikastun eta gogoe t a t s u e k ere ideiok argi eta bereizi aurkitzen ez dituzten, eta askoz gutxiago, jakina, best e guztiek. Eta ideion artea n sortze tikoa izateko antzik gehien duen a (Jainkoaren ideiaz ari naiz) ez dela sortzetikoa oso argi ikusiko du hurren go kapitulua n, hala uste dut behintza t , pents a tz e n dakien orok.

13. Gizakiek sortze tikoa zer den ez baldin badakite , sortzetiko printzipioek ez diete ziurtasunik emat e n .

Esan den guztitik uste dut ziurtasun e z atera dezake g ula ondorio modu a n edozein lekutan eskuarki eta aurkakota s u nik gabe haus t e n den arau praktikoa ez daiteke el a sortzetikotza t jo, ezin dutelako gizakiek lasai eta bare asko hautsi lotsarik eta beldurrik gabe arau bat, arau hori Jainkoak ezarritako a dela eta hura ez bete tz e a zigortu eginen duela argi dakiten e a n (berau jakin beharko luketen a , sortzetikoak balira) arauh a u s l e a r e n t z a t negozio eskas a izateraino zigortu ere. Horrelako ezagu tz arik gabe, gizakiak inoiz ez du ziur jakinen hau edo best e a bere eginbe h ar r a denik. Legea ez ezagutz e a k edo lege az zalantzak izateak, legegilear e n begirale tz a edo botere a ri itzuri egiteko esper a n tz ak eta horrelako best e gauz a batzuek gizakia bere apetituei bide emat e r a bultza dezaket e . Baina jo dezagu n batera ikusten direla hutsegi t e a eta haren g a t iko zigorra, arauh a u s t e a eta hura zigortzera datorren sua, tent azioa eta Ahalguztidun ar e n eskua nabar m e n ki gora jasota mend ek u hartzeko prest (izan ere hauxe litzateke kasua , eginbe h ar r a goga m e n e a n inprimaturiko zerbait balitz), kasu honet a n , ikuspegi hau eta horrelako ezagu tz a ziurra dutelarik, esaidaz u e ea begira m e n d u rik ez eskrupulurik gabe zapal dezaket e n beren baitan karakter e ezab a ezin ez inprimaturik dakart e n eta haust e n ari direla argi agertz en zaien lege bat. Esaidazu e ea pents a daiteke e n Legegile Ahalguztidun ar e n ediktuak beren baitan graba t urik sentitzen dituzten gizakiek haren debeku sakratu e n a k arinkeriaz eta eskuda n tziaz gutxiet s eta oinpera ditzaket el a. Eta, azken ez , esaidaz u e ea posible den gizaki batek sortze tiko lege bati eta Legegile goren ari desafioa botatz en dion bitarte a n , inguruko guztiek, herriko agintari eta gobern a tz aile ek ere, bai Lege eta bai Legegilearekiko erresp e t u a r e n jabe izan arren, gaizkide isil bihurtze a , beren haserre a agertu barik eta legeh a u sl e ei errurik aurpe gira tu gabe. Ekintza printzipioak benet a n ere gizakien apetitue n baitan kokatz en dira, baina hauek urrun daud e sortze tiko printzipio moralak izatetik, hain urrun non, baldin askat as u n osoan utziko balira, gizakiak moralta s u n guztia iraultzera eram a n e n lituzket en . Lege moralak neurriz kanpoko desira hauei galga ema n eta muga jartzeko ezarriak dira, eta hori legea haust e tik norbaitek atera uste duen abant ailari kontrapisu a jartzeko moduko sari eta zigorren bidez lortzen dute. Horrega tik, gizaki guztien goga m e n e t a n lege gisa inprimaturik ezer balego, gizaki guztiek jakinen lukete ziur eta ezinbes t ez hura haus t e a k zigor ziur eta ekidinezina ekarriko lukeela. Izan ere, gizakiek sortzetikoa zer den ez ezagu tz e a edo zalantza t a n jartzea gerta baldin badait ek e , inolako zentzurik gabe ari gara sortzetiko printzipioen existen tzia eta beharrizan ari ekiten. Izan ere, kasu horret a n ez dizkigute egia eta ziurtasun a (haien bidez lortu nahi dena) emat e n , eta gizakiak printzipio horiekin, beroriek gabe duten egoera

zalantza- balantz a t s u ziurgab e bere a n geratz e n dira. Sortzetiko lege baten ondoan hantx e izan behar luke beti legeh a u s t e a aukera g ai tz bihurtzeko moduko zigor ekidinezinare n ezagu tz a nabari eta zalantz arik gabeko a, legea sortzetikotza t jotzean Ebanjelioa ere sortze tikotz a t jo ezean behintza t . Baina ez dut gura inork gaizki uler diezad a n esan nahi dudan a , ez baitu inork atera behar nik, sortzetiko legeak ukatzen ditudalako, lege positiboak baino ez direla uste dudala. Alde handia dago sortzetiko legear e n eta lege natural ar e n artea n; hasiera- hasiera tik gure goga m e n e a n inprimaturik dago e n zerbaite n eta, ezagut u ez arren, gure ahalm e n natural ak behar bezala erabili eta aplikatuz ezagutz e a lortu dezake gu n zerbait en artea n . Eta uste dut era bere a n aldentz e n direla egiatik, ertz bater a edo best era joaz, badel a sortze tiko lege bat baiest e n duten ak, eta naturare n argiaz, hau da erreb el azio positiboar e n laguntz arik gabe, ezagu t daiteke e n legerik ez dagoel a dioten ak.

14. Sortze tiko printzipio praktikoak defend a t z e n dituzt en e k ez dioskut e zer diren .

Hain da handia gizakien artea n printzipio praktikoei buruzko iritzietan dago e n aldea , non uste dudan ez dauka d al a ezer gehiago esan beharrik baiesp e n unibert s al are n marka daukan sortzetiko arau moralik aurkitzerik ez dagoel a frogatz eko; eta hori nahikoa da sortzetiko printzipio horiek iritzi apet a t s u baten fruitu bakarrik ez direla susm atz eko, zeren, haiet az konfiantz a osoz mintzo direnak oso uzkur baitira zein diren esat eko . Hau, benet a n ere, espero izatekoa zen doktrina hori hain indart su azpimarra tz e n duten e n g a n d ik; eta horrek mesfidan tz a sortaraz t e n du edo haien ezagu m e n a z edo haien karitat e az . Izan ere, Jainkoak gizakien goga m e n e a n ezagu tz ar e n oinarriak eta bizitzeko arauak jarri dituela aldarrikatu arren, hain epelki dira beren inguruko ak informatz e a r e n edo gizateria lasaitzea r e n aldeko, non ez duten seinala tz e n zein diren printzipio horiek, gizakien artea n horiei buruz hain iritzi anitz eta ezberdinak egon arren. Baina, egia esan, printzipio horiek baleud e , ez legoke zein diren irakast e n ibili beharrik. Gizakiek sortze tiko proposizio horiek beren goga m e n e t a n inprimaturik aurkituko balituzte, erraz bereiziko lituzket e gero ikasitako eta proposizio horiet a tik deduzituriko egiet a tik, eta ezer ez litzateke erraza gorik zertan dautz an eta zenbat diren jakitea baino. Haien kopuru az geure atzam a rr e n kopuruaz dugun baino zalantza handiagorik ez genuke; eta siste m a guztiet a n agertuko lirateke zerrend a t u rik. Baina haien katalogo a emat e n nik ezagutz e n duda n inor ere ez denez oraindik ausar tu , printzipio horiez zalantzak egiten dituzten ei ezin egotzi diet errurik, kontua n izanda gizakiek sortzetiko printzipio horiet an sinet si egin behar dutela galdatz e n duten ek berek ere ez dioskutel a zein diren. Erraz aurreikus daiteke ezen, sekta ezberdin et ako gizaki ezberdinak hasiko balira sortze tiko printzipio praktiko horien zerrend a bat egiten, beren hipotesi ezberdinei dagozkien ak eta beren eskola edo eliza partikularren doktrinei eust eko apropos ak soilik jarriko lituzket el a, sortze tiko egiarik ez dagoe n froga nabaria berau . Areago, gizakirik asko printzipio moral horiek beren baitan aurkitzetik hain lekutan daud e, non, gizateriari askat a s u n a ukatu eta gizakia makina bihurtze a n , sortzetiko arau ak ez ezik, arau moral oro arbuia tz e n baitute , horietan sines t eko ahalbiderik utzi gabe agent e librea ez den zerbait legerako gai nola izan daiteke e n ulertu ezin duten ei . Oinarri honen gaine a n , bertu t e printzipio oro arbuiatu beharra izanen dute moraltasun a eta mekanizis m o a , aise uztargarri edo bater a e rr az ez diren bi gauza , elkartu ezin duten ek .

15. Lord Herbert- en sortze tiko printzipioen azterketa .

Hau idatzi eta gero, Lord Herbert ek, De Veritate izeneko bere liburuan, sortzetiko printzipio horiek finkatu zituela esan zidaten , eta bereh al a liburu horrex et a r a jo nuen hain autore bikainar e n g a n auzi horret ar ako erantzun egokia aurkitzekot a n eta, horrela, neure ikerket ari amaier a emat eko esper a n tz a n . De Instinctu Naturali izenburu a duen kapituluan , 76 or., 1656ko argitarap e n a , berak Notitiae Com m u n e s deitzen diene n 7 ezaug arri topatu nituen: 1. Prioritas . 2. Indep e n d e n t ia . 3. Universalitas . 4. Certitudo . 5. Necessitas , hau da, berak azaltzen duen bezala: faciunt ad hominis conservation e m . 6. Modus conformationis , hau da, assens u nulla interposita mora . Eta De Religione Laici izeneko bere trata tu txo ar e n azken e a n haux e dio sortzetiko printzipio horiei buruz: Adeo ut non uniuscujusvis religionis confinio arcten tur quae ubique vigent veritates .

Sunt enim in ipsa ment e caelitus descriptae, nullisque traditionibus, sive scriptis, sive non escriptis, obnoxiae , 3 or. Eta geroago dio: Veritates nostrae catholicae, quae tamq ua m indubia Dei emata in foro interiori descriptae .

Era horret a n sortzetiko printzipioen edo ideia komun e n ezaugarriak eman eta gero, eta gizakiaren goga m e n e a n Jainkoare n eskuak inprimaturikoak direla esanik, zerrend a t u egiten ditu, eta hauex ek dira: Esse aliquod supre m u m num e n . 2. Nume n illud coli debere . 3. Virtute m cum pietat e conjuncta m optima m esse ratione m cultus divini . 4. Respisce n d u m esse a peccatis . 5. Dari prae miu m vel paena m post hanc vitam transacta m . Nahiz eta onartze n duda n horiek egia argiak eta, ongi azalduz gero, izaki arrazoidun ak baiesp e n a nekez ukatzeko modukoak direla, hala ere uste dut sortzetiko inpresioak in foro interiori descriptae direla frogatz e tik urrun dabilela autore a . Zeren honako ohar hauek egiteko askat a s u n a hartu behar baitut:

16. Bost proposizio horiek: edo ez dira daud e n guztiak, edo daud e na k baino gehiago dira, baldin horrelakorik bada .

Lehenik, bost proposizio horiek, Jainkoare n atza m ar r ez gure goga m e n e a n idatzitako nozio komun ak direnak, edo ez dira daud e n guztiak, edo daud e n a k baino gehiago dira, baldin arrazoizko balitz horrelakore n bat idatzita bada go el a uste izatea. Zeren badira best e proposizio batzuk, autore horren arau e n barruan ere, jatorrizkotasu n horret ar ako eta sortzetiko printzipiotza t onartuak izateko hark zerrend a t u riko bostek duten adinako eskubide a daukat e n a k , adibidez, «Egizu zeuri egitea nahi zenuke e n bezalax e ». Eta agian best e ehund ak a batzuk, ongi pentsa t uz gero.

17. Ez dituzt e ustezko ezaugarri horiek .

Bigarrenik, bost proposizio horietako bakoitze a n ez daitezke topa ezaugarri guztiak; adibidez , lehen e n g o , bigarren eta hirugarre n ezaug arria ez dagozkie bete- bete a n haiet ako bati ere; eta lehen e n g o , bigarren, hirugarre n , laugarre n eta seigarren a bete- bete a n ez baina hirugarre n , laugarre n eta bosgarr e n proposizioari dagozkie. Gainera, historia, aipaturiko proposizio batzuez edo guztiez zalantzak dituzten edo sines t e n ez duten gizaki askoz, edo hobeto, nazio osoez mintzo zaigu. Ez dut ikusten nola izan daiteke e n hirugarre n a , hau da, «Bertu t e a jainkozale t a s u n a r e kin elkartu t a Jainkoari egin dakiokee n gurtzarik onena dela», sortzetiko printzipioa, bertut e izena edo hotsa ulertzeko hain zaila eta esan gur a ri dagokionez hain ziurgab e t a s u n handia sor dezake e n a dene a n eta ordezkatz e n duen gauza hain eztab aid a t u a eta jakiten zaila dene a n . Eta, horrega tik, giza jokabideko arau hau oso ziurtasu nik gabe a da eta ezer gutxi balio du bizimoduko porta er ar ako eta oso desegokia da sortzetiko printzipio praktikotza t hartzeko.

18. Erabilgarritasun urrikoak dira, sortze tikoak balira ere .

Har ditzagun orain proposizio hori bere esangur a ri dagokion ez , (hotsa barik zentzua baita eta izan behar ere baitu printzipioa edo nozio komun a). Dakusa gu n : «Bertu t e a da Jainkoari eskain dakioke e n gurtzarik onen a », hau da, onargarrien zaion gurtza. Orain, bertu t e a , eskuarki gerta tz e n den modu a n , herrialde bakoitzeko iritziaren arab er a goraipa g ar ri tza t hartzen diren ekintzekin lotzen bada , proposizio hau zalantz a ezin izatetik hain urrun dago, non ez baita egiazkoa ere. Bertut e a , ordea , Jainkoare n nahiari eta hark agindut ako arauari egokitzen zaizkion ekintzei aplikagarri tza t hartzen badu gu —bertut e a r e n egiazko neurria eta bakarra berau, hitz hau berez ona eta zuzen a dena adieraz t eko erabiltzen dene a n- , kasu honet a n «Bertu t e a Jainkoari eskain dakioke e n gurtzarik onen a da» dioen proposizioa erab a t egiazkoa eta ziurra izanen da, baina errabilgarri ta su n urrikoa giza bizitzarako, haux e best erik ez baitu esan nahi: «Jainkoari laket zaiola gizakiek berak agindut ako a egitea » eta gizakiak jakin dezake hau egia dela, baina Jainkoak agindu duen a zer den jakin gabe; eta, era honet a n , lehen bezain urrun egone n da bere ekintzet ar ako behar duen arau edo printzipioare n jabe izatetik. Eta uste dut gutxik onartuko dutela honako hau best erik ez dioen proposizio bat, «Jainkoari laket zaiola gizakiek berak agindut ako a egitea », gizaki

guztien goga m e n e a n idatziriko sortzetiko printzipio moral bezala (denik egiazkoen eta ziurren a izanda ere) hain gutxi irakas t e n duen ez gero. Baten batek hori onartz en badu, arrazoi izanen du ehund ak a proposizio sortze tiko printzipiotza t hartzeko, asko direlako horrek adinako titulua erakus t e n duten ak horrelakotz a t jotzeko, sortzetiko printzipioen mailan orain arte inork ipini gabeko ak izan arren.

19. Nekez izan liteke Jainkoak printzipioak dudazko esang urad u n hitzen baitan emat e a .

Laugarre n proposizioak, hau da, «Gizakiek damu izan behar dutela bekatu egina » dioenak ere ez du argigarri hoberik emat e n , zein ekintza diren bekatu zehazt e n ez den bitarte a n . Zeren peccata edo bekatu ak hitza egintza txarrak, oro har, egiten dituen ari zigorra dakartza t e n a k adieraz t eko erabiltzen da eskuarki; baina orduan, zein izan daiteke damutz e r a eta okerra ekarriko digun hori ez egitera behar tuko gaituen printzipio moral handi hori, horrelako ondorioak dakartz a t e n egintzak zehazki zein diren ez badakigu? Benet a n ere eraba t egiazko proposizioa da hori eta zirkunst a n tzia orotan zein ekintza diren bekatu irakatsi zaienei buruan sartze a eta beraiek hartze a merezi duen a; baina ez dago iruditzerik proposizio hau ez aurreko a sortzetiko printzipioak direnik, ez eta inolako baliagarri t as u nik dutenik, sortze tikoak balira ere, bertu t e eta bizio guztien molde eta neurri konkretu ak ere gizakien goga m e n e t a n grab a tu rik egon ezea n eta sortzetiko printzipioak izan ezea n bedere n , ene ustez oso zalantza t a n jartzeko gauza berau . Eta, horrega t ik, nik uste dut ez dirudiela gertag a rri denik Jainkoak gizakien goga m e n e t a n printzipioak dudazko esan gur a duten hitzeta n grab a tz e a , hau da bertut e ak eta bekatu ak bezalako hitzak, jende ezberdin ar e n artea n gauza diferent e a k ordezkatz e n dituzten ak erabiliz. Areago, printzipio horiek hitzeta n daud el a ere ez dago suposa tz e rik, zeren, horiet ako gehien e t a n izenak oso orokorrak izanik, izenok ulertzerik ez baitago , barrua n dituzten nozio partikularrak ezagut u ezik. Izan ere, kasu partikularre t a n , egintzak berak eta haien arauak —hitzeta tik apart e eta izenak jakin aurre tik— ezagutz e tik hartu behar dira neurriak; eta gizakiak arauok ezagut u egin behar ditu, ikaste a egokitu zaion hizkuntz a edozein, ingeles a zein japoniera, izanda ere, eta inolako hizkuntz arik sekula ikasi ez badu ere, gormutu e n kasuan gerta tz e n den modu a n. Honako hauek frogatz e n direne a n , alegia, hitzak ezagutz e n ez dituzten ek edo beren herrialde e t a ko lege edo ohituren irakasp e nik jaso gabeko ek badakitela Jainkoari zor zaion gurtzare n zati bat dela best e gizaki bat ez hiltzea; sexu- harre m a n a k andre batekin bakarrik izatea; abortu a ez eragite a , sem e- alabak ez aband o n a tz e a ; hurkoare n a denik ez hartze a , geure tz a t desiratz e n badugu ere, eta, aldera n tziz, hurkoar e n premiak arindu eta hornitzea ; eta agindu horien kontra jokatu dugun guztian, damutu , pena tu eta horrelakorik gehiago ez egiteko asmo a hartu behar dugula, bene t a n frogatz e n dene a n gizaki guztiek ezagu tz e n dituztela arau horiek guztiak eta best e mila, ares tian erabili ditugun bi hitz orokorren barrua n , virtutes et peccata. bertut ea k eta bekatuak, berbe n barrua n sartzen direnak guztiak, ordua n, diot, arrazoi hoberik izanen da horiek eta antzeko ak nozio komun eta printzipio praktikotza t hartzeko. Hala eta guztiz ere, best ela ezagu t daitezke e n egiekiko adost as u n unibert s al ak (printzipio moralei buruz horrelakorik balego), nekez frogatuko luke sortze tikoak direla, eta horixe da defend a t u nahi duda n a .

20. Objekzioa: Sortze tiko printzipioak usteldu egin daitezk e ela; erantzuna .

Ezer gutxirako balioko du arrazoi eroso baina mamirik gabeko hura ekartze ak, hau da, sortzetiko moralta su n printzipioak, hezkuntz ar e n , ohituren eta inguruko e n iritzi jeneral ar e n eraginez , ilundu eta, azken er ako, gizakien goga m e n e t ik ezaba t u egin zitezkeela dioena . Izan ere, baiesp e n honek, egia balitz, sortzetiko printzipioak frogatz e n saiatz eko erabiltzen den ados t a s u n unibert s al ar e n argudioa zeharo baliogab e t z e n du, behintza t defend a tz aile ek pents a t u ezean arrazoizko dela beren konben tzim e n d u pertson al ak edo beren alderdikoe n ak adost as u n unibert s al tza t hartze a , maiz gerta tz e n den gauza berau , arrazoi zuzen ar e n jabe bakar senti turik, gainerako gizateriaren iritziak eta botuak ezert ar ako ere aintza t hartzen ez dituzten e a n . Eta ordua n haien arrazoibide a honako hau litzateke: «Gizat eria guztiak egiazkotza t onarturiko

printzipioak sortze tikoak dira; gizaki burutsu ak onarturiko printzipioak gizateria guztiak ontza t jotzen dituen ak dira; gu eta gure aburuko ak gizaki burutsu ak gara; beraz, gu ados egonik, gure printzipioak sortzetikoak dira». Hau, dudarik ez, argudia tz eko modu oso polita da, eta hutsezint as u n e r ak o lasterbide a ere bai nonb ai t. Izan ere, best ela oso zail legoke ulertzen nola litekeen printzipio batzuk gizaki guztiek ezagu tu eta onartze a , baina, ohitura gaiztoen eta hezkuntz a txarrare n eraginez , horiet ako bat bera ere ez ezab a tz e a gizaki askoren goga m e n e t ik, honek esan nahi duelarik gizaki guztiek onartz en dituztela printzipio horiek, baina gizaki askok ukatu egiten dituztela eta ez dietela baiesp e nik emat e n . Eta, benet a n ere, lehen printzipio horiek badirela supos a tz e a k ez digu onura handirik ekarriko eta haiekin, haiek gabe bezain naha sirik ibiliko gara, baldin geure maisue n nahia edo lagun e n iritziak bezalako giza indar baten eraginez alda edo gal baditzake gu ; eta lehen printzipioez eta sortze tiko argiaz hain arrandit su ibili arren, horrelakorik ez izanda bezain ilun eta ziurtasu nik gabe aurkituko gara, zeren gauza bera baita araurik ez edukitze a , zein edonor a n tz desbider a tz e n den bat edukitzea , zein arau ezberdin eta kontrakoe n artea n zuzen a zein den ez jakitea. Baina sortze tiko printzipioen aldeko ei dagokien ez , haiek haux e esat e a nahi nuke, alegia, ia printzipiook, hezkuntz ar e n eta ohituren eraginez , lanbro eta ezab a daitezke e n ala ez. Erantzun a ezezkoa bada , ordua n gizateria guztian berdin aurkitu beharko ditugu eta gizaki bakoitzak argi izan beharko ditu; eta gero norber e g a n a t u riko nozioen eraginez alda badai tezke , ordea , argiago aurkitu behar genituzke iturburutik hur, hau da, haur eta eskola gabeko e n artea n , berau ek baitira kanpoko iritzien eraginik txikiena izandako ak. Aukera bedi nahi den aldea , eta ikusiko da egita t e nabariekin eta egun ero ikusten denarekin bater a ezin a dela.

21. Munduan elkarren aurkako printzipioak daude .

Nik erraz onartzen dut badirela ham aika iritzi, herrialde, hezkuntz a eta izaera ezberdineko gizakiek lehen printzipio eztab aid a ezin tz a t hartzen eta beren g a n a t z e n dituzten ak; hala ere, haietako asko edo absurdu a k edo elkarren aurkako ak direlako, ezin dira egiazkoak izan. Baina proposizio horiek, arrazoizko izatetik urrune n daud e n a k ere, hain dira sakratu ak tokiren bate a n edo best e a n , non ulerm e n e z argien ak ere bizitza eta maite e n duten a emat eko prest leudeke e n , proposizio horien egiaz duda tz e n hasi edo best e inori eztab aid a n jartzen utzi baino lehen.

22. Gizakiek nola eskuratz e n dituzt en eskuarki beren printzipioak .

Arraro badirudi ere, egun eroko esperien tziak berres t e n du hori; eta ez du agian hain harrigarri ema n e n , kontua n hartzen badugu nola eta zein urrats e n bidez gerta daiteke e n , gerta tu, haurtz ain baten supers t izioa edo atso baten autorita t e a best e iturbururik ez duten doktrinak denbor a iragan ez eta auzokide e n baiesp e n e z erlijio edo moralta su n ek o printzipioen maila erdiest er a heltzea . Zeren beren sem e- alabei printzipio horiek irakast eko —berek esan ohi duten modu a n— ardura handia erakus t e n duten ek (eta gutxi izanen dira berek sinet siriko printzipio mordo bat ez duten ak prest- prest beren haurrei helaraz t eko) buru sinesb er a eta aurreiritzi gabeko ei (paper zuriak edoz ein karakter e hartzen baitu) haiek atxiki eta aitortze a nahi duten doktrinak sartzen dizkiete. Haurrei ezein atze m a t e duten e t ik irakast e n eta hazi ahala finkatzen zaizkie doktrina horiek, beraiekin harre m a n a k dituzten guztien agerp e n nabariz edo baiesp e n tazituz, edo jakituria, ezagu p e n eta jainkozale t a s u n a r e n jabe omen direlako beraien g a n itzala duten e n eraginez; hauek, berriz, ez dute permititzen proposizio horiek erlijio eta ohitura onen oin eta ziment arri modu a n izan ezik aipatz erik eta, horret ar a , sortze tiko egia eztab aid a ezin eta begi-bistako izatera heltzen dira.

23. Sortze tikoak direla suposatz e n da, ez dugulako gogoratz e n noiz geuregan a tu genitue n .

Honi gehi dakioke ezen, horrela hezitakoak hazi eta beren goga m e n a z gogoe t a egiten duten e a n , ez dutela beren baitan iritzi horiek baino ezer antzinakoa gorik aurkitzen, iritziok oso goiz irakatsi zizkieten ez gero, zehazki, oroimen a eurek egindako e n oroitzap e n a gordetz e n edo eurei gerta turiko gauz a berriei data jartzen hasi aurretik; eta, horrega t ik, ez dute eragoz p e nik

hortik atera tz eko proposizio horiek, beren baitara begira tu arren noiz hasi ziren aurkitu ezin duten ez gero, beren goga m e n e t a n Jainkoak eta naturak inprimaturikoak direla, eta ez best e inork irakatsi t ako ak. Aintzat eta ontza t hartzen dituzte, askok guraso ak ohi dituen bezalax e , bener azioz. Baina ez berezkoa delako —haurrek, irakatsi ez zaiene a n , ez baitut e porta er a hori izaten—, baizik, horrelax e hezitako ak direnez eta erresp e t u hori noiz hasi zen gogora tz e n ez duten ez gero, berezkoa dela pentsa tz e n dutelako.

24. Nola norberega na t z e n diren printzipio horiek .

Azalpen honi oso gertag a rri eta ia ezinbes t ez jazo beharreko a iritziko diogu, baldin gizateria eta gizakien gauz ak nolakoak diren gogoa n badu gu; izan ere, gizakirik gehien ak , bizitzeko, beren ogibideko egun eroko lanet a n erabili behar dute denbor a eta ezinen lukete gogoa lasai eduki nolabaiteko oinarri edo printzipioren bat ukan ezean beren pentsa m e n d u e n euskarri. Nekez izan daiteke inor maila batzue t a r aino deserrotu a eta goga m e n e z azala, ez behintza t begirunez preziatze n dituen eta bere arrazoina m e n d u e n oinarri modu a n eta egia faltsut a s u n e t ik eta bidezkoa bidega b e k o tik bereizteko erabiltzen dituen zenbait proposizio ez edukitzeraino; baina, batzuk trebet a s u n eta asti faltaz, best e batzuk joera faltaz eta best e batzuk azterket a rik ez dutela egin behar irakatsi zaielako, gutxi aurkituko dira, ezjakintasu n , nagita su n , hezkuntz a edo presak ako jokabide a g a t ik, horiek itsu- itsuan onartzera behar turik ez daud e n a k.

25. Beste azalpen bat .

Horixe da, bistan dago, haurren eta gazte jende ar e n kasua; azturak, natura baino indart su a go a denak, hutsik gabe bultzatze n ditu jainkotiarra balitz legez gurtzera , aztura berak horret ar a ohituta haiek goga m e n a makurturik eta ulerme n a menp er a t u rik onartze n duten a . Ez da harrigarri gizaki helduek, bizitzako zeregin e t a n jardun beharra dauka t el arik edo plazerren bila gartsuki ibilki, beren printzipioak gartsuki aztertze n ez jartzea, batez ere printzipio horietako bat printzipioak ez direla auzitan jarri behar dene a n . Eta astia, gaitasun a eta egin nahia izanez gero ere, nork izanen du ausar tziarik aski bere iragan eko pents a m e n d u eta egintza guztien oinarriak astintzeko eta luzaro zeharo nahasirik eta erraturik egon izanare n lotsa bere gain hartzeko? Nor da aski bulartsu bere herrialde a n edo ingurua n onarturik daud e n iritzietatik aldentz e n direnen kontra nonahi aurpe gira tz eko prest dituzten gaizkiei eust eko? Eta non topa nabar m e n , eszeptiko edo ateo deituz botariko dest ain ak eroap e n e z jasat eko prest dagoe n gizakirik, horrelakox e ak entzun beharko baititu edoz ein iritzi komuni eragoz p e nik txikiena jartzen dionak. Eta printzipiook auzitan jartzeko beldurrago izanen da, gizakirik gehien ek bezala, Jainkoak best e iritzi guztien arau eta giltzarri izateko goga m e n e a n jarritako eredu tz a t hartzen dituen e a n . Eta zerk eragotz liezaioke sakra tu ak direla pentsa tz e a , bere lehen e n go pents a m e n d u a k eta best e ek erresp e t a t u e n a k direla egiazt a tz e n du eta?

26. Idolatria .

Era horret a n , erraz da imajinatz en: gizakiek beren goga m e n e t a n eraikitako idoloak gurtzea; aspalditik etxeko dituzten nozioei apart eko txera egitea; eta absurduk eria eta erroreei jainkotiart a s u n a iratxikitzea; zezen eta tximinoak gurtzen dituzten sekte t ako kide gartsu bihurtze a , eta beren ideien defents a n argudia tu, borrokatu eta hiltzeko ere gertu agertz e a . Dum solos credit haben d o s esse deos, quos ipse colit. Izan ere, arimare n arrazoitzeko ahalm e n e k, beti zuhurtziaz eta jakituriaz ez bada ere ia eteng a b e jardune a n direnek, nola aritu jakinen ez luketen e z , oinarri eta euskarri faltaz gizakirik gehien e n g a n , hauek nagikeria edo olget a bitart eko ezagu tz ar e n printzipioet ar aino sakondu nahi ez dutelako, ezta egiaren arras to ari bere iturburu eta jatorriraino jarraitu ere, edo hori egiterik ez dutelako, astirik edo laguntz a egokirik ezaga t ik edo best e arrazoiren bate g a t ik, berezkoa da, eta ia ekidinezina, jende honek mailega t u riko zenbai t printzipio onartze a , best e gauz a batzue n froga nabari tza t hartuak direnez gero, inolako frogaren beharrik gabekotz a t daud e n a k. Bere goga m e n e a n horrelako printzipioren batzuk onartu eta printzipioei ema n ohi zaien begirune a r ekin aintzat hartzen dituen ak edozein absurduk eria har dezake sortzetiko printzipiotzat , azter tz en sekula ausar tu gabe eta, aitzitik, haiet an sinest er a ohituz sinetsi

beharreko ak direlako, bere hezierar e n eta bere herriko ohituren eraginez; eta, arret a gauza beret a n jartzear e n jartzez, ikusm e n a zeharo lausotz en zaio, bere burmuine a n baino ez daud e n mustro ak Jainkotas u n ar e n iruditzat eta haren eskuen lantzat hartzeraino lausotu ere.

27. Printzipioak aztertu egin behar dira .

Modu eta maila anitzeko gizakiek onartu eta defenditz en dituzten askotariko printzipio kontrakoe t a t ik erraz ikus daiteke zenba t lagun heltzen den bide honet a t ik berek sortze tikotz a t dituzten printzipioet ar a . Eta gizakirik gehien ek beren printzipioen egia eta nabari ta su n a z ziurtasun a erdiest eko duten metodo a aipaturikoa dela ukatzen duen ak beharb a d a kontu latza ukan e n du best e bide bat aurkitzen, horrelako kontrako dogm ak, hau da, irmoki sinetsiak, konfiantz az baiet siak eta garai guztiet an hainbat eta hainbat lagun beren odolaz zigilua jartzeko prest ukan dituzten ak , egon izana azaltzeko. Eta beren autorita t e hutsez , azterket a rik gabe, onartu beharra benet a n ere sortzetiko printzipioen pribilegioa balitz, ez dakit zer ezin daiteke e n sinet s, ezta nola auzitan jar daitezke e n edoz ein e n printzipioak. Baina aztertu eta egiazt a tu ahal eta behar badira, jakin nahi dut nola egiazt a daitezke e n lehen e n g o eta sortze tiko printzipioak; edo gutxien ez arrazoizko da galdatz e a zein diren bene t ako sortze tiko printzipioak best e e t a t ik bereizteko ahalbide a emat e n digut en seinaleak eta ezaugarriak , hain kontu garran tzitsu a n hainbes t e haut a g ai ezberdin e n artea n errakun tz arik ez egiteko. Hau egin eta gero, proposizio desiratu bezain baliagarriok onartzeko prest izanen naiz; eta bitart e a n apalta s u n e z baina ezbaian jarriko ditut, zeren uste baitut ados t a s u n unibert sal a , ekarrit ako argudio bakarra , ez dela ezaugarri nahikoa, aukera egitea n gidargitza t eta sortze tiko printzipioen ziurtasun a hartze a n frogatz a t erabil dezad a n .

Esand akotik, nire ustez dudarik gabe , ez dago gizaki orok adost as u n e z onarturiko printzipio praktikorik, eta, beraz, sortzetikorik ere ez.

III. KAPITULUAPrintzipio hala espekula tibo

nola praktikoei buruzko beste zenbait gogoe t a

1. Printzipioak ezin litezke sortze tikoak izan, beren ideiak ere sortzetikoak izan ezean .

Sortzetiko printzipioak badirela buruan sartu nahian dabilzkigunek proposizio horiek osotara hartu beharre a n , beraien osagai ak bereiz hartu izan balituzte, ez zuket en agian hain arinki sinet si sortzetikoak direla. Izan ere, egia horiek osatze n dituzten ideiak sortzetikoak ez balira, haiek osaturiko proposizioak ezinen lirateke sortzetikoak izan edo haiekiko gure ezagup e n a k gurekin bater a jaioak izan. Izan ere, ideiak sortze tikoak ez badira, garai bate a n goga m e n a printzipio horiek gabe izan zen eta ordua n ez dirateke sortze tikoak, best e nonbait e t ik eratorriak baizik. Izan ere, ideiarik ez dene a n , ezin da beraiei buruz ezagutz a rik ez baiesp e nik izan, ezta pents a m e n d u z ko ez hitzezko proposiziorik ere.

2. Ideiak, printzipioei dagozkiena k batik bat, ez dira haurrekin batera jaiotzen .

Haur jaioberriez arret az pents a t uz gero, ez genuk e arrazoi askorik mundur a jaiotzea n ideia askorekin etortzen direla uste izateko. Izan ere, agian gose, egarri, berota s u n ideia lanbrotsu batzuk edo amar e n sabel e a n zeudela ukan zezaket e n minen baten ideia kenduz gero, haurrek aldea n inolako ideiarik dakart e n itxurarik ez dago, are gutxiago sortze tiko printzipiotza t hartzen diren proposizio unibertsal horiek osatzen dituzt e n termino ei erantzu t e n dien ideiarik . Edonork haute m a n dezake ideiak, gero, mailaz maila goga m e n e r a sartzen zaizkiela eta aurkezt en zaizkien gauz en esperien tziak eta behake t ak ema n d a k o ak baino ideia gehiagorik ez diferent erik ez dutela hartzen; eta hau nahikoa izan dezake gu ideiok goga m e n e a n inprimaturiko jatorrizko karakter e ak ez direla frogatu tz a t emat eko.

3. Ezintasuna eta identitat ea ez dira sortze tiko ideiak .

Sortzetiko printzipiorik balitz, «Ezinezkoa da gauza bera izatea eta ez izatea » proposizioa sortzetiko printzipioa litzateke dudarik gabe. Baina ba al du inork pentsa tz e rik edo esa t e rik ezintas u n a eta identita t e a bi sortzetiko ideia direla? Gizateria guztiak dituen ak eta gizaki bakoitzak mundur a jaiotzea n dakartza n ak ote dira? Haurren baitan lehenbizi izaten direnak eta geroztik hartut ako guztien aurretikoak ote dira? Sortzetikoak balira, horrelakox e ak izan beharko lukete. Haurrak ezintasu n a r e n eta identita t e a r e n ideiak zuri edo beltzaren , gozo edo mingots ar e n ideiak baino lehen a go ote dauzka? Eta printzipio hura ezagutz e tik deduzitzen ote du asent sio- belarraz igurtzitako ditiak ez duela lehengo gusturik? Impossibile est idem esse, et non esse ezagu tz e ak al dara m a haurra bere ama pertson a arrotz baten g a n dik bereiztera , edo batar e n g a n a pozik hurbiltzera eta best e a r e n g a n d ik alde egitera? Edo, ordua n, goga m e n a k bere burua eta baiesp e n a k oraindik inoiz eduki gabeko ideien bidez araup e t z e n ote ditu, bada? Edo adimen a k oraindik ezagu tu ez ulertu ez dituen printzipioet a tik atera tz e n ote ditu, bada, ondorioak? Ezintasun eta identitat e izenak ez dira, ez eta hurrik ema n ere, sortze tikoak edo jaiotzea n sorturiko bi ideien ordezkoak; aitzitik, gure adime n e a n behar bezala eratzeko kontu eta arret a handia behar duten ideiak deritzet . Mundura gurekin batera etorritako ideiak izatetik hain urrun daud e, egon ere,

seintzaro eta haurtz aroko pents a m e n d u e t a t ik hain urrun, non uste duda n, kontu hau aztertuz gero, gizaki heldu askoren g a n ere haien falta topatuko dugula.

4. Identitat earen ideia ez da sortzetikoa .

Baldin identitat earen ideia (adibide hau best erik ez jartzearre n) sortze tiko inpresioa eta, beraz, sehask a t ik berta tik nahitaez ezagut u behar dugun a bada, zazpi urteko haur batek edo hirurogei t a ham arreko pertson a batek esan diezad a n nahi nuke ea gizon bat, gorputz- arimek osatua , gizon bera den gorputz a aldatz en zaione a n . Ea Euforbo eta Pitagoras , arima bera ukan zuten ak, gizon bera izan ziren ala ez, zenbait mend eko aldear ekin bizi arren. Are ea arima bera ukan zuen oilarra ere bi haiek izandako bera izan zen. Heme n dik beharb a d a aterako dugu berberatasu na z dugun ideia ez dela sortze tikotza t hartzeko bezain finkatu eta argia. Izan ere, sortzetiko ideiok unibert s alki ezagu tu ak eta naturalki baiet siak izateko bezain argi eta bereiziak ez badira, inondik ere izan ezin diren egia unibert s al eta duda ezine n egonleku barik, ziurgab e t a s u n betiraunkorrar e n kausa ekidinezin izanen dira. Zeren uste baitut mundu guztiak ez duela identita t e a z Pitagoras ek eta haren milaka jarraitzailek izan zuten ideia bera. Baina zein da orduan egiazkoa? Zein sortze tikoa? Ala identit at e a r e n bi ideia ezberdin al daud e eta biak sortzetikoak?

5. Zerk egiten duen gizakia berbera .

Inork ez beza pentsa gizakiaren identita t e a ri buruz arestian plant e a t u ditudan galderak espekulazio hutsak direnik, zeren, balira ere, nahikoa bailiratek e gizakien goga m e n e a n sortzetiko ideiarik ez dagoel a frogatz eko. Baina arret a apur batekin piztueraz gogoe t a egin nahi duen ak eta kontua n hartu justizia jainkotiarrak, azken egun e a n , bizitza honet a n ongi edo gaizki jarduniko pertson a berak eram a n e n dituela epaiket a r a , geroko bizitzan zoriontsu edo zorigaiztoko izateko, ohartuko da beharb a d a ez dela erraz bere baitan argi uztea zerk egiten duen gizaki bat berbera izatea edo identita t e a zertan datzan; eta ordua n ez du hain arinki pents a t uko mundu guztiak, haurrek berek ere, ideia argia duela berez- berez kontu honi buruz.

6. Osoa eta zatiak ez dira sortzetiko ideiak .

Azter dezagu n orain osoa zatiak baino handiagoa dela dioen printzipio mate m a t ikoa . Proposizio hau, nik uste, sortzetikoen artea n sailkaturik dagoke. Ziur naiz best e edozeinek adina eskubide duela halakotz a t hartua izateko, baina gogoa n izanez gero bere baitan dauzkan ideiak, osoaren eta zatiarenak alegia, eraba t erlatiboak direla, inork ere ez du sortzetiko printzipiotzat hartu ahal izanen; baina haiei propioki eta zuzenki dagozkien ideia positiboak hedad ur a eta kopurua dira, osoa eta zatia haue n erlazioak best erik ez direlarik. Era horret a n , osoa eta zatia sortzetiko ideiak badira, hedad ur a eta kopuru a ere gauz a bera izanen dira nahitaez , ezin delako erlazioaren ideia eduki, erlazio horren egonleku eta oinarri den gauz ar e n inolako ideiarik eduki gabe. Orain, heda d ur a eta kopurua gizakiek goga m e n e t a n inprimaturik dituzten ala ez, hori sortzetiko printzipioen defend a tz aile ek ebazt eko uzten dut.

7. Gurtzaren ideia ez da sortze tikoa .

Jainkoa gurtu egin behar dela , gizakiaren goga m e n e a n sar daiteke e n egiarik handien e t a ko bat da, eta lehen e n go lekua merezi du printzipio praktikoen artea n . Hala ere, ez dago inola ere sorte tikotza t hartzerik, Jainkoaren eta gurtzaren ideiak sortze tikoak izan ezean . Gurtza berbak ordezkatz e n duen ideia ez dago el a haurren adime n e a n eta ez dela jatorriz goga m e n e a n inprimaturiko ezaugarria erraz onartuko du, nik uste, haren nozio argi eta bereizia duten helduak oso gutxi direla kontuan hartzen duen edoz ein ek. Eta uste dut erab a t barreg arria dateke el a esa t e a haurrek sortze tik dutela «Jainkoa gurtu egin behar dela» dioen printzipio praktikoa, eta hala ere ez dakitela zer den Jainkoa gurtzea , beren eginbe h ar r a izan arren. Baina utz dezagu n hau hurren go puntura pasa tz eko.

8. Jainkoaren ideia ez da sortzetikoa .

Sortzetikotz a t edukitzeko moduko ideiarik bada , Jainkoaren ideia da hori, arrazoi askoga tik; zaila baita, izan ere, burura tz e a nola izan daiteke e n sortzetiko printzipio moralik Jainkotas u n ar e n

sortzetiko ideiarik ukan gabe. Legegilear e n noziorik gabe, ez dago legear e n noziorik edukitzerik, ez eta lege hori bete tz eko obligaziorik ere. Antzinakoek aipaturiko eta historiaren analet a n laidoz markaturik geratu diren ateoez gain, ez al du nabigazioak geroa go ere nazio osoak aurkitu Soldaniako badian, Brasilen Borond ay- n, Karibe irletan, etab., Jainkoaren ez erlijioaren inolako noziorik erakus t e n ez duten ak. Nicolás del Techo- k Literis ex Paraquaria, de Caiguaru m conversione izeneko eskuti tze t a n haux e dio hitzez hitz: Reperi eam gente m nullum nom e n habere quod Deum et hominis anima m significet; nulla sacra habet , nulla idola . Adibideok natura, inola ere landu gabe , bere kontura utzitako nazioei dagozkie, ez letren eta disziplinaren laguntz arik ez artee n eta zientzien aurrera m e n d u rik izan ez duten ei . Baina badira best e batzuk, aban t aila horiek hein oso handian ukan dituzten arren, beren pents a m e n d u a k horret ar a ez bidera tz e a rr e n , Jainkoaren ideiarik ez ezagutz a rik ez duten ak. Harrigarri gerta tuko zaie, dudarik ez, neuri gerta tu zitzaidan modu a n , siamd arr ak ere horien artea n daud el a jakitea. Honetarako, kontsulta bedi Frantziako Errege ak hara azken bidalia, txinat arre n euren berri hoberik emat e n ez duen a. Eta La Loubère- k esan d ako a ri sinespid erik ema n nahi ez badiogu, Txinako misiolariek eta txinat arre n goraipatz aileak diren jesuitek eurek ere, denek aho batez dioskute literari -en sektakoak hau da, Txinako erlijio zaharrari atxiki eta nagusi den alderdikoak direnak, ateoak direla guztiak. Ikus Navarre t e , Bidaien Bildum a , 1. Lib. eta Historia Cultus Sinensiu m . Eta hain urrun ez dugun jende ar e n bizitzak eta arrazoina m e n d u a k arret az aztertuko bage ni tu, arrazoirik franko aurkituko genuk e pentsa tz eko, herrialde zibilizatua go e t a n ere, askok ez dutela Jainkotasu n a r e n inpresio indart su eta argirik goga m e n e t a n inprimaturik, eta pulpitutik ateismo ar e n kontra egiten diren kexuzko hitzaldiak ere ez direla arrazoirik gabeko ak. Eta beren ateismo a lotsaga b e ki aitortzen duten ak lasaka miserabl e gutxi batzuk baino ez diren arren, best e askori ere gauz a bera entzun e n genieke , magis t ra tu a r e n ezpat ari edo ingurukoe n gaitzesp e n a ri dioten beldurrak mihia lotuko ez balie, zeren, zigorra edo laidoa jasotzeko beldurra kenduz gero, hitzez ere bizitzaz bezain ozen aldarrikatuko bailuket e beren ateismo a .

9. Jainkoaren izenak ez du esanahi unibertsal edo iluna .

Baina gizateria guztiak Jainko baten nozioa balu ere (historiak dioskunar e n kontra dago hau), hem e n dik ez litzateke etorriko haren ideia sortze tikoa denik. Zeren, haren izen bat eta nozio ilunen batzuk gabeko naziorik aurkituko ez litzateke e n arren, honek ez luke frogatuko horiek goga m e n e k o inpresio natural ak direnik, su, eguzki, berota s u n edo kopuruar e n izenek frogatz e n ez duten bezala izen horiek ordezkatz e n dituzten ideiak sortze tikoak direnik, gizakiek gauz a horien izenak eta haien ideiak unibert s alki hartu eta ezagu tz e n dituztelako. Eta, alderan tziz ere, izen horren gabezia edo gizakien goga m e n e t a n horrelako noziorik ez egote a ez da Jainkoaren existen tziare n aurkako inolako argudio, mundu a n imanarririk ez dago el a frogatz eko argudio ez litzate ek e n bezalax e gizateriare n zati handi batek gauza horren ez noziori ez berare n tz ako izenik ez daukala esat e a ; edo aingeru espezie ezberdin eta anitzik edo adime n d u n izakirik ez dago el a frogatz eko argudio ez litzateke e n modu a n espezie horien ideiak edo haientz ako izenak ez dauzkagula esa t e a . Izan ere, gizakiek norber e herriko hizkuntza arrunt ak hitzez horniturik, nekez ekidin ahal izanen dute solasaldie t a n sarri erabili eta aipatz e n dituzten izenen nolabait eko ideiaren bat izatea . Eta hitzok bikaintasu n , handit asu n edo ezohikoar e n nozioa adieraz t e n badute , nozio horrek interes a eta ardura sortaraz t e n badu eta goga m e n e a n ahal absolutu eta euskaitzare n beldurra ezartzen badu, ideia segura ski guztiz sakon sartuko da eta oso zabal heda tuko, batez ere ideia hori arrazoim e n a r e n argi arrunt ar ekin bat datorren a eta gure ezagutz e n edozein atale tik berez erator daiteke e n a baldin bada , Jainkoare n ideiaren kasua n gerta tz e n den modu a n. Izan ere, hain nabariki ageri dira jakituria eta botere itzelezko baten lorratzak kreazioko lan guztiet an , non horiek arret az aztertze n dituen izaki arrazoidun oro ezin baita haiet a n Jainkoa aurkitu gabe gera tu. Eta horrelako izakiaren aurkikuntz ak hartaz behin entzun duten guztien goga m e n e a n nahita ez ukan behar duen eragina handia denez eta pents a m e n d u eta komunikazio karga oso handia dara m a n e z gero, harrigarri egiten zait nazio oso bat aurkitzea nonb ai t, Jainkoare n noziorik ez

izateko bezain basa tia den jende a duen a , zenbakien edo suaren noziorik ez duen a aurkitze a bezalax e.

10. Jainkoaren ideiak eta suaren ideia .

Izaki goi mailako, ahaltsu, jakitun eta ikusezina adieraz t eko Jainko izena munduko tokiren bate a n behin aipatz e a n , nozio horrek arrazoim e n arrunt ar e n printzipioekiko duen adost as u n a eta gizakiek izen hori aipatz eko erakutsi t ako interes a aintzat hartuz gero, luze eta zabal hedat u behar nahitaez izen hori, hurrengo belaun aldi guztienga n a ino ere iragan ez . Baina, hala ere, jende ak oro har izen hori onartze ak eta askorik pentsa t u ohi ez duen gizateriare n zatiari nozio inperfektu eta zalantzazko a helaraz t e ak ez dute frogatz e n ideia hori sortze tikoa denik, haux e best e a baizik, alegia, aurkikuntz a hori egin zuten ek arrazoim e n a zuzen erabili zutela, gauz en kausez zentzuz pents a t u zutela eta beraien lorratzei iturbururaino jarraitu zietela , ez zelarik erraz gerta tuko nozio garran tzitsu hori, jende hain espekula tibo a ez denari behin jakinaraziz gero, ostera ere galtze a.

11. Jainkoaren ideia ez da sortzetikoa .

Horixe guztia inferi daiteke Jainko baten noziotik, gizateriare n tribu guztiet a n unibert s alki aurkituko balitz eta herrialde guztiet ako gizaki helduek onartuko balute; zeren uste baitut Jainkoa eskuarki onartu a izatea ezin dela hori baino harago heda tu ; eta hau nahikoa balitz Jainkoare n ideia sortze tikoa dela frogatz eko, suaren ideia sortze tikoa dela frogatz eko ere berdin balio duke, zeren nik uste baitut ez dago el a mundu a n inor Jainkoare n nozioa duenik eta era bere a n suare n ideia ere ez duenik. Ez daukat dudarik ezen, baldin surik ez dago e n uhart e bate a n haur talde bat bizitzen jarriko balitz, suare n noziorik ez eta haren tz ako izenik ere ez luketela ukan e n, gainerako mundu guztian unibert s alki ezagun a eta onartu a izan arren. Eta, agian, Jainkoare n noziorik ez izenik gabe ere berdin egon e n lirateke, harik eta baten bat gauz en jatorria eta kausak bilatzen jarri arte, horrek, erraz asko, Jainkoare n noziora eram a n e n lukeelarik. Eta best e ei irakatsi ondore n , arrazoime n a k eta pentsa m e n d u e n joera natural ak nozio hori euren artea n zabaldu eta iraunarazi eginen lukete.

12. «Jainkoaren ontasunari dagokio gizaki guztiek Jainkoaren ideia edukitz ea eta hem e n dik ateratze n da ideia hau Berak inprimatu digula». Objekzio honi erantzun a .

Argudiatze n da, argudia tu , Jainkoare n ontasu n a ri dagokion gauza dela gizakien goga m e n e a n Jainkoari buruzko ezaugarri eta nozioak inprimatz e a , hain garran tzi handiko auzian gizakia ilunbe a n eta zalantza t a n ez uzteko eta, era berea n , gizakia bezalako izaki adime n d u n a k zor dion gorazarre a eta benerazioa segur t a tz eko. Eta hem e n dik atera tz e n da egin ere egin duela.

Argudio honek, indarrik izatekota n , kasu honet a n erabiltzen duten ek espero duten a baino gehiago frogatuko du. Izan ere, atera baldin badez ak e g u Jainkoak gizakiarentz a t honek beretz a t ona dela deritzon guztia egin duela hori egitea bere ontasu n ari dagokiona delako, orduan frogatuko da Jainkoak gizakiaren goga m e n e a n berari buruzko ideia bat ez ezik, best e hauek ere inprimatu dituela karakt er e argiekin, alegia, gizakiak Jainkoaz jakin edo sinetsi behar duen guztia eta bere nahia bete tz eko egin behar duen guztia, eta Jainkoak bere borond a t e r a egokitzeko moduko nahime n a eta sentim e n d u a k ema n dizkiola. Mundu guztiak pents a t uko luke, dudarik ez, hau hobe a dela gizakientz a t , iluntasu n e a n hazta m uk a ezagu tz ar e n bila ibili beharra baino, San Paulok (Eg. XVII, 27) dioenez nazio guztiak Jainkoare n bila ibili ziren modu a n , eta desirak adimen a r e n aurka eta apeti tuak eginbe h ar r a r e n aurka edukitze a baino. Erromako elizaren jarraitzaileek diote gizakientz a t hobe a eta Jainkoaren ontasu n ari hobeto doakiona dela lurrean epaile hutzezina egote a gizakien arteko eztab aid e t a n ebatzia emat eko eta, beraz, bada go el a . Eta nik, arrazoi berorreg a t ik, diotse t gizakientz a t hober e n a gizaki bakoitza hutsezina izatea dela. Beraiei uzten diet ebazt e a ia argudio honen indarrez gizaki bakoitza horrela dela pents a t u behar duten ala ez. Nik uste dut oso argudio ona dela esat e a : «Mugarik gabeko jakituria duen Jainkoak egin du hori eta, beraz, horixe da onen a ». Baina geure jakiturian kofiantza handitxoe gia jartzea deritzot esa t e a ri : «Nik uste dut horixe dela onen a eta, beraz, Jainkoak horixe egin du». Eta

aztergai dugun auzian alferreko izanen da topiko honen bidez frogatu nahi izatea Jainkoak gure goga m e n e a n sortze tiko ideiak inprimatu dituela, esperien tzia ziurrak horrelakorik ez duela egin erakus t e n digune a n . Baina Jainkoaren ontasu n a ez da gizakiekin murritza izan ezagu m e n a r e n jatorrizko inpresio horiek edo ideiak goga m e n e a n ez grab a tz e a r r e n , zeren bere xede a bete tz eko behar dituen ezagutz eko ahalm e n guztiez hornitu baitu gizakia; eta inolako dudarik ez dut bere gaitasun natural ak ongi erabiliz, inolako sortze tiko printzipiorik gabe, Jainkoare n eta berarekin zerikusia duten best e gauza batzue n ezagutz a erdiets dezake el a . Jainkoak gizakiari dituen ezagu tz eko ahalm e n a k eman dizkiolarik, bere ontasu n a k ez zuen behar tz e n a g o haren goga m e n e a n sortze tiko nozioak txerta tz er a , gizakiaren tz a t zubiak edo etxe ak eraikitzera baino, horiek egiteko arrazoime n a , eskuak eta materialak ema n ondore n; hala ere, badira herriak mundu a n , talentu a ukan arren, inolako zubirik edo etxerik ez duten ak edo horien eskasia duten ak, best e batzuek Jainkoare n edo printzipio moralen inolako ideiarik ez duten edo urri duten bezala. Kasu bate a n zein best e a n arrazoia haux e da: beren talentu, ahalm e n eta indarrak bide honet a t ik artaz sekula erabili barik, beren lurraldeko iritzi, ohitura eta gauz ekin zeude n zeude n e a n eta urruna go begiratu gabe konformat u izana. Zuek edo ni Soldaniako badian jaio izan bagina , gure pents a m e n d u eta nozioak ez zirateke e n seguraski han bizi diren Hotentot e baldarre n ak baino hobe ak. Eta Apotxank a n a Virginiako errege a Ingalat err a n hezia izan balitz, uhart e honet ako edoz ein e n pareko teologo aditua eta mate m a t ikari ona zateke e n . Izan ere, errege horren eta ingelesik aurrera tu e n a r e n artea n dagoe n aldea haux e best erik ez baita: haren ahalm e n e n erabilerak ez ukan a bere herrialdeko usadio, modu eta nozioak markaturikoa best e jardun erem urik, ez zelarik inoiz bidera tu handik haragoko ikerket a sakon a go e t a r a . Eta Jainkoari buruzko ideiarik ukan ez bazue n, hori ideia horret ar a eram a t e ko moduko pentsa m e n d u rik garatu ez zuelako izan zen, eta ez best e ezerga tik.

13. Gizaki ezberdinek Jainkoarekiko ideia diferent ea k dituzt e .

Onartzen dut ezen, gizakien goga m e n e a n inprimaturiko ideiarik balego, arrazoiz espero izanen genuke el a ideia hori geure Egileare n nozioa izatea , Jainkoak bere lanaren marka modu a n grab a tu rikoa, gizakiari bere men ekot a s u n a eta eginbe h a rr a oroitaraziz, eta hem e n dix ek sortuko lirateke el a giza ezagutz a r e n lehen e n g o agerkizunak. Baina zenba t denbora iragan beharra dago haurren g a n ideia hori haut e m a n ahal izateko? Eta haieng a n ideia hori ikusten dugun e a n , ez al da gehiago maisu ak daukan iritzi eta nozioa dirudien a , egiazko Jainkoaren irudikape n a baino? Haurrek beren ezagu p e n a k erdiest eko ukan ohi duten prozesu a segitzen duen ak ikusiko du lehenik eta maizen aurkezt e n zaizkion gauzak direla adimen e a n lehenbiziko inpresioak eragiten dizkioten ak , eta ez du best e ezeren lorratz txikienik ere aurkituko. Gainera , beha tz ailea erraz kontura daiteke haurrare n pents a m e n d u a k ez direla hazten, objektu sentigarri gehiagor ekin harre m a n e t a n jarri ahala izan ezean , era horret a n objektu horien ideiak oroimen e a n atxiki, ideia horiek konbinatu, luzatu eta hainba t erat ar a elkartzen ditu eta. Geroago azalduko dut nola eratz en duten haurrek beren goga m e n e a n gizakiek Jainkoaz duten a bezalako ideia.

14. Jainkoaz aurka k o ideiak eta inkon t s i s t e n t e a k izen berare n pea n .

Nola pents a liteke gizakiek Jainkoaz dituzten ideiak hark bere atza m ar r az giza goga m e n e a n grab a tu riko bere karakt er e eta markak direla, ikusten dugun e a n lurralde bere a n eta izen berare n pean gizakiek Jainkoaz ideia eta ikusmolde oso ezberdin ak eta are aurkako ak eta inkontsis t en t e a k dituztela? Guztiek izen edo hots berea n bat egiteak gaizki froga lezake Jainkoarekikoa sortzetiko ideia dela.

15. Jainkoari buruzko ideia zakarrak .

Jainkotasu n az zer nolako ideia egiazko edo jasang arririk ukan lezaket e ehund ak a jainko aitortu eta gurtzen dituzten ek? Jainko bat baino gehiago onartz e hutsak eraba t agerian jartzen du gizaki horiek hartaz duten ezjakintasu n a eta garbi frogatz e n du ez dutela Jainkoaz egiazko noziorik, batasu n a , muga g a b e t a s u n a eta betierekot a s u n a ukatzen baitiote. Honi best e hauek

gehitzen badizkiogu, alegia, Jainkoare n gorpuzt as u n a z zituzten ikusmolde zakarrak, beren jainkoen imajina eta irudikap e n e t a n agertu ak , eta beren jainkoei egozte n zieten amodioak, ezkontzak, larrujotzeak, lizunkeriak, errietak eta horret ariko keriak, horiek guztiak gehituz gero, diot, ez dugu arrazoi modurik ukane n uste izateko jentilen mundu ak, hau da, gizateriare n zatirik handien ak , Jainkoaz hark berak moldaturiko ideia zuela, gizakiak berari buruz naha si ez zitezen. Eta hainbes t e aldiz argudiotza t erabilitako baiesp e n unibert s al ak sortze tiko inpresiorik frogatz ekot a n , haux e best erik ez luke frogatuko: hizkuntza beraz mintzo diren gizaki guztien goga m e n e t a n Jainkoak bera adieraz t eko izen bat inprimatu zuela, baina ez inolako ideiarik , zeren izene a n bat datorren jende horrek guztiak izenda turikoari ma mi oso ezberdinak atzem a t e n dizkio eta. Eta jentilen mundu ak gurtzen zituen jainkoen aniztasu n a izaki ulergai tz horren tasun ezberdin ak edo haren probiden tziare n alderdi diferent e a k adieraz t eko modu figuratu a best erik ez dela esan az datozkidan ei eran tzun e n diet ez dela hem e n nire eginkizuna hasiera n zer zirateke e n arakatz e a , baina ez dudala uste inork esan lezake e nik herritarrek eurek hori horrela ulertzen zutela. Eta Beryteko apez pikuar e n bidaia (13. kap.) (best e lekukotas u n batzuk ez aipatz e a rr e n) kontsulta tu nahi duen ak ikusiko du siamd arr e n teologiak argi eta garbi onartz en duela jainko aniztasu n a , edo Abbé de Choisy- k bere Journal du Voyag e de Siam -en (107- 177 or.) zentzu handiagoz ohart araz t e n duen modu a n , ez dutela, zehazt a s u n e z hitz eginda , inolako Jainkorik onartze n.

16. Jainkoaren ideia ez da berbera nazio guztietan, nazio guztietako jakitune k ideia hori ukan arren .

Norbaitek baldin badiost nazio guztiet ako jakitunek Jainkoaren batasu n eta muga g a b e t a s u n a r e n egiazko ideia dutela, onartz en dut nik hori. Baina horrek:

Lehenik, izenarekiko izan ezean best e ezerekiko baiesp e n unibert s alik ez dago el a esan nahi du, jakitunak gutxi izanik —agian milako bat—, unibert s al t a s u n a urria delako.

Bigarrenik, argi frogatz en du, ene iritziz, gizakiek Jainkoaz dituzten noziorik egiazkoe n eta onen ak Jainkoak inprimatu ak barik, haiek beren pents ak e t a eta gogoe t az eta beren ahalm e n e n erabilpen egokiare n bidez erdiet siak dituztela, eta munduko gizaki jakitun eta gogoe t a t s u e k , beren pentsa m e n a eta arrazoim e n a zuzen eta artaz erabiliz, egiazko nozioak erdiet si zituztela honet a n eta best e gai batzue t a n , gizateriako gizaki nagi eta kaskarine n arteko ek, askoz ugariago direnek, ordea , beren nozioak halabe h a rr ez hartu zituzten artea n , tradizio komun e t ik eta jende arrunt ar e n buruera tik jasoz, nozio horiei buruz best e buruh a u s t e rik ez ardurarik hartu gabe. Eta arrazoizko balitz Jainkoare n nozioa sortzetikoa izatea , gizaki zuhur guztiek ukan dutelako, bertut e a ere sortzetikoa dela pents a t u beharko litzateke , gizaki zuhurrek honen nozioa ere beti ukan dutelako.

17. Jainkoari buruz ideia arraro, zabar eta tamalgarriak eskuarki aurkitzen dira gizakien artean .

Hauxe izan zen, argi dago, jentileria guztiaren kasua eta Jainko bakarra gurtzen duten judutar, maho m e t a r eta kristau e n euren artea n ere, Jainkoare n egiazko nozioa har zezat e n jarritako ardura guztiarekin ere, ez da doktrina hori nagusi izan, hari buruz guztiek ideia bera eta egiazkoa izateko behar den heinea n . Eta gure artea n ere, kasuak ikertuz gero, zenba t eta zenba t ez ote dira oraindik Jainkoa zeruan jezarrita dago e n gizon bat bezala imajinatz en duten ak eta hari buruz best el ako ikusmolde zentzug a b e eta ezduinak ere badituzt e n ak? Kristau e n artea n turkiarren artea n bezala, sekta osoak izan dira Jainkoa gorpuzdun a dela eta giza forma duela seriotasu n guztiarekin eta gogor baiet si eta defend a t u duten ak; eta gure artea n orain antropo m orfista gutxi badira ere (ezagut u ditut batzuk), uste dut horren arduraz dabilen edonork iritzi honet ako asko topatuko dituela kristau ezjakin eta eskolaga b e e n artea n . Nahikoa da ia edozein adinet ako nekaz ariekin eta ia nolana hiko gazte jende ar ekin hitz egitea , bereh al a kontura tz eko, Jainkoaren izena ahotan sarri darabilten arren, izen honi aplikatzen dizkioten nozioak hain direla arraro, zabar

eta tam algarriak, non inork ere ezin imajina dezake e n ezein arrazoidun gizakik erakutsiak izan daitezke e nik eta askoz gutxiago Jainkoare n atzam a rr ak idatziak. Eta ez dut ikusten Jainkoare n ontasu n ari zergatik kentzen dion gehiago hark guri berari buruzko ideia horiek gabeko goga m e n a ema n izanak, gu jantzirik gabeko gorputz ekin mundur a t u izanak baino. Izan ere, hori guztia erdiest eko ahalm e n e z horniturik gaud e n e z gero, geure aldetiko ahalegin eta gogoe t a falta izanen da, eta ez haren aldetiko eskuz ab al t a s u n falta, gu horien jabe ez izatea . Jainko bat dago e n a , lerro zuzen biren ebake t az sorturiko aurkako angeluak berdinak direna bezain gauz a ziurra da. Ez da inoiz izan arrazoidun izakirik, proposizio horien egia zintzo aztertze n jardun ondore n , baietsi beharra izan ez duenik, nahiz eta badiren, dudarik gabe, asko, pentsa m e n d u a bide horret a t ik ez eram a t e a r r e n , ez bata ez best e a ezagu tz e n ez duten ak . Eta baten batek honi baiesp e n unibertsala (urrune n jotzea litzateke e n a) deitzea egoki ikusten badu, aise onartuko dut nik hori, baina horrelako baiesp e n unibert s al ak ez du Jainkoaren ideia sortzetikoa dela frogatz en , arestian aipaturiko angelue n ideia sortze tikoa dela baino gehiago.

18. Jainkoaren ideia sortze tikoa ez bada, ez dago suposatz erik best e ezein denik .

Izan ere, Jainkoare n existen tzia giza arrazoim e n a r e n aurkikuntz arik naturale n a den arren, hala ere, hari buruzko ideia, esan d ako tik nire uztez garbi gera tz e n den modu a n , sortze tikoa ez denez gero, uste dut nekez izanen dela maila horret ar a irits daiteke e n best e ideiarik. Zeren, Jainkoak gizakien adime n e a n inpresio edo karakter erik grab a tu izan balu, arrazoizkoen a hori Berari buruzko ideia argi eta uniform e a izatea bailitzat ek e , beti ere gure ahalm e n muga t u ek horrelako gauz a ulergai tz eta amaiga b e a hartu ahal izanez gero. Baina gure goga m e n e k edukitzea biziki ardura digun ideia hau hasiera n ez edukitze a argudio sendo a da sortze tiko best e edozein karakt ere r e n aurka. Aitor dut, haut e m a n dezake d a n e in o , ezin izan dudala bat bera ere aurkitu eta pozik hartuko nuke norbait ek honi buruz ema n d a ko informazioa.

19. Subs tant ziaren ideia ez da sortzetikoa .

Aitor dut badel a best e ideia bat gizateriak edukitze a guztiontza t abant aila handi litzateke e n a , baleukat e bezala aipatz e n baitute eskuarki; substan t ziaren ideia da, ez dauka gu n a eta sentipe n ez ez hausn ark e t az geureg a n a t u ezin dugun a. Naturak gu ideiaren batzuez hornitzeko ardura hartu balu, espero izateko a litzateke ideia horiek guk geure ahalm e n e z lortu ezin ditugun e t a ko a k izatea; baina ikusten dugu, aitzitik, aipatu ideia best e ak goga m e n e r a heltzen zaizkigun bideet a t a t ik eskura tz e n ez dugun ez gero, ez dauka gula haren ideia argirik ; eta, horrega tik, substan t zia hitzak ez du ezer ere esan nahi, zer den ez dakigun zerbait en suposizioa ez bada , hau da, guk ideiarik (apart eko ideia bereizirik) ez daukagu n zerbaite n a , zerbait hori ezagu tz e n ez ditugun ideia horien substratu m edo euskarritzat jotzen dugularik.

20. Sortze tikoa den ideiarik ez dene z , sortze tikoa den proposiziorik ere ezin izan .

Sortzetiko printzipioez, zein espekula tiboez zein praktikoez, nahi adina hitz egin arren, ahalbide berarekin esan daitezke, alde bate tik, gizaki batek sakele a n 100 libra dituela eta aldi berea n ez duela penike, txelin, koroa edo best e monet a rik kopuru hori osatz eko, eta best e t ik, zenbait proposizio sortzetikoak direla, proposizio horiei dagozkien ideiak sortze tikotza t inola ere hartu ezin direne a n . Proposizio batzuk oro har onartze ak eta baies t e a k ez du inondik ere esan nahi han adierazitako ideiak sortzetikoak direnik, zeren, kasurik gehien e t a n , dena delako bidetik etorria izan ideia, beharrezko izanen baita ideia horrekiko adost as u n a edo desad o s t a s u n a adieraz t e n duten hitzei baiesp e n a emat e a . Jainkoaren eta gurtzare n egiazko ideia duen orok baietsiko du proposizio hau: «Jainkoa gurtu egin behar da», ulertzen duen hizkuntz an esa t e n bazaio; eta arrazoidun gizaki oro, proposizio horret a n gaur pentsa t u ez arren, bihar prest egon daiteke proposizio horri baiesp e n a emat eko; baina, hala ere, pents a daiteke milioika direla gaur horietako bata edo biak ezagu tz e n ez dituzten ak. Izan ere, basa tiek eta nekaz ari gehien ek Jainkoaren eta gurtzare n ideiak badituzt el a jota ere (beraiekin solase a n jardun ez gero, gehiegi sinet siko ez dugun kontua berau), uste dut ideia horiek haur gutxik dituztela , eta, horrega tik, gero une bate a n edo

best e a n edukitzen hast en dira eta orduan proposizio hori baies t e n ere hasiko dira, handik aurrera auzi hori oso gutxi aztertzeko. Baina entzun eta bereh al a ema n d a ko baiesp e n a k ez du frogatz en ideiak sortze tikoak direnik best e honek baino gehiago, alegia, sortzetik itsua den batek (bihara m u n e a n ebake t az kenduko zaizkion begi- lausoa duelako) eguzkiaren , argiare n , azafraiare n edo horiaren sortze tiko ideiak izan dituela frogatz en ez duen baino gehiago, ikusme n a erdies t e a n proposizio hau baietsiko duelako: «Eguzkia argitsua da, edo azafraia horia da». Eta horrega t ik, proposizioa entzun eta bereh al a ema n d a k o baiesp e n horrek ideiak sortzetikoak direla frogatu ezin baldin badu, gutxiago frogatu ahal izanen du ideiok osaturiko proposizioak sortze tikoak direnik. Eta sortzetiko ideiarik balute, pozik hartuko nuke norbaitek esan e n balit zein eta zenbat diren.

21. Oroimen e a n ez dago sortzetiko ideiarik .

Zilegi bekit honi guztiari haux e gehitze a : goga m e n e a n sortzetiko ideiak baleud e, goga m e n a k ideiotan aktualki pents a t u gabe , ordua n oroimen e a n egon beharko lukete; eta handik oroitzap e n a k agerian jarriko lizkiguke, hau da, ideiok gogora ekartz e a n lehen a go goga m e n e a n izandako pertzepzio modu a n ezagu tuko genituzke, oroitzap e n a oroitzap e nik gabe izan ezin badu behinik behin. Izan ere, oroitzea zerbait oroimen az edo lehen a g o haute m a n edo ezagu tu a dugun kontzien tziaz haute m a t e a da. Hau gabe, goga m e n e r a datorren ideia oro berria da, eta ez da gogora turiko ideia, lehen a go goga m e n e a n izanare n kontzientzia horixe baita, izan ere, oroitzea pents a tz eko best e era guztiet a tik bereizten duen a . Goga m e n a k inoiz haute m a n ez duen edozein ideia ez da sekula egon goga m e n e a n . Goga m e n e a n dagoe n ideia oro edo pertzepzio aktuala da edo, best el a , lehen a g o pertzepzio aktuala izan delarik, halat an dago goga m e n e a n , non oroimen az berriro ere pertzepzio aktual egin daiteke e n . Oroimen ar e n jardunik gabe ideiaren baten pertzepzio aktuala dagoe n guztian, ideia hori erab a t berri eta adimen a k lehen a g o ezagu tu gabeko modu a n agertz e n da. Oroimen ak ideiaren bat aktualki erakus t e n duen e a n , lehen a go han egond ako a den eta goga m e n a ri zeharo arrotz gerta tz e n ez zaion kontzientziaz izaten da. Hau horrela den ala ez, ikus beza nork bere esperien tzian. Eta ordua n norbaitek (geroago aipatuko ditugun bidee t a t ik inolako inpresiorik jaso aurre tik) lehen a g o ezagu turiko ideia bezala birsor eta gogora lezakee n sortzetiko ideia ustezko baten adibide a ekartze a nahi nuke. Izan ere, lehen a g oko pertzepzioar e n kontzien tziarik gabe ez dago oroitzap e nik, eta kontzien tzia hori gabe goga m e n e r a heltzen den ideia ez da gogora turiko ideia, ezta oroimen e t ik etorria ere, eta ez dago esa t e rik agerp e n horren aurretik goga m e n e a n egona denik. Zeren, aktualki bistan edo oroimen e a n ez dago e n a inola ere ez baitago goga m e n e a n , eta sekula han egon ez balitz bezalax e da. Demagu n koloreak bereizteko unera arte ikusme n a ukaniko haur bat, baina gero begi- lausoak ilunbet a n utzi eta berrogei edo berrogei t a ham ar urtez ilun- ilunet an bizitakoa , koloreei buruz izandako ideiak zeharo ahanz t e r aino. Hau behin solaskide izan nuen itsuaren kasua da; haur zela ikusm e n a galdu zuen nafarreriare n eraginez eta ez zeukan sortzetiko itsu batek baino koloreen nozio gehiagorik. Eta galdetz e n dut: ba al da inor esan dezake e nik ea gizon honek sortzetiko itsu batek baino koloree n ideia gehiagorik zuen ala ez? Eta uste dut ez dagoel a inor esan e n duenik batak edo best e ak koloreen ideiarik zuenik. Baina begi- lausoa kenduz gero, ikusme n berreskura t u a r e n bidez koloreen ideiak (gogora tz e n ez dituen ak) berriro, de novo , goga m e n e r a etorriko zaizkio, ideiok aurre tik ezagu tu izanare n kontzien tziarik gabe. Eta gero birgogor a tu eta iluntasun e a n zegoen goga m e n e r a ekarri ahal izanen ditu. Kasu honet a n , bistan egon gabe lehen ezagut u izanare n kontzien tziaz birgogor a daitezke e n ideia horiek guztiak oroimen e a n daud e, eta goga m e n e a n daud ela esa t e n da. Honek guztiak ondorio modu a n honako hau atera tz eko balio dit, alegia, aktualki bistan egon gabe goga m e n e a n dago e n ideia oro oroime n e a n egonez , ez best el a , dago el a han, eta oroimen e a n ez bada go goga m e n e a n ere ez dago; eta oroimen e a n bada go, honek ezin atera izanen du goga m e n e t ik bistara, oroimen e t ik datorrela haut e m a n gabe, hau da, lehen ezagu tu eta orain gogora tz e n den gauza bat dela kontura tu gabe. Horrega tik, sortze tiko ideiarik egoter a , oroimen e a n egon beharko lukete, edo best el a ez leudeke goga m e n e k o best e inon; eta oroimen e a n bada u d e , birgogora t u egin litezke kanpoko ezein inpresioren beharrik gabe; eta

goga m e n e r a ekartzen diren guztian gogora tu egiten dira, hau da, goga m e n a r e n t z a t zeharo berriak ez diren pertzepzioa dara m a t e aldea n . Goga m e n e a n eta oroimen e a n dagoe n a r e n eta ez dagoe n a r e n artea n diferentzia hori beti dagoel arik, oroimen e a n ez dago e n oro, goga m e n e a n agertz e n dene a n , eraba t berri eta lehen a g o ezagut u gabeko modu a n agertz en da; eta oroimen e a n edo goga m e n e a n dago e n oro, oroimen ak iradokia izan dene a n , ez da berri modu a n agertz e n , eta goga m e n a k bere baitan aurkitzen du eta badaki lehen a go hortxe egon a dena . Horrexen bidez egiazt a daiteke goga m e n e a n , sentipen a k edo hausn ark e t ak egindako inpresiorik egon aurretik, sortzetiko ideiarik egon den. Pozik ezagu tuko nuke arrazoim e n a r e n erabilerar a heltzea n edo bere bizitzako best e edoz ein garaitan horrelako ideiaren batzuk, hau da, jaioz geroztik inoiz ere berri iritzi gabeko ak, gogora tuko lituzkee n norbait. Baten batek baldin badio oroimen e a n ez daud e n ideiak daud el a goga m e n e a n , zer dioen esplikatz eko eta ulergarri egiteko eskatuko nioke.

22. Printzipio horiek, baliagarritasun eta ziurtasun urria dutelako, ez dira sortze tikoak .

Esan duda n az gain, bada best e arrazoi bat ere aipatu ditudan printzipioak, edo best e edoz ein, sortzetikoak direla zalantza t a n jartzera nara m a n a . Nik, Jainko amaiga b e ki jakintsu ak gauz a guztiak bere jakituria hobezinari dagokion modu a n egin zituela erab a t konben tziturik nagoe n honek, ezin dut lortu ulertze a zergatik suposa t u behar den Jainkoak gizakien goga m e n e t a n printzipio unibert s al ak inprimatu dituela; izan ere, sortzetikotza t hartzen diren eta espek ulazioari dagozkion printzipio horiek ez dira baliagarrit a su n handikoak, eta praktikari dagozkionak ez dira berez nabariak eta batzuk zein best e ak sortzetikotza t ez daud e n best e printzipioet a tik bereiztezinak dira. Izan ere, zertarako egon behar dute karakter e batzuk Jainkoare n atzam a rr ak goga m e n e a n grab a tu rik, geroa go hara heldut ako ak baino argiago ak ez badira edo haiet a tik bereiztezinak badira? Norbaitek uste badu argiak eta baliagarriak direlako badau d el a goga m e n e r a gero etorritako eta erdiet sit ako guztiet a t ik bereizteko moduko sortze tiko ideia eta proposizioak, ez luke zail zein diren esa t e n ; eta ordua n mundu guztia izan liteke epaile egokia sortzetikoak diren ala ez ebazt eko. Zeren, sortze tiko ideia edo inpresio horiek best e pertzepzio eta ezagu p e n guztiet a tik erab a t diferent e a k baldin badira, edonork aurkitu ahal izanen baitu bere baitan hori egia dela. Sortzetikotz a t daud e n printzipio horien nabari ta su n a ri buruz egin dut berba eta beraien baliagarrit a su n ari dagokien ez geroa go ukan e n dut hitz egiteko parad a .

23. Gizakiek egiten dituzt e n aurkikuntz e n arteko diferentziak, beren ahalm e n e n erabilera ezberdinen araberakoak dira .

Amaitzeko, ideia batzuk gizaki guztien goga m e n e r a zabal- zabalik aurkezt e n dira; best e egia batzuk, berriz, zenbait ideiat a t ik deduzitzen dira goga m e n a k proposizioet a n formula tu eta bereh al a; best e egia batzuek ideiak hurren ez hurren orden a n jartzea , elkarrekin egokiro aldera tz e a eta dedukzioak arret az egitea behar dute, egia hori aurkitu eta baiet si aurretik. Lehen e n go motako batzuk, oro har eta erraz jasotzen direlako, sortzetikotza t hartu dira errakuntz az . Baina egia honako hau da: ideiak eta nozioak ez direla gurekin batera jaioak, arteak eta zientziak diren baino gehiago, nahiz eta batzuk best e batzuk baino lehen a g o eta erraza go aurkezt e n diren gure ahalm e n e t a r a , eta, beraz, jende ak eskuarkiago onartzen dituen. Baina hori ere gure gorputz eko organo e n eta goga m e n e k o ahalm e n e n erabilerar e n menp e dago, zeren Jainkoak egiak aurkitu, jaso eta atxikitzeko ahalm e n eta bitartekoz hornitu zituen gizakiak, baina beti ere ahalm e n eta bitart eko horien erabilerar e n araber a . Gizakien artea n nozioei dagokien ez dagoe n alde itzela ahalm e n a k erabiltzeko era ezberdin e tik dator. Batzuek, gehien ek , inoren hitzaz fidatut a, baies t eko ahalm e n a gaizki erabili eta nagikeriaz beren goga m e n a best e batzue n esan ar e n eta nagusit a s u n a r e n pean jartzen dute, fede inplizituaz itsuan irentsi barik, beren eginbe h ar r a delako arta handiz aztertu behar lituzket en doktrine t a n . Beste batzuek beren pents a m e n d u a k gauza gutxi batzue n ingurua n erabiltzen dituzte, nahikoa aztertze n dituzte eta haiei buruz ezagutz a maila handia erdies t e n dute, baina best e guztiet a n ezjakin dira, beren pents a m e n d u a k best e ikerket a batzuk egiten ez erabiltze arr e n . Horrela, triangelu baten hiru

angelu ek zuzen biren balioa dutela best e edozer e n adinako egia da, eta, ene ustez, printzipiotzat daud e n proposizio horietako asko baino nabariago a ; eta, hala ere, milioiak dira, best e gauza batzue t a n adituak izan arren, egia hori ezagu tz e n ez duten ak , sekula ez dutelako angelu horiei buruz pents ak e t a n jardun. Eta proposizio hau ezagutz e n duen ari ere gerta dakioke best e proposizio batzue n egia ez ezagutz e a —mate m a t ike t a n euret a n ere—, aipaturikoa bezain argi eta bistakoak izan arren, egia mate m a t iko e n bilaket a n aurrera go jo gabe gera tu zelako. Gauza bera gerta daiteke jainkotas u n a z ditugun nozioei buruz ere. Izan ere, Jainkoare n existen tzia baino nabari ta su n handiagoz gizakiak aurki dezake e n egiarik ez dagoe n arren, gauzak mundu a n topatz e n dituen modu a n onartz e a r ekin konform atz e n dena , bere plazer eta grinet ar ako balio diotelako, haien kasuak, xede ak eta osaera miresg arriak apur bat sakon a go ikertu gabe eta kontu horri buruz arduraz eta arret az gogoe t a egin gabe, Izaki horren noziorik gabe bizi liteke luzaro. Eta baten batek harekin mintza tuz nozio hori burura sartuz gero, sinet siko luke agian: baina, inoiz aztertu ez badu, horri buruz hark jasoko lukeen ezagu tz a ez litzateke hobe a , triangelu baten hiru angelu ek bi zuzen e n balio bera dutela esan zaiolarik, esalea r e n hitzea n fidantzia jarrita, demost r azioa aztertu gabe, proposizioa onartz en duen ar e n a baino; eta ema n diezaioke nozio hari baiesp e n a egia izan daiteke e n iritzi gisa, baina haren egiaren noziorik ukan gabe , nahiz eta, bere ahalm e n a k arret az erabili izan balitu, nozio argi eta nabariare n jabe izatera hel zitekee n . Eta honek guztiak, bide batez esan d a , honako hau frogatz eko balio du: zenba t e r aino dago e n gure ezagut za naturak eman dizkigun ahalm e n horien erabilera onaren men p e eta zein gutxi gizaki guztien baitan, haientza t gidargi izateko, inprimaturik alferrik suposat z e n diren sortze tiko printzipio horien menp e , printzipiook, balira, gizaki guztiek ezagu tu beharko lituzket el arik nahitaez , best ela alferreko ak lirateke el ako. Eta gizaki guztiek ezagu tz e n ez dituzten ez eta gero etorritako best e egia batzue t a t ik bereizi ezin dituzten ez gero, arrazoiz esan dezake gu horrelako printzipiorik ez dela inon.

24. Gizakiek beren kabuz pentsa tu eta ezagutu behar dute .

Ondo dakit zenba t e n gaitzesp e n a jasoko dudan sortze tiko printzipioez dudatz e a g a t ik, ezagu tz ar e n eta ziurtasu n ar e n oinarri zaharrak deus ez t e a egotziko baitzait. Nik neuk beder e n konbe ntzim e n d u z ikusten dut erabili dudan bideak, egiari doakiona izanik, sendot a s u n handiago a dem aiola oinarri horri. Eta ziurtasu n ez esan dezaket ondore n datorren diskurtsoa n ez dudala hortik aldentz eko ez ezein agintariren menp e a n jartzeko asmorik. Egia izan dut helburu bakar, eta helburu horret ar a noala uste izan dudan e a n , nire pentsa m e n d u e k harax e jo dute inpartzialtas u n e z , best e e n urrat sek bide horret a n oinatzik utzi duten ala ez ardurarik hartu gabe . Ez dut, ez, best e e n iritziekiko erresp e t u faltarik, baina, azken bate a n , egiari zor zaio erresp e t u rik handien a . Eta inork harrokeriatz a t ez hartze a espero dut esat e a agian aurrerak a d a handiago a eginen genuke el a ezagu tz a arrazional eta kontenpla tibo a aurkitzeko bidea n , iturrian, gauzak berak aztertuz , bilatuko bage n u eta egia aurkitzeko best e e n pents a m e n d u a k barik geure ak erabiliko bage ni tu. Zeren uste baitut best e e n begiez ikusteko baino esper a n tz a arrazoizko handiagorik ezin dugula eduki best e e n goga m e n a z ulertzeko. Egia eta arrazoia guk geuk aztertu eta ulertzen dugun neurrian erdiest e n dugu ezagu tz a ziur eta egiazkoa. Beste batzue n iritziak gure burmuin e a n hara eta hona ibiltzeak, egiazkoe n ak izanda ere, ez gara m a tz a ezagu tz aile pixka bat hobe ere izatera. Haienga n zientzia izandako a guga n setakeria best erik ez da, izen ospet su ei atxikimen d u a eman eta aldi bere a n , haiek egin zuten bezala, gure geure arrazoime n a erabiltzen ez dugun artea n haiek ospet su egin zituzten egiak ulertzeko. Aristoteles , bene t a n ere ezagu tz a zabaleko gizona izan zen, baina inork ez du sekula pentsa t u best e baten iritziak itsuan onartu eta jenda urr e a n azaldu izanag a tik zenik jakituna . Eta inoren printzipioak aztertu gabe hartze a izan ez bazen filosofo egin zuena, uste dut horrek best e inor ere ez duela filosofo eginen. Zientziet an , bakoitzak egiat an ezagutz e n eta ulertzen duen hainba t berega n a t z e n du. Batek sinest e n eta inoren hitzean fidaturik onartzen dituen ak zatiak best erik ez dira, pieza osoan balioko izan arren, haien biltzailear e n edukiari askorik gehitzen ez dioten ak . Mailegaturiko aberas t a s u n hori,

maitagarrien ipuinet ako dirua bezala, emailear e n eskue t a n urrea izan arren, orbela eta hauts a best erik ez da izanen erabili behar den ordua n.

25. Nondik sortua den sortze tiko printzipioen aldeko iritzia .

Ulertu bezain laster dudarik gabe onartu beharreko ak ziren proposizioak aurkitu zirene a n , konklusiorik erraz en a , badakit nik hori, sortzetikoak zirela esat e a izan zen. Behin hau onartuz gero, nagiak ikertzeko lan nekets u tik libre gera tu ziren eta sortzetiko deklara turiko guztiaz zalantz ak zituzten e n bilaket a gerarazi zuen horrek. Eta ez zitzaien aban t aila makala gerta tu beren buruak maisu eta irakasle tz a t zuten ei printzipioen printzipio bihurtze a honako hau: printzipioak ez dira auzitan jarri behar. Izan ere, doktrina hau, hots, badirela sortzetiko printzipioak, zutik jarri ondore n , horren aldeko ak zenbait antzeko doktrina sortze tikotz a t onartzera behar tu zituen horrek; eta hori beren arrazoim e n eta juzga m e m a galaraz t e a eta doktrina hori sines t er a eta inoren hitzean fidaturik onartzera behar tz e a zen, gehiagoko azterket a rik gabe . Horret ar a sineskort a s u n itsuko egoer a n jarrita, hezi eta gidatz eko abilezia eta lanbide a zuten ek horrelako jende a aisea go gobern a t u eta beren xede e t a r ako erabiliko zuten. Ez da makala, izan ere, printzipioak diktatzeko, egia eztab aid a ezin ak irakast eko eta best e bati irakas tu n ar e n xede e t a r ak o balio duen guztia sortzetiko printzipiotzat irentsar az t eko aginpide ak gizaki bati emat e n dion best e batekiko botere a . Alderantziz, gizakiek egia unibert s al asko ezagu tz er a iristeko dituzten bideak aztertu izan balituzte, aurkitu zuket en euren goga m e n e t a n gauz en beren izatetik sortzen direla egiok, behar bezala aztertze n direne a n , eta naturak onartz eko eta juzgatz eko ema n d a ko ahalm e n e z baliatuz deskubritzen direla, ahalm e n ok horret ar ako behar bezala erabiltzen direne a n .

26. Konklusioa .

Ondoren datorren diskurtso ar e n xede a adimen a k nola dihardu e n erakus t e a da, eta hori aurretik honako hau azalduta gero eginen dut, alegia, geure ezagu tz ari buruz ukan ditzake gu n nozioak eraikitzeko bakar eta egiazkotza t dituda n oinarriet arako bidea garbitzeko, orain arte beharrezko izan dudala sortzetiko printzipioez dudatz eko ukan ditudan arrazoiak emat e a . Eta printzipio horien aurkako argudio batzuk eskuarki onarturiko iritzietat ik sorturikoak direnez gero, zenbait gauz a suposa t u tz a t emat e r a behar turik aurkitu naiz, ekidinerraz a ez den gauz a berau, edoz ein doktrinare n faltsut as u n a edo gerta g arri t a s u n a frogatz eko eginkizun a duen edonore n tz a t . Diskurtso polemikoe t a n , gerta tu ere, hiriak eraso tz e a n bezalax e gerta tz e n da, horiet an , bateriak jarri beharreko lurra irmoa izanez gero, ez baita begiratz e n ez lur hori nori mailega t u zaion ez noren a den, ardura bakarra nahi den xederako egokia izatea delarik. Hala ere, diskurtso honen geroko parte a n , neure esperien tzia eta behake t ak lagund u t a egin dezaked a n neurrian, eraikin uniform e eta bere baitan kohere n t e a eraikitzeko helburu a dut eta oinarri sendo e n gaine a n eraikitzea espero dut, mailega t u riko oinarrien gaineko euskarri eta horma- bularrik jarri beharrik gabe; eta nirea airean eraikitako gaztelua izatea gerta tuko balitz ere, pieza bateko a izan ledin eta gainbe h er a etor ez ledin ahalegind uko nintza t ek e . Bestela, irakurleari ohartar azi nahi diot ez itxaroteko nigandik frogap e n konben tzigarri ukaezinik, niri ere best e batzuei sarri ema n zaien pribilegioa, nire printzipioak supos a t u tz a t jotzekoa, emat e n ez bazait bedere n , zeren ordua n, dudarik ez dut, neuk ere jakinen baitut frogatz e n . Aztergai ditudan printzipioei buruz esan e n dudan guztia haux e da: bakoitzak aurreiritzi gabeko esperien tzia eta behake t a r a («observ a tion») jo dezala, egiazkoak diren ala ez esat eko; eta horixe da nahikoa ilunbe a n dago e n gai bati buruz, aurreiritzirik gabe egiaren atzetik beti ibiliz, bere aieruak lainoki eta askat as u n e z azaltze a best e helbururik ez duen gizon bati eska dakioke e n guztia.

II. LIBURUAIDEIEZ

BIGARREN LIBURUAREN LABURPENA

Bigarren Liburuan Lockek giza adime n ak ezagutz a eta proba bilitat e a aurkitzeko bide dituen ideien edo fenom e n o e n historia deritzon a eskaintze n du, bi horiek jartzen saiatuz Lehen e n go Liburuan eztab aid a t u riko «iritzi ezarriaren » lekuan, hau da, gu jaiotzea n ideia edo printzipio erragula tz aile ziurrez kontzient e garela eta printzipiook, beraz, kritikatik eta esperien tziaz egiazt a tu beharre tik libre gera tz e n direla dioen iritziaren lekuan. Giza adimen a r e n aztergai izan daitezke e n ideia bakun edo fenom e n o a k, edo bost sentim e n e t a n agertz en direnak —guk kanpoko gauz ekin lotzen ditugun ak— edo geure gogoa m e n a r e n eragiket e t a ko hausn arke t a- esperien tzian agertz en direnak direla plant e a t z e n eta frogatz e n da kontrat e si modu a n Bigarren Liburuko lehen ham aika kapituluet a n . XII-XXVIII kapituluet a n , aldiz, teoria haux e egiazt a tz e n da, alegia, gure ideiarik abstraktu e n a k, sentime n e n datu e t a tik eta goga m e n a r e n eragiket e t a t ik urrunen diruditen ak ere, gure adimen a k beretz a t eratz en dituen bezalako ak direla, eratze honet ar ako sentime n e n objektue t a t ik edo berau ei buruz berak gauz aturiko eragiket e t a t ik harturiko ideiak errepikatu, batu, egiazt a tu eta lotu egiten dituelarik bere ahalm e n e n erabilpen aktiboaz baliatuz. Hainbat adibide indart suz osatu a da, honako hau agerian jartzeko, alegia, ideiarik konplexun e t a n ere, hala nola, espazio, denbora, infinitutasu n , substant zia, ahal, identitat e eta moraltasun a bezalako ideieta n ere, jatorrizko esperien tzi fene m e n o t ik urrune n diruditen e t a n , adime n a ez dela «espirik ere mugitzen » existitzen denari buruz hasieran dugun ezjakintasu n a kentzeko bide ditugun fenom e n o horieta t ik harago. Gure ideia bakun eta konplexu e n koalitat e ak —hala nola ideia argiak, bereiziak, egokiak eta egiazkoak eta horiet ako bakoitzare n kontrakoak— XXIX-XXXII kapituluet a n azaltzen dira. Liburua XXXIII. kapituluan amaitz en da «elkarlotze » mental ar e n adibide ekin, eta gure ideien koalitat e a hond a dezake e n elem e n t u modu a n aurkezt e n da elkarlotze a , ideiak ezagu tz a edo proba bilitat e a deter min a tz eko ezgai bihurtzen dituelako.

I. KAPITULUAIdeiez oro har eta euren jatorriaz

1. Ideia da pentsagaia .

Gizaki oro bere pents a m e n d u a z kontura tz e n denez eta pents a tz e n ari dene a n bere goga m e n a k hantx e daud e n ideien ingurua n dihardu e n e z gero, ez dago dudarik gizakiek beren goga m e n e a n zenbai t ideia dituztela , hala nola, zuritasun , gogortasu n , eztitasun , pentsa tu , higidura , gizon , elefant e , armada , hordikeria eta horrelako hitzek adierazitakoak. Lehene n g o eta behin, ordua n, gizakia horiek edukitz era nola heltz en den jakin beharko da .

Badakit doktrina onartua dela gizakiek sortzetiko ideiak eta jatorrizko karakter e ak dituztela beren goga m e n e t a n sorrerako lehen unetik inprimatu ak . Luze aztertu dut jada iritzi hau eta uste dut aurreko liburuan esan duda n guztia erraz ago onartuko dela adimen a k dituen ideia guztiak nondik har ditzake e n eta goga m e n e r a nola eta zein mailat an etor daitezke e n azaltzen duda n e a n ; eta horret ar ako bakoitzare n esperien tzia eta behak e t a r a joko dut.

2. Ideia guztiak sentipen e t ik edo hausnark e ta tik datoz .

Jo dezagu n, bada , goga m e n a , esan ohi dugun modu a n, paper zuri bat dela, karakt ere rik gabeko a , inolako ideiarik ez duen a . Nola heltzen da horiek edukitzera? Nola heltzen da goga m e n a gizakiaren irudimen lantsu eta mugarik gabe ak ia amaiga b e k o aniztasu n ez bere baitan pinta tu dion ugaritas u n hori guztia edukitzera? Nondik atera tz e n du arrazoim e n a r e n eta ezagu tz ar e n material hori guztiori? Galderoi hitz bakar batez erantzun e n diet: ESPERIENTZIATIK. Esperien tzian oinarritzen da gure ezagu tz a guztia eta etorri ere esperien tziat ik dator azken bate a n . Haute m a t e n ditugun eta hausn ar g ai izaten ditugun kanpoko objektu sentigarriez edo gure goga m e n a r e n barne jardunez egiten ditugun behak e t a k dira gure adimen a pents ak e t a r ak o material guztiez hornitzen duten ak. Ondoren esan e n dituda n biak dira dauzka gu n edo era natural ez ukan ditzake gu n ideia guztien sorburu diren ezagu m e n a r e n iturriak.

3. Sentipe nare n objektuak dira ideien iturri bata .

Lehenik, gure sentime n e k, objektu sentigarri partikularrekin ari direlarik, gauze n hainba t pertzepzio ezberdin dara m a tz a t e goga m e n e r a , objektu horiek egiten dizkien eragin mota ezberdin e n arab er a . Eta horrex e t a r a heltzen gara hori , zuri , bero , hotz , leun , latz , gozo , mingots eta koaliate sentigarri deitzen diegun horien ideiak edukitzera. Eta horiexek direla sentime n e k goga m e n e r a dara m a tz a t e n a k diodan e a n , esan nahi dut sentim e n e k kanpoko objektu e t a tik goga m e n e r a pertzepzio horiek han sortzen duten a dara m a t e l a . Dauzkagu n ideiarik gehien e n iturri handi honi, gure sentime n e n menp e daud el ako eta beraie t a t ik adime n er a igortzen direlako, Sentipen («sens a t ion») deitzen diot.

4. Gure goga m e n ar e n eragike tak dira ideien best e iturria .

Bigarrenik, esperien tziak adimen a ideiaz hornitzeko duen best e iturria gure goga m e n a r e n barne eragiket ak dira, dauzkan ideiei buruz ari dene a n; aipaturiko eragiket ek, arimak haiei buruz hausn ark e t a n eta pents ak e t a n dihardu e n e a n , best e mota bateko ideiez hornitzen dute goga m e n a , alegia, kanpoko objektu et a t ik erdiet si ezin direnez . Hauex ek dira horiek: haute m a t e a , pentsa t z e a , dudatz e a , uste izatea , arrazoitzea , ezagut z e a , nahi izatea , eta gure goga m e n a r e n egintza diferent e guztiak. Eta horien ohartun izan eta geure baitan haute m a t e n ditugularik, beroriet a t ik, geure sentim e n e t a n eragina duten gorputz e t a tik hartzen ditugun ak bezain bereiziak diren ideiak hartzen ditugu. Ideien iturri hau gizaki guztiek dauka t e beren baitan eta, sentim e n ez den arren kanpoko objektuekin zerikusirik ez duelako, hala ere sentim e n a r e n oso antzekoa da eta barne sentime n dei dakioke nahikoa zehazt as u n e z . Baina best e a ri sentipen deitu diodan modu a n , honi HAUSNARKETA («REFLECTION») deituko diot, dakartz an ideiak goga m e n a k bere barne eragiket ei buruz hausn ar t uz soilik erdiet siak direlako. Hausn arke t a hitza, beraz, hem e n dik aurrerako diskurtso a n haux e adieraz t eko erabiliko dut, goga m e n a bere eragiket ez eta haien era ezberdinez ohartze a , beraien bidez adimen a eragiket a horien ideiak edukitzera heltzen delarik. Iturri bi horiek, hau da, kanpoko gauza materialak, sentipen a r e n objektu direnez, eta gure goga m e n a r e n barne eragiket ak, hausn ark e t a r e n objektu direnez , dira, nire ustez, gure ideien hasiera eta sorburu bakarrak. Eragiket a hitza hem e n zentzu zabale a n darabilt, goga m e n a k bere ideiei buruz burutze n dituen egintzak bakarrik barik, beraie t a t ik batzue t a n sortzen diren pasio batzuk ere hartuz, hala nola edozein pents a m e n d u k eragin lezake e n goza m e n a edo artega t a s u n a .

5. Ideia guztiak sentipen e t ik edo hausnark e ta tik datoz .

Uste dut adimen a k ez duela bi iturri horiet a tik harturikoak best e ideiarik ezagu tz e n . Kanpoko objektu e k koalitat e sentigarrien ideiez hornitzen dute goga m e n a , geure baitan sortzen dizkigute n pertzepzio ezberdin horiek direlarik ideiok; eta goga m e n a k bere eragiket e n ideiez hornitzen du adimen a .

Ideiok eta euron molde ak (konbinazio eta erlazioak) zehatz aztertuz gero, aurkituko dugu gure ideia guzti- guztiak hartzen dituztela eta goga m e n e a n ez dugula ezer bi bide horietako bate tik edo best e t ik etorria ez denik. Azter ditzala bakoitzak bere pentsa m e n d u a k eta bila dezala zehatz-meha tz bere adimen e a n , eta gero esan diezad al a han dauzkan jatorrizko ideia guztiak ez diren edo bere sentim e n e n objektuei edo bere goga m e n a r e n eragiket ei dagozkien ak , eragiketok bere hausn ark e t a r e n objektu dituen ez . Eta han ezagu tz a- multzo oso handia daukala iruditurik ere, hertsiki begiratuz gero, ikusiko du bideotako bat edo best e a r e n bitartez inprimaturiko ideiak best erik ez dituela goga m e n e a n , nahiz eta agian adime n ak amaiga b e ko aniztasu n a z konbinatu eta zabaldu ak izan, gero ikusiko dugun ez .

6. Haurrengan haute m a n daitek e e n a .

Mundura jaioberri den haur baten egoer a aztertz en duen ak arrazoi gutxi ukane n du pents a tz eko haur hori geroko ezagu tz e n materiala izanen diren ideiez beterik dago el a . Mailaka hornitzen da ideioz. Eta, koalitat e nabarien eta ezagu n e n e n ideiak oroimen a denbor ar e n eta orden ar e n erregis t roa gordetz e n hasi aurre tik inprimatz e n diren arren, koalitate ezohiko batzuk hain beran d u agertz e n dira, non gutxi diren lehen e n goz noiz ezagu tu zituzten gogora tz e n ez duten ak; eta merezi izanez gero, dudarik gabe haute m a n daiteke haurrak oso ideia gutxi dituela, arrunt e t ako ak ere, handi egin baino lehen. Baina mundur a jaio guztiak eteng a b e eta era askotara beraieng a n eragina duten gorputz ez ingura turik daud e n e z , ardura hartu eta horret a n saiatu zein saiatu ez, askotariko ideiak inprimatz e n dira haurren goga m e n e a n . Argia eta koloreak lantsu ari dira nonahi, begiak zabalik ukanez gero; hotsak eta zenbai t koalitate ukigarri hutsik gabe ari zaizkie deika dagozkien sentim e n ei , eta horret ar a , goga m e n e r a k o sarbide a urratze n dute. Baina, hala ere, uste dut aise onartuko dela haur bat gizon egin arte zuria eta beltza best e kolorerik ikusteko ahalbiderik ez duen toki bate a n edukiz gero, ez lukeela gorriaren eta berde ar e n ideiarik

ukan e n, haurtz aro tik sekula ostra edo anan arik dast a tu gabeko ak jangaion gustua r e n ideiarik ez lukeen bezalax e.

7. Gizakiek, zein objekturekin harre ma n e a n daud e n, ideia ezberdinak dituzt e .

Gizakiek, orduan, kanpotiko ideia gehiago edo gutxiagoz hornitzera heltzen dira, harre m a n e a n daud e n objektuek bariet a t e handiago a edo txikiagoa duten heine a n ; eta barne eragiket e t a t ik sorturiko ideiez ere berdin, haiei buruz gehiago edo gutxiago hausn ar tz e n duten neurrian. Izan ere, bere goga m e n a r e n eragiket ak kontenpla tz e n dituen ak eragiket a horiei buruz ideia xume eta argiak eduki behar dituen arren, hala ere, bere pents a m e n d u a horrax e bidera tu eta ideiok arret az begiratu ezean , ez du lortuko eragiket a horien eta han haute m a n daiteke e n guztiaren ideia argi eta bereiziak edukitzerik, ez behintza t paisaia batez edo erloju baten atal eta higidurez, gauzotar a begiak arret az zuzendu gabe eta beraien atalei errep ar a t u gabe begiratz en duen ak ukane n lituzkee n ak baino argiago ak. Koadroa edo erlojua gizon hori egun ero haien aurretik iragan ahal izateko modu a n kokaturik egon daitezke, baina, hala ere, haien osagai diren parte guztien ideia lanbrotsu a ukan e n du, harik eta parte horiek bana n- bana n arret az begira tz e n jarri arte.

8. Hausnarke tare n ideiak best eak baino geroago etortze n dira, arreta behar dutelako .

Eta hortxe ikusten dugu zergatik igaro behar duen denbora batek haurrik gehien ek beren goga m e n a r e n eragiket e n ideiak ukan aurre tik eta zergatik pertson a batzuek beren bizitzaldi guztian ere ez duten eragiket a horietako gehien e n ideia guztiz argi edo hobezinik. Izan ere, ideiok, goga m e n e a n zehar eten g a b e pasa tz e n ari diren arren, ikuskizun iheskorrak bailiran, ez dute lorratz sakonik inprimatz e n , ez behintza t goga m e n e a n ideia argi, bereizi eta iraunkorrak uzteko bezain sakonik, harik eta adimen a k, bere baitara bihurtuz, bere eragiket e n gaine a n hausn ar tu eta bere konten plazioare n objektu bilakatu arte. Haurrek, mundur a jaio berritan, gauz a berriz ingura turik egoten dira, eta gauzok haien sentim e n ei eteng a b e deika aritzen direlarik, goga m e n a r i euren g a n a tiratzen diote, berriaz ohartzera behar tuz , honek objektu aldakorren bariet a t e a r ekiko gustua sortaraz t e n duelarik. Horretara , lehen e n go urteak kanpora begira tz eko erabili ohi dira. Gizakion egitekoa urte horieta n kanpoa n dago e n a ezagutz e a da; eta horrela, haurra kanpoko sentime n e t a n arret a jarrita hazten denez , bakanki egiten du hausn ark e t a rik bere baitan gerta tz e n denar e n gaine a n , heldut as u n e r a iritsi arte; eta batzuek ordua n tx e ere ez.

9. Arima haute m a t e n hast en denea n hasten da ideiak edukitz e n .

Gizakiak ideiak noiz izaten dituen galdetz e a , haut e m a t e n noiz hast e n den galdetz e a da, ideiak edukitz ea eta haute m a t e a gauz a bera direlako. Ondo dakit badel a ikusmolde bat honako hau baiez ta tz e n duen a , alegia, arimak beti pentsa tz e n dihardu el a eta, diraueino, ideien pertzepzio aktuala berare n g a n duela, eta hain da pents a tz e aktuala bereizgaitz arimar ekiko, nola hedad ur a aktuala bereizgaitz den gorputz ar ekiko. Hau egia bada, gizakiaren ideien hasieraz galdetz e a eta haren arimar e n hasieraz galdetz e a gauz a bera dira, zeren, horren arab er a , arima eta bere ideiak, gorputz a eta bere hedad ur a bezalax e, batera hast e n baitira existitzen.

10. Arimak ez dihardu beti pentsatzen, hori frogatzerik ez baitago .

Baina arima organizazioar e n hasi- masiare n edo gorputz eko bizitzaren hasierar e n aurretik ala bater a , ala batzue t a n geroago existitzen ote den, gai horret az nik baino hobeto pents a t u duten ek eztab aid a tz eko uzten dut. Aitortzen dut bere burua eten ga b e k o konten plazioa n iruditzen ez duen arima motela duten horietako a naizela; baina ezin dut ulertu arimari beti pents a tz e n aritzea gorputz ari beti mugim e n d u a n aritzea baino beharrezko a go zaionik, ideien pertzepzioa baitzaio arimari, ene ustez, gorputz ari higidura zaiona: ez haren esentzia, haren eragiket e t ak o bat baizik. Eta horrega t ik, arimare n egintzarik beree n a pents a tz e a dela uste izan arren, ez dago, hala ere, uste izan beharrik beti pents a tz e n , beti ekintzan , dihardu e nik. Hori, agian, gauz a guztien Egile eta Iraunar azle a r e n pribilegioa da, «sekula ere erdilotan edo lotan egoten ez denar e n a »; baina ezein izaki finituri ez dagokio hori, edo ez behintza t gizakiaren arimari. Ziur dakigu, esperien tziaz,

zenbait e ta n pents a t u egiten dugula, eta hem e n dik ondorio hutsezin haux e atera dezake g u: geure baitan pents a tz eko ahalm e n a duen zerbait dauka gula; baina subst a n tzia hori beti pents a tz e n ari den ala ez, esperien tziak dioskun a baino seguru a go baies t erik ez dugu. Izan ere, pentsa tz e aktuala arimar e n esen tziari dagokiola eta haren g a n dik bereizgaitz a dela esa t e a auzitan dagoe n a baiest e a da, inolako frogarik ekarri gabe, eta horiek ekartze a , proposizioa berez begi- bistako a izan ezean , beti egin beharreko a da. Baina «arimak beti dihardu el a pents a tz e n » dioen proposizioa berez begi- bistako a eta mundu guztiak behin entzun ez gero baiet sia den ala ez, gizateriaren ebatzira uzten dut. Zalantz a t a n jartzen da bart gau guztian pentsa tz e n ari izan naizen ala ez. Auzia egitat e bati buruz denez , froga modu a n auzitan dagoe n gauz a bera den hipotesi a ekartz en da. Horretara edoz er froga liteke; nahikoa izanen litzateke supos a tz e a erloju guztiek, pendulua hara eta hona erabiliz gero, pents a t u egiten dutela, nire erlojua ere bart gau guztian pents a tz e n ari izan dela dudarik gabe frogatz eko. Baina bere burua engain a t u nahi ez duen ak bere hipotesi ak egitat e e n gaine a n eraiki behar ditu eta esperien tzia sentigarriaz frogatu, bere hipotesiare n alde egitat ezko presun tzioa egin beharre a n , hau da, gauz a horrelax e dela suposa t u beharre a n . Frogatz eko era honek haux e esan nahi du, alegia, nahitaez onartu behar dut bart gau guztian pents a tz e n ari izan naizela, best e batek beti pentsa tz e n ari naizela uste duelako, nik neuk beti ari naizenik haute m a n ezin badut ere.

Baina beren iritziak maite dituzten ek auzitan dago e n a suposa t u ez ezik, egitat e erratu ak alegat u ere egiten dute. Nola best el a esan dezake inork nik, lo gaud e n e a n gauza bat ez dugulako sentitzen, gauz a hori ez dela inferitzen dudala? Nik ez diot batek lo dagoe n e a n arimarik sentitzen ez duelako arimarik ez duenik; baina bai badiot ezin duela pentsa t z e n jardun inoiz, itzarrik zein lo egon, pents a tz e n ari, horren sentikor izan gabe. Sentikortas u n hau gure pents a m e n d u e t a r a k o izan ezik best e ezert ar ako ez da behar; eta haue t a r ako beti izanen da beharrezko, ezin baitugu pents a t u pents a tz e n ari garela ohartu gabe.

11. Arima ez da beti ohartze n pentsa t z e n ari dela .

Onartzen dut itzarrik dago e n gizakiaren arima sekula ez dagoel a pents a m e n d u rik gabe , horixe baita egoera horren kondizioa. Baina amet s egin gabe lo egitea gizaki osoari, gorputz eta arimari, dagokiona ez izatea , itzarrik dagoe n gizakiak gogoa n hartze a merezi dezake e n gauz a da, zaila baita pentsa tz e a norbaitek bere pentsak e t a z ohartu gabe pents a lezake el a. Lo dagoe n gizon baten arimak bere pents a tz e a r e n kontzien tziarik ukan gabe pents a badez ak e , nik galdetz e n dut ea egoer a horret a n pentsa tz e n ari dene a n plazer edo oinazerik duen edo zoriona edo zoritxarra sentitzeko gauza den. Ziur nago ez dela horret ar ako gauz a, etzand a dagoe n ohea edo lurra den baino gehiago. Izan ere, norbera ohartu gabe zoriontsu edo zorigaiztoko izateari erab a t zentzug a b e k o eta ezinezko deritzot. Eta litekee n a balitz arimak , gorputz a lo dagoel a , bere kontura bere pents a m e n d u a k , plazerrak, ardurak, goza m e n a eta oinaze ak edukitzeko ahalm e n a izatea , gizakia haiet az kontzien t e izan gabe, orduan gauz a ziurra litzateke Sokrat es lo eta Sokrat es itzarrik pertson a bera ez direla, ezpab er e , Sokrat es lo dago el a eta Sokrat es , gorputz eta arimak osatua , itzarrik dago e n e a n bi pertson a direla, itzarrik dagoe n Sokrat es ek , lo eta ezer haut e m a n gabe dagoel a, ez duelako bere arimak bakarrik eta bere aldetik bizi duen zorion edo zoritxar horren ezagu tz arik ez axolarik, ez behintz a t gehiagorik ezagu tz e n ez duen Indietako gizon baten zorion edo zoritxarra g a t ik dauka n a baino. Ukan ere, gure egintza eta sentipe n ak , bereziki plazer eta oinaze ak eta haiekin joan ohi den interes a eraba t kontzientziaz gabet urik uzten baditugu, lanak ukan e n baititugu geure identit at e pertson al a non kokatu behar dugun jakiten.

12. Lo dagoe n gizakiak ohartu gabe pentsa t z e n badu, lo dagoen gizakia eta itzarrik dagoen a bi pertsona dira .

Arimak, lo sakon e a n dago e n e a n , pentsa egiten duela diote gizaki horiek. Pentsa tz e n eta haut e m a t e n duen bitarte a n , atse gin a eta kezka, baita best e edozein pertzepzio ere, senti tzeko gai da; eta arimak bere pertzepzioez kontzien t e izan beharra du; lo dagoe n gizakia, argi dago, ez da

horietako ezertaz kontzient e . Dema gu n , orduan, Kastorren arima, hura lo dago e n artea n , gorputz e tik bana turik dagoel a , ni orain eztab aid a n ari natzaien ei ezinezko eginen ez zaien suposizioa berau , best e animalia guztiei, arima pents a tz ailerik ez ukan arren, eskuza b al t a s u n handiaz bizitza emat e n baitie. Horiek, beraz, ezin dute ezinezkotza t edo kotraes a nk or tz a t ukan gorputz a arimarik gabe bizi ahal izatea, ezta arimak gorputzik gabe biziraun eta pents a t u edo pertzepzioak, are zorion eta zoritxarrar e n pertzepzioak, eduki ahal izatea ere. Dema gu n , bada , Kastorren arima gorputz e tik banan d urik dago el a lo dagoe n bitart e a n eta bere kontura pents ak e t a n ari dela. Dema gu n , gainera , pents a tz eko antzeztokitza t best e gizon baten gorputz a aukera tz e n duela, Polluxena adibidez, eta hau lo dago el a arimarik gabe. Izan ere, Kastorren arimak Kastor lo dagoel a pentsa t u ahal badu, Kastor inola ere horret az kontzien t e izan gabe , ez dio axolarik haren arimak zein leku aukera tz e n duen pents a tz eko. Horrela gizon biren gorputz ak eta bientza t arima bakar bat ditugu hem e n eta supos a t uko dugu gizon bi horiek txand ak a lo egiten eta itzartzen direla; arimak itzarrik dagoe n gizonare n baitan pentsa tz e n du beti, lo dago e n a hortaz inoiz ere kontzient e ez delarik eta horren pertzepzio txikienik ere ez duelarik. Eta orain galdetz e n dut Kastor eta Pollux, horrela bientz a t arima bat ukanik, arima horrek baten g a n best e a inoiz kontzient e ez denaz eta bost axola dionaz pents a tz e n eta hurax e haute m a t e n duelarik, ea bi pertsona ezberdin ez diren, Kastor eta Herkules edo Sokrate s eta Platon izan ziren bezalax e, eta ea gerta ezin litekeen bata guztiz zoriontsu eta best e a erab a t zoritxarreko izatea . Arrazoi berber a g a t ik, uste duten ek arimak bereiz eta apart e pentsa lezake el a gizakia kontzient e ez den zerbaitez, arima eta gizakia bi pertson a egiten dituzte, zeren uste baitut inork ez duela gurako gizakiaren identita t e a materi partikula kopuru berber ari lotzerik, identit at er ako hori beharrezko balitz, gure gorputz e a n dabilen partikula jarioa gogoa n izanda, ezinezko izanen litzateke el ako gizon bat bi egun edo bi une segitut a n pertson a bera izatea.

13. Ezinezko da amet s e ta n egin gabe lo egiten duten ei pentsak e ta n jardun dutela sines taraz t e a .

Horrega tik uste dut lo-kuluxkad a bakoitzak loka jartzen duela arima beti pents a tz e n ari dela irakast e n duten e n doktrina. Batzuet a n amet s egin gabe lo egiten duten ei sines t ar az t e rik ez dago beren pents a m e n d u a k lanea n ibili direla, lau orduz ere zenbai t e t a n , eurek jakin gabe; eta ekintzan bertan harrap a t u eta lotan kontenplazioan daud el a kolpera iratzarri arren ere, ez dute izaten inoiz modurik pents ak e t a horren berririk emat eko.

14. Alferrik argudiatuko da gizakiek amet sa gogoratu gabe amet s egiten dutela .

Agian esan e n da arimak lorik sakon e n e a n ere pentsa t u egiten duela, baina oroime na k ez duela pents a t urikoa atxikitzen. Baina oso zail da iruditzen lotan dago e n gizakiak une bate a n pents ak e t a n jardun ahal izatea eta hurrengo unea n , gizakia itzarrik dago e n e a n , pents a m e n d u horien espirik ere ezin gogora tz e a , eta horrega t ik baiezta p e n hutsa baino froga hobe a beharko litzateke hori sines t ar az t eko . Izan ere, horixe esan zaiolako best erik gabe , nork burura lezake gizakirik gehien ek pents ak e t a n jardute n dutela beren bizitza guztian egun ero zenbai t orduz, pents a m e n d u horiet an bete- bete a n ari direla galdetu arren inondik ere gogora tz e n ez duten gauz ei buruz? Uste dut gizakirik gehien ek lotan daud e n denbora r e n zati handi bat amet s egin gabe igarotzen dutela. Behin gizon bat ezagut u nuen, eskolatu a zena eta oroimen txarra ez zuena, eta esan zidan bere bizi guztian sekula amet s egin gabeko a zela, orduan tx e osatu t a zituen sukar batzuk hartu arte, eta hau hogeit a bost edo hogeita sei urte zituela gerta tu zitzaion. Uste dut topatu ahal direla mundu a n horren antzeko kasu gehiago; eta nork bere ezagun e n artea n badakike gaurik gehien ak amet s egin gabe pasa tz e n dituzten lagun e n zenbait kasu.

15. Hipotesi horren arabera, lo dagoen gizakiaren pentsa m e n d u e k erabat arrazionalak izan beharko luket e .

Maiz pen t s a t u et a pen t s a t u r iko a un e bat e z ere ez atxikitz e a pe n t s a t z e k o era guz tiz alferr ek o a da; et a arim a k , pen t s a t z e k o ego e r a horr e t a n , ez e r gutxi t a n gain di tz e n du, ez er t a n

egi t e n ba d u , miraila , e t e n g a b e irudi edo idei a ani tz har t u bai , bain a , atxiki, ba t ber a ere atxikitz e n ez due n a ; des a g e r t u et a ez a b a t u egi t e n dira, lorra tzik ere utzi gab e . Ispiluak ez e r t a r a k o ere ez ditu apro b e t x a t z e n ideia horiek , ez t a arim a k ere pe n t s a m e n d u horiek . Agian es a n e n da itzarrik da go e n gizakia gorp u t z a r e n ma t e r i a l e z balia tz e n del a et a pe n t s a t z e k o era bil tz e n ditu el a , et a pen t s a m e n d u e n oroitz a p e n a bur m ui n e a n egin d a k o inpre s io e n et a pen t s a t u et a gero ha n ger a t z e n dire n az t a r n e n bidez atxikitz e n del a , bain a lo dago e n gizaki ak hau t e m a t e n ez due n arimar e n pen t s a t z e a r i dago kio n e z , kas u horr e t a n arim a k ap a r t e pen t s a t z e n duel a et a , gorp u tz a r e n orga n o a k era bil tz e n ez ditu e n e z gero , inolako inpre s iorik et a , ber a z , pen t s a m e n d u horien inolako oroitz a p e n ik ez du el a uzt e n . Supo s izio hon e t a t ik at e r a t z e n den bi per t s o n a ezb er d i n e n abs u r d u k e r i a berriro ez aip a t z e a r r e n , era n t z u t e n diot horri , diren a k direl a gog a m e n a k gorp u tz a r e n lagu n tz a r ik ga b e har et a kont e n p l a ditz ak e e n ideiak , arraz oizko del a atxiki ere lagu n t z a hori gab e egin ditz ak e e l a ondorioz t a t z e a , zere n , bes t e l a arim a k , edo edoz ein espiri t u ban a n d u k , ab a n t a i l a esk a s a luke pen t s a t z e a z . Bere pen t s a m e n d u e n oroitz a p e n ik ez bad a u k a , ber e prob e t x u r a k o met a t u ezin ba di tu , ez t a gogor a t u ere be h a r du e n e a n , irag a n a r i buruz gogo e t a r ik egin ezin ba d u et a aurr e k o esp e r i e n t z i e z , arraz oin a m e n d u a z et a kont e n p l a z io e z balia t u ezin bad a , zert a r a k o pen t s a t z e n du? Arima mail a hon e t a n ga uz a pen t s a t z a i l e egi t e n dut e n e k ez dut e izaki asko noble a g o a egi t e n , ma t e r i a r e n par t e r ik me h e n a baino ez del a onar tz e n dut e l a k o kond e n a t z e n dituz t e n per t s o n e k baino . Haut s e t a n egind a k o karak t e r e a k , lehe n e n g o haiz e bolad a k ez a b a t z e n ditu e n a k , edo ato m o pilo ba t e a n edo ani m ali espiri tu e t a n egind a k o inpre s io a k hain baliag a r r i a k dira azke n ba t e a n , nola pe n t s a t u ah al a iraun gi tz e n dire n arim a r e n pen t s a m e n d u a k , bis t a t ik joat e a n ber e n atz e a n inolako oroitz a p e n ik utzi gab e betiko des a g e r t z e n diren a k , et a hai ek bez ai n noble bihur tz e n dut e subjek t u a . Natur a k inoiz ez du ga uz a bikainik egi t e n era bilp e n bax u e t a r a k o , edo ez er t a r a k o ez era bil tz ek o; et a ia buru r a t u ere ezin dai t ek e egin am ai g a b e k i jakint s u a de n gur e Kreatz a il e a k pe n t s a t z e k o gai t a s u n a den bez al a k o ah al m e n mire s g a r r i a , ber e izat e ulerg a i tz a r e n bikain t a s u n e r a ge hi e n hurbil tz e n de n ah al m e n a , guri em a t e a , he m e n gau d e n de n b o r a r e n laur e n e a n gutxi e n e z hain alferrik et a em e n d i o rik gab e pen t s a k e t a n taiga b e era bil tz ek o , geur e pe n t s a m e n d u e t a k o ba t ber a ere gogor a t u ga b e , et a norb e r a r e n t z a t ez bes t e e n t z a t onur a g a r r i izan ga b e , ez t a kreazio a r e n ez ein ald e t a n ez er t a r a k o baliag a r r i ere . Hau az t e r t z e n ba d u g u , ust e dut aurkituko dugul a mat e r i a mot e l et a sen t ig a b e a r e n higidur a ezin del a izan, Uniber t s o k o ez ein ald e t a n , hain em e n d i o gutxiko a et a hain alferrik galdu a .

16. Hipotesi honen arabera, arimak ez sentipen e t ik ez hausnarke ta tik sortzen ez diren ideiak ukanen ditu, inon arrastorik uzten ez dutenak .

Badaud e , egia da, lo gaud el a gerta tz e n zaizkigun pertzepzio kasuak, eta pentsa m e n d u horien oroitzap e n a atxiki egiten dugu; baina zein bitxi eta inkohere n t e a k diren gehien ak , eta zein gaizki dagozkien ak izaki arrazoidun ar e n perfekzio eta orden ari, ez dago zertan esanik ere amet s e t a n sarri ibiliei. Gustura hartuko nuke norbait ek esat e a ea arimak, horrela bere kontura eta gorputz e tik bana n d u t a balego bezala pentsa tz e n duen e a n , gorputz arekin batut a dagoe n e a n baino arrazionalt a s u n handiagoz jardute n duen ala ez. Banand urik dagoe n aldiko pentsa m e n d u e k arrazionalt a s u n murritzago a badut e , orduan arimak pents a m e n d u arrazionalare n perfekzioa gorputz ari zor diola esan beharko lukete horiek; horrela ez bada, harrigarria da gure amet s ak gehien bate a n hain hutsal eta irrazionalak izatea eta arimak bere bakarrizket a eta meditazioet a tik bat bera ere ez atxikitzea.

17. Nik jakin gabe pentsa t z e n badut, best e inork ere ezin du hori jakin .

Arimak beti pents a tz e n dihardu el a lasai asko dioskuten a k best e hau ere esat e a nahi nuke nik, alegia, haur baten ariman, gorputz arekin bat egin aurretik edo bat egiteko unea n , sentipen bidez ideiarik jaso baino lehen, daud e n ideia horiek zer diren. Lo dago e n gizakiaren ideiak, nire

ikusiz, itzarrik dago e n a r e n ideiekin egiten dira, ideia horiek gehien ak era bitxian iruten badira ere. Eta, arimak sentipen e t ik edo hausn ark e t a t ik etorri gabeko ideiak balitu (eta horrelakox e a k eduki beharko lituzke gorputz e tik inpresiorik hartu baino lehen pentsa t uko balu), harrigarria litzateke bere pentsak e t a pribatu a n (norber ak ere ez haute m a t e r a inoko pribatu a n) ideia horietako bat bera ere ez atxikitzea beraie t a t ik itzartzen den unea n bertan ere, gizakia aurkikuntz a berriez zoriontsu egiteko. Baina, nork aurki dezake arrazoizko arima, bere lotako bakarleku a n hainbe s t e ordutan pents ak e t a n jardun arren, inoiz ere ez ohartz e a sentipe n e t ik ez hausn arke t a t ik mailega tu ez dituen ideiotako batzuez , edo behintza t ez atxikitzea best e ezein ideiaren oroitzap e nik, gorputz e tik sortuak direlako espirituare n tz a t hain natural ak izan ezin direne n a izan ezik? Arraroa da arimak behin ere bere bizitza osoan bere- bere pents a m e n d u jatorrizkoet ako bat bera ere, gorputz ari maileguz hartu aurretik izandako pents a m e n d u horietako bat bera ere ez gogora tz e a; itzarrik dagoe n gizakiaren bistara bere kroskoar e n kutsua duten eta gorputz eta arimar e n batasu n e t ik nabariki etorriak diren ideiak best erik inoiz ez ekartze a . Arimak eteng a b e pentsak e t a n badihardu eta, beraz, gorputz arekin batu aurretik eta honen g a n dik ideiarik hartu baino lehen ideiarik izan badu, suposa t u beharreko a litzateke lotan dago el a gogora tu egiten dituela jatorrizko ideiak; eta gorputz ar ekin komunikatu gabe dago e n bitarte horret a n arima bere kontura pentsa tz e n ari dene a n darabiltzan ideiek, batzue t a n beder e n , bere baitan edukiriko ideia natural eta bere antzeko a go a k izan behar luketela, hau da, gorputz e tik ez ideioi buruzko bere hausn ark e t a eragiket e t a t ik etorri gabeko ak. Orain bada, gizakiak itzarrik dago el a ideia horiek inoiz gogora tz e n ez dituen ez gero, bata edo best e a atera behar du: edo arimak gizakiak gogora tz e n ez duen zerbait gogora tz e n duela, edo oroitzap e n a gorputz e tik etorritako ideiei edo berau ei buruz goga m e n a k buruturiko eragiket ei soilik dagokiela.

18. Nola jakin lezake inork arimak etenga b e pentsa tz e n diharduela? Proposizio berez begi-bistakoa ez dene z gero, froga behar du .

Giza arimak, edo gauz a bera dena , gizakiak beti dihardu el a pents ak e t a n hain seguru dioten e n g a n d ik pozik entzun e n nuke, halaber , ea nola dakiten hori; are, nola dakiten pentsa t u egiten dutela, berek hori haut e m a t e n ez duten ez gero. Hau, beldur naiz, frogarik gabe ziur egote a da, eta haut e m a n gabe ezagu tz e a . Hau, susm atz e n dut, nozio nahasi bat da, hipotesi baten zerbitzut a n erabilia, eta, inola ere ez, gure froga propioek onartz er a behartz e n gaituzt en edo esperien tzia komun ak, lotsa pixkat ukanez gero, ukatzen uzten ez dizkigun egia argiak. Zeren kontu honet a n gehien ere haux e esan daiteke: baliteke el a arimak beti pents a tz e n jardute a , baina beti ezin duela pentsa t u rikoa oroimen e a n atxiki. Eta nik diot hori bezain gerta g arria dela arimak beti ez pents a tz e a ; eta askoz gertag a rriago a dela batzuet a n ez pents a tz e a , maiz luzaro pents a t u eta lipar bat geroago pents a t u izanaz kontzient e ez izatea baino.

19. Oso nekez daiteke e n a da gizaki batek pentsa t z e n jardun eta, hala ere, lipar bat geroago pentsa turikoa ez gogoratze a .

Gizakiak haute m a n gabe pentsa tz e n duela uste izatea, esan dugun modu a n , gizaki baten g a n bi pertson a egitea da. Eta arret az aztertze n bada gizon horien mintzatz eko modu a, horixe egin nahi dutela susm atz e r a lerratuko gara. Izan ere, arima beti pents a tz e n ari dela dioskuten e k sekula ez dioskute gizakia beti pents a tz e n ari denik. Baina, daiteke e n a al da arimak pentsa tz e a gizakiak pents a t u gabe? Edo gizakiak pents a tz e a , eta horret az kontzient e ez izatea? Horrek beharb a d a ahokorapiloa lirudike inoren ahoan. Gizakiak beti pents a tz e n dihardu el a baina ez daukala beti horren kontzien tziarik baldin badiote, era bere a n esan lezaket e beren gorputz a hedad ur a d u n a dela baina ez duela zatirik. Maila berea n ulertezina da, izan ere, gorputz bat hedad ur a d u n a baina zatirik gabeko a dela esa t e a eta norbait ek pentsa t u rikoaz kontzient e izan gabe edo zer egiten ari den haute m a n gabe pents a tz e n duela esa t e a . Hori dioten ek arrazoi beraz esan dezaket e , beren hipotesiak horret ar a t uz gero, gizon bat eteng a b e gose dela, baina ez duela beti gose a nozitzen, gose a sentipen horixe baita, pents a tz e a norbera pentsa tz e n ari den kontzientzia edukitze a den bezalax e. Gizakiak pents a tz e n ari den kontzientzia beti duela dioten ei hori nola dakiten galdetuko

nieke. Kontzientzia edukitze a gizakiak bere goga m e n a r e n baitan zer jazotzen den haute m a t e a da. Ba al du, inola ere, best e gizaki batek ni zerbaitez kontzien t e naizela haut e m a t e k o ahalik, nik neuk ere haute m a t e n ez duda n e a n . Honetan , gizakiaren ezagutz a ezin da bere esperien tzia baino haran tz a go joan. Iratzar gizaki bat lo sakone tik eta galde zer pentsa tz e n ari zen une horret a n . Har berak ez badu ezert an pents a tz e n ari izan den kontzientziarik, ez da pents a m e n d u- igarle makala pents a tz e n ari zela segurt a tu ahal diona. Ez al du horrelako ak arrazoi gehiago lo ez zegoel a segur t a tz eko? Hau filosofiaz haraindiko auzia da eta erreb el azioa behar da best e batek nire goga m e n e a n pents a m e n d u a k aurkitzeko, nik neuk ere aurkitu ezin dituda n e a n . Eta ikusme n zorrotza beharko dute ni pents a tz e n ari naizela ikusteko, nik neuk ere haute m a t e rik ez dudan e a n , eta ez naizela pents ak e t a n ari aitortzen duda n e a n ; horiek, baina, argi ikusten dute txakurrek eta elefant e ek ez dutela pentsa tz e n , horren kontrako froga burura g arri guztiak, pentsa tz e n dutela esat e a ezik, eskaintze n badizkigute ere. Baten batek susm at uko du hau Arrosa Gurutzeko ak baino urrat s bat aurrera go joatea dela, erraza go baita, izan ere, best e e n tz a t ikusezin bihurtze a , best e baten pentsa m e n d u a k neure tz a t ikusgarri bihurtze a baino, best e a r e n t z a t berare n tz a t ere ez direne a n . Baina arima «beti pents a tz e n ari den subst a n tzia» dela definituz gero, kito auzia. Definizio horrek inondiko itzalik badu, ez dakit zertarako balio lezake e n , gizaki asko arimarik ez dutela susm a tz e r a eram a t ek o ez bada , ongi kontura tz e n baitira beren bizitzako zati handi bat pents ak e t a n jardun gabe doala. Izan ere, nik dakidala ez dago definiziorik ez inongo sektare n suposiziorik, esperien tzia iraunkorrak irakast e n duen a suntsi tzeko indarra duenik; eta haut e m a t e n dugun e t ik harago ikusten dugun ustekeria da agian mundu a n hainbes t e alferreko liskar eta zarato t s sortaraz t e n duen a.

20. Haurrei erreparatuz gero, ez da ageri haienga n sentipe na k edo hausnark e tak sorturikoa ez den ideiarik .

Ez dakus a t , beraz, inolako arrazoirik arimak sentim e n e k pents ak e t a r a ko ideiak ema n baino lehen pents a tz e n duela uste izateko; ideia horiek gehitu eta atxiki egiten direnez gero, arimak, jardunez jardun ez , pents a tz eko ahalm e n a hobetu egiten du ahalm e n honen atal ezberdin e t a n; eta era berea n gero, ideia horiek konbinatuz eta bere eragiket ez gogoet a eginez, ideien multzoa handiago tuz doa eta gogora tu , iruditu, arrazoitu eta best e pentsak er ez baliatzeko duen trebe t a s u n a area go t uz .

21. Haurraren egoera amaren sabelean .

Informazioa behak e t az eta esperien tziaz jasotzeko neke a hartuz bere hipotesi ak naturar e n arau bihurtzen ez dituen ak , haur jaioberri baten baitan, pents a tz e n ohiturik dagoe n arima dagoe n seinale gutxi aurkituko ditu, eta are gutxiago arrazoiket ar e n arras torik. Zail da iruditzen, hala ere, arima arrazoidun ak, hainbe s t e pents a t u arren, inola ere ez duela arrazoitzen. Eta gogoan duen ak haur mundur a jaioberriek denbor arik gehien a lotan emat e n dutela eta inoiz gutxitan egoten direla itzarrik, gose ak ditia eskatz er a dara m a tz a n e a n , edo minen batek (sentipenik erasokorre n a) edo best e inpresio bortitzen batek goga m e n a hura haute m a n eta kasu egitera behar tz e n dieten e a n izan ezik, hori gogoa n duen ak, diot, ukan e n du arrazoirik iruditzeko fetua amare n sabel e a n ez dela landare tik ezberdine gia , denbor arik gehien a pertzepzio edo pentsa m e n d u rik gabe igarotzen baitu, lo best erik egin gabe elikagairik bilatu beharrik ez duen toki bate a n , beti era bere a n atsegina eta ia beti tenper a t ur a berea n den likido batez ingura turik, toki horret a n begiak argi gabe eta belarriak eraba t isolaturik eta hotsekiko sentibera t a s u nik gabe dituelarik eta sentim e n ei eragin ahal izateko objektue n aniztasu n edo aldaket a txikia edo bat ere ez duelarik.

22. Goga m e n a k esperien t ziatik pentsa t z e k o gaia erdiet si hainbat ea n pentsa tz e n du .

Segi haur bati jaiotzen dene tik eta errep ar a denbor ak haur horreng a n eragiten dituen aldaket ei eta ikusiko duzue, goga m e n a ideiaz hornitu ahala, esna go egoten dela eta zenba t eta pents ak e t a r a ko gai gehiago ukan, gehiago pents a tz e n duela. Denbora bat igaro ondore n , ohiko dituelako inpresio iraunkorra eragin dioten objektu ak ezagutz e n hast e n da. Era horret a n , poliki-

poliki egun ero trata tz e n dituen pertson ak ezagutz e r a eta arrotzen g a n dik bereiztera heltzen da, hau sentime n e k komunikatz e n dizkioten ideiak atxiki eta bereiztera heldu izanare n seinale eta efektu delarik. Eta horrela ikus dezake g u nola doan goga m e n a , mailaz maila , ahalm e n horiet an hobekun tz a lortzen eta bere ideiak luzatu, konbinatu eta abst rai tz eko ahalm e n e n erabileran aurrera egiten , baita gero zabalago aztertuko dituda n ideia horiei guztiei buruzko arrazoiket a eta gogoe t a n ere.

23. Gizakia lehen e n g o sentipen a duen e a n hasten da ideiak edukitz e n . Sentipe na zer den .

Galdetz en bada , orduan, noiz hast en den gizakia ideiak edukitzen, nire ustez egiazko erantzun a haux e da: lehen aldiz sentipen bat duen e a n hast en dela . Zeren, ikusirik goga m e n e a n , dirudien ez , ez dagoel a ideiarik, sentipe n ek ideia hori goga m e n e r a helarazi baino lehen, uste dut ideiak goga m e n e a n sentipen a r ekin bater a sortzen direla, sentipe na gorputzaren atalen batean egindako inpresioa edo higidura delarik, adim e n e a n nolabaiteko pertze pzioa eragiten duena . Badirudi kanpoko objektu ek gure sentim e n e t a n eragiten dituzten inpresio horiexen ingurua n jardute n duela lehenbizi goga m e n a k , haut e m a t e a , oroitzea, gogarp e n a , arrazoiket a , etab. deitzen diegun eragiket e t a n .

24. Gure ezagut za guztiaren jatorria .

Denborarekin goga m e n a sentipe n ar e n bidez erdietsiriko ideien ingurua n dituen eragiket ei buruz hausn ar tz e r a iristen da eta, horret ar a , best e ideia mordo bat meta tz e n du, nik hausn ark e t a r e n ideiak deitzen diedan a k. Hauek kanpoko objektu ek gure sentim e n e t a n egiten dituzten inpresioak dira, goga m e n a r e kiko estrinseko ak direnak; eta goga m e n a r e n berare n eragiket ak, intrinseko ak eta bere- bereak dituen ak eta goga m e n a k euren gain hausn ark e t a egiten duen e a n kontenplazioar e n gai bihurtzen dituen ak dira, esan dudan bezala, ezagutz a ororen jatorria. Horrela, giza entele gu ar e n lehen e n go ahalm e n a goga m e n a bere baitan eragind ako inpresioak hartzeko egokia izatea n datza, hau da, bai kanpoko objektuek sentim e n e n bidez eragind ako ak edo bai haien gaine a n hausn arke t a egitea n burutze n dituen eragiket ek sortarazitakoak. Horixe da, izan ere, gizakiak zerbaite n aurkikuntz arako egiten duen lehen urrats a eta mundu honet a n naturalki ukan behar dituen nozio horiek guztiak eraikitzeko oinarria. Hodeie t a n gora igon eta zerugain er a bertar aino heltzen diren pentsa m e n d u goitar horiek beren sorburu eta euskarria hortxc dute, eta goga m e n a k zeharkatz e n duen hedad ur a izugarri horret a n guztian, itxuraz hain altu jartzen duten bere espekulazio urrundu horiet an ere, ez da higitzen sentim e n e k edo hausnark eta k gogora p e n e r a k o eskainitako ideieta t ik tanta bat ere harago.

25. Ideia bakunak hartzean, adime n a gehienb a t pasiboa da .

Arlo horret a n adimen a pasibo hutsa da, eta ez dauka bere ahale a n hasi- masi horiek edo, nolabait esa t eko, ezagu tz eko material horiek edukitzea edo ez edukitze a . Zeren, gure sentime n e t a k o objektuek kasurik gehien e t a n , guk nahi edo ez, ezarri egiten baitizkiote gure goga m e n a r i beren ideia partikularrak; eta gure goga m e n a r e n eragiket ek ez gaituz te utziko haien nozio gutxien ez ilunik gabe. Inor ezin da pentsa tz e n duen e a n egiten duen az zeharo ezjakin izan. Ideia bakunok goga m e n a r i eskaintze n zaizkione a n , adimen a ez da gai berau ek arbuiatz eko ez inprimatu ak direne a n aldatz eko, ezta ezaba tz eko eta berak berriak egiteko ere, ez behintz a t miraila den baino gaiago bere aurre a n jarritako objektuak eragiten dizkioten irudiak edo ideiak arbuia tu, aldatu edo ezaba tz eko. Inguratz e n gaituzt en gorputz ek gure organo e t a n eragin ezberdin a duten ez , goga m e n a inpresio horiek hartzera beharturik aurkitzen da eta ez du ekiditerik haiekin loturiko ideiak haute m a t e a .

II. KAPITULUAIdea bakunez

1. Agerpen konposa ga b e a k .Gure ezagutz a r e n izaera, modu a eta helme n a hobeto ulertzeko, dauzka gu n ideiei buruz

gauz a bate a n errep ar a t u behar da arret az: batzuk bakunak direla eta best e batzuk konplex ua k .Nahiz eta gure sentime n ei eragiten dieten koalitat e ak, gauz et a n eure t a n , beren artea n

banak e t a rik ez distan tziarik ez egoteraino bat eginik eta nahasirik daud e n, hala ere, argi dago koalitat e horiek goga m e n e a n sortaraz t e n dituzten ideiak soil eta naha si gabe sartzen zaizkigula sentime n e n bidez. Izan ere, nahiz eta ikusme n ak eta ukimen ak maiz objektu bere tik eta aldi berea n ideia ezberdinak hartzen dituzten, gizaki batek kolorea eta higidura bater a ikusten dituen e a n edo eskuak argizari zati berea n berot as u n a eta goxotasu n a sentitzen dituen e a n gerta tz e n den modu a n, hala ere, subjektu berea n horrela baturiko ideia bakun ak sentime n diferent e e n bidez heltzen direnak bezain erab a t bereiziak dira. Izotz zati bate a n gizakiak sentitzen duen gogort a s u n eta hoztasu n a ideia bereiziak dira goga m e n e a n , liliaren usaina eta zuritasu n a , edo azukrea r e n gustu a edo arrosa baten usaina bezain ideia bereiziak. Eta gizakiaren tz a t ezer ere ez da argiago ideia bakun horiez duen pertzepzio argi eta bereizia baino; ukan ere, bakoitzak, berez konpos a g a b e a izanik, ez dauka goga m e n e a n agerp e n edo ikusmolde uniform e bakar bat best erik, ezin daiteke e n a bereiz ideia ezberdine t a n .

2. Goga m e n a k ezin ditu ez egin ez suntsitu .

Ideia bakun horiek, gure ezagu m e n a r e n materialak, arestian aipaturiko bide horiet a tik, hau da, sentipen eta hausn arke t a bidez soilik iradoki eta hornitzen zaizkio goga m e n a r i . Adimen a ideia bakun horiez horniturik dago e n e a n , ideiok errepikatu, aldera tu eta batzeko ahala du, barieta t e ia amaiga b e k oz eginez hori, eta horret ar a nahierara egin ditzake ideia konplexu berriak. Baina talenturik goren ak edo adimenik zabalen eko ak ere ezin du, bere pents a m e n d u a r e n malguta s u n a edo aniztasu n a handien a izanda ere, goga m e n e a n ideia bakun bakar batik ere asmatu edo eratu , arestian aipaturiko bideet a tik etorria ez denik; eta adimen a r e n indarrik ere ez dago, han daud e n a k suntsi tz ek o gauz a denik. Izan ere, gizakiak bere adime n ar e n mundu txikian duen domeinu a gauza ikusgarrien mundu handian duen ar e n nahikoa antzeko a da; hem e n daukan ahala, arteak eta antze ak zuzendu a denez gero, eskuer a n dituen materialak elkartu eta bana tz e tik gora ez doa, baina, materia berriaren partikularik txikiena egite ari edo jada izatera heldua denar e n atomorik txikiena suntsi tze a ri dagokien ez , ezin du ezertxo ere egin. Ezintasu n berarekin eginen du topo kanpoko objektu et a t ik sentim e n e n bidez edo bere goga m e n a r e n eragiket ei buruzko hausn ark e t a r e n bidez hartua ez datek e e n edozein ideia itxuratze n jartzen denak. Gustura ikusiko nuke norbait bere aho- sabaiak inoiz dast a t u gabeko zapore bat imajinatz en edo egundo usaindu gabeko lurrinare n ideia bat eratze n saiatzen; eta hori egiteko gauz a dene a n , esan ahal izanen dut itsuak koloreen ideiak dituela, eta gorrak hotsen bene t ako nozio bereiziak dituela.

3. Senti m e n e t a n eragina duten koalitateak baino ez dira imajinagarriak .

Horrexeg a t ik uste dut ezen —nahiz eta ezin dugun pents a t u Jainkoare n tz a t ezinezko dela best elako izaki bat egite a, hau da, best e organo batzuez eta gorpuzdu n gauz en berri adime n er a eram a t ek o eman dizkion usu aipaturiko bost horiez gain best e bide batzuez ere horniturikoa— inork ezin duela pentsa t u gorputz ek, era bater a edo best er a eratuak izan, beren berri helaraz t eko best e koalitat erik dutenik, hots, zapore, usain eta ikus eta uki-koalitat e ez gain. Eta gizateria lau sentime n e z bakarrik horniturik egina izan balitz, orduan bosgarr e n ar e n sentigai diren kolitate ak gure oharm e n , irudime n eta buruera tik guztiz urrun leudeke, orain seigarre n , zazpigarre n edo zortzigarren sentim e n ei legozkien ak bezain urrun; eta ausarkeria handia litzateke esa t e a unibert so heda tu eta miragarri honet ako best e tokiren bate a n oso best el ako izaki batzuek ezin dituztela sentime n horiek eduki. Bere burua gauz a guztien gaine a n jartzeko harrokeriaz jokatu barik, unibert so a den eraikinaren amaiga b e t a s u n a eta norberar ekin zerikusia duen parte txiki eta garran tzi gabeko a n dagoe n bariet a t e itzela aintza t hartzen duen ak ukan dezake joera pentsa tz e r a eraikin horret ako best e bizileku batzue t a n best elako izaki adime n d u n a k izan daitezke el a , haien ahalm e n e n nozio edo antze m a t e handiagorik ez duelarik, armairu bateko kaxoi barrua n dago e n sitsak gizaki baten sentim e n e n edo adime n ar e n a duen baino; eta bariet a t e eta gorent a s u n hori Egileare n jakituria eta ahalari dagokie. Gizakiak bost sentim e n best erik ez duela dioen iritzi arrunt ari jarraitu diot hem e n , nahiz eta agian gehiago zenbatz erik ere bada go e n , baina suposizio batak zein best e ak berdin balio du hem e n g o nire helbururako.

III. KAPITULUASentime n e t a k o idea bakunak

1. Ideia bakun e n banake t a .

Sentipen e t ik jasotzen ditugun ideiak hobeto burura tz eko, ez dugu agian alferreko izanen ideiok gure goga m e n e r a hurbildu eta guretz a t haut e m a n g a r ri bihurtzeko dituzten bide ezberdine n araber a kontua n hartze a .

Horretara , beraz:

Lehenik , goga m e n e r a sentim e n bakar baten bidez datozkigun ak daud e.

Bigarrenik , sentim e n bat baino gehiagotik sartzen zaizkigun ak ditugu.

Hirugarrenik , best e batzuk hausnarke taz bakarrik erdiest e n ditugu .

Laugarrenik , best e batzuk sentipen eta hausnark e ta bide guztieta tik azaltzen dira goga m e n e r a .

Bereiz eta atal ezberdin e t a n aztertuko ditugu.

Senti m e n bakar baten bidez datozkigun ideiak .

Ideia batzuek beraiek hartzeko bereziki egokia den sentime n bakar bate tik dute sarbide a . Horret ar a , argia eta koloreak, zuria, gorria, horia, urdina, beren maila, ñabardur a eta naha sk e t a guztiekin, hala nola, berde a , gorrimina, more a , itsasb erd e a eta best e guztiak begiet a t ik bakarrik sartzen dira. Edozert ariko zarat a , hots eta tonuak belarriet a t ik bakarrik. Zapore eta usain ezberdin guztiak, sudurre tik eta aho- sabai tik. Kanpoko ideia horiek burmuiner a , goga m e n a r e n harrera-gelara (dei niezaioke e n modu a n) eram a t e ko bide diren organo ak edo nerbioak beren zeregina ezin bete tz er aino honda tu rik daud e n e a n , ez dute atakarik goga m e n e a n agertu eta adime n ak haute m a n ditzan.

Ukimen ari dagozkion sentipe nik inportan t e e n a k hotza, beroa eta solidotasu n a dira; gainerako guztiak, ia erab a t egiturak et a sentigarrian dautza n ak , hala nola, leuna eta latza, edo atalen atxikimen d u tinkoago a n edo ez hain tinkoan, hala nola, latza eta gozatsu a , gogorra eta hauskorra, nahikoa argi daud e n a k dira.

2. Ideia bakun gutxik du izena .

Uste dut ez dela beharrezko izanen sentim e n bakoitzari dagozkion ideia bakun guztiak zerrend a tz e a . Gainera, nahi izanez gero ere, ez genuk e hori egiterik, eure t a riko asko, izenaz izendatz e n ditugun ak baino askoz gehiago, sentime nik gehien ei dagozkien ak direlako. Usain anitzak, ia mundu a n daud e n gorputz motak bezain ugariak direnak, ugariago ak ez badira, izenik gabeko ak dira gehien ak. Usain gozoa eta kiratsa erabiltzen dira eskuarki ideia horiek guztiak adieraz t eko, atsegina edo desa t s e gin a deitzea baino asko gehiago ez izanik, nahiz eta arrosare n

eta bioletar e n usaina , bienak gozoa, ideia oso diferent e ak izan arren, jakina. Eta dast a m e n a r e n bidez hartzen ditugun zapore ezberdinak ez daud e izenez hornitua go. Gozo, mingots , garra tz, latz eta gazi dira ia izaki mota guztiet a n ez ezik, fruitu, abere edo landare berare n parte ezberdin e t a n bereiz daitezke e n konta tu ezin ahala zapore ezberdin izenda tz eko gehienb a t ditugun kalifikatzaileak. Gauza bera esan daiteke kolore eta hotsei buruz ere. Horrega t ik, egiten ari naizen ideia bakun e n zerrend a n , nahikoa izanen dut gure oraingo helbururako interes g a rriago ak direnak, edo, maiz gure ideia konplexu e n osagai ak izaten diren arren, berez ohart erraz ak ez direnak seinalatz e a , eta uste dut euron artea n solidotasu n a sar dezaked al a , eta horrega t ik, berari buruz mintzatuko naiz hurrengo kapituluan .

IV. KAPITULUASolidotasu n ar e n ideiaz

1. Ideia hau ukim e n are n bidez hartzen dugu .

Solidotasu nare n ideia ukimen az jasotzen dugu eta edozein gorputz e t a n haute m a t e n dugun erresis t e n tzia da, best e gorputz bat berak duen lekuan sartze ari jartzen diona, amore eman arte. Ez dago ideiarik sentipen bidez solidotas u n a baino eteng a b e kia go hartzen dugunik. Higiduran zein geldi, halako zein holako jarreran egon, beti sentitzen dugu geure azpian eust en gaitue n eta beher a g o egiten uzten ez digun zerbait ; eta egun ero eskuer a biltzen ditugun gorputz ek haute m a n a r a z t e n digute, gure eskuet a n daud e n artea n , indar gaindiezin baten eraginez , gorputzok presiona tz e n ari diren gure eskuen atalen hurbilket a galaraz t e n ari direla. Bata best e a r e n g a n a higitzen diren bi gorputz e n hurbiltzea horrela galaraz t e n duen ari deritzot nik solidotasu n a . Ez dut eztab aid a t uko solidotas u n hitzaren adiera hau mate m a t ikariek erabili ohi duten a baino jatorrizko esan a hi tik hurrago dagoe n ala ez. Nahikoa dut solidotas u n a r e n nozio arrunt ak, nire ustez, adiera hori erabiltzen uztea , justifikatzen ez badu ere; baina baten batek egokiago aurkitzen badu horri sartezintasu n a deitzea , ni berarekin ados. Solidotasu n hitzari egokiago a iritzi diot, best erik ez, arrunki adiera horrex e t a n erabiltzen delako ez ezik, sartezint a s u n hitzak baino zerbait positiboago a dara m al ako, hura nega tibo a baita, solidotasu n a bera baino gehiago agian solidotasu n a r e n ondorio delarik. Beste guztien artea n , honex ek dirudi gorputz ar ekin eta gorputz ar e n esentziarekin sakonkien loturiko ideia. Eta gure sentim e n e k, gure baitan sentipen a eragiteko moduko bolume n e n a duten materi mase t a n izan ezik, haut e m a t e n ez duten arren, hala ere gure goga m e n a k , behin gorputz sentigarri trinkoago e t a t ik ideia hori hartuz gero, urruna gor a jarraitzen dio eta izan daiteke e n materi partikularik txikiene a n ere ikusten du, irudia ere ikusten duen bezalax e , eta gorputz ari bana ezinki atxikita aurkitzen du, nonahi egond a eta nolana hi aldatu t a ere.

2. Solidotasu na k espazioa bete t z e n du .

Gorputz ari dagokion ideia honex e n bidez atera tz e n dugu gorputz ak espazioa bete tz e n duela. Espazioa bete tz e a r e n ideia honek haux e esan nahi du: espazio bat subs t a n tzia solido batek okupaturik edonon imajinatz e n dugun e a n , pentsa tz e n dugula halat an dela espazio horren jabe, non best e subs t a n tzia solido oro kanpo uzten duen, eta bata best e a r e n g a n a lerro zuzen e a n higitzen diren bi gorputz ek elkar jotzea eten ga b e ki galaraziko duela, gorputz bi horien bitart e tik haiek higitzen diren lerroaren paraleloa ez den lerroan handik kendu ezean . Eta ideia hau norm ale a n eskuer a bil tzen ditugun gorputz ek emat e n digut e behar bezainb a t e a n .

3. Espaziotik diferent e a da .

Gorputz batek best e gorputz ak berak dauka n espaziotik kanpo edukitzeko egiten duen erresis t e n tzia hain da handia, non ez dago e n indarrik, handien a izanda ere, erresis t en tzia hori gainditzeko gai denik. Munduko gorputz guztiak ur tanta bat alde guztiet a t ik presion a tz e n jarrita,

inoiz ere ezinen dute gainditu beren bata best e a r e n g a n a hurbiltzeari hark, hain bigun a delarik ere, eginen dien erresis t e n tzia, beren artetik kendu arte. Horrega tik, gure solidotas u n ideia diferent e a da hala erresis t e n tziarik ez higidurarik ez duen espaziotik nola gogort as u n a r e n ideia arrunt e tik. Izan ere, gizaki batek distan tzia batera kokaturiko bi gorputz burura ditzake bata best e a r e n g a n a hurbiltzen inolako gauz a solidori ukitu edo irtenar azi gabe , beren azalerek elkar jo arte; eta hem e n dik solidotas u nik gabeko espazioar e n ideia argia atera tz e n dugu. Zeren (gorputz konkretu bat suntsi tzeraino ez heltzeko) galdera haux e egiten baitut: ez al du gizakiak gorputz bakar baten higidurare n ideia edukitzerik, berak izandako lekua best ek bereh al a hartu gabe? Bistakoa da, nik uste, baietz: gorputz bate a n higidurare n ideiak ez baitara m a higidurar e n ideia best e bate a n , figura karratu batek gorputz bate a n best e bate a n figura karratu bat barne hartzen duen baino gehiago. Ez dut galdetz e n ea gorputz ak halat a n existitz en diren, non batar e n higidura ezin den izan best e a r e n higidura gabe . Hau batera edo best er a ebazt e a , printzipio- eskabide a n erortzea da hutsar e n alde edo kontra. Nire galdera da ea batek ezin duen eduki best e ak geldi daud e n bitart e a n higitzen ari den gorputz baten ideia . Eta nik uste dut inork ez duela hori ukatuko. Hori horrela bada, orduan, gorputz horrek utzitako tokiak solidotasu nik gabeko espazio hutsar e n ideia dem aigu; eta hara best e gorputz bat sar daiteke ezeren erresis t en tziarik ez kanpora bultzatz erik gabe. Ponpa baten enboloari tiratze a n , tutuan bete tz e n zuen espazioa berdina da, dudarik gabe, enboloare n higidurari best e gorputz batek jarraitu edo ez; eta ez du kontrae s a nik inplikatzen , gorputz a higitzean , alboan , best erik gabe, duen best e gorputz batek hari ez jarraitze ak. Horrelako higidurare n beharra mundu a beterik dago e n suposizioaren gaine a n dago eraikita; baina ez espazioar e n eta solidotas u n a r e n ideia bereizieta n , erresis t e n tzia eta ez- erresis t en tzia, kanpora bultzatz e a eta ez bultzatz e a bezain ideia ezberdin ak direne t a n . Eta hutsari buruz gizakiek dituzten eztab aid ak argi frogatz en dute, best e leku bate a n azaltzen den modu a n, gorputzik gabeko espazioar e n ideiak dituztela.

4. Gogortasun e t ik diferent ea da .

Solidotasu n a , beraz, gogort a s u n e t ik ere diferent e a da, solidotas u n a bete tz e a n baitatz a eta, horrega tik, best e gorputz ak berak daukan espaziotik zeharo kanpo uzten ditu eta; gogort a s u n a , ordea, bolum e n sentigarriko materi mas ek osatz en dituzten atalen kohesio tinkoan datza, gauza osoak, horret ar a , ez duelarik aise aldatz e n bere irudia. Eta, benet a n ere, gogorra eta biguna gauz ei gure geure gorputz arekiko erlazioan emat e n dizkiegun izenak baino ez dira. Horretara , gure presioar e n eraginez irudiz aldatu baino lehen min emat e n diguna gogorra dela esa t e n dugu eskuarki; biguna dela, ordea , aise eta minik hartu gabe ukituz, atalen posizisioa aldatz e n duen a.

Baina atal sentigarrien euren arteko posizioa edo gauz a osoare n irudia aldatz eko zailtasun honek ez dio munduko gorputzik gogorren a ri bigun e n ari baino solidotasu n handiagorik emat e n; eta diama n t e bat ez da ura baino pixka bat ere solidoago a . Izan ere, marmol zati biren aldeak bata best era , bitarte a n ura edo airea baino ez badute , erraza go hurbilduko badira ere, bitarte a n diama n t e bat balute baino, hau ez da gerta tz e n diam a n t e a r e n atalak uraren ak edo aireare n a k baino solidoago ak direlako edo erresi ten tzia handiago a dutelako, baizik uraren atalak, bata best e t ik erraza go bana tz e n direlarik, alboranzko higidura batez erraza go aldend uko direlako eta marmol zati bien hurbilket ari bide ema go diotelako. Baina alboranzko higidura horren bidez lekua emat e a eragotziko balitzaie, betiko galaraziko lukete marmol zati bi horien hurbilket a , diam a n t e a k bezalax e; eta edozein indarrek haien erresis t e n tzia gainditze a diam a n t e a r e n atalen erresis t e n tzia gainditze a bezain ezinezko izanen luke. Munduko gorputzik bigun e n ak ere aurki edo imajina daiteke e n gogorren ak bezainb a t eko erresis t en tzia gaindiezina jarriko dio gorputz biren batze a ri, alde eragiten ez bazaio eta gorputz bien bitarte a n gera tz e n bada. Gorputz dilatag arri eta bigun bat airez edo urez bete tz e n duen ak, laster egiazt a tuko du haren gogort a s u n a . Eta uste duen ak gauz a gogorrak bakarrik direla bere esku bata best er a hurbiltzea galaraz t e n duten ak , egin dezat el a aproba baloi baten barruko airear ekin. Kontatu didat en esperim e n t u a Florentzian egin zen urez beteriko eta zeharo itxitako urrezko globo barruhu t s batekin; horrek argi uzten du ura

bezalako gauz a bigun baten solidotas u n a . Izan ere, horret ar a beteriko urrezko globoa torlojuen indar ikarragarriaz eragiten zitzaion prents a baten eraginp e a n jarri zutelarik, urak metal hertsiki itxi haren poroet a tik zehar bidea egin eta irten zen, eta bere partikulak hurbilagotz eko barruan lekurik ez aurkitze a n , kanpora egin zuen, ihintza bezala igo zen eta tant ak a erori, globoare n horm ek konpresio hertsitzaile ikaragarriari amore ema n baino lehen.

5. Bulkada, erresist en t zia eta kanpora sakatz ea solidotasu nare n menp e daude .

Solidotasu n ar e n ideia honex ek bereizten du gorputz ar e n hedad ur a espazioare n hedad ur a tik, gorputz ar e n heda d ur a ez baita atal solido, bana g a rri eta higigarrien kohesioa edo jarraikitasun a baino, espazioare n hedad ur a , ordea, atal ez- solido, bana ezin eta higiezinen jarraikitasu n a den artea n . Gorputze n solidotasu n a r e n menp e dago, halab er , elkarrekiko bulkad a , erresis t en tzia eta kanpora sakatz e a . Espazio hutsaz , beraz, eta solidotas u n a z badira batzuk, ni neu euren artea n , ideia argi eta bereiziak dituztela uste duten ak; horiek, gainer a, uste dute burura dezaket el a espazio bat, erresis t en tzia jartzen duen edo gorputz e n batek kanpora t u a den ezer ez dauka n a . Hauxe da beraiek gorputz en hedad ur az izan dezaket e n edozein ideia bezain argi eta bereizi daukat el a uste duten espazio hutsar e n ideia, azalera ahur bateko aurkako atalen arteko distan tziare n ideia beraien artea n atal solidorik izan gabe zein izanda era bere a n argia delako. Bestalde , uste dute espazioa bete t z e n duen zerbaiten ideia dutela, espazio hutsar e n ideiatik diferent e a dena eta best e gorputz batzue n bulkadaz kanpora tu a izan daiteke e n a edo haien higidurari erresis t en tzia jar diezaieke e n a . Beste gizaki batzuk baldin badira ideia bi horiek bereizi barik, nahasi eta bat egiten dituzten ak , ez dakit nola izen diferent e ez ideia bera, edo izen beraz ideia ezberdinak dituzten gizakiek hitz egin dezaket e n elkarrekin gorago erabili duda n kasukoek baino hobeto, alegia, gorriminar e n eta tronpet a r e n soinuare n ideia bereiziak dituen gizonak, best e leku bate a n aipatu a duda n itsuarekin, gorriminare n ideia tronpet a r e n soinuarekin bat egiten zuenar ekin hitz egin lezake e n baino hobeto.

6. Zer den solidotasu na .

Norbaitek zer den solidotasun a galdetz e n badit, bere sentim e n e t a r a jotzeko esan e n diot. Har dezala eskuart e a n sukarri bat edo baloi bat eta saia dadila eskuak elkarrera tz e n , eta orduan tx e jakinen du solidotas u n a zer den. Eta uste baldin badu hori ez dela solidotasu n a r e n azalpen nahikoa, solidotas u n a zer den eta zertan datzan argitzeko nahikoa ez dela, hitz emat e n diot azalduko diodala zer den eta zertan datzan, lehen a go berak pents a tz e a zer den eta zertan datzan esat e n didan e a n edo hedad ur a eta higidura zer diren azaltzen didan e a n , agian askoz erraza go dirudien a berau. Ditugun ideia bakun ak, esperien tziak irakast e n dizkigun bezalakox e ak dira. Baina hem e n dik harago joan eta hitzen bidez ideia horiek goga m e n e a n argiago jartzen saiatz en bagar a , ez dugu arrakas t a handiagorik ukane n, itsu baten iluntasun a mintzatuz argitzen eta argi eta kolorear e n ideiak itsu horren baitara diskurtsoz sartzen jarriko bagina baino. Honen arrazoia best e leku bate a n azalduko dut.

V. KAPITULUASentimen ezberdine t a t ik datozen ideia

bakunez

1. Ikusm e n a z eta ukim e n a z , biez, harturiko ideiak .

Sentim e n bat baino gehiago tik jasotzen ditugun ideiak espazio edo hedad ura , irudi , atsed e n eta higidurarenak dira. Izan ere, horiek begie t a n eta ukimen e a n inpresio haute m a n g a r riak eragiten dizkigute, eta gorputz e n heda d ur a , irudia, higidura eta atsed e n a r e n ideiak jaso eta goga m e n e r a eram a n ditzake gu, hala ikustez nola ukitzez. Baina honet az zabalago mintzatz eko aukera best e leku bate a n ukan e n dudan ez , hem e n zerrend a t u best erik ez ditut egiten.

VI. KAPITULUAHausnarke t a t ik datozen

ideia bakunez

1. Ideia bakun hauek goga m e n a k bere best e ideien inguruan burutze n dituen eragike tak dira .

Goga m e n a k aurreko kapituluet a n aipatu ditugun ideiak kanpotik hartzen dituelarik, bere baitara behat u eta daukan ideiei buruz egiten dituen ekintzak ikustea n haieta t ik best e ideia batzuk hartzen ditu, kanpoko gauz et a tik harturiko edoz ein ideia bezain konten pla g ai egokiak dituen ak .

2. Hausnarke ta bidez hartzen ditugu pertzep zioaren ideia eta nahi- izatearen ideia .

Goga m e n a r e n bi ekintza nagusi eta printzipalak, maizen aipatz en direnak eta hain usuak izanik edonork bere baitan haute m a n ditzake e n a k, bi hauex ek dira: pertzepzioa edo pentsa tz e a eta nahi- izatea edo nahiesp e n a .

Pentsa tz eko ahalm e n a ri adimen a esa t e n zaio eta nahi izateko ahalm e n a ri nahime n a ; eta goga m e n e k o ahal edo gaitasu n bioi ahalm e n a k deritze. Geroago izanen dut aukera hausn ark e t a t ik etorritako ideia batzue n modu ez hitz egiteko, hala nola, gogoratz ea z , bereizt ea z , arrazoitzeaz , juzgatz ea z , ezagut z e a z , sinest ea z , etab.

VII. KAPITULUASentipen eta hausn arke t a bidez datozkigun

ideia bakunez

1. Plazer eta oinazeare n ideiak .

Badira best e ideia bakun batzuk sentipen eta hausn arke t a r e n bide orotatik goga m e n e r a heltzen direnak, hauex ek hara: plazerra edo atsegina eta beron e n kontrakoa den oinazea edo atseka b e a ; ahalm e n a , existen t z ia ; batasuna .

2. Plazerra eta oinazea ia gure ideia guztiekin nahas t e n dira .

Atsegina eta atsek a b e a , bata edo best e a , hala sentipen nola hausn ark e t a bidezko ia gure ideia guztiekin batzen dira; eta ia ez dago gure sentim e n e t a n kanpotiko eraginik, ezta gure goga m e n a r e n pents a m e n d u gorderik ere, gureg a n plazerra edo oinaze a eragiten ez duenik. Plazerra eta oinaze a atse gina edo atsek a b e a emat e n digun oro dela ulertze a nahi nuke, zein goga m e n e k o pents a m e n d u e t a t ik zein gure gorputz e t a n eragina duen edozert a t ik etorria izan. Zeren, batari poz, atsegin, plazer, zoriona eta abar deitu arren, eta best e a ri atsek a b e , kezka, oinaze, pena, angus tia , zorigaiztoa eta abar, hala ere, ez baitira gauz a berare n maila ezberdinak baino, plazer eta oinaze ar e n , atse gin eta atseka b e a r e n ideien barrukoak dira; eta horiexek izanen dira bi ideia mota horiek adieraz t eko usuen erabiliko dituda n hitzak.

3. Gure egintze n motibo gisa .

Gure izatear e n Egile amaiga b e ki jakitunak gure gorputz a t al ezberdin ak, egoki deritzogu n modu a n , higitzeko edo geldirik edukitzeko ahalm e n a ema n digularik, baita haiek higituz geure burua eta inguruko gauz ak higitzeko ahalm e n a ere —eta horrex e t a n dautza gorputz ar e n ekintza guztiak— eta gure goga m e n a ri , kasu batzue t a n , bere ideien artea n bat aukera t u eta berari buruz pents a t u eta holako edo halako gaiaz azterket a arret a t s u eta xehe a egiteko ahalm e n a eman diolarik, burutzeko gai garen higidura edo pentsa m e n d u ekintzotara gu bultzatz eko, egoki ikusi du zenbait pents a m e n d u ri eta zenbait sentipe ni atsegin pertzepzioa batze a . Pertzepzio hau gure kanpoko sentipe n eta barneko pentsa m e n d u guztiet a t ik eraba t banan d urik balego, ez genuk e inolako arrazoirik pents a m e n d u bat best e bat baino edo egintza bat best e bat baino nahiago izateko, eta ez genuke utzikeria eta artaren artea n edo higitzear e n eta geldi egote a r e n artea n hobes t e rik. Eta, horret ar a , ez genuke gorputz a higituko ez goga m e n a jardun e a n erabiliko, gure pents a m e n d u e i jitoan (nolabai t esat eko) utziko baikenieke , inolako norabide edo xederik gabe , eta ideiei errep ar a t u gabeko gerizak bailiran etorri ahala geure goga m e n e a n agertz en utziko baikenieke . Eta egoer a horret a n gizakia, adime n eta nahim e n a z horniturik egon arren, izaki alfer eta geldo huts bihurtuko litzateke eta amet s nagi eta letargiko bate a n ema n e n luke denbor a . Horrega tik gure Kreatzaile jakintsu ak zenbai t objekturi, haiet a t ik jasotzen ditugun ideiei eta gure pents a m e n d u batzuei plazerra, objektu ezberdine t a n mailakatu a , erant si nahi izan die, berak ema n dizkigun ahalm e n a k ezert ar ako erabili ez eta eraba t alferreko bihur ez ditzagu n.

4. Oinazearen xedea eta onura .

Oinaze ak plazerrak daukan best eko eraginkort as u n a eta erabilgarrit as u n a du gu lanea n jartzeko, hura ekiditeko hau bilatzeko bezain gogat s u eta geure ahalm e n a k erabiltzeko prest izaten baikara; eta honet a n bada zerbait gure arret a berezia merezi duen a: sarri askota n oinaze a plazer emat e n digute n objektu berek emat e n digut ela. Baina plazerra espero genu e n sentipen e t a n oinaze a senti tze a eragiten digun lotura hertsi honek best e behin ere geure Egileare n jakituria eta ontasu n a mirest eko aukera emat e n digu, Hark, izan ere, gure izatear e n biziraup e n a xede izanik, gure gorputz ari aplikatzen dizkiogun gauz a askori oinaze a erant si die, egin diezaguk e t e n kalteaz ohartar az t eko eta abisu modu a n ekidin ditzagun. Baina gure biziraup e n a ez ezik, organo bakoitzak bere perfekzio osoan iraute a ere xede zuelarik, kasu askota n oinaz e a atse gin ditugun ideiei berei erant si die. Horrela beroa, gradu bater aino oso atse gin dugun a , sekulako oinaz e bihurtzen da apur bat gehitze a n ; eta objektu sentigarri guztiet a n atsegin e n a den argiak berak ere, gehiegi bada go, begientz a t neurri egokia dene tik gora gehitzen bada , min sentipen handia eragiten du. Hau naturak zuhurt as u n e z eta geure onerako agindurikoa da eta, era horet an edozein objektu, eragin biziegikoa izanik, sentipen a r e n tresnak —hala behar eta egitura fin eta delikatu a duten ak— honda tz e r a doan e a n , oinaze ak abisu larria emat e n digu, organo a guztiz honda t u eta aurreran tz e a n bere eginkizun a bete tz eko gaitasun a eraba t galdu baino lehen erretira gaitez en . Hori eragiten duten objektu ak kontua n hartze ak sines t ar azi ahal izanen digu horixe dela oinaze ar e n xede a eta onura. Izan ere, argi handia gure begientz a t jasan ezin a den arren, hala ere, iluntasu n mailarik handien ak ez ditu begiak gaixotzen , begian aldake t a desord e n a t u rik ez eragite a n organo bitxi hori bere egoer a naturale a n eta oinazerik gabe uzten duelako. Baina bai bero eta bai hotz handiegi ak min emat e n digute, bata zein best e a bizirik irauteko eta gorputz are n zeregin ezberdin ak bete tz eko behar dugun tenple ar e n honda g a rri direlako, tenple hau, neurriko berota s u n gradu a n edo, nahiago izanez gero, zenbai t muga dituzten gure gorputz ar e n atal sentigaitz en higiduran datzalarik.

5. Beste xede bat .

Horrez guztiaz gain, best e arrazoi bat ere topa dezake g u esplikatze n digun a Jainkoak ingurua n ditugun eta guga n eragina duten gauz a guztiet a n zergatik barreiatu dituen gorago eta beher a g oko mailako plazer eta oinaze ak , elem e n t u biok gure pents a m e n d u eta sentim e n e kin zerikusia duten zernahi t an naha siz, guk, izaki guztiek ekar diezazkiguke t e n gozam e n guztiet a n hoba g arri t a s u n a , atsek a b e a eta zorion osorik eza aurkitzea n , horrek bultzatu t a , bere baitan poz-bete t a s u n a eta betiko atsegin ak dituen Hareng a n a jo dezagu n .

6. Jainkoaren ontasuna gure best e ideiei plazerra eta oinazea eranst ea n .

Nik hem e n esand ak o ak baliteke plazer eta oinaze ar e n ideiak geure esperien tziak jartzen dizkigun baino argiago ez jartzea, esperien tzia baita haiez jabetz eko bide bakarra; baina, hala ere, ideiok best e ideia askori zergatik erans t e n zaizkien aintzat hartze ak gauza guztien Ebazle goren ar e n jakitate eta ontasu n ari buruzko behar bezainb a t ek o sentim e n d u a k sortaraz t eko balio diezaguk e; hori aintzat hartze a ez dateke dese gokia ikerket a haue n helburu nagusi a erdies t eko, Izaki Goren horren ezagu tz a eta gurtza baitira gure pents a m e n d u guztien helburu printzipal eta adimen guztien bene t ako xede.

7. Existen t zia eta batasunaren ideiak .

Existentzia eta batas u n a dira kanpoko edozein objektuk eta barruko ideia orok adime n ari iradokitzen dizkioten best e bi ideiak. Goga m e n e a n ideiak ditugun e a n , benet a n hantx e daud el a pents a tz e n dugu, gauz ak bene t a n guga n dik kanpo daud ela , hau da, existitu egiten direla edo existen tzia dutela pents a tz e n dugun bezalax e . Eta gauza bakartza t jo dezake gu n edozerk, nahiz gauz a erreal a nahiz ideia izan, batasu n ideia iradokitzen dio adime n ari.

8. Ahalm e n are n ideia .

Sentipen eta hasun arke t a r e n bitartez hartzen dugun best e ideia bakun bat ahalm e n a r e n a da. Izan ere, kontura tz e n garen e a n pentsa t u egiten dugula eta pents a tz eko ahalm e n a dugula, eta geldirik zeude n zenbait gorputz a t al nahierar a higi ditzake gula eta gorputz naturalak ere elkarren g a n eraginak sortaraz t eko gai direla, gure sentime n e n aurrea n uneoro gerta tz e n direlarik, horiez kontura tz e n garen e a n , aipaturiko bide bietatik jasotzen dugu ahalm e n a r e n ideia.

9. Hurrengotasu n ar e n ideia .

Hauez gain, bada best e ideia bat, gure sentim e n e k iradokia den arren, gure goga m e n e t a n pasa tz e n denak iraunkorkiago eskaintz en diguna, eta hurren go t a s u n a r e n ideia da. Zeren, zuzen e a n geure baitara begiratu eta han dakusa g u n a z hausn ark e t a eginez gero, aurkituko dugu gure ideiak, itzarrik gaud e n e a n zein pentsak e t a n ari garen e a n , etenik gabe bata joan eta best e a etorri dabiltzala beti.

10. Ideia bakunak gure ezagut za guztiaren materialak dira .

Horiexek dira, nire ustez, denak ez badira ere, bai behintz a t goga m e n a k dituen ideia bakun garran tzitsu e n a k, eta goga m e n a r e n best e ezagup e n guztiak haiet a tik abiaturik egiten dira; eta den- denak arestian aipaturiko sentipen eta hasun arke t a r e n bide bieta tik soilik hartzen ditu.

Eta inork ez dezala uste izan gehiegi muga tz e n ari garenik izarret a n gora hegald a tz e n den eta mundu ar e n muge t a n harrap a t u rik gera tu ezin den giza goga m e n a r e n gaitasun lekutsu a , materiare n azken muge t a t ik harago heda tu eta huts atzem a n e z in e a n barren a sartzen dena. Onartzen dut nik hau guztiau, baina gust a tuko litzaidake norbaitek izenda tz e a arestian aipaturiko bide bi horieta t ik jasotzen ez den edozein ideia bakun edo ideia bakun horiet a tik sortzen ez den edoz ein ideia konplexu . Eta ez dio inork hain harrigarri iritziko pents a tz e a ri ideia bakun gutxi horiek aski direla pentsa m e n d u rik zorrotzen a eta gaitasunik zabalen a erab a t bete tz eko eta ezagu tz a anitz horren guztiorren eta are anitzago ak diren fantasien materialak ekartzeko, baldin kontua n hartzen badugu zenbat hitz egin daitezke e n hogeit a lau letraren konbinazio anitzez; edo, pausu bat aurrera eginez , ares tian aipaturiko ideia bakar batez, zenbakiaz adibidez, zenbat konbinazio egin daiteke e n penta tz e n badugu, zenbakia ahalbide t a n agortezina eta bene t a n amairik gabe a baita. Eta zer esan heda d ur ak mate m a t ikariei eskaintz en dien zelai handi neurt ezinaz?

VIII. KAPITULUASentipen e tik datozkigun ideia bakunez beste

zenbait gogoe t a

1. Gabeziazko kause ta tik sorturiko ideia positiboak .

Sentipen a r e n ideia bakun ei dagokien ez , gogoa n izan behar da natura n , sentim e n ei eraginez pertzepzioa sortaraz t eko gauz a den edozerk ideia bakun a eragin behar duela adimen e a n ; ideia hori, berori sortu duen kanpoko kausa edozein delarik ere, behin gure bereiz m e n a hartaz ohartz en dene a n , goga m e n a k adimen e a n egiazko ideia positiboa dagoel a ikusten du eta hartakotz a t hartzen du, best e edozein ideia hartzen duen bezala, nahiz eta agian haren kausa subjektua r e n gabezia bat best erik izan ez.

2. Goga m e n e k o ideiak bereizi egin behar dira beraue k sortarazt e n dituzt en gauzeta ko e t a tik .

Horrela bero eta hotzare n ideiak, argi eta ilunbe ar e n a k , zuri eta beltzaren a k , higitu eta geldi egote a r e n a k , era berea n argi eta positiboak dira goga m e n e a n , nahiz eta berau e n sortzaile diren kausa batzuk gabezia hutsak izan gure sentime n e k ideiok atera tz eko oinarri izan dituzten subjektu e t a n . Eta adime n ak, ideiok ikustea n , ideia bereizi positibotza t hartzen ditu guztiak, haien sorburu diren kausak aintzat hartu gabe, kause n bilaket a ez baita ideiari buruzkoa adimen e a n dagoe n e z , guga n dik kanpo dago e n gauz ar e n naturari buruzkoa baizik. Horiek bi gauz a oso ezberdin ak dira eta kontu handiz bereizi beharreko ak, gauza bat baita zuri edo beltzare n ideia haute m a n eta ezagu tz e a , eta best e bat, oso diferent e a , azalere t a n nolako partikulak egon behar duten eta nola orden a t u t a aztertze a , edozein objektu zuri edo beltz ager dadin.

3. Eduki ditzake g u ideiak, beraien kausa fisikoak ez ezagutu arren .

Koloreen kausak inoiz ikertu ez dituen pintore edo tintatz aile batek zuri eta beltzaren edota best e koloreen ideiak argi, osoro eta ongi bereizirik ditu bere adimen e a n , eta argiago agian, koloreen natura aztertz en buru- belarri dabilen eta haiet ako bakoitzaren kausa noraino den positiboa edo gabeziazkoa badakiela uste duen filosofoak baino; eta pintore horren burua n beltzare n ideia ez da zuriaren a baino gabeziazkoa go a , kolore horren kausa kanpoko objektu a n gabezia best erik izan ezin bada ere.

4. Naturan gabeziazko kausa batek zergatik sortaraz dezak e e n ideia positiboa .

Nire asmo a kausa naturalak eta haut e m a t e k o modu a ikertze a izan balitz, gabeziazko kausa batek, kasu batzue t a n beder e n , zergatik sortaraz dezake e n ideia positibo bat azaltzeko arrazoi haux e eskainiko nuke: sentipen guztiak gure baitan kanpoko objektuek ezberdinki astinduriko gure animali espiritue t a n sorturiko higiduren era eta maila diferent e e n ondorio best erik ez direnez gero, aurreko higidura geraraz t e a k best e sentipe n bat sortarazi beharko luke, higidura horren aldaket ak edo gehitze ak bezalax e; eta horrela ideia berri bat sartzen da organo horret a n animali espirituen higidura ezberdinak ez best ek eragind ako a.

5. Izen negatiboe k ez dute esanahi gabekoa k izan beharrik .

Baina hau horrela den ala ez ez dut hem e n zehaztuko; nork bere esperien tziara jo beza eta esan ea gizon baten itzalak, norbait ek begiratz e n duen e a n , argi gabezia best erik ez izan arren (eta zenba t eta argi gabezia handiago a hainbat eta bereizgarriago a da itzala), ez dion sortaraz t e n eguzkiaren argiak eraba t estaldurik dagoe n e a n bezain ideia argi eta positiboa. Eta itzal baten marrazkia gauza positiboa da. Baditugu, eduki ere, zenbait izen negatibo zuzene a n ideia positiboak barik, haien ause n tzia adieraz t e n duten ak, hala nola, gatzgab e a , isiltasuna , ezer ez , etab., ideia positiboei, adibidez, zapore , hots , izakiei errefere n tzia egiten dieten hitzak direlarik.

6. Ea ideia batzuk benetako gabeziazko kausen ondorio diren .

Eta horrela zinez esan daiteke ilunbe a ikusi egiten dela. Zeren, zulo guztiz ilun bat, inolako argirik islatzen ez duen a, irudituz gero, ikusi egin daiteke dauka n irudia, edo marraz tu egin daiteke; edo galde daiteke idazteko darabildan tintak best e ideiarik sortaraz t e n duen. Hemen ideia positiboei iratxiki dizkieda n gabeziazko kausak iritzi arrunt ak onarturikoak dira; baina, benet a n ere, zail litzateke esa t e n ba ote dago e n gabeziazko kausa tik etorritako ideiarik, harik eta geldi egote a higidura barik gabezia dela ebatzi arte.

7. Ideiak goga m e n e a n , koalitateak gorputz e ta n .

Gure ideien natura hobeto deskubritzeko eta beraiei buruz ulergarriro pents a tz eko, egoki izanen da bereizte a noiz diren ideiak edo pertze pzioak gure adim e n e a n eta noiz gure pertzep zioe n sortzaile diren materiaren aldaketak gorputz e ta n . Eta hori egitea komeni da. Ez dezagu n pents a (agian eskuarki egiten den modu a n) ideiak subjektua ri datxekion zerbait en irudi eta antzekota s u n a k direla zehazki; izan ere, sentipen e t iko ideia gehien ak ez baitira guga n dik kanpo den zerbait en antzekota s u n a k , haiek adieraz t eko darabiltzagu n izenak ere gure ideien antzekota s u n a k ez diren bezalax e , nahiz eta entzut e n ditugun e a n guga n ideia horiek pizteko gai diren.

8. Gure ideiak eta gorputz e n koalitateak .

Goga m e n a k bere baitan haut e m a t e n duen oro edo pertzepzio, pents a m e n d u edo adimen a r e n zuzen eko xede den oro da nik ideia esa t e n diodan a; eta gure adime n e a n ideia bat sortaraz t eko ahalm e n a ri ahalm e n hori duen subjektua r e n koalitatea deitzen diot. Horrela elurbola batek gure baitan zuri, hotz eta biribilaren ideiak sortaraz t eko ahala duelarik, ideia horiek guga n sortaraz t eko ahalm e n ei elurbolan daud e n e z koalitat e ak deitzen diet; eta gure adimen e ko sentipe n edo pertzepzioak direnez ideiak deitzen diet; eta batzue t a n ideia horiez objektue t a n euret a n aurkituko balira bezala mintzo baldin banaiz ere, ideia horiek sortaraz t e n dizkiguten objektue n koalitat e ez ari naizela ulertze a nahi nuke.

9. Gorputz e n lehen koalitateak .

Gorputz e t ako koalitat e ak horrela harturik, hauex ek dira: Lehenik , gorputz e tik, edozein egoer a t a n dagoel a ere, eraba t bana ezin ak direnak eta halakoak non, gorputz horrek bere gain eragind ako edozein indarren ondorioz izan ditzake e n gorab e h e r a eta aldake t a guztiet an koalitat eok eteng a b e atxikitzen dituen. Koalitat e horiek halakoak dira non, sentime n e k eteng a b e aurkitzen dituzten haute m a t e k o moduko bolume n a duen materi partikula orotan eta goga m e n a k materi partikula bakoitze tik bana ezin tz a t dituen, gure sentime n e k banan- banan haute m a t e k o baino txikiagoak izan arren ere. Har dezagu n, adibidez , galgar a u bat eta erdibi dezagu n ; zati bakoitzak badu oraindik solidotas u n a , heda d ur a , irudia eta higikortasu n a ; egin erdibi berriro, eta oraindik ere baditu koalitate horiek; eta berriro eta berriro erdibituz gero harik eta zatiak haute m a n e z in ak izan arte, ordua n ere zati bakoitzak koalitat e horiek guztiak atxikiko ditu. Izan ere, banak e t a (horixe baita errotak edo prents ak edo horrelakoak best e gorputz bati zati haut e m a n e z in e t a r a ino birrintzeko egiten diona), ezin dio sekula kendu ez solidotasu n a , ez heda d ur a , ez irudia ez higikortasu n a ezein gorputzi, lehen bat zenetik bi materi mas a edo gehiago egin eta bereizi best erik ez baitu egiten; eta zati horiek guztiek, une horret a t ik best e hainba t

gorpuztz a t hartuek, banak e t a egin ondore n kopuru zehatz bat egiten dute. Horiei gorputz ar e n jatorrizko koalitateak edo lehen ak deitzen diet eta uste dut ohar gaitezke el a gure baitan ideia bakun ak sortaraz t e n dituztela , hau da, solidotasu n , hedad ur a , irudia, higidura edo atsed e n a , eta kopuruar e n ideiak.

10. Gorputz e n bigarren koalitateak .

Baina, bigarrenik , badira koalitate batzuk objektu e t a n euret a n ezer izan gabe haien lehen koalitat e e n bidez, hau da, beren alde sentigai tzak diren kolore, hots, zapore eta horrelakoe n bolum e n , irudi, ehund ur a eta higidurar e n bidez, gugan sentipen ezberdin ak sortzeko ahalm e n a k direnak. Horiei bigarren koalitateak deitzen diet. Seinalaturikoei hirugarren mota bat gehi dakieke, ahalm e n hustza t onartuak direnak osatu a , nahiz eta egiazko koalitate ak izan subjektua n , nik, usu erabiltzen den mintza m old er a egokitzeko eta aldi berea n bereizteko, bigarren koalitat e ak deitzen dieda n ak bezain egiazkoak. Izan ere, suak bere lehen koalitat e e n bidez argizarian edo buztinean kolore edo trinkotasu n berri bat sortaraz t eko duen ahalm e n a koalitate bat da suaren baitan, nigan , lehen koalitat e berorien bidez, hau da, bere alde sentigai tzen bolum e n , ehund ur a eta higidurar e n bidez lehen senti tzen ez nuen berot as u n edo erredura ideia edo sentipen a sortaraz t eko duen ahalm e n a koalitate den bezalax e .

11. Gorputz ek nola sortarazt e n dituzt en ideiak gugan .

Hurren aztertu beharreko a honako hau dugu: gorputz ek guga n nola sortaraz t e n dituzten ideiak; eta argi dago gorputz ek, burura dezake g u n heinea n , bulkadaz soilik jardut e n dutela.

12. Kanpoan eta gure organis m o a n gertatz e n diren higiduren bidez .

Beraz, baldin kanpoko objektuak gure goga m e n e a n ideiak sortaraz t e n dituzten e a n goga m e n a r i batzen ez bazaizkio eta, hala ere, jatorrizko koalitat e horiek haute m a t e n baditugu bana n- bana n gure sentim e n e n pean diren objektu guztiet an , argi dago objektu horiet an higidurare n bat dagoke el a eta gure nerbioek, edo animali espirituek, gure gorputz e n atal batzue t a n zehar burmuin er a edo sentipen lekura eram a n e n dutela, era horret a n gure adimen e a n objektu horiei buruz ditugun ideia konkretu ak sortaraz t eko. Eta, tam ain a haute m a n g a r riko gorputz e n heda d ur a , irudia, kopurua eta higidura distan tzia batera ikusm e n a z haute m a n daitezke e n e z gero, argi dago banan haute m a n e zin ak diren gorputz en batzuek heldu behar dutela objektu horiet a tik begiet ar a eta handik burmuiner a higidurare n bat eram a n , horrex ek sortaraz t e n dituelarik guk horiez ditugun ideiak.

13. Bigarren koalitatee k ideiak nola sortarazt e n dituzt en .

Gure baitan jatorrizko koalitate e n ideiak sortaraz t e n diren modu a n sortaraz t e n direla uste izan dezake g u bigarren koalitat e e n a k ere, hau da, partikula sentigai tzek gure sentipe n e t a n duten eraginar e n bidez. Izan ere, gauza nabaria da badirela, ugari gainer a, gure sentim e n e z ez bolum e n a , ez irudia ez higidura haute m a n ezin diegun gorputz txikiak, aire eta uraren partikulen kasuan eta horiek baino asko txikiagoe t a n , agian aire eta uraren partikulek txikitasun e a n ilar edo txingor garau txo ei atera tz e n dieten bezainb a t eko aldea atera tz e n dioten e t a n , bistakoa den modu a n . Dema gu n orain, bada, partikula horien higidura eta irudia, bolum e n eta kopuru ezberdin ek, gure sentime n e n organo ezberdin ei eraginez , gorputz en kolore eta usainek eragiten dizkiguten sentipen ezberdin horiek sortaraz t e n dituztela gure baitan; hau da, dem a g u n bioleta batek, adibidez , irudi eta bolume n partikularra eta maila eta aldaket a diferent eko higidura dituzten materi partikula sentigaitz horien bulkadaz , gure goga m e n e a n lore horren kolore urdin eta usain gozoare n ideiak sortaraz t e n dituela. Izan ere, ez da ezinezkoa go a pentsa tz e a Jainkoak ideia horiek beroriekin antzekot a s u nik ez duten aipaturiko higidurekin lotu dituela, best e hau pents a tz e a baino: oinaze ar e n ideia gure haragia urratz en ari den altzairu zati baten higidurarekin, ideia harekin zerikusirik ez duen ar ekin, lotu duela pents a tz e a baino.

14. Lehen koalitate e n menp e daude .

Kolore eta usainez esan dudan a zapore eta hotsei eta antzeko best e koalitat e sentigarrei buruz ere berdin uler daiteke; eta hauek, edoz ein delarik ere errakun tz az berau ei iratxikitzen diegun errealita t e a , objektu e t a n eure t a n ez dira, izatez, gureg a n sentipen ezberdinak sortaraz t e n dituzten ahalm e n a k best erik; eta lehen koalitat e horien menp e daud e, hau da, zatien bolume n, irudi, ehundur a eta higidurare n menp e, esan duda n modu a n.

15. Lehen koalitate e n ideiak antzeko tas u n a k dira; bigarrene n a k, ez .

Heme n dik erraz deduzi daiteke el a uste dut honako oharp e n hau: gorputz e n lehen koalitat e e n ideiak koalitat e horien antzekota s u n a k direla eta berorien eredu ak gorputz e t a n euret a n existitzen direla egiazki, baina bigarren koalitat e ek guga n sortaraz t e n dituzten ideiek ez dutela haien inolako antzekot a s u nik. Ez dago gure ideien antzeko ezer, objektue t a n euret a n existitzen denik. Ideia horien araber a kalifikatzen ditugun gorputz e t a n gure baitan sentipen a k eragiteko ahalm e n a baino ez dago; eta ideian gozoa, urdina, beroa dena zati sentigai tzen halako edo horrelako bolume n a , irudia eta higidura best erik ez da horrela kalifikaturiko gorputz e t a n euret a n .

16. Adibideak .

Garrari buruz beroa eta argitsua dela esa t e n da, elurraz zuri eta hotza dela, man az zuria eta gozoa dela, gurega n eragiten dituzten ideieng a t ik. Eskuarki uste ohi da koalitate horiek gorputz horieta n ideia horiek gure baitan bezalakox e ak direla: eraba t ek o antzekota s u n a bien artea n , ispilu bate a n islatut a bezalax e , eta inork best erik esan ez gero, gizakirik gehien ek nabar m e n tz a t lukete. Baina gogoga n duen ak distan tzia batera berot as u n sentipen a eragiten digun su berak, hurbilagora t uz gero, oso desberdina den oinaze sentipen a eragiten digula, pentsa t u beharko luke zer arrazoi daukan esat eko suak eragind ako berot as u n ideia hori egiatan suaren baitan dagoel a , eta oinaze ideia, su berak eragind ako a hau ere, suaren baitan ez dagoel a . Zergatik, bada , egon behar dute zuritasun ak eta hoztasu n a k elurrea n , eta oinaze ak ez, gure baitan ideia bata eta best e a eragiten dituen e a n , eta ez bata ez best e a sortaraz t e rik ez duen e a n , bere zati solidoen bolum e n , irudi, kopuru eta higidurare n bidez ez bada?

17. Lehen koalitate e n Ideiak bakarrik existitze n dira egiatan .

Su eta elur zatien bolume n, kopuru, irudi eta higidura egiazki daud e gorputz e t a n , sentime n e k haute m a n edo ez, eta horrega t ik koalitat e errealak dei dakieke, gorputz horietan egiazki existitzen direlako. Baina argia, berot as u n a , zuritasun a edo hoztasu n a ez daud e haiet an , egon, manar e n baitan gaixotasu n a edo oinaze a daud e n baino gehiago. Ken dezagu n koalitat e horien sentipe n a , ez dezat el a begiek argia edo koloreak ikus, ezta belarriek hotsik entzun ere; aho- sabai ak ez dezala zapora ez sudurrak usainik har, eta kolore, zapore, usain eta hots guztiak, ideia partikularrak direnez , ezaba t u eta kendu eginen dira, eta haien kausak izatera bihurtuko dira, hau da, gorputz e n zatien bolum e n a , irudia eta higidura.

18. Bigarren koalitateak lehen e n modu bezala, eta ez best e inola, existit ze n dira gauzeta n .

Tamaina sentigarriko man a zati batek irudi biribil edo karratu ar e n ideia eragin dezake gure baitan; eta leku bate tik best e batera eram a n e z gero, higidurar e n ideia. Azken ideia honek higidura egiazki higitzen den mana n gerta tz e n den modu a n irudikatz en du; irudi biribil edo karratu a , berriz, gauz a bera dira ideian edo existen tzian , goga m e n e a n edo mana n . Eta horrela higidura eta irudia mana n daud e biak, guk haute m a n edo ez; mundu guztia dago hau onartz eko prest . Gainera , manak, bere zatien bolum e n , irudi, ehund ur a eta higiduraz gugan ondoez sentipen ak eta batzue t a n oinaze edo koliko gogorren sentipen a ere sortaraz t eko ahalm e n a du. Beste hau ere edonork onartuko du erraz: ondoez eta oinaz e ar e n ideiok ez daud el a man a n, hark guga n egindako ar e n ondorioa best erik ez izanik, eta guk sentitzen ez ditugun e a n ez daud el a inon. Baina, hala ere, nekez eram a n daiteke jende a pents a tz er a gozotasu n a eta zuritasun a ez daud el a, egon, mana n eta man ak, bere partikulen higidura, tamaina eta irudiaren bidez, begiet a n eta aho-sabaian eragind ako ar e n ondorioa best erik ez direla; manak eragind ako oinaze eta ondoez a , denek

aitortzen duten modu a n , ez diren legetx e hark urdail eta hest e e t a n , bere partikula sentigaitz en tamain a , higidura eta irudiaren bidez, eragind ako ar e n ondorio best erik (zeren best e ezeren bidez ezin baitute eragin gorputz ek, frogaturik utzi dugun modu a n). Manak begiet a n eta aho- sabaian eragin ezin balu bezala, horret ar a bere baitan ez zituen ideia partikular bereiziak goga m e n e a n sortaraziz, hest e eta urdailean eragin eta bere baitan ez zituen ideia bereiziak sortaraz ditzake el a onartze n dugun modu a n. Ideia hauek guztiak man ak, bere zatien tamain a , irudi, kopuru eta higidurare n bidez, gure gorputz ar e n atal ezberdin et a n eragind ako ar e n ondorio direnez gero, arrazoiren bat beharko litzateke esplikatzeko zergatik begiek eta aho- sabai ak sortarazitako ak egiazki mana n daud e n elem e n t u tz a t hartu behar diren, eta ez urdailak eta hest e ek sortarazitakoak; edo zergatik pents a t u behar den oinaze a eta ondoez a , man ak eragind ako ondorioak direnak, sentitzen ez direne a n , inon ere ez daud el a; eta hala ere, gozotasu n a eta zuritasun a , man a berare n ondorioak direnak modu berdinki ezeza gu n e z dihardu t e n gorputz ar e n best e atal batzuet a n , mana n existitzen direla, ikusi eta zapora tz e n ez ditugun e a n ere.

19. Adibideak .

Pentsa dezagu n porfidoar e n kolore gorri eta zurian. Eragotz argiari porfidora heltzen eta haren koloreak ezaba t u eginen dira eta ideia horiek ez dira sortuko gure baitan; argia berriro etortze a n , ordea , berriro agertuko dira. Ba al da inor uste izan lezake e nik argia egote ak edo ez egote ak egiazko aldaket a r e n bat eragiten duela porfidoan , eta zuritasu n eta gorritasun a r e n ideiak egiat a n daud el a argipe a n dago e n porfidoan, ageriko gauz a dene a n iluntasun e a n kolorerik ez daukala ? Gauez zein egun ez hark, ukan, partikulen atonkera bat dauka, argi- izpien islapen ez harri gogor horren alde batzue t a n zuritasu n ar e n ideia eta best e batzue t a n gorritasun a r e n a sortaraz dezake e n a ; baina porfidoan zuritasun a edo gorritasu n a barik, halako ehund ur a bat dago, guga n sentipe n hori sortzeko ahalm e n a duen a .

20. Eho almen dr a bat eta haren kolore zuri argia zuri zikin bihurtuko da eta haren zapore gozoa olio zapore. Baina ehogailuare n kolpeek zer aldake t a eragin lezaket e gorputz bate a n , ehund ur a r e n a ez bada?

21. Nola ura sentitz en dugun hotz esku batean, eta best ea n bero .

Ideiak horrela ulertu eta bereiziz gero, azaldu ahal izanen dugu zergatik ur berak, une berea n , esku bate a n hoztasu n a r e n ideia eta best e a n berot as u n a r e n a eragin dezake e n , zeren, ideia horiek egiazki ur horret a n baleud e , ur bera aldi bere a n beroa eta hotza litzateke , eta hau ezinezkoa da. Izan ere, uste izanez gero berotasu na , eskue t a n dugun e a n , ez dela gure nerbio edo animali espirituen partikula nimiñoet a n eragind ako maila jakin bateko higidura mota jakin bat baino, uler dezake g u nola den posible ur berak une bere a n esku bate a n berota s u n a r e n sentipen a eta best e a n hoztasu n ar e n a eragite a ; hau ez da, ordea, inoiz gerta tz e n irudiarekin , ez baitu sekula esku bate a n karratu a r e n ideia sortaraz t e n , best e a n esferare n a sortarazi duen e a n . Baina berot as u n eta hoztasu n sentipen a gure gorputz are n zati txiki- txikitxoen higidurar e n gehitze edo gutxitzea , best e gorputz baten korpuskuluek eragind ako a , best erik ez bada, ordua n erraz dago ulertzen ezen, higidura hau esku bate a n best e a n baino handiago a bada eta bere partikula txikitxoet a n esku batak duen a baino higidura handiago a eta best e ak duen a baino txikiagoa duen gorputz bat eskuoi aplikatzen bazaie, gorputz horrek esku bate a n higidura gehitu eta best e a n gutxitu eginen du eta, horret ar a , higidura maila diferent e horiekin loturik daud e n sentipe n ezberdinak, berot as u n eta hoztasu n ar e n a , sortaraziko ditu.

22. Saialdi bat filosofia naturalean barna .

Arestian esan duda n guztian egin asmo nuen baino sakon a go sartu naiz ikerket a fisikoeta n . Baina lan hori beharrezko izanik sentipe n ar e n izaera pixkatxo bat ulertaraz t eko eta gorputz e t a n daud e n koalitatee n eta berau ek goga m e n e a n eragind ako ideien arteko aldeak markatz eko eta behar bezala bereizirik burura tz eko, hori gabe ez bailegoke horiet az ulergarriro mintza tz erik,

espero dut barkatuko zaidala filosofia natural e a n zehar egindako saialditxoa, gure ikerket a honet a n beharrezko baita koalitate lehen eta errealak , gorputz e t a n beti daud e n a k (hau da, solidotasu n a , heda d ur a , irudia, kopuru a eta higidura edo atsed e n a , guk batzue t a n , hau da, koalitat e horiek dituzten gorputz ek guk horiek banan bereizteko bezain handiak direne a n , haut e m a t e n ditugun ak), best e e t a t ik bereizte a , hots, bigarren eta hartakotza t harturiko koalitat e e t a t ik, hauek lehen koalitate horien konbinazio diferent e e n ahalm e n a k best erik ez baitira, guk argiro identifikatu gabe dihardu t e n e a n . Horret ar a , jakin ahal izanen dugu zein ideia diren eta zein ez diren guk ideion arab er a kalifikatzen ditugun gorputz e t a n egiazki existitzen den zerbaite n antzeko ak.

23. Hiru motatako koalitateak gorputz e ta n .

Gorputz e t a n egiazki existitzen diren koalitat e ak, behar bezala pentsa t uz gero, hiru mota t ako ak dira:

Lehenik , haien zati solidoen bolume n , irudi, kopuru, egoer a eta higidura edo atsed e n a . Horiek gorputz e t a n daud e, guk haute m a n zein haute m a n ez, eta guk deskubritzeko moduko tamain a duten e a n , guk koalitat e horien bidez bere baitan den bezalako gauzare n ideia dauka gu, gauz a artifizialen kasuan argi dagoe n modu a n. Horiei lehen koalitateak deitzen diet.

Bigarrenik , edozein gorputz e t a n , gorputz horren lehen koalitat e sentigaitz en g a t ik, gure sentime n e n bate a n eragiteko eta kolore, hots, usain, zapore. . . ezberdinak gugan sortaraz t eko dagoe n ahalm e n a . Honelakoei eskuarki koalitate sentigarriak deritze.

Hirugarrenik , Gorputz batzue t a n , euren lehen koalitat e e n osaer a bereziaren g a t ik, best e gorputz baten bolum e n , irudi, ehund ur a eta higiduran aldaket a berezia eragiteko dago e n ahalm e n a , hau da, gorputz hori lehen gure sentim e n e t a n eragiten zuene tik ezberdin eragiten ipintzeko moduko a. Horrela eguzkiak argizaria zuritzeko ahala du eta suak berun a urtzekoa. Koalitate hauei ahalm e n a k deitu ohi zaie.

Lehene n g o motakoei, esan den bezala, koalitat e erreal , jatorrizko edo lehen ak dei dakieke bete- bete a n , gauz et a n eure t a n daud el ako guk haute m a n zein haute m a n ez, eta bigarren koalitat e ak haien aldakun tz a ezberdine n menp e daud el ako.

Beste mota bietakoak best e gauz a batzue n gain era diferent e a n jarduteko ahalm e n a k best erik ez dira, lehen koalitat e horien aldaket a ezberdine t a t ik datoze n ak.

24. Lehen e n g o a k antzeko ta s u n a k dira; bigarrenak antzekota s u n a k direla uste da, baina ez dira; hirugarrenak ez dira antzeko tas u n a k , ezta badirela uste ere .

Baina, azken mota bietako koalitat e ak best e gorputz batzuei dagokien eta jatorrizko koalitat e e n aldaket e n ondorio diren ahalm e n hutsak, ahalm e n a k baino ez badira ere, haiei buruz eskuarki best erik pentsa tz e n da. Izan ere, bigarren motako ak, hau da, sentime n e n bitartez gure baitan zenbait ideia sortaraz t eko ahalm e n a k , gureg a n eragina duten gauz et a n daud e n egiazko koalitat e tz a t hartzen dira, hirugarren ek oa k , ordea , izenez ahalm e n diren eta ahalm e n hustza t daud e n artea n . Begien edo ukimen ar e n bidez eguzkiare n g a n d ik hartzen dugun berot as u n edo argiare n ideiak eguzkiare n baitan daud e n egiazko koalitate tz a t eta han daud e n ahalm e n a k baino zerbait gehiago tz a t hartzen dira. Baina eguzkia berak urtzen edo zuritzen duen argizariari dagokionez kontua n hartzen dugun e a n , argizarian sortarazitako zuritasun eta bigunt as u n a eguzkiaren baitan daud e n koalitat e tz a t barik, han daud e n ahalm e n e k sortarazitako ondoriotza t hartzen ditugu. Bada, behar bezala aztertuz gero, eguzkiak berotz en edo argitzen nauen e a n haute m a t e n dituda n argi eta berota s u n a r e n koalitate horiek ez daud e eguzkiaren baitan, argizarian, urtzen edo zuritzen duen e a n , egindako aldaket ak eguzkiare n baitan daud e n baino gehiagorik. Guztiak dira eguzkiaren baitako ahalm e n a k , haren lehen koalitate e n men p e daude n a k ; ahalm e n o n bidez, kasu bate a n , nire begi edo eskue n zati sentigai tzen bolum e n , irudi, ehund ur a edo higidura alda ditzake eta ondorioz nire baitan argi edo berot as u n a r e n ideiak eragin; eta best e

kasuan, argizariaren zati sentigaitz batzue n bolum e n , irudi, ehundur a edo higidura alda ditzake eta ondorioz gai egin nire baitan zuritasun eta fluidotasu n ar e n ideiak sortaraz t eko .

25. Bigarren koalitateak zergatik hartu ohi diren sarri koalitate errealtzat eta ez ahalm e n hustza t .

Badirudi koalitate batzuk maiz koalitat e erreal tza t eta best e ak ahalm e n hustza t hartzeko arrazoia haux e dela: guk kolore, hots eta abarrez ditugun ideiek bolum e n , irudi edo higidura tik ezer ez duten ez gero, ezin dezake g ula pents a lehen koalitat e horien ondorio direnik, ez baitira horiek gure sentime n e t a r a haien sortzaile modu a n agertz en , haiekiko itxurazko kongrue n tziarik edo lotura bururag a rririk ez dutelarik. Horrexeg a t ik dauka gu ideia horiek obejektu e t a n eure t a n egiazki daud e n zerbaiten antzekota s u n a k direla pents a tz eko joera, sentipe n ak ez baitu deskubritzen zatien bolum e n , irudi edo higidurak haien sorket a n zerikusirik dutenik ezta arrazoime n a k frogatu ere nola gorputz ek, beren bolu m e n , irudi eta higiduraren bidez urdin edo horiaren eta abarren ideiak sortaraz t e n dituzten goga m e n e a n . Baina best e kasuan , gorputz ek batak best e a ri koalitat e ak aldatz en dieten e a n , argiro deskubritzen dugu sortarazitako koalitat e ak ez duela eskuarki inolako antzekot a s u nik sortaraz t e n duen gauz ar e n baitako ezerekin eta horrega tik ahalm e n a r e n ondorio hustza t hartzen dugu. Izan ere, eguzkiare n g a n dik berota s u n edo argiare n ideia hartze a n , eguzkiaren baitako koalitat e horien pertzepzioa edo antzekot a s u n a dela ideia hori pents a tz e r a lerratz en gara lehen unea n , baina ikusten dugun e a n argizaria, edo aurpe gi zuria, eguzkitan egonez gero, kolorez aldatz e n direla, ezin pentsa t u izaten dugu hori eguzkiaren baitan dago e n ezeren jarioa edo antzekot a s u n a denik, eguzkian bertan ez ditugulako kolore ezberdin horiek aurkitzen. Izan ere, gure sentime n e k kanpoko objektu ezberdin biren koalitat e sentigarrien artea n dago e n antzekot a s u n a edo antzekota s u nik ezea n errep ar a tz eko gai izanik, nahikoa erraz atera behar dugu ondorio modu a n subjektu bate a n koalitat e sentigarriren bat sortzea ahalm e n hutsare n ondorio dela eta ez arazleare n g a n egiazki zegoen koalitate baten trans misioa , koalitat e sentigarri hori berori sortarazi zuen gauza n aurkitzen ez dugun e a n . Baina gure sentime n e k gure baitan sorturiko ideiaren eta berau sortaraz t e n duen objektuar e n koalitat e a r e n artea n alderik aurkitu ezin duten ez , joera dugu iruditzera gure ideiak objektue t a n daud e n zerbait en antzekota s u n a k direla, eta ez haien lehen koalitat e e n aldake t e t a n erroturiko ahalm e n batzue n ondorioak, guga n sortarazitako ideiek lehen koalitat e horiekin antzekota s u nik ez dutelarik.

26. Bigarren koalitateak bi motatakoa k dira: batzuk, zuzen e a n haute m a t e n direnak; best eak , zeharka haute m a t e n direnak .

Amaitzeko, aurrea n aipaturiko gorputz e t ako lehen koalitat e ez gain, hau da, gorputzon zati solidoen bolume n, irudi, hedad ur a , kopuru eta higiduraz gain, haiek haute m a n eta bata best e t ik bereizteko bide ditugun gainerako guztiak ez dira haiet a n daud e n ahalm e n batzuk best erik, lehen koalitat e e n menp e daud e n a k eta berau e n bidez gai dira, edo zuzen e a n gure gorputz e t a n eragina izanez gure baitan zenbai t ideia diferent e sortaraz t eko, edo best e gorputz batzue t a n eragina izanez beraien lehen koalitat e ak aldatu eta gure baitan lehen eragiten zituzten ideiet a tik diferent e ak sortaraz t eko. Uste dut lehen e n go e i bigarren koalitat e zuzen e a n haute m a n g arriak dei dakieke el a, eta bigarren ei bigarren koalitat e zeharka haute m a n g arriak .

IX. KAPITULUAPertzepzioak

1. Pertzepzioa hasunarke tare n lehen e n g o ideia bakuna da .

Pertzepzioa, goga m e n a k gure ideiekiko erabiltzen duen lehen e n go ahalm e n a den bezalax e , hausn ark e t a bidez dauka gu n lehen e n go ideia eta bakun e n a ere bada , batzuek pents a tz e a oro har deitzen dioten a . Pentsa tz e a hitzak, hala ere, ingeles ez adiera hertsian haux e esan nahi du: goga m e n e a n , goga m e n a aktiboa dela, bere ideiei buruz gerta tz e n den jarduera , goga m e n a k nahitako arret az zerbait hausn ar tuz burutz en duen a . Izan ere, pertzepzio huts eta soilean goga m e n a gehienb a t pasiboa baino ez da eta ez du haute m a t e n duen a ez haute m a t e rik.

2. Hausnarke tak soilik eman diezaguk e pertze pzioa zer den ulertzeko ideia bat .

Pertzepzioa zer den esat eko nire hitzaldirik onen a baino hobe du irakurleak, berak ikusten , entzut e n , sentitzen.. . edo pents a tz e n duen e a n egiten duen az hausn ark e t a egitea . Eta hausn ar tz e n ez badu, munduko hitz guztiek ere ez dute lortuko horri buruz inolako noziorik aditzera emat e a .

3. Goga m e n a k inpresio organikoa haute m a t e n duen e a n soilik sortzen da pertzep zioa sentipe n e a n .

Ziurra da erab a t , gorputz e a n egindako edozein aldake t ak , goga m e n e r a heldu ezea n , edo kanpoko atale t a n eragind ako edozein inpresiok, barruan haute m a n ezea n , ez duela pertzepziorik eragiten. Suak gure gorputz a egurre a n eragiten duen baino zirkin handiagorik gugan eragin gabe erre dezake, higidura burmuin er aino eram a n ezea n , eta goga m e n e a n berot as u n a r e n sentipe n a edo oinaze ar e n ideia —egiazko pertzepzioa horrex e t a n datza— sortarazi ezea n .

4. Organoaren gain egindako bulkada ez da nahikoa .

Zein sarri ohar gaitezke e n , gure goga m e n a objekturen bat arret az kontenpla tz e n eta hango ideia batzuk buru- belarri begira tz en ari delarik, entzum e n organo a n egindako inpresioak ez dituela haute m a t e n , hotsa atera tz e n duten gorputz ek, hotsar e n ideia sortaraz t eko lain izan ohi den aldaket a eragin arren. Organo ak behar bezainb a t e ko bulkad a hartzen du, baina goga m e n a k haute m a t e n ez duen ez gero, ez dago pertzepziorik, eta hotsar e n ideia sortarazi ohi duen higidura belarrian eragin arren, ez da hotsik entzut e n . Sentipenik eza, kasu honet a n , ez dakar organoko akats ak edo belarriak best e batzue t a n entzun izan duen e a n baino eragin txikiago a hartu izanak, norm ale a n ideia sortaraz t e n duen hori, ohiko organo ak trans miti tu arren, adimen a k ez haute m a n a k baizik, eta, beraz, goga m e n e a n ideiarik inprimatz e n ez duen ez , ez da sentipenik erdiest e n . Era horret a n , sentipe n a edo pertzepzioa dagoe n guztian, ideiaren bat sortu da aktualki eta adime n e a n dago.

5. Haurrek amaren sabelean ideiak ukan litzatek e n arren, ideia horiek ez dira sortzetikoak .

Horrega tik, ez dut zalantzarik egiten haurrek, amare n sabel e a n daud el a , beraien g a n eragina duten objektu ekiko sentim e n a k erabiliz, ideia banak a batzuk hartzen dituztela jaio aurre tik, ingura tz e n dituzten gorputz e n edo jasat e n dituzten premia edo gaixotasu n e n ondorio ekidinezin modu a n ; ideion artea n (aztergarriegi ak ez diren gauz et a n antze m a t e n saiatz erik izanez gero), uste dut gose ar e n a eta berota s u n a r e n a lirateke el a bi, ziurraski ume ek izaten dituzten lehen e n g o e t a k o ak eta paso nekez egin diezaieke t e n horiet ako ak direlarik.

6. Sentipe nare n ondorioak amaren sabelean .

Baina arrazoizko den arren pents a tz e a haurrek mundur a jaio aurretik ideia batzuk hartzen dituztela, hala ere ideia bakun horiek lekutan daud e batzuek defend a tz e n dituzten eta guk gorago arbuia tu ditugun sortze tiko printzipio horiet a tik. Hemen aipatz e n ditugun ideia horiek sentipe n ar e n ondorio direnez gero, gorputz ak amar e n sabel e a n dago el a hartzen duen eragine n bate tik soilik etorriak dira eta, horrega t ik, goga m e n e t ik kanpo dagoe n zerbaite n menp e daud e, eta sortaraz t eko eran sentim e n e t a t ik sorturiko ideieta tik ezert an ere ez dira ezberdintz en , lehen a go sorturikoak izatea n ezik. Sortzetiko printzipioak, ordea, oso best el ako izaerad u n tz a t daud e, ez baitira gorputz eko aldaket a akzident al e n baten edo bertako eragine n baten bidez goga m e n e r a etorritako ak, baizik, nolabai t esa t eko, jatorrizko karakter e ak , goga m e n e a n beron e n izate eta osaer ako unea n bertan inprimaturikoak.

7. Ez da nabaria ez garrantzizkoa zein ideia agertze n diren lehenbizi

Badiren bezala zenbait ideia arrazoiz irudi genitzake e n a k amare n sabele a n daud e n ume e n goga m e n e a n , beraien han barruko bizi-premien menp eko ideiak direlarik, halax e, behin jaioz gero, inprimatz e n zaizkien lehen e n g o ideiak lehenbizi aurkezt e n zaizkien koalitat e sentigarriet a t ik etorritako ak dituzte, euron artea n argia ez delarik ez kaskarre n a ez eraginkort a s u n txikieneko a. Eta seintxo jaioberriet a n ikusten dugun e tik igar dezake gu pixka bat nolako egarria duen goga m e n a k , beren baitan oinaze sentipenik ez dara m a t e n ideia guztiez jabetz eko; izan ere, beti jartzen dira argia datorren lekura begira, batera zein best er a etzand a utzi. Baina hasiera n ohiko dituzten ideiak, ume ek mundu honi aurre egite a n dituzten ingurua b a r ezberdin e n arab er a ezberdin ak direlarik, lehenbizi goga m e n e r a datozkien ideien orden a oso ezberdina da, eta ziurgab e a ere bai; eta, best alde , ez da garrantzizkoa orden a zein den jakitea.

8. Sentipe na k, maiz, juzga m e n a k aldatze n ditu .

Pertzepzioari dagokionez , gogoga n hartze a komeni da sentipen a r e n bidez jasotzen ditugun ideiak, heldue n kasuan , juzga m e n a k aldatz e n dituela sarri, gu horret az ohartu gabe. Geure begien aurrea n kolore uniformeko esfera biribil bat —adibidez, urre, alaba s t ro edo atxabitxi koloreko bat— jartzen dugun e a n , gauz a ziurra da esfera hori ikuste a n inprimatz e n zaigun ideia zenbai t itzal dituen zirkulu lau baten a dela, begiet ar a ñabardur a ezberdin eko argitasu n eta distira heltzen zaigularik. Baina gu, usadioz, ohiturik gaud el arik gorputz ganbilek gure baitan sortaraz t e n duten itxura eta gorputz en irudi sentigarri ezberdinek argi isletan eragiten dituzten aldaket ak haute m a t e n , juzga m e n a k, ohiko azturaz, itxurak kauset a r a igaroz aldatz e n ditu bat- bate a n . Era horret a n , izatez irudia biltzen duen itzal edo kolore aldaer a bat dena irudiaren aldake t a t z a t pasar az t e n du eta bere baitan irudi ganbil baten eta kolore uniforme baten pertzepzioa eratze n du, bene t a n haute m a t e n dugun ideia kolore ezberdin ez kolorezt a turiko plano baten a best erik ez dene a n , pinturan bistakoa den bezala. Honi buruz, ezagutz a r e n susta tz aile zorrotz eta ikastun haren , Molineux izeneko jaun jakintsu eta balio handikoar e n problem a bat sartuko dut hem e n , duela zenbait hilabet e gizabide handiz eskutitz bate a n bidali zidana . Hona hem e n problem a: «de m a g u n bat itsu jaio zela eta orain gizon hazia delarik ukim e n a z metal bereko eta tamain a beret suko kubo bat eta esfera bat bereizten irakatsi zaiola, bata eta best e a hazta tz e a n esfera zein eta kuboa zein den esat eko modu a n . Dema gu n orain kuboa eta esfera mah ai baten gaine a n daud el a eta itsuak ikusme n a berega n a t z e n duela. Galdera da ea gizon horrek, ikusiz baina ukitu gabe bereizi ahal izanen lukeen globoa zein eta kuboa zein den». Gure propos a tz aile zorrotz eta burutsu ar e n erantzun a haux e da: «Ez, zeren, esferak edo kuboak bere ukimen e a n zer nolako

eragina duten esperien tziaz jakin arren, ez baitu hartu esperien tziarik jakiteko nolako eragina ukan behar duen bere ikusm e n e a n , ukimen e a n horrelako eta halako eragina egiten dionak; ezta kuboko angelu irten bat, eskuan presio desb erdin a egiten ziona, begiet ar a kuboan agertz en zaion modu a n agertuko zaiola ere». Oso bat nator harrot as u n e z lagun deitzen diodan gizon argi horrek problem a ri emat e n dion erantzun a r ekin; eta nire iritzia ere da itsuak ezinen lukeela ikusi hutsaz lehen begirad a n ziur esan zein den esfera eta zein kuboa, nahiz eta ukimen az hutsik gabe bereizi ahal izanen lituzkee n irudien arteko aldeak haute m a n e z . Problem a hau irakurleari eskaini nahi izan diot gogoan izan dezan zenba t zor dien esperien tzia, heziera eta harturiko nozioei, nahiz eta berak uste izan ez diotela ezert ar ako balio, inolako laguntz arik emat e n ez diotelarik. Eta eskaini nahi izan diot batez ere gizon zuhur honek gehitzen duelako, «nire liburua zela eta, proble m a hau zenbait gizon argiri propos a t u zielarik, ia inor ere ez zuela aurkitu lehen e n go hotse a n berak erantzun zuzentz a t zeukan a eman zionik, harik eta, bere arrazoiak entzun ondore n , konbe n tzitu ziren arte».

9. Judizio hau pertzep zio zuzen t z a t har daiteke errakuntzaz .

Baina hau ez da ohiko, nik uste, gure ideietako bate a n ere, ikusme n az jasotako e t a n izan ezik. Izan ere, ikusm e n a k, gure sentime n e t a n zabalen a denak, gure goga m e n e r a berak bakarrik eram a n ditzake e n argi eta kolorear e n ideiak eta haue t a t ik oso ezberdin ak diren hedad ur a , irudi eta higidurar e n a k ere eram a t e n dituen ez gero, berau e n ezberdint as u n a k ikusme n ari soilik dagozkion objektue n itxura, hau da, argi eta kolorear e n a aldatz e n duelarik, ohitu egiten gara lehen e n g o a k bigarren tz a t hartzen. Kasu askotan hau, gogor erroturiko aztura baten g a t ik, hain iraunkorki eta azkar gerta tz e n da, non geure sentipen a r e n pertzepziotza t hartzen dugu geure juzga m e n a k eraturiko ideia bat dena; era horret a n , batak, hau da, sentipe n ak , best e a kilikatzeko best erik ez du balio, horret az ohartu ere ia ez garelarik egiten, arret az eta ulertuz irakurtzen duen gizonak, letra eta hotsez ez, baina hauek sortaraz t e n dizkioten ideiez kontura tz e n den modu a n.

10. Sentipen aren ideiak, azturaren indarrez, inkontzien t e ki aldatze n eta juzga m e n ar e n ideia bihurtze n dira .

Eta ez gaitu harritu behar hau hain oharp e n arinaz gerta tz e ak, kontuan baldin badugu zein azkar burutze n diren goga m e n a r e n ekintzak; zeren, hark lekurik ez duela bete tz e n eta heda d ur a rik ez duela uste den bezalax e , halaxe, dirudien ez , haren ekintzek ez dute denbora rik behar, une bate a n asko pilatzen direlarik. Hau gorputz ar e n ekintzen konpar azioa n diot. Edonork egiazt a dezake erraz hori bere pentsa m e n d u e t a n , berauoi buruz gogoet a egiteko lana hartuz gero. Nola ikusten du gure adime n d u a k begirad a batez, lipar bate a n balitz legez, hitzet an jarri eta urrat sez urrat s best e bati azaltzeko beharko litzateke e n denbor a kontua n hartut a luzetza t jo daiteke e n demost r azio baten parte guztiak? Bigarrenik, ez gaitu harrituko hau hain oharkab e gerta tz e ak , baldin gogoan badugu azturare n bidez gauzak egiteko hartzen dugun erraz t as u n a k guk gauza horiek ohartu gabe pasa tz e a dakarrela. Aztura batzuek, batez ere gazterik hartzen ditugun ek, azken er ako gure oharm e n a ri ihes egiten dien egintzak eragiten dizkigute. Egune a n zehar zenba t bider estal tzen ditugun begiak betaz alez , eraba t ilunet an gaud el a ohartu gabe! Ohituraz ezertara ez datorren hitzen bat erabiltzen duten ek ia esaldi guztiet a n ahoskatz e n dituzte, best e ek kontura tu arren, haiek berek ez entzun ez haute m a t e n ez dituzten hotsak. Eta, horrega t ik, ez da hain harrigarria gure goga m e n a k bere sentipen a r e n ideia aldatu eta haren ordez juzga m e n a r e n ideia jartzea eta, goga m e n a r e n egintzaz, batak best e a sortaraz t eko soilik balio izatea , gu horret az ohartu gabe.

11. Animalien eta landaree n arteko aldeak pertze pzioak markatz e n ditu .

Haut e m a t e k o ah al m e n a del a deri tzo t anim ali e n errein u a r e n et a na t u r a k o be h e r a g o k o izakien art eko ald e a mark a t z e n due n a . Izan ere , land a r e r ik ge hi e n e k , higim e n maila ba t e n jabe izanik, bes t e gorp u tz ba tz uk aplika tz e n zaizkie n e a n ber e n irudi et a higidur a k oso biziki alda t z e n dituz t e n arre n , horrex e g a t ik deri tz e l a r ik land a r e sen t ib e r a k , ani m ali e n g a n

sen t ip e n a r e n ondor e n ger t a t z e n den higidur a r e n nolab a i t an tz ek o a bai tu t e , hal a et a guz tiz ere , us t e dut m e k a n i z i s m o hut s a del a den a , et a higidur a hori sortz ek o ez dela beh a r olo bas a t i a r e n bizarr a hez e t a s u n a r e n ondorioz kiribiltz eko edo soka bat bus t i t z e a n labur t z e k o beh a r de n e t ik ez e r difer e n t e r ik . Den a egi t e n da subjek t u a r e n inolako sen t ip e n ik ga b e et a ideiarik eduki edo har tu ga b e .

12. Pertzepzioa animalia guztiek daukate .

Haute m a t e k o ahalm e n hau, nik uste, mota guztiet ako animalien g a n aurkitzen da mailaren bate a n , nahiz eta agian naturak sentipe n ak hartzeko agian batzuei eman dizkien bideak hain gutxi eta berau ek eskainitako pertzepzioa hain ilun eta motela den, non best e animaliak sentipen e t a n duten bizitasun eta aniztasu n e t ik askoz beher a g o geratz e n baitira; baina hori nahikoa da eta zuhurki egokiturik dago horrela eginak diren animalien egoera eta baldintze t a r a . Horretara , Egileare n jakituria eta ontasu n a argi ageri dira fabrika miragarri honen alde guztiet a n eta bertan diren izakien maila eta mota guztiet an .

13. Beren izaeraren arabera .

Ostra edo txirla baten egikera tik arrazoiz esan dezake gula uste dut horiek ez dutela gizakiak edo best e animalia batzuek adina sentime n, ezta berau e n a k bezain sentim e n azkarrak ere; eta balituzte ere, leku bate tik best er a ibiltzeko duten ezintas u n a ikusita, ezer gutxirako balioko lieket e. Zer onura ekarriko lioke ikusme n ak edo entzu m e n a k , on eginen dioten objektu e t a r a n tz higitzerik ez kalte eginen dioten e t a t ik alde egiterik ez duen izakiari? Eta sentipen a r e n bizkortasu n a ez ote litzateke eragoz p e n , zorteak jarri zuen toki bere a n zirkinik egin gabe eta bertar a datorkion ur hotzak zein beroak, garbiak zein zikinak, hartzen egon behar duen animaliaren tz a t?

14. Pertzepzioaren gainbeh era zahartzaroan .

Hala ere, pents a t u beharra dut animalia horiek badutel a pertzepzio txiki motel bat, eraba t eko sorgorta s u n e t ik bereizten dituen a . Eta hori horrela dela ikusteko gizakien artea n ere badugu adibide argirik. Har dezagu n gizaki bat zahartz aroko gainbe h er a k lehen a g oko ezagu p e n guztien oroitzap e n a ezab a t u diona, goga m e n a lehen ukaniko ideiarik gabe utziz eta, honez gain, ikusm e n a , entzu m e n a eta usaim e n a eraba t eta dast a m e n a maila handi bateraino galdu dituelako, ideia berriak hartzeko bide guztiak utzi zaizkiona, edo, bide horietako batzuk oraindik erdi- irekirik dituela jota, eragiten zaizkion inpresioak ia haut e m a t e n ez dituen a . Horrelako bat (sortzetiko printzipioez esat e n den guztia gorab e h e r a ) ezagutz az eta adime n- ahalm e n e z ostra edo txirla bat baino zenbat gorago dagoe n irakurleak erab akitzeko utziko dut. Eta baten batek egoera horret a n hirurogei urte igaroz gero, hau hiru egun igarotze a bezain litekeen a delarik, harritzekoa litzateke jakitea nolako aldea legoke e n garap e n intelektu al ari dagokionez gizon horren eta behere n go mailako animalien artea n .

15. Pertzepzioa, ezagu m e n ar e n material guztien sarbidea .

Pertzepzioa, ordua n, ezagutz a r ako lehen urrats eta maila eta ezagu m e n a r e n material guztien sarbide izaki, zenba t eta sentime n gutxiago eduki gizaki batek edo edozein best e izakik, eta zenbat eta gutxiago eta motelago ak izan haiek eragind ako inpresioak eta kamut s a g o a k haiekiko ahalm e n a k, urruna go egon e n da gizaki batzue n g a n topa daiteke e n ezagutz a tik. Baina hau (gizakien artea n haute m a n daiteke e n modu a n) maila- ezberdint as u n handian gerta tz e n denez, ez dago ziurtasun e z deskubritzerik animali espezie ezberdin et a n eta, are gutxiago, haiet ako banako e t a n . Nahikoa dut hem e n pertzepzioa gure adimen- ahalm e n guztien lehen jarduna eta ezagu p e n guztien goga m e n e r a k o sarbide dela ohart araz t e a . Eta, gainera , esan e n nuke pertzepzioa bere behere n go mailan dela animalien eta behe mailako izakien arteko muga markatz e n duen a . Baina hau biden a b a r eta neure aieru modu a n aipatz e n dut, garran tzirik gabeko a baita eskuar t e a n darabildan auzirako jakitunek honet a n erabaki lezaket e n a .

X. KAPITULUAEutsimen az

1. Kontenplazioa .

Goga m e n a k ezagutz a r a n t z aurrera go jotzeko daukan hurren go ahalm e n a nik eutsi m e n a deitzen diodan a da, hau da, sentipen edo hausn ark e t a bidez harturiko ideia bakun ak gordetz eko ahalm e n a . Hau era bitara egiten da.

Lehenik, goga m e n e r a ekarrit ako ideia aldi batez bistan edukiz, eta honi konten plazioa deritza.

2. Oroimen a .

Eusteko best e era, inprimatu ondoren ezaba t u edo, nolabai t esat eko, albo batera eta bistatik kanpo gera tu diren ideiak goga m e n e a n berpizteko ahalm e n a da. Eta horixe egiten dugu kolorea edo argia, horia edo gozoa iruditzen ditugun e a n , objektua aurretik kendu eta gero. Oroime na da hori egiten duen a , eta gure ideien biltegia bailitzan da. Izan ere, gizakiaren goga m e n estua ez delarik gai ideia asko bater a ikusmiran eta aztergai edukitzeko, beharrezko zen leku bat edukitze a , edoz ein unet a n behar izan zitzake e n ideiak biltzeko. Baina gure ideiak adime n e a n gerta tz e n diren pertzepzio aktualak best erik ez direnez eta beraien pertzepziorik ez dagoe n e a n ezer ere ez direnez gero, oroime n e ko gordailuan gure ideiak biltzeak haux e baino ez du esan nahi: goga m e n a k kasu askotan lehen ukaniko pertzepzioak berpizteko ahala duela, eta, gainera pertzepzio gehigarri bat ere badu el a : lehena go ukan dituelakoa . Eta zentzu honex e t a n esat e n da gure ideiak oroimen e a n daud ela, inon ere ez daud e n e a n egon, haux e gerta tz e n baita, alegia, goga m e n a k nahi duen e a n haiek birgogor a tz eko eta, horrela esa t e a rr e n , bere baitan berriro pintatz eko ahalm e n a duela, batzuk erraz ago eta best e batzuk zailtasun handiagoz, batzuk biziago eta best e batzuk motelago , egia esan. Eta ahalm e n honex e n laguntz a dauka gulako hain zuzen esan daiteke ideia horiek guztiak geure adimen e a n daud ela , zeren, aktualki kontenpla tz e n ez baditugu ere, bistara ekar baititzake g u eta berriro agert ar az baititzake g u pents a g a i izan ditzagu n, lehenbizi han inprimatu zituzten koalitat e sentigarrien laguntz arik gabe.

3. Arretak, errepikap e n a k, plazerrak eta oinazeak tinkatu egiten dituzte ideiak .

Edozein ideia oroimen e a n tinkatzeko, garran tzi handikoak dira arret a eta errepikap e n a , baina era naturalez lehenbizi inpresiorik sakon e n eta iraukorren a uzten duten ideiak plazerra eta oinaze a lagun dara m a t e n a k dira. Gure sentim e n e n zeregin nagusi a gorputz ari kalte edo mese d e egiten dionaz gu jakitun jartzea denez gero, naturak zuhurki ebatzi du, frogatu den modu a n , zenbait ideiaren lagun oinaze a joan dadin; eta oinaze ak haurren g a n gogoe t a eta arrazoiket ar e n lekua hartzen duen ez eta helduen g a n gogoe t a baino azkarra go a denez, zahar zein gazte ek objektu mingarriet a t ik beren kontserb aziorako behar bezain agudo ihes egitea dakar eta batzuek eta best e tz u ek beren oroime n e a n kontuz ibiltzeko ohar bat txerta tz e a .

4. Ideiak histu egiten dira oroimen e a n .

Ideiak oroimen e a n inprimaturik duten iraupen mailari dagokion ez , ohar gaitezke batzuk sentime n ei behin bakarrik eragind ako objektuek adime n e a n sortaraziak direla; badira best e batzuk sentim e n e t a r a behin baino gehiagot a n aurkeztu direnak, baina oharp e n handirik jaso gabe, dela goga m e n a k arret arik izan ez duelako, haurren kasua n bezala, dela best e zerbaite t a n ibili delako, gauza bakar bati adi egote n direnei gerta tz e n zaien modu a n , ideiok haienga n marka handirik uzten ez dutelarik. Eta best e pertson a batzue n g a n ideiak kontu handiz eta behin eta berriz inprimatz e n diren arren, pertson a horiek beren gorpuzker a g a t ik edo best e akatse n baten g a t ik oroimen ahuleko ak dira. Kasu horiet an guztiet a n , ideiak agudo histen dira adimen e a n eta batzue t a n eraba t desa g e r tz e n dira adime n e t ik, itzal hegal ariak garitzan uzten duen baino lorratz edo marka gehiagorik utzi gabe , eta goga m e n a ideia horiez erab a t gabe turik gera tz e n da, sekula izan ez balitu bezala.

5. Ahanz t e are n kausak .

Era horret a n , haurrak beren goga m e n e a n sentipen ak izaten hast e n direne a n eratze n diren ideiarik asko (ideiotako batzuk, plazer eta oinaze ar e n a k , adibidez, agian jaio aurretik sortarazitakoak dira eta best e batzuk haurtzaroko ak), bizitzan zehar errepikatu ezea n , eraba t galtzen dira, arras torik txikiena ere utzi gabe . Hau ongi ikus daiteke oso gazte zirela ezbeh arr ez ikusm e n a galdurikoen g a n , aipaturiko ideiak horienga n dik, koloreen ideiez arinki jabeturik egote a n eta ideiak errepikatz e a ri uztea n , zeharo desa g er tz e n baitira, halat an , non zenbait urtere n buruan sortzetiko itsuek baino koloree n nozio ez oroitzap e n handiagorik ez duten . Batzuen oroimen a , egia esan, oso euskorra da, are mirakuluare n muge t a r aino. Baina, hala ere, badirudi ideien etang a b e k o narriadura bat gerta tz e n dela, are oroime nik atxikitzaileen e t a n sakonkien inprimaturikoet a n euret a n ere, hainbe s t a r a inoko a, non, baldin lantze a n behin sentim e n a k edo hausn arke t a berriro erabiliz errepikatz en ez badira, hasieran ideiok sortarazitako objektu e n markak desa g er t u egiten diren, azken er ako, han, ikus daiteke e n ezer ez gera tz er aino. Horretara , gure gaztaroko ideiak sarri, gaztaroko sem e- alabak bezala, geu baino lehen a g o hiltzen dira; eta honet a n gure adime n a batzue t a n ikusi ohi ditugun hilobi horien antzekoa da, alegia, hurbildu ahala marmolak eta brontz e ak badirau el a erakutsi arren, denbor ar e n eraginez inskripzioak ezaba t u rik eta irudiak higaturik agertz e n dituzten e n antzekoa. Gure goga m e n e a n marraz turiko irudiak ere kolore ezabakorre t a n grab a tu a k dira, eta lantze a n behin berriztu ezean , ezab a t u eta suntsi tu egiten dira. Zenb a t e r aino dagokion hau gure gorputz en osaera ri eta gure animali espirituen egikerari, eta burmuin ar e n osaer a partikularra ote den esplikatze n duen a batzuek han inprimaturiko karakt er e ak marmole a n baleud e bezala, best e batzuek harrian bezala eta best e batzuek ia harea n baleud e bezala eust e a , ez dut nik orain aztertuko, nahiz eta gertag arri dirudien gorputz are n osaerak oroimen e a n eragina izatea, batzue t a n ikusten baitugu gaixotas u n batek ideia guztiak kentzen dituela goga m e n e t ik eta sukarrar e n garrak marmole a n graba t urik baleud e bezain iraunkorrak ziruditen irudiak egun gutxitan erraus t e n dituela, hauts eta naha s m e n d u bihurtuz.

6. Etengab e ki errepikatz e n diren ideiak nekez gal daitezk e .

Baina ideiei beraiei dagokien ez , erraz ohar daiteke haiek sortaraz t e n dituzten objektu ak edo ekintzak errepikatuz maizen berrizten direnak direla (berau e n artea n goga m e n e r a bide bat baino gehiago tik iristen direnak daud el arik) oroimen e a n tinkoen finkatzen direnak eta argiroen eta luzaroe n diraut en a k eta, beraz, gorputz e n jatorrizko koalitate e n a k direnak, hau da, solidotas u n , heda d ur a , irudi, higidura eta atsed e n a r e n a k , baita gure gorputz ei ia eteng a b e ki eragiten dieten hotz eta beroa bezalako koalitat e e n a k ere, baita edozer t ariko izakiei dagozkien koalitat e e n ideiak ere, hala nola, existen tzia, iraupe n eta kopuru ar e n a k ere, gure sentime n ei eragiten dieten ia objektu guztiek eta gure goga m e n a k darabiltzan pents a m e n d u guztiek dituzten ak berau ek . Ideia hauek guztiak eta antzekoak, diot bada, bakanki galtzen dira zeharo, goga m e n a k ideiaren bat atxikitzen duen bitarte a n .

7. Oroitzean goga m e n a aktiboa da maiz .

Bigarren pertzepzio honet a n —horrela ere dei baitakioke— edo oroimen e a n daud e n ideiak berriro ikuste honet a n , oroimen a ez da maiz pasibo hutsa izaten, lotan daud e n irudi horien agerp e n a sarri askotan nahim e n ar e n menp e izaten baita. Goga m e n a oso maiz ideia estaliren baten bila aritzen da eta, horrela esat e a rr e n , arimar e n begia ideia horret ar a bihurtzen du, nahiz eta ideia horiek batzue t a n berez ere agertz en diren gure goga m e n e a n , adimen a r e n aurrera aurkeztuz; eta oso maiz grina zurrunbilotsu eta ekaiztsuek iratzarri eta beren ziega ilunet a tik egun argitara atera tz e n dituzte, gure grinek oroimen er a ekarri baititzaket e best el a geldirik eta oharkab erik geratuko lirateke e n ideiak. Gainera , oroimen e a n daud e n eta batzue t a n goga m e n a k berpizten dituen ideiei buruz best e honet az ohartu behar da: bat bera ere, berpiztu hitzak adieraz t e n duen modu a n, berria ez izateaz gain, goga m e n a kontura tz e n dela lehen a goko inpresioak direla eta beraien ezagu tz a berriztatz en duela, lehen a g o t ik ezagu tz e n zituen ideiak direlako. Horretara , lehen a go inprimaturiko ideiak eteng a b e ki bistan ez egon arren, orimen ar e n bidez lehen a g o inprimaturikotza t , hau da, bistan egond akotz a t eta adimen a k lehen a g o oharte m a n d a k o tz a t ezagu tz e n dira.

8. Oroimen aren bi akats: ahanzt ea eta geldotasu na .

Oroimen a, adimen d u n izaki orotan, pertzepzioare n ondoren ahalm e nik inportan t e e n a da. Hain inportan tzia handia dauka, non, hura falta dene a n , best e ahalm e n guztiak neurri handian baliorik gabe geratz e n diren. Eta oroimen ar e n laguntz a g a t ik ez balitz, geure arrazoina m e n d u eta ezagu pid e a n ez genuke oraingo objektu e t a tik harago joaterik; baina oroimen ak bi akats ukan ditzake:

Lehene n g o a , oroime n a k ideia bat guztiz galtze a eta erab a t ek o ezjakintasu n a sortzea gerta daiteke . Izan ere, zerbait ez dugun ideiatik harago ezer ezagu tz erik ez dugun ez gero, ideia desag e r tz e a n , erab a t e ko ezjakint asu n e a n gelditzen gara.

Bigarren a , oroimen ak geldotas u n e z jokatze a eta meta turik dituen ideiak goga m e n a k une konkretu bate a n behar dituen e a n , behar bezain bizkor ez atera tz e a . Geldotasu n hau maila handira heltzen dene a n tent elkeria da; eta, oroimen e a n akats hau duelako, han gordet a daud e n ideiak behar dituen e a n eta uneak eskatz e n duen e a n erabiltzeko prest eta eskuer a n ez dituen ari ia berdin dio ez edukitze a , ezer gutxitarako balio diote eta. Une konkretu horret a n balioko lioketen ideien bila ari den bitart e a n aukera pasa tz e n uzten duen gizaki geldoa ez da, ezagu tz a kontuan , asko arrakas t a t s u a g o a , erab a t ezjakina dena baino. Oroimen ar e n zeregin nagusi a, beraz, goga m e n a ri une konkretu bate a n behar dituen ideiak emat e a da; eta ideia horiek abagu n e orotan eskuera n prest edukitze ari asm a m e n a , irudime n a eta adime n- azkart a s u n a deitzen diogu.

9. Finitua denez gizakiaren oroime nari dagokion akats bat .

Akatsok gizon bat best e batekin aldera t uz aurki ditzake gu n a k dira. Bada best e akats bat gizakiaren g a n oro har dagoe n a , goragoko best e izaki adime n d u n batzuekin aldera turik; hauek, izan ere, oroimen kontuan hainbes t eko aldea atera tz e n diote gizakiari, non beren lehen a goko egintza guztien eszen a iraunkorki bistan ukan dezake t e n , lehen a go izandako pentsa m e n d u batek ere ezin baitu haien begirad a t ik alde egin. Honen ahalbide az konbe n tzitzeko nahikoa dugu Jainkoaren orojakintza aintza t hartze a , Jainkoak iragand a ko, oraingo eta geroko gauz a guztiak baitakizki eta haren tz a t gizakien bihotze t ako pents a m e n d u a k beti irekirik baitaud e . Eta ez dago zalantza t a n jartzerik Jainkoak bere zerbitzari hurbilen diren espiritu dohat su ei bere perfekzioet ako bat edo best e ema n diezaieke t el a , berak nahi duen heine a n eta izaki finitu batek berega n a ditzake e n mailaraino. Espirituare n mirari bat izan zen Pascal jaunaz konta tz e n da osasu n gainbe h er a k bere oroime n a higatu arte, ezagu er ako adinaz geroztik egin, irakurri edo pents a t uriko ezertxo ere ez zuela ahantzi. Pribilegio hori hain ezezagu n a da gizakirik gehien e n g a n , non ia sines t ezin gerta tuko zaien hori best e ak, arrunki egin ohi den modu a n , beren neurriaz neurtze n dituzten ei; baina kasu hori aintzat hartze ak agian laguntz a eman e n digu geure pents a m e n d u a k

goragoko mailetako espirituek honet a n duten perfekzio handiago a ikusteraino zabaltzeko. Izan ere, Pascalen bikaint asu n a ere azken bate a n , giza goga m e n a k berez duen hertsi t as u n e r a muga tu rik dago, hau da, ideia anitz, baina bata best e a r e n ondoren edukitzera , inola ere ezin eduki dituelarik bater a. Aingeru maila ezberdinek, ordea , ikuspe gia zabalago a duket e seguraski eta beraiet ako batzuk gai diratek e beren iragan eko ezagup e n guztiak, koadro bate a n bezala, batera eta iraunkorki beren aurrea n atxikitzeko. Pentsa genez ak e e n modu a n, ez litzateke abant aila makala gizon pents a tz aile baten tz a t bere iragan eko pentsa m e n d u eta arrazoina m e n d u guztiak beti prese n t e eduki ahal izatea . Eta hem e n dik atera genez ak e horixe dela espiritu bereizien ezagu m e n a k gurea askoga t ik gainditzeko duen modu e t ako bat.

10. Aberee k ere badaukat e oroime na .

Badirudi, gizakiak bezala, best e animalia batzuek ere badauk a t e l a goga m e n e r a ekarrit ako ideiak gorde eta atxikitzeko ahalm e n a hein handian. Izan ere, kantu ak ikasten dituzten txoriek, best e adibide batzue t a r a ez jotzearre n , eta haienga n notak zuzen jotzeko ikusten ditugun ahaleginek inolako zalantz arik gabe onartz er a nara m a t e pertzepzioak dituztela, eta beren oroimen e a n ideiak atxiki eta eredu modu a n erabiltzen dituztela. Zeren ezinezko baiteritzot txoriok euren ahotsak ideiak ez dituzten notet ar a egokitzen saiatze a ri (hala egiten dutela nabari dene a n) . Izan ere, nahiz eta onartze n dudan soinuak, kantu ak dirauen artea n , txori horien burmuine a n animali espirituen nolabai t eko higidura eragiten duela mekanikoki, baita higidura horiek hegoe t ako muskuluet a r a ino luza litezkeela eta zenbait zarat ar e n eraginez txoriari alde eragin mekanikoki, hau txoriaren salbaziorako izan daiteke el ako, hori onartz en dudan arren, hala ere, ezinen da hori ekarri arrazoi modu a n esplikatzeko horrek zergatik eragin beharko lukeen mekanikoki —txoria kantua n ari dene a n eta asko gutxiago kantu a amai tu ondore n—, txoriaren ahots organo e t a n higidura bat, soinu arrotz baten notak imitatz er a dara m a n a , imitazio honek txoriaren kontserb aziorako inola ere balio ez duen e a n . Baina, areago, ez dago nolabait eko arrazoi-itxuraz supos a tz erik (askoz gutxiago frogatz erik) txoriek, sentime nik eta oroime nik gabe , beren kantua bezper a n kanta tu zitzaien melodiako notet ar a poliki-poliki gero eta hurbilago eram a n lezaket el a ; izan ere, oroimen e a n melodia horren ideiarik eduki ezea n , ez legoke inon melodiarik eta ez lukete imitatz eko eredurik, ezta behin eta berriro entseia tuz eredura hurbiltzeko modurik ere. Egon ere, ez dago arrazoirik xirula baten soinuak burmuine a n lorratzak utz diezazkien, burmuin ak gero, ez lehen unea n , ahalegin eta entseiuak egin ondoren baizik, antzeko soinuak atera ahal izateko; eta, best alde , ez dago burura tz erik zergatik berek atera t ako soinuek, xirularen ek bezalax e, ez duten gero beraiek imitatuko duten lorratzik utzi behar.

XI. KAPITULUABereizmen az eta goga m e n a r e n beste

eragike t a batzuez

1. Bereiz m e nik gabe ez dago ezagut zarik .

Goga m e n a r e n best e ahalm e n bat, seinala tu beharreko a , dauzkan ideien artea n bereizt eko edo ezberdint z e k oa da. Ez da nahikoa zerbait en nozio naha si eta oroharreko a edukitze a . Objektu ezberdin e n eta beraien koalitat e e n pertzepzio bereizia ukan ezean , goga m e n a ezer gutxi ezagu tz eko litzateke gai, ingurua n ditugun gorputz ek gure baitan orain adinako eragina ukan arren eta goga m e n a etenik gabe pents a tz e n ari izan arren. Gauza bat best e t ik bereizteko ahalm e n honex e n menp e daud e sortze tiko egiatza t dauzka gu n proposizio batzue n , are orokor batzue n , nabari ta su n a eta ziurtasu n a ; zeren gizakiek, proposizio horiek baiesp e n unibert sal a zergatik jasotzen duten behar bezala aztertu gabe, sortzetiko inpresio uniforme a k direla uste dute, benet a n hori, egon, bi ideia gauz a bera edo bi desberdin ak noiz diren haute m a t e k o dauka gu n argi bereizteko ahalm e n honen menp e dago e n e a n . Gai honet az gero mintza tuko gara zabalago.

2. Asma m e n ar e n eta juzga m e n ar e n arteko aldea .

Ez dut hem e n aztertuko ideia batzuk best e e t a t ik zehazki behar bezala ez bereizte a zenba t e r aino egotzi behar zaien edo sentime n- organo e n kamust a s u n edo akatsei , edo adimen a r e n zorroztas u n , ariket a edo arret a faltari, edo batzue n berezko presa eta tarrap a t a ri ; nahikoa izanen da gogoan izatea goga m e n a k hausn ar eta beraren g a n haute m a n dezake e n eragiket e t ak o bat dela hori. Eta hain garrantzi handikoa da goga m e n a r e n best e ezagutz e t a r ak o , non ahalm e n hori kamus turik edo gauzak bata best e t ik bereizteko behar bezala erabili gabe dagoe n heinea n , neurri berorre t a n gure nozioak naha sirik eta gure arrazoim e n eta juzga m e n a aldreb e s t u rik edo desbider a t urik egon e n diren. Espirituare n bizkortas u n a oroimen e a n daud e n ideiak eskuer a n prest edukitze a n baldin badatz a , naha si gabe edukitzea n eta alderik txikiena duten e a n gauz a bat best e t ik argi bereizte a n dautza , hein handian, juzga m e n a r e n zehaz t as u n a eta arrazoime n a r e n garden t a s u n a , gizaki batzue n g a n best e batzue n g a n baino nabar m e n a g o ikusten ditugun koalitat e ak berau ek . Eta honek agian eman du arrazoirik eskuarki haut e m a n ohi dena oinarritzeko, alegia, asm a m e n handia eta oroimen azkarra duten gizakiek ez dutela beti juzga m e nik argien a ez arrazoim e nik sakone n a . Izan ere, asma m e n a gehiago ere ideiak batze a n eta euren artea n antzekota s u n a edo kidet asu n a topa dakieke e n a k elkartze a n datza, irudimen e a n koadro atse gin ak eta ikuskizun laketgarriak eginez; juzga m e n a , ordea , best e ertze a n dago, alderik txikiena topa dakieke e n ideiak konturik handien az bata best e a r e n g a n d ik banan tz e a n alegia, era horret a n antzekota s u n a r e n engainu a ekidin eta gauz a bat best e batekin ez naha s t eko . Hau metafora eta aipuare n eraba t kontrako jokaera da; izan ere, asm a m e n a g a t ik gehienb a t entre t e niga rri eta atse gin izanik, eragin bizia egiten diote irudime n ari eta, beraz, onargarri dira edonor e n tz a t , edert as u n a lehen ikusian erakus t e n dutelako eta barrua n duten egia edo arrazoia aztertzeko inolako ahaleginik eskatz en ez dutelako. Gogam e n a , harago jo beharrik gabe,

aseb e t e rik gera tz e n da koadroar e n ederraz eta irudime n ar e n pozaz. Eta eraso bat litzateke asm a m e n a egiaren eta arrozonak e t a zuzen ar e n arau zorrotzen pean aztertze n ibiltzea; eta hem e n dik agerian gera tz e n da asm a m e n a arauoi egin- egine a n doitzen ez zaien zerbait dela.

3. Argitasunak soilik kentze n du nahas m e n d u a .

Gure ideiak ongi bereizten asko laguntz e n du ideiok argiak eta zehatzak izateak. Eta horrelakoak direne a n , ez da haiei buruzko nahas m e n d u edo errakuntz a rik sortuko, nahiz eta sentime n e k objektu bere tik aldi ezberdin et a n atera t ako ak izan eta kontra e s a n e a n daud ela ema n. Zeren, nahiz eta batek, sukarra daukala, best e bate a n gozo jan izan duen azukre ari gustu mingots a hartu, hala ere, gizaki horrek jaso duen mingots a r e n ideia behaz un hutsa dast a t u izan balu bezain argia eta gozoare n ideiatik bereizia da. Eta batzue t a n mota bereko gorputz ak aldi bate a n gozoare n ideia eta best e bate a n mingots ar e n a eragite ak ez du ideia horien arteko naha s m e n d u handiagorik sortzen, azukre koskor berak biak aldi berea n adime n e a n eragiten dituen zuri eta gozoare n edo zuri eta biribilaren ideien artea n sortzen duen a baino. Eta Lignu m-nephriticu m infusio zati berak goga m e n e a n eragiten dituen laranja kolore eta urdinare n ideiek ez diote bereizitasun e a n ezer zor gorputz oso ezberdin bitatik harturiko kolore beren ideiei.

4. Ideiak alderatze a .

Adimen ak bere ideiekin egiten duen best e eragiket a bat ideia bat best e a r ekin aldera tz e a da, heda d ur a ri, mailei, aldiari, lekuari eta best e edozein zirkunst a n tziari begira, eta erlazio izenez ezagu tz e n ditugun ideien kopuru ugaria horrex en menp e dago, noraino hedatz e n diren geroago aztertuko dudalarik.

5. Piztiek ez dituzt e ongi alderatze n ideiak .

Animaliek ahalm e n hau noraino duten esa t e n ez da erraz. Nik neuk pentsa tz e n dut ez dutela hein handian, zeren daiteke e n a izan arren abere ek zenbai t ideia aski bereizi edukitze a , hala ere, uste dut giza adimen a ri ez best eri dagokiola, bi ideia eraba t ezberdin modu a n bereizi eta bi direla erabaki ondoren , azter tu eta zein zirkunst a n tzia t a n diren alderag a rri ebazt e a . Eta horrega tik uste dut animaliek ez dituztela beren ideiak aldera tz e n objektuekin berekin loturiko zenbai t zirkusta n tzia sentigarri tik harago. Gizakieng a n ikus daiteke e n aldera tz eko best e ahalm e n a , berriz, hau da, ideia orokorrei dagokiona eta arrazoiket a abst raktu e t a n soilik erabiltzen dena , abere ek ez dutela pents a genez ak e ziur asko.

6. Ideien konposak e t a .

Goga m e n e a n bere ideiekiko egiazt a dezake g u n best e eragiket a bat KONPOSAKETA da; berone n bitartez goga m e n a k sentipen eta hausn ark e t a bidez jasotako zenbai t ideia biltzen ditu eta gero konbinatuz ideia konplexu ak eratz en ditu. Konposak e t a eragiket a honen barruan sar daiteke ideiak hedatz e k o a ere, zeren, hem e n konpos ak e t a kasu konplexu a go e t a n bezain argi agertz e n ez bada ere, kasu honet a n ere zenbait ideia biltzen baitira, nahiz eta mota berekoak izan. Horret ar a , zenbai t unitat e batuz dozen ar e n ideia egiten dugu eta zenbai t pertikare n ideia errepikatu ak batera jarriz, estadio baten a .

7. Piztiek konposa t z e n dute, baina gutxi .

Honeta n ere uste dut abere ak gizakiaren konparazioan oso labur geratz e n direla. Izan ere, nahiz eta ideia bakun e n zenbai t konbinazio hartu eta batera atxiki, hala nola, agian beren ugaz a b ar e n irudia, usaina eta ahots a , horixe izanik agian txakur batek duen haren ideia konplexu a eta horiexek izanik ugaz a b a ezagu tz eko dituen seinaleak, hala ere, ez dut uste abere ek ideiok inoiz konpos a tz e n dituztenik, ideia konplexu ak eratzeko. Eta agian ideia konplexu ak dituztela uste dugun e a n ere, ideia bakun bat best erik ez dute, beharb a d a guk uste dugun baino gutxiago ikusm e n a z bereizten dituzten zenbai t gauz a ezagutz e r a zuzentz e n dituen a . Izan ere, informazio sinesgarriz jakin ahal izan dut txakurre m e batek azerikum e ei ditia ema n, beraiekin jolastu eta maitas u n a erakutsiko diela bere ume ak bailiran, azerikum e e k euren gorputz osora hedatz eko

adina esne berare n g a n d ik edoskitze a lortzen bada. Eta badirudi sabelaldi bere a n kume asko egiten dituzten abere ek ez dutela jakiten zenba t dituzten ; izan ere, berek ikusi edo entzund a kumere n bat kentze ak kezka handia eragiten dien arren, beraiek han ez daud el a edo isilpean kumere n bat lapurtuz gero, badirudi ez dutela faltarik sentitzen , eta ez direla kopuruar e n gutxitze az ohartzen .

8. Izenak jartzea .

Haurrak, behin eta berriro sentipen berak ukanez , beren oroimen e a n zenbait ideia finkatzera heltzen direne a n , hotsen erabilera ikasten hast en dira poliki-poliki. Eta mintza- organo ak aplikatzeko trebat a s u n a hartu eta hots artikulatu ak eratze n ikasten duten e a n , hitzez baliatzen hast en dira, best e e i ideiak komunikatz eko. Hitz horiek batzue t a n best e e n g a n d ik hartzen dituzte eta best e batzue t a n beren kabuz asm atz e n dituzte, haurrek, hitz egiten hast en direne a n , gauzei jartzen dizkien izen berri eta bitxieta tik ikus daiteke e n e z .

9. Abstrakzioa .

Hitzen erabilera, orduan, gure barne ideien kanpo seinale izatea n datzalarik eta ideiok gauza konkretu e t a t ik hartu ak direlarik, hartzen dugun ideia partikular bakoitzak bere izen ezberdin a baldin balu, izenare n izenak ez luke amairik. Hau gerta ez dadin, goga m e n a k objektu partikularre t a t ik harturiko ideiak orokor bihurtzen ditu, hori agerp e n horiek goga m e n e a n daud e n modu a n kontua n hartuz lortzen delarik, hau da, existen tzia orotik eta existen tzia errealare n zirkuns t a n tzia orotik bana n d u t a , hala nola, aldi, leku edo best el ako ideia konkomit an t e e t a t ik. Eragiket a honi ABSTRAKZIOA deritza, eta berone n bidez izaki partikularre t a t ik harturiko ideiak orokor eta mota bereko guztien ordezka g arri bihurtzen dira; eta euren izenak orokor eta ideia abstraktu horiekin lotgarri diren izaki guztiei aplikagarri bihurtzen dira. Goga m e n e k o agerp e n zehatz eta biluzi horiek, goga m e n e r a nola, nondik eta best e zein ideiarekin batera etorri ziren aintza t hartu gabe eraikitzen ditu adimen a k (eskuarki jartzen zaizkien izenekin), existen tzia errealak mote t a n sailkatzeko, paradigm a horiekiko duten adost as u n a r e n heine a n , eta berorien araber a izena jartzeko eredu modu a n . Horret ar a , goga m e n a k igeltsu a n edo elurre a n atzo esne a n haute m a n d a k o kolore bera ikusten duen e a n , agerp e n horixe bakarrik aintza t hartzen du, mota horret ako guztien ordezkag a rri egiten du eta, zuritasuna izena jartzen diolarik, hots horren bidez koalitat e bera adieraz t e n du, edonon dagoelarik edo imajina daiteke el arik ere; eta horrelax e egiten dira unibert s al ak, bai ideiak eta baita hitzak ere.

10. Piztiek ez dute abstrakziorik egiten .

Abereek aipaturiko eran mailaren bate a n ideiak konpos a t u eta heda tz eko ahalm e nik ote duten dudatz erik baldin bada , uste dut hau biribil esan dezaked al a , alegia, ez dutela inolako abstrai tzeko ahalm e nik eta ideia orokorrak edukitzeak jartzen duela bereizm arra garbia gizakiaren eta piztien artea n , abere e n ahalm e n e k ez baitut e inola ere gorent a s u n horret ar a iristerik. Izan ere, begi- bistakoa da ezin dugula aurkitu abere e n g a n lorratzik ere, ideia unibert s al ak adieraz t eko zeinu orokorrak erabiltzen dituztela erakutsiko digunik eta, horrega t ik, badugu arrazoirik pents a tz eko ez dutela abstrai tzeko edo ideia orokorrak egiteko ahalm e nik, ez baitut e hitzik edo best elako zeinu orokorrik erabiltzen.

11. Piztiek ez dute abstrakziorik egiten, baina ez dira makina huts .

Hots artikulatu ak egiteko organo egokirik ezari ezin zaio egotzi animaliek hitz orokorrak ez erabiltze a edo ez ezagu tz e a , zeren haietako asko, dakigun ez , horrelako hotsak itxuratzeko eta hitzak aski garbi ahoskatz eko gai baitira, nahiz eta ez aipaturiko helbururako. Eta, best e aldetik, organo e t a ko akatse n bateg a t ik mintzatz erik ez duten gizakiek ez dute eragozp e nik berba tz a t balio dizkioten zeinue n bidez beren ideia unibert s al ak adieraz t eko, animaliek, ikusten dugun modu a n , ez duten ahalm e n a berau. Eta, horrega tik, nire ustez suposa dezake gu horrex et a n bereizten direla animalien espezieak gizakiaren g a n dik eta horixe dela zeharo bana n tz e n dituen diferentzia berezia eta, azken bate a n , beraien artea n hain troka zabala irekitzen duen a. Zeren, euret ako batzuek

ideiak baldin badituz te eta makina huts ez badira (batzuek baietz uste dute), ezin diegu ukatu nolabait eko arrazoim e n a . Hain nabaria da, nire ustez, haietako batzuek zenbait alditan arrazoitu egiten dutela, nola agerikoa den haien sentime n a ; baina ideia partikulerre t a n bakarrik, sentime n e t a t ik hartzen dituzten heinea n , arrazoitzen dute. Abererik onen ak ere muga estue n pean daud e eta ez dute (hala uste dut) inolako abstrakzioz muga p e hori hedatz eko modurik.

12. Ergelak eta zoroak .

Ergeltasu n a noraino dago e n esand ak o ahalm e n e n baten edo guztien urritasun edo ahultas u n a r ekin lotuta, argi utziko luke, dudarik gabe, haien mota ezberdineko akats e n azterket a zehatz ak. Izan ere, lanbrotsu baino haute m a t e n ez duten ek, edo beren goga m e n e t a r a datozkien ideiak gaizki atxikitzen dituzten ek , bizkortas u n e z atera eta konpos a t u ezin dituzten ek , zertaz pents a t u gutxi ukan e n dute. Bereizteko, aldera tz eko eta abst rai tzeko gauz a ez direnak nekez ulertu eta hizkuntz az baliatu ahal izanen dira edo maila jasang arrian juzgatu edo arrazoitu ahal izanen dute; hori guztia gehien ere urritasu n ez eta akats askorekin egin ahal izanen dute, eta aurrea n dituzten eta beren sentime n e n tz a t oso ohiko diren gauz ei buruz. Eta gainera arestian aipaturiko ahalm e n e n bat falta izanez gero edo aldreb e s t u rik edukiz gero, nahita ezko akatsak sortzen dira gizakien adimen eta ezagu m e n e a n .

13. Ergelen eta zoroen arteko aldeak .

Azken bat e a n , ergel e n aka t s a badiru di adi m e n a r e n ah al m e n e t a n bizkort a s u n , aktibo t a s u n et a higidur a r ik ez ed uki tz e t ik etorri a del a , et a horr e g a t ik , ez dut e arraz oi m e n ik . Zoroak , orde a , ba diru di bes t e er tz e a n aurki tz e n direl a . Izan ere , ez deri tzo t zoro ek arraz oi m e n a gald u dut e nik ; aldiz, idei a ba tz uk oso oker lotze n dituz t e l a r ik , egi a t z a t har tz e n dituz t e et a erra t u egi t e n dira, printzipio faltsu e n gain e a n zuz e n argu di a t z e n dut e n a k erra t z e n dire n mod u ber e a n . Izan ere , irudim e n a r e n indar r e z ber e n fan t a s i a k erre a l i t a t e t z a t har tz e n dituz t e et a hai e t a t ik de d u kzio zuz e n a k egi t e n dituz t e . Horre t a r a , ikusiko duz u e ber e buru a erre g e t z a t du e n zoro bat , ondorio logikoz zor zaion zerbi tz u , erre s p e t u et a obe di e n t z i a gald a t z e n ditu e n a ; bes t e ba tz u e k , aldiz, kris t al ezk o a k direl a us t e dut e , et a kontu rik ha n di e n a z ibiltzen dira hain gorp u tz ha u sk o r r a onik at e r a t z e k o . Horrex e g a t ik ger t a t u ohi da bes t e gauz a guz ti e t a n oso zuhurr a et a adi m e n oneko a de n gizaki ba t ga uz a konkr e t u ba t e a n zoroe tx e a n dau d e n a k bez ain fan a t iko a izat e a , baldin , inpre s io bor ti tz e n bat e n era gi n e z edo ber e fan t a s i a mot a bat e k o pen t s a m e n d u e n inguru a n finkat u izan a g a t ik , idei a inkoh e r e n t e a k ba t egin d a irau t e k o mod uk o indar han di a z batz e a ger t a t u baz aio . Baina zoro t a s u n e a n , erg el t a s u n e a n bez al a , mail a ezb er d i n a k da u d e , ideie n nah a s i- ma h a s i a , ba tz u e n g a n ha n di a g o a et a bes t e ba tz u e n g a n txikiago a izat e n del a rik. Labur es a n d a , ust e dut hon e x e t a n datz a l a erg el e n et a zoroe n art ek o alde a : zoroek ideia faltsu a k batz e n dituz t e et a , ber az , propo s izio falt su a k egi t e n , bain a zuz e n argu di a t z e n et a arraz oi tz e n dut e hai e n gain e a n ; ergel e k , ord e a , prop o s izio oso gutxi egi t e n dituz t e et a ia ez er ere ez dut e arraz oi tz e n .

14. Ahalm e n e n azalpen honetan erabilitako metodo a .

Hauex ek direla uste dut goga m e n a r e n lehen ahalm e n eta eragiket ak, honek adimen e a n erabiltzen dituen ak; eta bere ideia guztiet an oro har erabiltzen dituen arren, orain arte ema n dituda n adibide ak batez ere ideia bakun e n a k izan dira. Eta goga m e n a r e n ahalm e n o n azalpen a ideia bakun e n a ri batu baldin badiot, ideia konplexu ei buruz esan beharreko a esan aurretik, arrazoi hauex e n g a t ik izan da:

Lehenik, ahalm e n o t ak o batzuk hasieran batez ere ideia bakun ei buruz erabiltzen direnez gero, guk, naturari bere ohiko metodo a n jarraituz, ideion lorratzei segi eta euren sorrera, aurrera m e n d u eta mailaz mailako garap e n e a n deskubri ditzake gu.

Bigarrenik, goga m e n a r e n ahalm e n e k ideia bakun ei buruz nola lan egiten duten ikusiz —bakun ak normale a n gizakirik gehien e n goga m e n e t a n konplexu ak baino asko argiago, zehatz a go eta bereiziago egon ohi direlarik—, hobeto azter eta ikas dezake g u goga m e n a k konplexu ak eta gu

errakuntz a r a erraz ago eram a t ek o moduko ak diren ideiak nola laburtzen , izendatz e n , aldera tz e n dituen eta haiei buruz nola dihardu e n .

Hirugarre nik, sentipen e t a t ik harturiko ideiekin goga m e n a k egindako eragiket ak eurak, eurei buruz gogoe t a egiten dene a n , nik hausn arke t a deitzen diodan gure best e ezagu tz a iturri horret a t ik etorritako best e ideia saila da eta, horrega t ik, egoki dirudi horiek hem e n aztertze a , sentipen a r e n ideia bakun e n ondoren . Alderake t a , konposak e t a , abstrai tze eta abarrak aipatu best erik ez ditut egin, best e leku bate a n izanen baitut parad a horiez luze hitz egiteko.

15. Giza ezagut zare n zinezko hasiera .

Era honet a n , giza ezagut zare n lehen hasieraren historia labur eta, nik uste, zinezkoa ema n dut; horrega t ik, jakin dezake g u nondik eskura tz e n dituen goga m e n a k bere lehen objektu ak eta zein pauso eginda heltzen den ahal duen ezagutz a guztia egitura tz eko behar dituen ideiak berega n a t u eta meta tz er a . Honeta n , esperien tziara eta behak e t a r a jo behar dut zuzen nabilen ala ez egiaz ta tz eko, zeren egiara iristeko biderik onen a gauz ak errealita t e a n diren modu a n aztertze a baita, eta ez geuk iruditzen ditugun moduko ak edo best e ek iruditzen irakatsi digut en bezalako ak direla konkluditzea .

16. Esperient ziara jo .

Egia esat eko, horixe da bide bakarra gauze n ideiak adimen e r a nola heltzen diren deskubritzeko. Beste batzuek sortze tiko ideiak edo isuritako printzipioak badituzt e , badut e arrazoirik beraiez gozatz eko; eta horiez seguru badau d e , inork ere ezinen die beren inguruko guztien gainetik duten pribilegioa ukatu. Nik neure baitan aurkitzen dudan a z eta, gizakien abio guztia haien aro, herrialde eta heziera ezberdin et a n aztertuz gero, nik ezarri ditudan eta metodo honekin bere zati eta maila guztiet an bat datoz en oinarrien menp e daud el a diruditen nozio horietara doitzen denaz hitz egin dezake t soilik.

17. Gela iluna .

Ni ez nabil irakas t e n , arakatz e n baizik; eta horrega tik aitortu beharra dut berriro hem e n kanpo eta barne sentipen ak direla ezagu tz a adime n er a pasa tz eko nik aurki ditzaked a n pasabid e bakarrak. Horiexek dira, nik deskubritu nezake e n ei no , argiak gela ilun horret ar a sartzeko dituen leihoak. Zeren nik uste baitut adime n a argirik gabeko gelatxo baten antzeko a dela edo ez dagoel a hortik urrun, zirrikitu txiki batzuk dituelarik kanpoko agerp e n ikusgarriak edo gauz en ideiak sartu ahal izateko; gela ilun horret ar a etorritako irudiak bertan geratuko balira eta behar direne a n aurkitzeko modu a n orden a t u rik finkatuko balira, gela hau giza adime n ar e n oso antzeko a litzateke , ikusm e n a r e n objektu ei eta euron ideiei dagokien ez .

Horiexek dira, nik antze m a t e n diedan e z , adimen a k ideia bakun ak, euron modu ak eta haiei buruzko best e eragiket a batzuk edukitzeko eta atxikitzeko dituen bitart eko ak.

Orain ideia bakunot ako batzuk eta euron modu ak zehaztxo a go aztertze a ri ekinen diot.

XII. KAPITULUAIdeia konplexuez

1. Goga m e n a k ideia bakun e z eginak dira .

Orain arte goga m e n a pasibo izanik hartzen diren ideiez ari izan gara, eta ideiok gorago aipaturiko sentipen eta hausn arke t a bidez harturiko ideia bakun ak dira, goga m e n a k berez ezin dituen ak sortu, ezta beraiez osatu gabeko ideiarik eduki ere. Baina goga m e n a bere ideia bakun guztiak hartze a n eraba t pasiboa denez gero, ideia bakun ak gainerako e n material eta oinarri modu a n erabiliz best e ak eratz eko zenbait egintza bere kabuz burutze n ditu. Goga m e n a k ideia bakun e n gain duen ahalm e n a erabiliz burutz en dituen egintzak hiru dira nagusiki: 1) Zenb ai t ideia bakun konpos a t u bate a n konbinatz e a ; eta horrex e t a r a egiten ditu ideia konplexu guztiak. 2) Ideia bi, bakun ak edo konplexu ak, ekarri eta bata best e a r e n ondoa n jartzea , biak bater a bistan edukitzeko modu a n, biekin bat egin gabe; horrex e t a r a erdies t e n ditu goga m e n a k erlazio ideia guztiak. 3) Hirugarre n egintza ideiak existen tzia erreal e a n lagun dituzten ideia guztiet a t ik bana n tz e a da; honi abstrakzioa deritza, eta horrelax e egiten dira ideia orokor guztiak. Honek gizakiaren ahalm e n a eta jardut eko erak erakus t e n ditu, berdintsu ak direnak mundu materialea n eta intelektual e a n . Izan ere, kasu biotan, gizakiak ez du materialen gain ahalm e nik berau ek egin edo suntsitzeko, egin dezake e n guztia materialok batu, bata best ar e n ondoan ipini edo zeharo bana n d u delarik. Eurotako lehen e n g o a r e kin hasiko naiz hem e n , ideia konplexu ak aztertze n alegia, eta best e biez dagokien tokian ariko naiz. Ideia bakun ak konbinazio diferent e e t a n baturik daud el a ikusten den modu a n , halax e goga m e n a k haiet ako zenbai t ideia bakar bezala batut a kontsidera tz eko ahalm e n a du; eta hau ez bakarrik kanpoko objektue t a n baturik daud e n e a n , baizik berak batu dituen e a n ere bai. Horrela, zenbai t ideia bakun ez eraturiko ideiei ideia konplex ua k deitzen diet; horrelakoak dira: edert as u n a , esker ona, gizakia, arma d a , unibert so a . Eta zenbait ideia bakun ez edo best e bakun batzuez eraturiko ideia konplexu ez osatu ak diren arren, goga m e n a k , hala nahi duen e a n , bakoitza bere baitan, gauz a oso bakar bat bailitzan, hartzen du eta izen bakar batez adieraz t e n .

2. Nahita egiten dira .

Bere ideiak errepikatu eta batzeko gaitasu n honet a n , goga m e n a k bere pentsa m e n d u e n objektuak aldatu eta biderkatz eko ahalm e n handia du, sentipe n ak edo hausn ark e t ak emat e n diona baino amaiga b e ki harago jo ahal duelarik; baina hau guztia goga m e n a k iturri bi horieta t ik hartzen dituen eta konpos ak e t a guztiet ar ako azken material dituen ideia bakun e n muge t a n geratz e n da oraindik. Zeren ideia bakun ak gauze t a t ik eure t a t ik etorritakoak dira, eta mota horret ako ak goga m e n a k ezin ditu ukan iradokitzen zaizkionak baino gehiagorik, ezta best el akorik ere. Ezin du ukan kanpotik koalitate sentigarrien bidez datozkion ideiak best erik, ezta bere baitan aurkitzen dituen e t a t ik diferent e a den ezein subs t a n tzia pentsa tz aileren best elako eragiket e n ideiarik ere. Baina, behin goga m e n a k ideia horiek ukanez gero, ez da muga tz e n haien eta kanpotik

eskaintze n zaionar e n behak e t a hutsera ; dauzkan ideiak, bere ahalm e n a r e n indarrez , bat ditzake eta best e batzuk, konplexu ak, horrela baturik hartu ez dituen ak, era ditzake.

3. Ideia konplexu a k edo modua k dira, edo substan t ziak, edo erlazioak .

Ideia konplexu ak, era bater a zein best era konpos a t u ak edo deskonpo s a t u a k izan, kopuruz infinituak izan arren eta gizakien pentsa m e n d u a k amaiga b e k o aniztasu n a z bete eta lanea n ipini arren, nire ustez guztiak hiru mota hauex e t a r a bil daitezke:

1. MODUAK

2. SUBSTANTZIAK

3. ERLAZIOAK

4. Moduen ideiak .

Lehenik, moduak honako hauei deitzen diet, alegia, konplexuak izan arren berenez dirauten suposiziorik euren baitan eraman gabe, substantzien menpekotzat edo haien aldaketatzat hartzen diren ideia konplexuei; horrelakoxeak dira, adibidez, triangelu, esker on edo hilketa eta horrelako hitzek adierazten dituzten ideiak. Eta kasu honetan modu hitza normalean duen adieratik pixka bat diferentean badarabilt, barkamen a eskatzen dut, baina arrunki harturiko nozioetatik apartatzen diren diskurtsoetan nahitaezko izaten da hitz berriak asmatzea edo lehengoak adiera berri samarrez erabiltzea; gure kasuan bigarrena da agian onargarriena.

5. Ideia bakun e n modu mistoak eta bakunak .

Bi modu mota daud e, trata e r a ezberdina eskatz e n duten ak:

Lehene n g o, batzuk ideia bakun berare n bariazio edo konbinazio ezberdinak dira, best e ideiarik nahas t e n ez zaielarik, hala nola dozen a edo hogeikoa , best e hainba t unitat er e n batuke t a best erik ez direnak, eta hauei modu bakunak deitzen diet nik, ideia bakun bakar baten muge n barruan daud el ako.

Bigarren , best e batzuk mota ezberdin eko ideia bakun ez konposa t u ak dira eta ideia konplexu bakar bat egiten dute; adibidez , edert a s u n a , kolore eta irudiaren konbinazio jakin bate a n datzan a eta ikusleare n g a n plazerra eragiten duen a; lapurre t a , zerbait en jabetz a n jabear e n nahiare n kontra gerta tz e n den aldake t a bat delarik, barrua n , bistakoa denez, mota askotako ideia ezberdine n konbinazioa dauka; eta hauei modu mistoak deitzen diet.

6. Banako edo taldeko substant zi en ideiak .

Bigarrenik, substan t zie n ideiak beren ez diraut e n gauz a partikular bereiziak irudikatzeko hartzen diren ideia bakun e n konbinazioak dira, eta ideia horien artea n subst a n tziare n ideia suposa t u edo naha si a da beti, berez zeinahi delarik ere, lehen eta nagusia. Horretara , subst a n tziari batuz gero kolore zuriska iluna eta pisu, gogort as u n , harikortas u n eta fundigarrit as u n- maila jakin bat duen zerbaite n ideia bakun a, berun ar e n ideia daukagu ; eta irudi jakin baten eta higitu, pents a t u eta arrazoitzeko ahalm e n e n ideien konbinazioa subs t a n tziarekin elkartze ak gizakiaren ohiko ideia eratze n du. Orain, subst a n tzien ak ere bi mota t ako ideiak daud e: mota bateko ak banako subst a n tzien , bereiz existitzen direnen ideiak dira, hala nola gizaki baten a edo ardi baten a ; best e motakoak, horiet ako asko elkartu eta egiten duten taldearen ideiak dira, adibidez gizakiek osaturiko arma d a , edo artalde a ; zenbai t subst a n tzia horrela elkartu t a osaturiko ideia kolektiboak ere bakoitza ideia bakar dira gizonare n edo unitat e a r e n banako ideiak diren bezalax e.

7. Erlazio ideiak .

Hirugarre nik, ideia konplexu e n azken mota erlazioa deitzen diogun a da, ideia bat best e a r ekin hartu eta aldera tz e a n datzan a .

Mota ezberdin horiez euren orden a n tratatuko dugu.

8. Ukan ditzakegun ideiarik abstrusuenak bi iturritik sortzen dira .

Gure goga m e n e t a k o aurrera p a u s o a k aztertu eta arret az ikusten badugu nola errepikatu , erant si eta elkartzen dituen sentipen edo hausn ark e t a bidez harturiko ideiak, agian hasieran pents a t urikoa baino harago joan beharre a n aurkituko gara. Eta geure nozioen jatorria kontuz aztertze n badugu, uste dut aurkitu ahal izanen dugula ideiarik abstrusu e n a k ere, are sentime n e t a t ik edo gure goga m e n a r e n edozein eragiket a tik itxuraz urrunen daud e n a k ere, adimen a k objektu e t a tik sentim e n e n bidez edo ideia horien inguruko bere eragiket e n bidez harturiko ideiak errepikatu eta elkartuz bere tz a t eratz en dituen ideiak best erik ez direla. Horret ar a , ideia zabalen eta abstrak tu e n a k ere sentipe n edo hausn arke t a t ik etorriak dira, zeren, izan ere, goga m e n a k , bere ahalm e n e n ohiko erabilerar e n bidez sentim e n e n objektue t a t ik edo hauei buruz

bere baitan ohart e m a t e n dituen eragiket e t a t ik harturiko ideien ingurua n jardun ez , lor lezake e n a eta lortzen duen a best erik ez baitira.

Horixe frogatz en ahalegind uko naiz espazio, denbora eta infinitutasu n a ri eta iturburu horieta t ik urrundu e n a k diruditen best e gauza gutxi batzuei buruz.

XIII. KAPITULUAModu bakune n ideia konplexuez, eta, lehenik,

espazioaren ideiaren modu bakunez

1. Ideia bakun e n modu bakunak .

Aurreragoko parte a n ideia bakun ak, gure ezagu tz ar e n zinezko materialak direnak, maiz aipatu ditudan arren, hala ere, han, best e konplexu a g o e t a t ik diferent e ak direnez baino gehiago goga m e n e r a nola heltzen diren kontua n hartu t a aztertu ditudan e z , agian ez da gaizki etorriko haietako batzuk berriro alde harta tik begira tu eta ideia beraren aldaer a ezberdin horiek aztertz e a , goga m e n a k ideia hori edo existitzen diren gauz et a n aurkitzen duelarik edo bere baitan sortzeko gai delarik kanpoko ezein objekture n edo ezein iradokizun arrotzen laguntz arik gabe.

Edozein ideia bakun e n aldaer a hauek (esan den bezala, modu bakunak deitzen dieda n ak) goga m e n e a n distan tzia edo kontrakota s u nik handien a erakus t e n duten ak bezain ideia ezberdin eta bereiziak dira. Izan ere, biren ideia baten e t ik, urdinare n a beroare n e t ik edo bata eta best e a kopuruar e n e t ik bezain bereizia da; eta, hala ere, hura unitat e errepikatu a r e n ideia bakun az egindako a da; eta horrelako errepikap e n a k elkartuz gero, modu bakun ezberdin ak egiten dira, hala nola dozen a baten, ham a bi dozen ar e n edo milioi baten modu bakun ak.

2. Espazioaren ideia .

Espazioar e n ideia bakun ar ekin hasiko naiz. Esan dut gorago, 4. kapituluan , espazioar e n ideia ikusm e n eta ukimen az hartzen dugula; uste dut hau begi- bistakoa dela eta gizakiek kolore diferent eko gorputz biren artea n edo gorputz berare n atal ezberdin e n artea n dagoe n distan tzia ikusiz haut e m a t e n dutela frogatz e n saiatze a hain absurdu a litzateke el a , nola gizakiek zer eta koloreak ikusten dituztela frogatz e n saiatze a ; eta ez da frogatu beharreko a g o a ilunet a n gauza bera egin dezake t el a hazta tuz eta ukimen az .

3. Espazioa eta hedadura .

Bi gorputz bana tz e n dituen luzerare n araber a soilik, beraien arteko best e ezer aintza t hartu gabe, kontsidera tz e n den espazioari distantzia deritza; luzera, zabalera eta sakon er ar e n araber a kontsidera t uz , uste dut edukiera deritzake el a . Hedadura hitza nolana hi kontsider a tu riko espazioari aplikatu ohi zaio.

4. Mugagab e ta s u n a .

Distantzia ezberdin bakoitza espazioare n aldaer a diferent e bat da; eta distan tzia ezberdin baten edo espazio baten ideia bakoitza ideia honen modu bakun bat da. Gizakiek, neurket ar e n erabilera eta ohiturag a t ik, onarturiko zenbai t luzerare n ideiak finkatu dituzte beren goga m e n e t a n , hala nola hazbe t e a r e n a , oinbet e a r e n a , yardar e n a , brazare n a , milaren a , lurraren diamet ro a r e n a , etab., espazioari buruz soilik egindako best e hainbe s t e ideia bereizi direnak. Ezarritako luzerot ako edo espazio- neurriotako batzuk gizakien pentsa m e n d u e t a n ohiko bihurtzen direne a n , nahi adina aldiz sor ditzaket e beren goga m e n e t a n , gorputz ideia edo best e ezeren ideiarik haiei naha si edo elkartu beharrik gabe; eta, horret ar a , beren kabuz eratz en dituzte oinbet e , yarda edo braza luze, karratu edo kubikoen ideiak hem e n unibert soko gorputz e t a n edo gorputz guztien muge t a t ik

harago erabiltzeko; eta, horret ar a , ideia horiek bata best e a ri gehituz, espazioar e n ideiak nahi adina luzatzen dituzte. Distan tzia batez dugun ideia errepikatu eta bikoizteko eta, geratz erik edo paus aldirik egiterik inoiz izan gabe, nahi adina aldiz lehengo ari gehitzeko ahalm e n a da muga g a b e t a s u n a r e n ideia emat e n diguna.

5. Irudia .

Ideia honen best e aldaer a bat dago, heda d ur a r e n amaier ako parte ak edo espazio zirkunskribatu a r e n a k beren artea n duten erlazioa baino ez dena. Hau ukimen ak deskubritzen du ertzak gure eskuera n dituzten gorputz sentigarrie t a n , eta begiak atze m a t e n du mugak bere ikusterre a n dituzten gorputz eta koloree t a n ; horrega t ik, ertzak nola bukatz e n diren errep ar a t uz , hau da, edo angelu bereizgarriet a n bat egiten duten lerro zuzen e t a n , edo angelurik haute m a n ezin dakieke e n lerro kurboe t a n , eta batzuek best e ekin dituzten erlazioak aintza t hartuz edozein gorputz edo espazioren ertzen parte guztiet an , irudi deritzan ideia hori, goga m e n e a n amaiga b e k o bariet a t ez agertz en dena , edukitzera heltzen gara. Ukan ere, goga m e n a k , materi masa koheren t e e t a n egiazki existitzen diren irudi oso ugariez gain, espazioare n ideia aldatuz eta bere ideien errepikap e n a r e n eta nahi bezala egindako haien elkarket ar e n bidez eratz en dituen konposak e t a berriak aintza t hartut a , irudi- meta eraba t agort ezina dauka bere ahale a n . Eta, horret ar a , goga m e n a k in infinitu m ugal ditzake irudiak.

6. Irudien barietat e amaigab e a .

Izan ere, goga m e n a k norabide zuzen e a n heda turiko edozein lerroren luzera errepikatz eko eta norabide berea n doan best e bati elkartzeko ahalm e n a duen ez , hori lerro zuzen horren luzera bikoiztea delarik, edo lerro hau best e bati egoki deritzon makurdur a n elkartu eta, horrela, nahi duen moduko angelua egiteko ahalm e n a duen ez , eta imajina tz e n duen edoz ein lerro laburtzeko ere gai denez gero, lerro horri erdia, lauren a edo nahi duen zatia kenduz, zatiketa horiek bukatz er a sekula heldu gabe , edozein neurritako angelu a egin dezake. Era berea n , angelu ar e n aldeak izanen diren lerroak nahi duen luzerakoak egin eta berriro luzera ezberdineko best e lerro batzuei eta angelu diferent e e t a n edozein espazio erab a t itxi arte elkar ditzake e n e z , begi- bistako a da irudiak bai taiukera n eta bai edukiera n in infinitu m ugal litzakeela; eta hauek guztiak espazioar e n best e hainbe s t e modu ezberdin baino ez dira.

Lerro zuzen ekin egin daiteke e n gauz a bera egin daiteke lerro kurboekin edo lerro kurbo eta zuzen ak elkartu t a osaturikoekin ere; eta lerroet ako bera egin daiteke azalere t a n ere; eta, hori aintza t hartut a , argiago ikus dezake g u zenba t e r ainoko ahalm e n a duen goga m e n a k irudi bariet a t e amaiga b e a egiteko eta, beraz, espazioar e n modu bakun ak ugaltzeko.

7. Lekua .

Heme n ondo datorren eta talde honet ako a den best e ideia bat, lekua deritzan a da. Espazio soilean gorputz biren edo puntu biren arteko distan tzi erlazioa kontua n hartzen dugun modu a n, lekuaz dugun ideian gauz a baten eta puntu bi edo gehiagor e n artea n dagoe n distan tzi erlazioa kontsidera tz e n dugu, euren artea n distan tzia bera dutela eta geldirik daud el a joz. Izan ere, egiazt a tz e n dugun e a n zerbait best e puntu bi edo gehiagor ekiko atzo zegoe n distan tzia berera dagoel a orain, eta berau e n artea n zegoen distan tzia ez dela ordutik aldatu, eta distan tzia hau puntu horiekin aldera tz e n dugun e a n , orduan esat e n dugu gauza horrek leku berea n iraun duela; baina puntu horietako baten batekiko distan tzia nabariki aldatu bada , lekuz aldatu dela esat e n dugu; nahiz eta, herri hizkera arrunt e a n eta lekuaren nozio arrunt ar e n arab er a , guk ez dugun beti zehazki ohart e m a t e n puntu horieta t ik dago e n distan tzia, baizik gure ustez lekuan dagoe n gauz ar ekin erlazioa duten eta arrazoiren bateg a t ik gauzara duten distan tzia ikusten diegun objektu sentigarrien zati handiago e t a t ik dago e n a .

8. Lekua gorputz partikularrekiko erlatiboa da

Horrela, xake taulan pieza guztiak, geuk utzitako laukiet an aurkitzen ditugun e a n , esan ohi dugu leku berean daud el a denak, edo higitu gabe daud el a , nahiz eta agian atsed e n a ldia n xake taula gela bate tik best er a eram a n ; eta hau, piezak taulako laukitxoekin, euren artea n distan tzia bera duten ekin, soilik aldera tz e n ditugulako. Orobat , esan ohi dugu xake taula lehen zegoen leku berea n dago el a , itsasun tziko gelan leku berea n dagoe n e a n , untziak aldi guztian itsasoa n aurrera egin badu ere. Eta itsasuntzia ere leku bere a n dago el a esa t e n da, inguruko kostaldeko puntuekiko distan tzia berea n diraue n bitart e a n , lurrak agian bira egin duen arren, eta horrela piezak, taula eta itsasuntzia, hirurak, lekuz aldatu diren arren urruna go daud e n eta euren artea n distan tzia bere a n iraun duten gorputz ekiko. Baina, piezen lekua taulako zenbai t laukitxot a tik dagoe n distan tziak erabakitz en duen ez , eta xake taulare n lekua gelako parte finkoet a tik (berau ekiko egin genu e n , egin ere, erkaket a) dagoe n distan tziak erabakitzen duen ez , eta lurraren parte finkoet a tik dagoe n a k itsasun tziare n lekua, esan daiteke gauza horiek leku bere a n daud el a, nahiz eta, une honet a n aintza t hartzen ez diren best e gauz a batzuekiko distan tzia aldatu denez gero, haiek ere, dudarik gabe, lekuz aldatu diren zentzu horret a n ; eta guk geuk ere horrelax e pentsa t uko dugu, best e gauz a horiekin aldera tz eko parad a izatea n .

9. Lekua unean uneko xedearekiko erlatiboa da .

Baina lekua deritzan distan tziaren aldaer a hau gizakiek beren erabilerarako, hau da, gauz en posizio konkretu a esan beharra duten e a n esan ahal izateko egina denez, leku hori beren orduko xede e t a r ak o gehien balio dieten alboko gauzak kontua n hartu eta zehazt e n dute, best e xede bater ako gauza beraren lekua hobeto zehaztuko luketen best e gauz a batzuk aintzat hartu gabe. Horrela, xake taulan pieza bakoitzare n lekua baliagarriro izenda tz e a , lekua egurrezko taula horrex e n barrua n zehaztuz egin behar da eta best e edozein gauz ar e n bidez hori zehazt e a xede honet a t ik kanpo irtetea litzateke; baina pieza berak poltsa bate a n sartut a daud e n e a n , norbait ek errege beltza non dagoe n galdetuz gero, haren lekua bera dagoe n tokiko atalen arab er a zehazt e a litzateke , eta ez taulako laukien arab er a ; izan ere, kasu honet a n dagoe n lekua izenda tz e a r e n baliagarrit a su n a jokoan zebiltzala taulan zeukan a izendatz e a r e n e t ik ezberdina baita, eta best e gorputz batzue n bidez zehaztu beharreko a. Horrela, nork edo nork Niso eta Eurialoren historia konta tz en duten bertsoak non daud e n galdetuz gero, dese gokia litzateke leku hori zehazt eko lurreko hain lekutan , edo Bodley- ren Bibliotekan daud el a esa t e a , egokia Virgilioren obrare n barruan zein tokitan daud e n esat e a bailitzat eke; eta erantzun zehatz a haren Eneida ko beder a tzigarre n liburuar e n erdi aldera daud el a eta leku berea n egon direla beti Virgiliok idatzi zituen e tik; eta hau egia da, liburua bera bate tik best er a mila bider ibilitakoa izan arren, lekuare n ideiaren baliagarri t as u n a liburuar e n zein aldet a n dago e n jakitea baita, horret ar a , behar dugun e a n , non dagoe n jakiteko eta bertar a joaz erabili ahal izateko.

10. Unibertsoaren lekua .

Lekuaz dugun ideia ares tian aipatu duda n posizio erlatiboa best erik ez dela gauza nabaria da nire ustez, eta aise onartuko da hau aintzat hartzen dugun e a n unibert so a r e n lekuaren ideiarik ezin ukan dugula, haren parte guztien a ukan ahal izan arren; unibert so a baino harago, ukan ere, ez dugu ezein izaki finko, bereizi eta partikularren ideiarik, unibert so ak harekiko distan tzi erlazioren bat daukala imajina tz eko ahalbiderik eskaintze n digunik; harago dago e n guztia, aitzitik, espazio edo heda er a uniform e bat best erik ez da, goga m e n a k bariet a t e rik ez markarik aurkitu ezin diona. Izan ere, mundu a non edo non dago ela esa t e a , existitzen dela esat e a baino gehiago ez da, zeren esakun e honek, leku zentzua n esan d ako a bada ere, haren existen tzia best erik ez baitu esan nahi, eta inola ere ez haren kokaer a; eta baten bat unibert so ar e n lekua argi eta bereizi aurkitu eta goga m e n e a n iruditzeko gai izaten dene a n , esan ahal izanen digu unibert so ak higitzen dihardu e n ala geldi diraue n espazio infinituare n huts bereiztezine a n ; hala ere, egia da leku hitzak batzue t a n esan gur a nahasia go a duela eta edozein gorputz ek bete tz e n duen espazioa esan nahi duela; eta, zentzu horret a n , unibert so a leku bate a n dago.

Daukagu n lekuaren ideia, beraz, espazioare n ideia lortzen dugun bitarteko berber ez geuga n a t z e n dugu (nahiz eta berau kontsiderazio partikularra go e z muga tu a g o a den), hau da, geure ikusme n eta ukimen ez ; bion bitartez hartzen ditugu geure goga m e n e a n heda d ur a eta distan tziare n ideiak.

11. Hedadura eta gorputza ez dira gauza bera .

Badira batzuk gorputz a eta hedad ur a gauza bi direla sines t ar azi nahi digute n ak; eta horiek edo hitzen esan gur a aldatz e n dute, beroriet az horrelako susmorik egin nahi ez nukee n arren, zeren best e e n filosofia, zentzu ziurgab e a n edo zenbai t berba dudazko edo esan a hi gabekore n iluntasu n engain a g a r rian oinarritua delako zorrozki gaitzes t e n baitute , edo best ela , baldin gorputz eta hedad ur a berberei best e batzuek emat e n dieten esan a hi bera emat e n badiet e , hau da, « gorputza », solidoa eta heda tu a dena, atal banan g a r ri eta era ezberdine t a n higigarriak dituen a , eta « hedadura », atal kohere n t e eta solido horien ertzen artea n dago e n espazioa, atalok bete tz e n duten a , ordua n ideia oso ezberdinak bata best e a r ekin naha s t e n dituzte. Azter beza, best ela , bakoitzak bere pents a m e n d u a eta ikus ea espazioar e n ideia ez den solidotasu n a r e n ideiatik gorriminare n ideiatik bezain bereizia. Egia da solidotas u n a ezin dela heda d ur a rik gabe existitu. Kolore gorrimina ere existitu ezin den modu a n , baina hori ez da eragozp e n ideia bereiziak izan daiteze n . Ideia batzuek best e batzue n premia dute existi daitez en edo burura ditzagun, baina oso ideia diferent e a k dira. Higidura ezin da ez izan ez burura tu a izan espaziorik gabe; eta, hala ere, higidura ez da espazio, ezta espazioa higidura ere; higidura hura gabe existi daiteke, eta ideia oso ezberdin ak dira, espazioar e n a eta solidotasu n ar e n a ere, nire ustez, diren modu a n . Solidotasu n a hain bana ezina da gorputz ar e n ideiatik, non harex e n menp e dagoe n gorputz horrek espazio bat bete tz e a , best e gorputz batekin kontaktu a n egote a , hari bulkad a emat e a eta bulkad a horren araber a higidura komunikatz e a . Eta arrazoi honek, pentsa m e n d u a k ez daukalako bere baitan heda d ur a r e n ideia, espiritua gorputz e tik diferent e a dela frogatz eko balio baldin badu, arrazoi berak era berea n balio beharko du, nik uste, espazioa gorputz a ez dela frogatz eko, ez daukalako, hain zuzen, bere baitan solidotas u n a r e n ideia; espazioa eta solidotasun a pentsa m e n d u a eta hedad ura bezain ideia bereiziak eta goga m e n e a n era bere a n guztiz bana g a rriak dira. Begi-bistakoa da, beraz, gorputz a eta heda d ur a bi ideia bereizi direna . Zeren, izan ere:

12. Hedadura ez da solidotasu na .

Lehenik, heda d ur ak ez du solidotasu n a barne hartzen, ezta gorputz baten higidurari erresis t e n tzia ere, gorputz ak, ordea, egiten dituen modu a n.

13. Espazioaren atalak ezin banandu z k o a k , bai errealki eta bai men talki .

Bigarrenik, espazio hutsare n atalak ezin banan d uzko ak dira bata best e t ik, halat an non jarraikitasu n a banan tz e rik ez dago e n, ez errealki ez mentalki. Zeren, ikusi nahi nuke nola aldentz e n duen norbait ek zati bat haren segidako best e zati bate t ik, pents a m e n d u a n izanda ere. Errealki banat u eta bereizte a , nire ikusiz, zati bat best e t ik banat uz lehen jarraikitasun bat zegoen tokian bi azalera egitea da; eta mentalki banatz e a , goga m e n e a n bi azalera egitea da, lehen jarraikitasu n bat zegoe n tokian, eta bata best e t ik aldend urik kontsider a tz e a ; eta hau goga m e n a k bereizgarri tza t eta bereizket ar e n bidez azalera ezberdin berriak, une horret a n ez dituzten ak baina eduki ditzaket e n a k , hartzeko gaitzat dituen gauz et a n soilik egin daiteke. Baina bana tz eko era haue t ako bata ere, ez errela ez ment al a, ez da, nire ustez, espazio hutsarekin batera g a rria .

Egia da batek oin bati dagokion edo oin batez neurturiko espazio zati bat har dezake el a kontua n , gainerako a aintzat hartu gabe; eta hau bada, izan, kontsider azio partzial bat, baina ez bereizket a edo banak e t a ment al a, zeren gizakiak bi azalera bata best e t ik bana tu t a kontsider a tu gabe ezin baitu ment alki bana tu , bi azalera bata best e t ik bereizi gabe egiazki bana litzakee n baino hobeto, kontsiderazio partziala banake t a ez delako. Gizaki batek kontsidera dezake eguzkiaren argia haren berota s u n a kontua n hartu gabe, edo gorputz baten higidura haren heda d ur a kontuan hartu gabe, eta haien bereizket a n pentsa t u gabe egin dezake hori. Bata, gogoe t a partzial bat

best erik ez da, zati bakarre a n gera tz en dena; eta best e a zati bien kontsiderazioa da, bereiz existitzen direnez .

14. Espazioaren zatiak higiezinak dira .

Hirugarre nik, espazio hutsar e n zatiak higiezinak dira, eta hau bereiztezint as u n a r e n ondorio da, higidura ez baita, izan ere, gauza biren arteko distan tziaren aldake t a best erik; baina hau ezin da gerta tu bereiztezinak diren zatieta n , hauek elkarren artea n beti atsed e n e a n egon behar dutelarik.

Era horret a n , espazio bakun ar e n ideia zehatz a argi eta behar bezainb a t e a n bereizten da gorputz ar e n e t ik, haren zatiak ezin bana n d uzko ak, higiezinak eta gorputz ar e n higidurari erresis t e n tziarik gabeko ak direlako.

15. Hedaduraren definizioak ez du hura esplikatz e n .

Norbaitek galdetzen badit zer den mintzagai darabildan espazioa, erantzuteko prest nagoke, berak hedadura zer den esan diezadane a n . Zeren esatea, esan ohi den moduan, hedadura partes extra partes edukitzea dela, hedadura hedadura dela esatea adina da. Izan ere, zer nolako informazioa ematen zait hedaduraren izaeraz esaten zaidanean hedadura atal hedatueta tik kanpo dauden atal hedatuak edukitzea dela, hau da, hedadura kanpoko ataletan datzala? Neuk zuntza zer den galdezka letorkidan bati emanen niokeen informazio bera, nonbait, baldin zenbait zuntzez egindako gauza bat dela erantzunen banio. Zuntza zer den lehen baino hobeto ulertzeko gai ote litzateke? Edo agian ez ote luke arrazoirik pentsatzeko, serioski argibideak ematen barik, adarra jo nahian nenbilkiola pentsatzeko.

16. Izakiak bitarikoak, gorputz eta espirituak, izateak ez du frogatz e n espazioa eta gorputza gauza bera direnik .

Espazioa eta gorputz a gauza bera dela dioten ek honako dilema haux e plant e a tz e n dute: edo espazio hau zerbait da edo ez da ezer; gorputz biren artea n ezer ez bada , orduan nahitaez elkar ukitu behar dute; eta zerbait dela esat e n bada , haiek gorputz a hala espiritua den galdetz e n dute. Nik honi best e galdera batez erantzut e n diot: nork esan zien hauei pentsa t z erik ez duten izaki solidoak eta hedatuak ez diren izaki pentsa tzaileak baino ez direla edo ezin izan direla? Zeren, esan ere, horixe best erik ez batiote gorputz eta espiritu termino ez .

17. Ezagutz e n ez dugun substan t zia ez da gorputzik gabeko espazioaren aurkako froga .

Galdetz en bazait (galdetu ohi den modu a n) ea gorputzik gabeko espazio hau substan t zia den ala akziden t e a , zalantzarik gabe erantzun e n dut ez dakidala; eta ez naiz neure ezjakinte az lotsatuko, galdegileek subst a n tziar e n ideia argi eta bereizia azaltzen ez didat e n bitarte a n .

18. Subs tant ziaren esanahi diferent ea k .

Berbak gauza tz a t hartuz geure burua engain a t u nahian geuga n a t z e n ditugun falazia horieta t ik libratzeko eginah al ak dagitza t . Gure ezjakint asu n a ri inolako laguntz arik ez dam aio inondik ere ez dauka gu n ezagu tz a simulatz e a , soinuez esan a hi argi eta bereizirik gabeko zarat ak sortuz. Nahierara egindako izenek ez dute aldatz e n gauz en izaera, ezta guri haiek ulertzen lagundu ere, zerbaite n zeinuak eta ideia zehatz e n ordezko diren heinea n . Eta gust a tuko litzaidake substan t zia hitzaren silabak ahoska tz e n hainbes t eko indarra jartzen duten ek kontura tz e a hura Jainko infinitu eta ulergai tzari, espiritu finituei eta gorputz ari aplikatz e a n , aplikatz en dieten bezala, ea zentzu beraz egiten duten eta gauz a bera esan nahi duten hiru izaki ezberdin horiei subst a n tzia deitzen dieten e a n . Horrela bada , hortik ondorioz atera beharko da Jainkoa, espirituak eta gorputz a , subst a n tziare n izaera berea n parte hartzen dutelarik, subst a n tzia horren aldaeretan bakarrik bereizten direla elkarren g a n dik, zuhaitza eta harkoxkorra bezalax e , hauek ere gorputz ak izanik zentzu bere a n eta gorputz ar e n izaera berea n parte harturik, materia komun horren aldaer a huts bate a n bereizten baitira, hau doktrina oso latza litzateke el a rik. Eta Jainkoari, espirituei eta materiari hiru esan gur a r ekin aplikatzen dizkietela baldin badiot e, eta Jainkoa subs t a n tzia dela dioten e a n gauz a bat esan nahi badut e , arimari subst a n tzia deitzen dioten e a n best e bat eta berba hau gorputz ari aplikatzen zaione a n best e bat, eta, beraz, subst a n tzia hitzak hiru ideia bereizi

ordezkatz e n baldin baditu, ordua n hiru ideia ezberdinok ezagutz e r a ema n behar lituzket e, edo ideioi hiru izen ezberdin eman behintz a t , horrelako nozio garrantzitsu bate a n hain dudazko berba baten askotariko erabilera tik sorturiko nahas m e n d u a eta errakuntz ak ekiditeko, termino honet az inola ere ez baita susm a tz e n hiru esan a hi ezberdin izan ditzake e nik, halat an non erabilera arrunt e a n ez dauka n esangur a argi bakar bat ere. Eta, era horret a n , haiek hiru ideia ezberdin egin baditzaket e , zerk eragotz lezake best e batek laugarre n a egite a?

19. Subs tant zia eta akziden t e a k baliagarritasun urrikoak dira filosofian .

Akzident e e n nozioa zerbaiti atxikita egon beharreko izaki errealtz a t lehenbizikoz hartzen hasi zirenek derrigor asm at u behar izan zuten substant zia hitza akzident e e n euskarri izateko. Eta indiar filosofo gizaxoari (lurrak ere euskarri bat behar duela uste zuenari) otu balitzaio subst a n tzia berba n pents a tz e a , ez zukee n lurrari eust eko elefant e a ez elefant e honi eust eko dortoka aurkitzeko lana hartu beharrik; subst a n tzia berbak egin zukeen hori guztia, ondo asko egin ere. Eta hari galdetuko liokeen oro, hain konform e gelditu beharko litzateke lurrari eust en diona subst a n tzia dela esan ez filosofoak ema n d a ko erantzun a r ekin (nahiz eta berak jakin ez subst a n tzia zer den), nola gu konforme gelditzen garen europar filosofoen erantzun e kin eta doktrinekin subst a n tzia dela baiezt a tz e n duten e a n , eurak zer den jakin ez arren, akzident e e i eust e n diena. Era horret a n , subst a n tzia zer den ideiarik ere ez dauka gu eta hark egiten duen ari buruz ideia naha si eta ilun bat best erik ez dauka gu.

20. Atxikitzea eta eust ea .

Gizakum e eskolatu bat konform e gera daiteke e n arren, amerikar argi eta gauze n izaera ikertzeko gogoz dabilen bat bera ere ez litzateke pozik gera tuko baldin, gure arkitektura ezagu tu nahirik etorriz, esan e n balitzaio zutab e bat zutoin batek eutsiriko zerbait dela eta zutoin bat zutab e bati eust e n dion zerbait. Horrelako azalpe n a ez ote luke irakasp e n tz a t baino gehiago trufatz a t hartuko? Eta liburu kontuet a n ezjakina den bati oso urrunetik irakatsiko litzaioke zer diren liburuak eta zer duten barruan , baldin esan e n balitzaio zientzi liburuak paper eta letraz osatu ak direla eta letrak paper er a atxikitako gauzak direla eta paper a letrei eust e n dien gauz a bat; modu ederra nonb ai t letren eta papera r e n ideia argi azaltzeko. Baina inhaerentia eta substan tia latinezko hitzak ingeles arrunt er a itzuli eta sticking on eta under- propping (atxikitzea eta eust e a ) direla ikusiz gero, erraz deskubrituko litzateke subst a n tzia eta akzident e e n doktrinan dagoe n argitasu n ikaragarria eta garbi gera tuko litzateke nolako baliagarri t as u n a duten filosofiako auziak erabakitz eko.

21. Hutsa, gorputzaren azken mug e ta tik harago .

Baina espazioaz dauka gu n ideiara itzulita, gorputz a infinitua dela suposa t u ezean (nik uste dut inork ez duela hori suposa t uko), galdetuko nuke ea Jainkoak izaki gorpuzdun e n azken muturre a n jarritako gizaki batek luzatu ahal izanen lukeen bere eskua bere gorputz e tik harago. Hori egiterik balu, lehen gorputzik gabeko espazioa zegoen lekuan jarriko luke beso a; eta atza m ar r ak zabalduko balitu, haien artea n gorputzik gabeko espazioa legoke. Eskua luzatzerik ez balu, hori kanpoko eragozp e n e n baten g a t ik litzateke nahita ez , (zeren bizirik dago el a supos a tz e n baitugu eta oraintxe daukan adinako gaitasu n a ukanik bere gorputz a t al ak higitzeko, eta hau ez da ezinezko, Jainkoak halaxe nahi izanez gero, edo behintza t Jainkoaren tz a t ez da ezinezko gizaki hori esan bezala higitzea); eta ordua n nik galdetz e n dut eskua luzatze a eragoz t e n diona subst a n tzia ala akzident e a den, zerbait den ala deus ere ez den. Eta galder a horri erantzut eko gai direne a n , gai izanen dira baita ere beren kabuz garbitzeko zer den distan tzia bater a daud e n bi gorputz e n artea n dago e n edo egon daiteke e n eta gorputz a ez den eta solidotas u nik ez duen hori. Bitarte a n , ezerk eragoz t e n ez duen e a n (gorputz guztien azken muge t a t ik harago gerta tz e n den bezala) higidura n ari den gorputz ak higitzen segi dezake el a dioen argudioa gutxienez hain ona da, nola den gorputz biren artea n ezer ez dago e n e a n gorputz bi horiek nahita ez elkar ukitu beharra dutela dioen a . Zeren, haien arteko espazio hutsa aski baita haien elkar ukitu beharra deusez t eko; baina espazio hutsa bidea n ez da nahikoa higidura geraraz t eko . Gizaki hauek, egiat an , edo onartu

beharra dute gorputz a infinitua dela uste dutela, gustuko ez duten arren hori adieraz t e a , edo espazioa ez dela gorputz a baiezta tu behar dute. Izan ere, gust a tuko litzaidake gizon pents a t s a ile bat topatz e a bere pents a m e n d u e t a n espazioari iraupe n ari baino muga gehiago jarri ahal izanen litzaioke e n a , edo pents a m e n d u a r e n bidez batare n edo best e a r e n azkener a heltzeko espera n t z a lukeen a. Eta, beraz, hark betierekot a s u n a z duen ideia infinitua izanez gero, halakox e a izanen da muga g a b e t a s u n a z duen a ere; biak dira era berea n finituak edo infinituak.

22. Deusez ta t z e k o ahalm e n a k hutsa dagoela frogatz e n du .

Are, materiarik gabeko espazioa ezin existi daiteke el a baiez ta tz e n duten ek ukatu egin behar dute Jainkoak, gorputz ak infinitu egiteko ez ezik, materiare n edozein zati deusez t a tz eko ahalm e n a duela ere. Inork ez du ukatuko, uste dut, Jainkoak materian dagoe n higidura guztiari amaier a ema n eta unibert soko gorputz guztiak erab a t e ko gelditasun eta atsed e n e a n utz litzakeela , eta horrelax e eduki nahi duen arte. Orduan, Jainkoak, horrelako atsed e n orokorre a n , liburu hau edo berau irakurtzen ari denar e n gorputz a deuse z ta dezake el a onartzen duen ak hutsar e n ahalbide a ere nahita ez onartu beharko du, zeren begi- bistako a baita deus ez t a t uriko gorputz ar e n zatiak bete tz e n zuten espazioa hantx e geratuko dela eta gorputz gabeko espazioa izanen dela. Izan ere, inguruko gorputz ek, eraba t ek o atsed e n e a n egonik, diam a n t e zko horma bat egiten dute eta erab a t ezinezko bihurtzen best e ezein gorputz ek espazio hori hartze a . Eta, gainer a , materi partikula baten ezinbes t eko higidura lehen best e materi partikula batek bete tz e n zuen espaziora, bete t a s u n a suposa tz e a r e n ondorio best erik ez da; higidura honek, beraz, esperim e n t uz inoiz egiazt a tu ezinen den egitat ezko arazo suposa t u bat baino froga hobe a beharko du, geure ideia argi eta bereiziek ere aski garbi erakus t e n baitigut e ez dago el a nahitaezko loturarik espazioare n eta solidotasu n a r e n artea n , bata best e a gabe burura tu ahal dugu eta. Eta hutsare n alde edo kontra eztab aid a n ari direnek hutsar e n eta bete t a s u n a r e n ideia bereiziak dituztela aitortzen dute, hau da, solidotasu n ez hutsik dagoe n heda d ur a r e n ideia dutela, haren existen t z ia ukatzen badut e ere; eta, best ela , ezertxori buruz ez dira ari eztab aid a n . Zeren, hitzen esan a hia heda d ur a ri gorputz a deitzeraino aldatz en duten ek eta ondorioz gorputz are n esen tzia osoa solidotasu n gabeko heda d ur a bihurtzen duten ek era absurdu a n hitz egin behar dute nahitaez hutsaz mintzo direne a n , ezinezkoa baita hedad ur a hedad ur a rik gabe existitzea. Izan ere, hutsak , haren existen tzia baiezt a tz e n zein ukatzen dugun e a n , gorputzik gabeko espazioa esan nahi du; eta existi daiteke el a ezin uka dezake inork, materia infinitu bihurtu eta Jainkoari haren edozein partikula deus ez t a tz eko ahalm e n a kendu nahi dioten ek izan ezik.

23. Higidurak hutsa frogatze n du .

Baina hutsa aurkitzeko unibert so a n gorputz are n azken muge t a r a ino heldu gabe edo Jainkoaren ahalguztira jo gabe ere, bistan eta ingurua n ditugun gorputz e n higidurak ere hutsa nabari jartzen duela uste dut. Izan ere, norbait ek berak gura lukeen dimen t sioet ako gorputz solido bat zatitzea nahi nuke, parte solidoak gora eta behera libreki norabide orotan azalera horren barruan higitu ahal izateko modu a n, baldin esan d ako gorputz solidoa zatitzea n atera t ako zatirik txikiena adinako espazio hutsik gera tz e n ez bada . Eta baldin gorputz zatitu horren atalik txikiena must ard a- hazia bezain handia bada, must ard a- haziaren bolume n bereko espazio hutsa beharko da, gorputz horren atalek azalerar e n muge n barrua n aske ibiltzeko lekua izan dezat e n ; eta materi partikulak must ard a hazia baino ehun milioi bider txikiago ak badira, must ard a haziaren ehun milioirenar e n a bezain handia den espazio hutsa, materia solidoz hutsik dagoe n a , beharko da; izan ere, hau baterako mant e n tz e n bada, best er ako ere mante n d u beharko da, eta horrelax e in infinitu m . Eta espazio huts hau nahi bezain txikia izanda ere, bete t a s u n a r e n hipotesi a suntsituko da. Zeren baldin orain natura n existitzen den partikula banan d u txikienar e n tamain ako espazio gorputz ez hutsa egon badai tek e , hori ere gorputzik gabeko espazio da, eta espazioar e n eta gorputz ar e n artea n µ´ εγα χ´ ασµα, naturako espaziorik handien a , balitz bezalako aldea egone n da espazioar e n eta gorputz ar e n artea n . Eta, horrega t ik, higidurarako behar den espazioa zatituriko

materia solidoare n zatirik txikienar e n tam ain ako a barik, haren ham arr e n a r e n edo milaren ar e n tamain ako a dela suposa tz e n badugu ere, ondorio bera aterako da beti materiarik gabeko espaziotik.

24. Espazioaren eta gorputzaren ideiak diferent ea k dira .

Baina hem e n auzia espazio edo heda d ur a r e n ideia eta gorputz are n ideia gauza bera diren ala ez jakitea delarik, hutsaren egiazko existien tzia barik, beron e n ideiaren a frogatz e a da beharrezko; eta argi dago gizakiek badut el a ideia hau, hutsa baden ala ez arakatz e n eta eztab aid a tz e n duten e a n . Zeren, gorputz gabeko espazioar e n ideiarik ez balute, ezinen lirateke haren existen tziaz galdezka ari; eta, gorputz ar e n ideiak espazioare n ideia hutsa baino ezer gehiago ez balera m a barrua n , ezinen lukete dudarik egin mundu ar e n bete t a s u n a z ; eta gorputz gabeko espaziorik ote den galdetz e a espazio gabeko espaziorik edo gorputz gabeko gorputzik ote den galdetz e a bezain absurdu a litzateke, ideia berare n izen ezberdin ak best erik ez lirateke eta.

25. Hedadura gorputze t ik bereizt e zina izateak ez du frogatz e n biak gauza bera direnik .

Egia da heda d ur a r e n ideia erab a t bereiztezinki elkartzen dela koalitat e ikusgarri guztiekin eta ukigarri gehien ekin, halata n non ezin dugun kanpoko objekturik ikusi , eta sentitu ere gutxi baino ez, heda d ur a r e n inpresioak ere jaso gabe . Hedadur ak guk best e ideiekin bater a bera ere haute m a n behar izateko duen errazt a s u n honex ek ekarri du, pents a tz e n dut nik, batzuek uste izatea gorputz ar e n esentzia guztia heda d ur a n datzala; eta hau ez da hain harrigarria, zeren batzuek, ikusme n a r e n eta ukimen ar e n bidez (sentime nik erabilienak berau ek), hain bete- bete egin dituzte beren goga m e n a k hedad ur a r e n ideiaz, eta ideia hori, nolabait esa t eko, hainbe s t a r aino jabetu da beraie t az , non heda d ur a rik ez duen orori existen tzia ukatzen dioten. Ez dut orain argudia tuko izaki guztiei neurria eta ahalbide a beren irudimen estu eta zakarrez hartzen dizkieten e n aurka; baina hem e n , hedad ur a rik gabeko ezein gorputz e n koalitat e sentigarririk ezin irudi dezaket el a eta, gorputz ar e n esentzia heda d ur a dela ondoriozta tz e n duten ekin soilik ari naizen ez gero, eskatuko diet kontuan izateko ezen, baldin beren gustu eta usainen ideiez ikusm e n eta ukimen ar e n e z adina hausn arke t a egin balut e eta gose eta egarriare n eta best e oinaze batzue n ideiak aztertu izan balituzte, kontura tu zirateke el a horiek ez daukat el a beren baitan hedad ur a r e n ideiarik, hau ez delarik gorputz ar e n afekzio bat best erik, best e afekzioak bezala, gauz en esen tzia puruari begira tz eko behar den adinako zorroztasu n a ozta- ozta duten sentim e n e n bidez deskubritzen dena.

26. Gauzen esen t ziak .

Ondoriozta tu behar baldin bada eteng a b e best e ideia guztiekin elkartzen diren ideia horiek direla ideiok eten g a b e beraiekin elkartut a dituzten eta horiet a tik bereiztezinak diren gauz en esen tzia, ordua n batas u n a da, dudarik gabe, gauz a guztien esentzia. Zeren ez baitago sentipe n ar e n edo hausn ark e t a r e n objekturik, bere baitan batare n ideia ez dara m a nik; baina erakutsia dugu jada behar bezainb a t e a n horrelako argudioe n ahultasu n a .

27. Espazioaren eta solidotasun aren ideiak diferent e a k dira .

Amaitzeko, eta gizakiek hutsaren existen tziaz zer uste duten albo batera utzita, nire ustez nabaria da espazioar e n ideia argia eta solidatosu n ar e n e t ik bereizia dugula, solidotas u n a r e n a higidurare n e t ik edo higidurar e n a espazioar e n e t ik bereizia dugun bezalax e . Ez daukagu bi horiek bezain bereiziak diren best e ideiarik, eta espazioa solidotas u nik gabe, gorputz a edo espazioa higidurarik gabe bezain erraz burura dezake g u, nahiz eta gorputz a eta higidurare n kasua n , espaziorik gabe existi daitezke el a hain gauza ziurra ez den. Baina espazioa best e izaki batzuek distan tziara existitzetik sorturiko erlazio hustza t hartu behar den, edo Salomon Errege jakintsua r e n harako hitz haiek, «Zeruek eta zeruen zeruek ere ezin zaituzte zu hartu», edo San Paulo filosofo inspiratu ar e n best e haiek, «Hareng a n bizi eta higitzen gara, eta Hareng a n dugu geure izatea », zentzu literale a n ulertu behar diren ala ez, bakoitzak ebazt eko uzten dut; nire ustez espazioar e n ideia esan dudan moduko a eta gorputz ar e n e t ik diferent e a da. Izan ere, nahiz

materian bertan atal solido kohere n t e a k kontsider a tu eta best e atal solidoekiko erlazioan heda d ur a deitu, nahiz distan tzia hori gorputz baten ertzen artea n , haren dimen t sio ezberdin e t a n , dagoe n zertza t hartu eta luzera, zabalera eta lodiera deitu, nahiz gorputz edo izaki positibo biren artea n dagoe n zertza t hartu, bitart e horret a n materiarik dago e n ala ez aintza t hartu gabe, eta distan tzia deitu, dena delakoa izan ema n d a ko izena edo kontsiderazioa, espazioare n ideia bakun uniform e bera da kasu guztiet a n , gure sentim e n a k harre m a n e a n izandako objektu et a t ik hartua; era horret a n , goga m e n e a n zenbait ideia edukirik, ideiok nahi adina aldiz birsortu, errepikatu eta bata best e ei erans t eko ahalbide a dauka gu eta horrela irudituriko espazioa edo distan tzia nahiz atal solidoz beterikotza t har dezake gu , halat a n non best e gorputz bat ezin den hara heldu, lehen zegoen gorputz a handik kendu edo kanpora bota gabe , nahiz solidotasu n e z hutsik dagoe n zertzat , halata n , non han espazio huts edo puru horren tamain ako gorputz bat ipin daiteke e n , bertan zegoen ezer kendu edo kanpora egotzi gabe. Baina gai honi buruzko diskurtsoe t a n gaizkiulertuak kentzeko, ongi legoke hedadura izena materiari edo gorputz konkre tu e n ertzen arteko distan tziari bakarrik aplikatze a eta hedap e n (« expansion ») terminoa espazioari oro har, daukala zein ez daukala materia solidorik barruan , espazioa espan di tu a eta gorputz a heda tu a dela esat eko modu a n . Baina honet a n nork bere askat a s u n a du; nire propos a m e n a k argi eta bereiziago hitz egin nahia best e helbururik ez du.

28. Gizakiek ez dute alde handirik ideia bakun eta argietan .

Gure hitzek zer ordezkatz e n duten zehatz jakiteak, nik uste, kasu honet a n ere best e askotan bezala, eztab aid a bukatz e a ekar lezake. Izan ere, badut halako joera bat uste izatera gizakiek, ideiak aztertze n jartzen direne a n , aurkitzen dutela ideia bakun guztiak eskuarki bat datozel a, eztab aid a n ari direne a n izen ezberdin ak erabiliz elkar nahasi arren. Uste dut beren pents a m e n d u a k abstrai tzen eta beren goga m e n e t a k o ideiak zehatz aztertz en dituzten gizakiek ezin dezaket el a alde handirik ukan beren pentsa m e n d u e t a n , nahiz eta, hitzak medio, batak best e a zer ulertu ez dakiela utzi, hezibide izan dituzten sekta edo eskolen hitz egiteko era diferent e e n araber a ; baina, pentsa tz e r a joera handirik ez duten e n artea n , beren ideiak kontu handiz eta zehatz- meh a tz aztertze n ez dituzten ez eta ideioi gizakiek adieraz t eko erabili ohi dituzten zeinue n jantzia eranzt e n ez dieten ez ideiok berbekin nahasiz, amaiga b e k o eztab aid a , naha si- maha si a eta mordoilokeria egon behar derrigor, batez ere eskolatu ak, liburu gizonak edo sektare n bateko deboto ak badira, hango hizkerar a ohituak eta best e batzue n ahotik hitz egiten ikasitakoak. Baina bi gizaki gogoe t a t s uk ideia ezberdin ak egiazki edukitze a gerta tuko balitz, ez dut ikusten nola eztab aid a edo argudia lezaket e n elkarrekin. Ez nuke nahi inork hem e n esa t e n dena nahasi eta pents a tz erik gizakien burmuine a n flotari agertz e n diren irudi guztiak mintzagai darabiltzad a n e n motako ideiak direnik. Goga m e n a k ez dauka erraz, ohiturak, oharga b e t a s u n a edo solasaldi arrunt a medio direla, bereg a n a t u a k dituen nozio naha si eta aurreiritzi horiek kentzen . Ahalegina eta iraupen a behar dira ideiak aztertzeko, harik eta goga m e n a k beraien osagai diren ideia bakun argi eta bereizi horiek aurkitu arte, baita ideia bakun e n artea n zeinek duen ala ez duen elkarrekiko nahitaezko lotura eta menp ekot a s u n a . Gauzen lehen eta jatorrizko nozioet a n hori egin arte, gizakia euskarririk gabeko printzipio ziurgab e e n gaine a n eraikitzen ari da eta noraez e a n aurkituko da sarri.

XIV. KAPITULUAIraupen ar e n ideia

eta honen modu bakunak

1. Iraupena hedad ura iheskorra da .

Bada best e distan tzi edo luzera mota bat zeinare n ideia espazioare n atal iraunkorre t a t ik barik, segidar e n atal iheskor eta eteng a b e ki galkorret a t ik atera tz e n dugun. Honi iraupena deitzen diogu eta berone n modu bakun ak guk ideia bereiziez haute m a t e n ditugun berone n luzera diferent e ak dira, hala nola, orduak , egunak , urteak etab, denbora eta betiereko tas u n a .

2. Iraupenaren ideia gure ideien segidari buruzko hausnarke ta tik datorkigu .

Denbora zer zen galdetu zitzaion gizon handi baten erantzun a haux e izan zen: si non rogas intelligo (honek esan nahi duelarik: zenba t eta ahalegint su a g o jartzen naizen denboraz pents a tz e n , hainba t gutxiago ulertzen dut), eta erantzun honek agian ikusaraziko digu gauza guztiak agerian jartzen dizkigun denbora bera ez dela guk deskubritzeko moduko a. Iraupe n, denbor a eta betierekot a s u n a ri buruz uste da, ez arrazoirik gabe, zerbait ulergaitz a dutela beren izatea n . Baina gure ulerm e n e t ik oso urrun diruditen arren, behar bezala aztertze n baditugu euren sorburu e t a r a heldu arte, ez dauka t dudarik gure ezagutz a guztiaren iturrietako batak edo best e ak, hau da, sentipen a k edo hausn ark e t ak , ekarri ahal izanen dizkigula hain iluntzat inola ere ez daud e n a k bezain argi eta bereiziak diren ideiok; eta ikusi ahal izanen dugu betierekot a s u n a r e n ideia bera ere gainerako gure ideien jatorri komun bere tik eratorria dela.

3. Iraupenaren ideiaren izaera eta jatorria .

Denbora eta betierekotas u n a ulertzeko, aditasun e z aztertu behar dugu iraupenaz zer nolako ideia dugun eta nola geuga n a t z e n dugun. Bere goga m e n e a n zer gerta tz e n den behatz e n duen edonor e n tz a t bistakoa da adime n e a n idei katea bat dago el a , etenik gabe bat joan eta best e a etorri ari dena . Gure adimen e a n ideia ezberdin ak bata best e a r e n ondore n agertz e honet az hausn ark e t a egiteak emat e n digu segidaren ideia; eta segida honen atalen arteko edo ideia biren gure goga m e n e k o agerp e n e n arteko distan tziari iraupe n a deritza. Izan ere, pentza tz e n edo geure adimen e a n ideia ezberdin ak segidan hartzen ari garen bitarte a n , existitu egiten garela dakigu; eta era horret a n gure existen tziari edo gure existen tziare n jarraierari, edo ideiek gure adime n e a n duten segidaz egokigarri den edozein gauz ar e n a ri deitzen diogu gure geure, edo gure pents a m e n d u a r e kin bater a existitzen den zernahiren iraupen a .

4. Iraupenaren ideia gure ideien kateari buruzko hausnarke ta tik hartzen dugulako froga .

Segidaz eta iraupe n az dugun nozioak geure goga m e n e a n bata best e a r e n ondore n agertz e n ikusten dugun idei kateari buruzko hausn ark e t a n duela jatorria, argi daukat nik, ez baitugu iraupen a r e n pertzepziorik, geure adime n e a n txand ak a t z e n zaizkigun ideia horien bidez izan ezean . Ideien segida hau bukatz e a n , iraupen a r e n pertzepzioa ere bukatu egiten zaigu; eta hau gutariko bakoitzak sakon lo egiten duen e a n esperim e n t a t z e n duen gauza da, ordube t ez , egun

batez , hilabet ez zein urteb e t ez lo egin; izan ere, lo dagoe n a k edo pentsa tz e n ez duen ak, ez baitauka gauz en inolako pertzepziorik, haut e m a t e a zeharo galduta gera tz e n delarik; eta pents a tz e a ri uzten dion unetik berriro pents a tz e n hast en den unera distan tziarik ez dago el a irizten dio. Eta gauz a bera gerta tuko litzaiokeela uste dut, dudarik gabe , itzarrik dago e n gizakiari ere, goga m e n e a n aldatu gabe edo ondore n best erik etorri gabe ideia bakar bat eduki ahal baleza. Eta ikusten dugu norbaitek pentsa m e n d u a gauz a bate a n indar handiz finkatzen duen e a n , bere adimen e a n pasa tz e n ari diren ideien segidaz eskas kontura tz eko modu a n , kontenplazio bizi honet a n ari den bitart e a n iraupen horren zati handi batek ohartu gabe ihes egiten diola eta denbor ari den baino laburrago irizten diola. Baina loak norm ale a n iraupen a r e n zati urrundu ak batzen baditu, denbor aldi horret a n goga m e n e a n ideien segidarik ez dugulako da. Izan ere, gizaki batek lo dagoel a amet s e t a n egiten badu eta ideia ezberdinak bata best e a e r e n ondoren goga m e n e a n haute m a n g a r ri egiten bazaizkio, ordua n argi dago amet s e t a n dabilela iraupen a r e n eta amet s horren luzerare n sentipen a ukan duela. Horrega tik niretza t oso argi dago gizakiek beren adimen e a n bata best e a r e n ondore n agertz en ikusten dituzten ideien kateari buruzko hausn ark e t a t ik atera tz e n dutela; eta horret az ohartu gabe ezin dute iraupe n ar e n noziorik ukan, gerta tz e n dena gerta tu mund u a n .

5. Iraupenaren ideia gauzei aplikagarria da lo gaude n e a n .

Orduan bada, gizakiak irupen ar e n nozioa edo ideia bere pentsa m e n d u e n segida eta kopuruari buruzko hausn ark e t a r e n bidez hartzen duelarik, nozio hau aplika diezaieke existitzen diren gauzei pents a tz e n ari ez den artea n; ikusme n eta ukimen ar e n bidez heda d ur a r e n ideia hartu duen ak ideia hau gorputzik ikusten ez ukitzen ez den distan tziei aplika diezaieke e n bezalax e. Eta, horrega tik, gizakiak bera lo edo pentsa t u gabe zegoela iragan d ak o iraupe n ar e n luzerare n pertzepziorik ez duen arren, hala ere, egun eta gauet ako bira jada haute m a n a duelarik eta iraupe n itxuraz erregular eta konst an t e a dutela aurkitua, eta bera lo edo pents a t u gabe zegoel a ere bira hori lehen a go bezala gerta tu dela supos a t uz , imajina eta atera dezake lo zegoel a iragand a ko iraupen a r e n luzera. Baina Adan eta Ebak (mundu a n bakarrik zeude n e a n ) gaueko lo norm ala egin beharre a n , hogeita lau orduz lo egin balute etenik gabe, hogeit a lau ordu horien iraupen a berreskura e zinki galdu zateke e n haientz a t , eta beren denbora r e n kalkulutik kanpo gera tu zateke e n betiko.

6. Segidaren ideia ez dator higiduratik .

Horretara , gure adimen e a n hainba t ideia bata best e a r e n ondore n agertz e a ri buruz hausn ar tuz segidar e n nozioa geuga n a t z e n dugu; eta baten batek geure sentim e n e n bidez higidura haute m a n e z geuga n a t z e n dugula uste izanen balu ere, agian neure iritzira etorriko da, aintza t har dezan e a n higidurak berak bere adime n e a n segidar e n ideia sortaraz t e n badu, ideia bereizgarrien katea eragiten duelako soilik dela. Izan ere, egiazki higiduran dabilen gorputz bat konten pla tz e n duen gizakiak ez du inolako higidurarik haute m a t e n , higidura horrek eteng a b e k o elkarren segidako ideien joan etorria eragin ezean; adibidez , itsasgizon batek itsasoa bare- bare dago el a , lehorra ikusterik ez duen puntu a n egun oskarbi bate a n ordube t ez eguzkiari, itsaso ari edo untziari begira egon daiteke, hirurotako bate a n ere higidurarik atze m a n gabe, nahiz eta egia izan horietako bi edo agian hirurak bide arlo handia eginez higitu direla. Baina haiet ako batek best e batekiko distan tzia aldatu bezain laster, higidura honek hareng a n ideia berri bat sortarazi bezain laster, bereh al a kontura tz e n da han higidura izan dela. Baina, gizakia edonon dagoela, ingurua n dituen gauza guztiak geldi bada u d e eta hura higidurarik atzem a n gabe, ordub e t ek o geldialdi horret a n pents a tz e n ari izan bada, bere pents a m e n d u e n ideia diferent e a k bata best e a r e n ondore n agertz e n haute m a n e n ditu goga m e n e a n , eta, horrega tik, segida atze m a n e n du higidura atze m a t e rik izan ez duen tokian.

7. Oso astiroko higidurak ez dira haute m a t e n .

Eta uste dut horrex e g a t ik ez ditugula haute m a t e n astiroko higidurak, eteng a b e k o ak izan arren, alde sentigarri bate tik best era lekualdatz e a n distan tzi aldaket a oso astiro egiten delako,

hain astiro, non ez duen gure baitan ideia berririk sortaraz t e n , bate tik best era bitart e handia iragan ondore n izan ezea n . Eta horret ar a gure goga m e n e a n bata best e a r e n ondore n bereh al a datoze n ideien katearik sortaraz t e n ez denez, ez dauka gu higidurare n inolako pertzepziorik, hau eten ga b e k o segida n datzalarik, segida hori haut e m a t e rik ez dugulako, berta t ik sorturiko ideia ezberdin e n eten ga b e k o segidarik ukan ezean .

8. Higidura oso azkarrak ez dira haute m a t e n .

Aitzitik, azkar- azkar higitzen diren gauz ak, hau da, beren higidurar e n distan tzia bereizgarri ezberdin ez sentime n ei ez eragiteko bezain azkar higituz goga m e n e a n ideia- katearik sortaraz t e n ez duten gauz ak ere ez dira haut e m a t e n . Izan ere, edoz ein gauz a zirkulua eginez gure ideiak bata best e a r e n ondoren goga m e n e r a etortzeko behar duten baino denbor a laburrago a n higitzen dene a n , haren higidurarik ez da haute m a t e n , material edo kolore horret ako zirkulu bete a emat e n baitu, eta ez higiduran ari den zirkuluaren zati bat.

9. Idei kateak azkartasun maila bat dauka .

Honaino esan dugun a aintzat hartu t a , best e batzuei uzten diet juzga dezat e n ea ez den daiteke e n a itzarrik gaud e n bitart e a n gure ideiak goga m e n e r a bata best e a r e n ondore n distan tzia bater a etortze a , kandel ar e n berot as u n a z biraka ari den farol baten barruko irudiak etortzen diren bezalat su . Ideiak katea n agertz e hori, batzue t a n azkarrago eta best e batzue t a n astiroago gerta daiteke e n arren, uste dut ez dela asko aldatz e n itzarrik dago e n gizakiaren g a n ; badirudi ideia horiek gure goga m e n e r a bata best e a r e n ondoren etortze a n duten azkarta s u n a k edo astirotasu n a k mugak dituela, berau e t a t ik harago ez geldotu ez agudotu ezin direlarik.

10. Higidura azkarretan egiazko segida, segidaren sentipenik gabe .

Uste bitxi honet ar ako daukad a n arrazoia honako honet az ohartze tik dator, alegia, gure sentime n e t a k o edozein e t a n egindako inpresioet a n maila bater aino soilik haute m a n dezake gula segida, berau azkarregia izanez gero, segida sentipen a galdu egiten delarik, egiazko segida dagoel a bistako a den kasuet a n euret a n ere. Demag u n kainoi- bala batek aldetik aldera zeharkatu duela gela bat eta bidean gizaki baten gorputz a t al edo haragi zati bat eram a t e n duela, kasu horret a n edoz ein demos t razio izan daiteke e n baino nabariago a da gelaren alde biak segida n jo behar izan dituela; begi- bistakoa da, halaber , giza haragiare n alde bat lehen e n g o eta best e a gero ukitu behar izan dituela, segidan , beraz; eta, hala ere, uste dut horrelako tiro baten oinaz e a sentitu duen inork edo bata best e t ik urrun daud e n horma bietako danb arra d a entzun duen inork ezinen lukeela segidarik haute m a n hain inpaktu azkarrak eragind ako oinaze a n edo hotse a n . Horrelako iraupen zatiari, hau da, segidarik haute m a t e n ez diogun ari , aldiunea deitzen diogu, eta gure goga m e n e a n ideia bakar bat best e baten segidarik gabe dago e n denbor a hartzen du; eta, horrega tik, ez dugu inolako segidarik haute m a t e n .

11. Astiroko higiduretan .

Hau berau gerta tz e n da, halaber , higidura oso geldoa dene a n , hots, sentim e n ei ideia freskoe n eteng a b e k o katea berri bat ekartzeko, goga m e n a ideia berriak hartzeko bezain azkarra izan ezin duen e a n ; eta gure pentsa m e n d u e t a k o best e ideia batzuek higitzen ari den gorputz ak gure sentime n ei eskainitako e n artetik goga m e n e r a sartzeko bitarte a aurkitzen duten ez , higidurare n sentipe n a galdu egiten da; eta gorputz a , higitu higitzen den arren, best e gorputz batzuekiko duen distan tzia gure goga m e n e k o ideiak bata best e a r e n ondore n katea n berez- berez agertz e n diren bezain agudo aldatz en ez denez era haute m a n g a r ri an , emat e n du gorputz hori geldi dagoel a; hau nabariki agertz en da erlojuare n orratze t a n eta eguzki- erlojuen itzaleta n , baita best e higidura eten g a b e k o baina geldoe t a n ere, hauet a n denbor a- tarte baten ondore n gerta tz e n den distan tzi aldake t a t ik higitu egiten dela haute m a t e n badugu ere, higidura bera ez dugu haute m a t e n eta.

12. Idei katea hau best e segida batzu e n neurria da .

Horrela, itzarrik dagoe n gizakiaren g a n gerta tz e n den ideien segida eteng a b e k o eta erregularra best e segida guztien neurria eta eredu a balitz legez da. Horrega tik, baten batek gure ideien erritmoa gainditzen duen e a n , bi hots, bi oinaze eta abarrek ideia bakar baten iraupen a hartzen duten e a n bezala; edo higidura edo segidar e n bat hain geldoa dene a n , non ez den egokitzen gure goga m e n e a n ideiek darabilten erritmora edo elkarren ondoren agertz e a n dakart e n abiadur ar a , hala nola, ideia bat edo gehiago beren abio arrunt e a n goga m e n e r a higiduran dago e n gorputz baten distan tzia haut e m a n g a r ri e t a t ik bistara agertz en direne n artea n edo bata best e a r e n segidan datoz en hots edo usaine n artea n heltzen direne a n , kasu horiet an diot, etang a b e k o segida jarraikiaren sentipen a galdu egiten da eta ez ditugu haute m a t e n , beraien artea n zenbai t atsed e n tarte eginda izan ezean .

13. Goga m e n a ezin da luzaro egon tinko ideia aldaezin bati so .

Egia bada gure goga m e n e k o ideiak, baten bat bertan dauka gu n artea n , taigab e aldatz en direla eta eteng a b e segidan agetz e n direla, edonork esan lezake ezinezko dela edozein gauz ari buruz luzaro pentsa tz e a . Hori esan ez adierazi nahi bada gizakiak ideia bera luzaro izan lezakeel a bera bakarrik adimen e a n inolako aldaket e t a r ik gabe , nik uste dut benet a n ere hori ezinezkoa dela. Horrega tik (ez dakidan ez nola eratze n diren gure goga m e n e k o ideiak, ez nolako materialez eginak diren, ez nondik hartzen duten beren argia, ez nola lortzen duten agertz e a ) , esperien tzia best e arrazoirik ezin dut eman; eta gusta tuko litzaidake norbait saiatze a ikusten ea eduki ahal duen goga m e n e a n ideia bakun bat aldatu gabe , harekin bater a nahiko luzaro best e ideiarik eduki gabe.

14. Froga .

Esperim e n t u modu a n, pertson a horrek har dezala edozein irudi, edozein argi edo zuritasun mota, edo nahi duen best e edozein ideia, eta zail gerta tuko zaio, nik uste, best e edozein ideiari goga m e n e t ik kanpo eust e a ; aldera n tziz, pertson a horren pentsa m e n d u e t a n best e ideia batzuk, mota diferent eko ideiak edo ideia horren ikuspe gi ezberdinak (ikuspe gi bakoitza ideia berri bat delarik) segidan eten g a b e agertz e a ezinbes t ez gerta tuko zaio, ekiditen eginah al ak egin arren.

15. Gure ideien segidaren gain norainoko ahala daukag u n .

Gizakiak kasu honet a n egin ahal duen gauz a bakarra honako hau da: adime n er a elkarren ondore n datozkion ideiak zer diren adi behat u, edo best ela mota horret ako ideiak zuzend u eta nahi edo behar duen moduko izena jarri; baina ideia berrien eteng a b e k o segida galaraz t erik ez duela uste dut, nahiz eta normale a n badu e n ideiok artaz beha tu eta kontsidera t uko dituen ala ez ebazt eko ahalm e n a .

16. Ideiak, nolanahi egindakoak, ez dute beren baitan higidura sentipe nik .

Gizakiaren goga m e n e a n ideia ezberdin horiek zenbai t higidura jakinek egiten dituzten ala ez, ez dut hem e n eztab aid a t uko; baina ziur nago ez dutela beren agerp e n e a n higidurare n ideiarik barne hartzen eta gizakiak higidurare n ideia best e bide bate tik ez balu, ez leukake el a haren inolako ideiarik, hau nahikoa delarik nire oraingo xederako; eta horrek argi asko erakus t e n du gure goga m e n e t a n bata best e a r e n ondoren agertz en diren ideiez ohartze ak emat e n digula segidar e n eta iraupe n ar e n ideia, hori barik ideia horiek inola ere ez genituzke el arik. Ez da, beraz, higidura, itzarrik gaud e n e a n gure adimen e n e a n dabilen ideia katea eteng a b e a baizik, iraupen a r e n ideia emat e n digun a; eta higidurak ez digu iraupen a r e n inolako pertzepziorik emat e n , gure goga m e n e t a n ideien segida eteng a b e a sortaraz t e n duen heine a n izan ezik, lehen a g o azaldu dudan modu a n; eta guk segidar e n eta iraupe n ar e n hain ideia argia gure goga m e n e t a n , higidurare n inolako ideiarik gabe bata best e a r e n ondoren datoze n best e ideia batzue n katea g a t ik daukagu , baita higidura tik geuga n a t z e n dugun gorputz baten eteng a b e k o distan tzi aldake t a sentigarriak sorturiko ideia katear e n g a t ik ere; eta, beraz, higidurare n sentipenik ez bage n u ere, bage n uk e iraupen a r e n ideia.

17. Denbora neurriez zehaz turiko iraupena da .

Behin iraupe n ar e n ideia horrela harturik, goga m e n a r i berez dagokion hurrengo gauza iraupen komun horren neurrirren bat erdiest e a da, haren luzera ezberdinak juzgatu eta gauz a ezberdin ek dituzten existen tzi maila diferent e ak kontsider a tz eko, hori gabe gure ezagutz a r e n zati handi bat nahasia bailitzatek e eta historiaren zati handi bat erab a t alferreko. Iraupe n a zenbait aldiren bidez zehazturik eta zenbait neurri edo aroz markaturik kontsider a tz e a da, nire ustez, adiera hertsien e a n denbora dei genez ak e e n a .

18. Denboraren neurri on batek haren iraupen osoa zati berdinetan banatu behar du .

Hedad ur a r e n neurket a n ezer ez da beharrezko a go zer heda d ur a duen jakin nahi dugun gauz ari darabilgun patroia edo neurria aplikatz e a baino. Baina hau ezin daiteke egin iraupen a r e n neurket a n , segidar e n bi zati diferent e elkarrekin neurtz eko batera jartzerik ez dago el ako. Eta iraupen a r e n neurria iraupen a best erik ez denez, heda d ur a r e n a heda d ur a best erik ez den bezalax e, iraupe n a neurtzeko ezin dugu aldatz en ez den patroi edo neurririk eduki —iraupe n a eten ga b e k o segida iheskorra baita— zenbai t heda d ur a neurri eduki dezake gu n modu a n , adibidez, hazbe t e a k , oinak, yardak, etab., materi zati iraunkorre t a n markatu t a . Orduan bada, ezerk ere ezin du balio denbor ar e n neurgailu egoki izateko, haren iraupen a r e n luzera guztia zati itxuraz berdinet a n bana n tz e n duen zerbait ek izan ezik, konsta n t eki errepikaturiko aldien bidez. Baina aldi horiek zein iraupen zati bereizten ez duten edo zein zati hartzen den aldi horiek bereizi eta neurtu tz a t , denbor ar e n nozioari ez dagozkion kontuak dira, honelako esakun e haue n bidez agertz e n den modu a n: «denbor a ororoen aurre tik» edo «den bor a rik sekula gehiago izanen ez dene a n ».

19. Eguzkiaren eta ilargiaren birak dira denboraren neurgailurik onenak gizateriarentza t .

Eguzkiaren egun eko eta urteko birak, konst an t e a k , erregularrak eta gizateria guztiak unibert s alki beha tz eko moduko ak, baita elkarren best eko ak ere izanik, arrazoi osoz erabili izan dira iraupen a neurtz eko. Baina egun e n eta urteen arteko bereizpen a eguzkiare n higidurar e n menp e egon denez, errakun tz a bat ekarri du honek: higidura eta iraupe n a bata best e a r e n neurria dela pentsa tz e a . Izan ere, gizakiek, denbor ar e n luzera neurtz e a n , minutu, ordu, egun, hil eta urteen ideiara ohitu direlarik, pentsa g a i izandako denbora edo iraupe n ar e n edozein aipam e n e t a n horiekin aurkitu baitziren, eta denbor a zatiok ortziko gorputz horien higidura tik neurtu izan direlarik, denbor a eta higidura naha s t e r a heldu ziren, edo behintza t elkarrekin ezinbes t eko lotura dutela pents a tz er a . Eta, hala ere, iraupen tramu itxuraz distan tzikide e t a n gerta turiko ideien aldizkako agerp e n konst an t e edo aldake t a orok, konst an t eki eta unibert s alki haut e m a n g a r ri a bada , denbora tarte ak bereizteko balioko zukee e n , orain arte erabilitakoak bezain ongi balio ere. Zeren, suposa t uz gero eguzkia, batzuek sutzat hartu duten a , orain egun ero meridiano berera datorren denbora- distan tzia berera piztu dela, eta handik ham a bi ordura itzali egin dela, eta urteko biran haren argia eta berot as u n a nabariki gehitu direla, eta berriro gutxitu direla, ez ote lukete balioko agerp e n erregular horiek —haute m a t e rik lukeen ororentz a t— iraupen a r e n distan tzia higidurak bezain egoki neurtzeko. Izan ere, agerp e n a k konsta n t e a k , unibert s alki beha g a rriak eta aldi distan tzikidee t a n gerta tz e n direnak balira, gizateriari denbor a behar bezain ongi neurtz eko balioko liokete, higidurarik ez egond a ere.

20. Baina ez haien higidurenga tik, agerpen e n g a t ik baizik .

Izan ere, izozteak eta landar e e n loratzeak mundu guztian aldi distan tzikide e t a n gerta tuko balira, eguzkiaren higidurek bezain egokiro balioko lieket e gizakiei euren urteak kalkulatz eko; eta ikusi ere ikusten dugu Amerikako herri batzuek sasoi jakinet an heldu edo joaten zitzaizkien txorien etorrera edo alde egitetik kontatz e n zituztela beren urteak. Izan ere, beti aldi distan tzikide e t a n etorri eta unibert salki ezagu turiko sukarraldiak, gose edo egarri sentipen a k, usain edo zapore ak , edo best e edozein ideiak akatsik gabe balioko lukete segidar e n aribidea neurtzeko eta denbor ar e n distan tzia bereizteko. Horrela, ikusten dugu sortzetiko itsuek denbor a behar bezala kalkulatz en dutela urteka, haut e m a n ezin dituzten higiduren bidez urteot ako birak bereizterik ez ukan arren.

Eta galdetz e n dut ea itsu batek, bere urteak udako beroar e n edo neguko hotsar e n bidez, udab erriko loraren baten usainar e n edo udazken ek o fruitaren baten zapore a r e n bidez bereizten dituen ak , ez dukee n denborar e n neurri hoberik, errom at a rr ek Julio Zesarrek egindako egute gi ar e n erreform a aurre tik ukan zuten a baino, edo, eguzkiaren higidurez baliatzen saiatu arren, urte oso irregularrak zituzten best e herri askok baino? Eta kronologiari ez dio zailtasun makala gehitzen nazio ezberdinek zenba tz e n zituzten urtee n luzera zehatz a ezagutz e n zaila izateak, bata best e t ik oso diferent e ak baitira eta —uste dut esan dezaked al a— guztiak eguzkiare n higidura zehatz e tik diferent e ak . Eta eguzkia kreatu a izan zenetik uholde nagusira arte konst an t eki higitzen bazen ekuator e a r e n gaine a n , bere argia eta berota s u n a lurreko alde habitag arri guztiet ara berdinki bana tuz eta egun guztiak iraupe n bereko eginez, tropikoet ar a n tz urteko bariaziorik gabe, azken ald e o n autore argi batek suposa tz e n duen modu a n, ez dut uste oso erraza denik burura tz e a uholde a urr eko gizakiek (orduan ere eguzkiaren higidura hantx e izan arren) mundu a r e n hasiera tik denbor a urteka zenba t u edo aldika neurtu zutela, aldiok marka sentigarri nabariegirik gabeko ak zirenez gero, gizakiek bereizi ahal izateko.

21. Ezin irits gaitezk e ziurtasun osoz jakitera iraupen zati bi berdinak direla .

Baina agian esan e n da: eguzkiaren a edo best e zerbait en a bezalako higidura erregularrik gabe nola jakin aldi horiek berdinak zirela? Honi erantzut e n diot esan ez berriro gerta tz e n den best e edoz ein agerp e n e n berdint as u n a ezagut daiteke el a, hasieran egun e n berdint a s u n a ezagu tu edo ezagutz e n zela pents a t u zen bezalax e ezagut u ere; eta hau denbor a tarte horiet an gizakien goga m e n e t ik igarot ako ideien katea tik balioet siz egin zen; eta ideia katea horren bidez egun naturale t a n desb erdin t a s u n a deskubritu zelarik, baina ez egun artifizialet an , egun artifizial edo νυχθ´ ηµερα-k berdinak zirela pentsa t u zen, eta hau nahikoa izan zen neurritza t balio izateko, nahiz eta ikerket a zehatz a go baten ondorio, aurkitu duten eguzkiare n egun eko biretan ezberdint a s u n a k daud ela , eta urteko birak ere ezberdinak ez ote diren ez dakigu. Hauek, hala ere, beren ustezko eta itxurazko berdint as u n a g a t ik, denbor a kalkulatz eko berdinak direla frogatu ahal izan balute bezala balio dute, nahiz eta iraupen a r e n zatiak zehazki neurtz eko ez balio. Horrega tik, kontu handiz bereizi behar ditugu iraupe n a bera eta haren luzera neurtzeko erabili ohi ditugun neurriak. Iraupe n a bera aribide konsta n t e , berdin, eta uniforme a n diraue n zertza t hartu behar dugu; baina guk ez dakigu ziurtasun e z erabiltzen ditugun neurriet ako bat ere iraupe n a bezala ari den eta esleituriko zatiak edo aldiak euren artea n berdinak diren ala ez, inoiz ez baita frogatu segidako iraupen luzera bi, nolan a hi neurtut a , berdinak direnik. Eguzkiaren higidura, mundu a n iraupen a r e n neurri zehaztz a t hain luzaro eta hain fidatuki erabili izan dena, ezberdin gerta tu da, esan duda n modu a n , zenbait aldet a n . Eta gizakiek pendulua erabili duten arren eguzkiare n a baino edo (zehazkiago esa t eko) lurraren a baino higidura konsta n t e a g o eta erregularra go bezala, hala ere, norbaiti galdetuko balitzaio nola dakien pendulu ar e n segidako oszilazio bi berdinak direla, zail litzateke galdatz ailea hori hutsezinki horrela dela sinet sit a uztea , zeren ez baitugu ziur egoterik higidura horren kausak, zein den ez dakigun ak, beti berdin jokatuko ote duen; eta ziur dakigu pendulua higitzen den ingurua ez dela beti berdina; eta horiet ako bat aldatuz gero, aldi horien berdinta s u n a hauts daiteke eta, beraz, higidurare n bidezko neurrien segurt as u n a eta zehazt a s u n a deus ez t a t urik gera, best e agerp e n batzue n aldien a bezalax e, iraupen a r e n nozioak argi iraunik, guk ditugun haren neurriak (bat bera ere) zehatz ak direla frogatz erik ez ukan arren. Orain bada , segidar e n bi zati elkarren ondoan jartzerik ez dagoe n e z , ez dago inoiz ziur jakiterik berdinak direla. Denbora neurtz eko egin genez ak e e n guztia hauxe da: eteng a b e segidan itxuraz aldi distan tzikidee t a n agertz e n diren zati horiek hartu, beraien itxurazko berdint as u n horren best e neurririk ez dugularik, gure ideien kateak oroimen e a n ipini digun a baino, best e arrazoi probable batzuk ere izaten direlarik, berdint as u n hori onartzera limurtzen gaituzte n ak .

22. Denbora ez da higiduraren neurria .

Gauza bat egiten zait bitxi, alegia, gizaki guztiek denbor a munduko gorputz handi eta ikusgarrien higidura tik neurtu duten artea n , denbor a «higidurar e n neurri» gisa definitu izana,

bistakoa dene a n gai honi buruz gogoet a apur bat egiten duen ar e n t z a t , higidura neurtzeko, espazioa denbor a bezain aintza t hartu beharreko a dela; eta apur bat sakon a go aztertu nahi duten ek aurkituko dute, higidurare n balioesp e n edo neurket a egoki eta zuzen a egin nahi duen ak, higitzen ari den gauzare n bolume n a ere oso kontuan hartu behar duela. Higidurak ez gara m a tz a , eram a n , iraupe n ar e n neurket ar a , distan tzikide ak diruditen aldieta n zenbai t ideia sentigarriren itzulketa eteng a b e a eragiten duen ez ez bada . Izan ere, eguzkiaren higidura haize aldab er ek bultzaturiko untziaren a bezain desb er dina balitz, batzue t a n oso geldoa eta best e batzue t a n irregularki oso azkarra, edo, beti azkarra izanik, zirkularra ez balitz eta agerp e n berberak eraginen ez balitu, ez liguke lagund uko denbor a neurtze n, komet a baten higidura itxuraz desb er din ak laguntz en digun baino gehiago inondik ere.

23. Minutu, ordu, egun eta urteak ez dira iraupen neurri beharrezkoak .

Minutu , ordu , egu n et a urt e a k ez dira, ordu a n , be h a r r e z k o a g o a k den b o r a edo irau p e n e r a k o , edoz ein gauz a t a n mark a t u r iko haz b e t e a k , oinak , yard a k et a milak hed a d u r a r a k o dire n baino . Zer e n , nahiz et a guk, unib e r t s o a r e n alde hon e t a n , eguzkiar e n birek mark a t u r iko aldi mo d u a n edo aldion zati ez a g u n mod u a n et e n g a b e era bil tz e n ditugul ak o , iraup e n luzer a horien ideiak geur e gog a m e n e a n finkat u rik ditug u n et a nolako luzer ak o a k dire n jakin na hi dug u n de n b o r a zati guz ti ei aplika tz e n dizkieg u n , hal a ere , izan beh a r dut e unib e r t s o k o bes t e ald e batz uk ne ur ri hau e k era bil tz e n ez dituz t e n a k , Japonia n gur e haz b e t e a k , oinak edo milak era bil tz e n dituz t e n baino ge hi a g o ; bain a , haie t a n ere , ne u rri hau e n antz e k o a k era bili beh a r k o dituz t e . Zere n aldizkak o itzuler a erre g u l a r r ik gab e , ez ge n u k e ez ein iraup e n e n luzer a guk ge uk ne ur tz e r ik edo inori adi e r a z t e r ik, mu n d u a aldi ber e a n orain tx e bez al a x e higidur a z be t e r ik ego n d a ere , har e n zati ba t ere ego n ez e a n bira erre g u l a r et a itxuraz dis t a n t z ikid e e t a n era t u rik. Baina den b o r a kalkula t z e k o era bil dai t ez k e e n neur ri ezb e r d in e k ez dut e inondik ere ald a t z e n irau p e n a r e n nozioa , neur t u beh a r r e k o a ; oina edo ukalon d o a ere d u izat e a k ere , ne ur ri ezb e r d in o n era bil tz a il e e n t z a t , hed a d u r a r e n nozioa alda t z e n ez du e n mod u a n .

24. Gure denboraren neurria denboraren aurretiko iraupenari ere aplika dakioke .

Behin goga m e n a k eguzkiaren urteko bira bezalako neurria bereg a n a t u duen e a n , neurri hau existitzen ez zen eta beronekin, beron e n izatear e n sakon e a n , inolako zerikusirik ez duen iraupen a ri aplika diezaioke. Izan ere, norbait ek esan e n balu Abraha n aro juliotarrare n bi mila zazpiehu n eta ham a bigarr e n urtean jaio zela, hau mund u a r e n hasiera tik zenba tuko bage n u bezain ulertezina litzateke, antzinako aldi urrundu horret a n eguzkiare n higidurarik ez best e inolakorik ez egon arren. Zeren, juliotar aroa eguzkiare n biraket ek markaturiko egun, gau, edo urteak izan baino ehund ak a urte lehen a go hast en dela supos a tz e n den arren, hala ere, garai hartan eguzkia existitu balitz eta gaur duen ohiko higidura bera ukan balu bezain zuzen eta ongi kalkulatz en eta, beraz, neurtz en ditugu iraupen a k. Eguzkiaren biraket a bati dagokion iraupe n ar e n ideia hain erraz aplika dakioke gure pents a m e n d u e t a n eguzkia ez higidurarik existitzen ez zen aldiko iraupe n ari , nola hem e n g o gorputz e t a t ik harturiko oin baten edo yarda baten ideia gorputzik gabeko mundu a r e n muge t a t ik haragoko distan tziei aplika dakieke e n gure pents a m e n d u e t a n .

25. Gorputzik ez dagoe n tokian geure pentsa m e n d u e t a n espazioa neur dezak e g u n modua n .

Zeren, supos a t urik hem e n dik unibert soko gorputzik urrundu e n e r a 5639 milia edo milioi milia daud el a (unibert so a finitua delarik, distan tziare n bat egon behar baitu), gure denbor a tik mundu a r e n hasieran lehen e n g o gorputz a existitzen hasi zenera 5639 urte iragan direla suposa dezake gu n modur a , urteb e t eko neurri hau geure pents a m e n d u e t a n kreazio aurreko iraupen a ri , edo gorputz e n edo higiduren iraupe n e t ik harago, aplika diezaiokegu, miliabet eko neurri hau gorputz urrundu e n e t a t ik haragoko espazioari bezalax e eta, eta neurri bataz, higidurar e n ez zegoen aldiaren iraupen a neur dezake g u n modu a n, best e neurriaz gorputzik ez dagoe n tokiko espazioa neur dezake gu geure pentsa m e n d u e t a n .

26. Mundua mugag a b e a eta betierekoa delako onarpena .

Denbora esplikatzeko modu honet a n supos a t u ezin nuen a suposa t u dudala, hau da, mundu a ez dela ez betiereko a ez infinitua, esan e n balitzait une honet a n , eran tzun e n nuke nire oraingo xederako ez dela beharrezko mundu a bai iraupe n e a n eta bai heda d ur a n finitua dela argi utziko duten argudioak hem e n erabiltze a. Baina hori berorren kontrako a bezain burura g arria denez gero, badut nik hori supos a tz eko askat a s u n a , best e edonork horren kontrakoa suposa tz eko duen adinakoa beder e n; eta ez dut zalantzarik honi apur bat eragiten dion guztiak burura dezake el a erraz higidurare n hasiera , nahiz eta ez iraupen guztiaren hasiera, era honet a n urrats bat, eta ez gehiagorik, aurrera t uz higidurari buruz duen iritzian. Era berea n , bere pentsa m e n d u e t a n gorputz ari eta berari dagokion heda d ur a ri muga bat jar diezaieke, baina ez gorputzik gabeko espazioari, zeren espazioar e n eta iraupe n ar e n azken mugak pentsa m e n d u a r e n irispidetik harago baitaud e , zenbakiar e n azken mugak goga m e n a r e n ulerkuntz a zabalen e tik harago daud e n bezalax e; eta hori guztia arrazoi beraga t ik, best e leku bate a n ikusiko dugun modu a n.

27. Betierekotasu n a .

Horrega tik, denbora r e n ideia geuga n a t z eko erabiltzen ditugun bitarteko berber ez eta iturburu bere tik geuga n a t z e n dugu betierekot a s u n a deritzan ar e n ideia ere; hau da, segidar e n eta iraupen a r e n ideiak geure ideien kateari buruzko gogoe t a r e n bidez hartu ditugularik, itzarrik gaud el a ditugun pents a m e n d u e t a r a eteng a b e berez etorritako ideien agerp e n natural ek gure baitan eragind ako katea berau , edo gure sentime n a k segidan hunkitzen dituzten kanpoko objektuek eragind ako a, eta eguzkiaren bireta t ik zenbai t iraupe n luzera hartut a edukirik, gai gara geure pentsa m e n d u e t a n iraupen luzera horiek bata best e a ri erans t eko nahi adina aldiz eta, horrela erant si t a , iragand a ko edo etorkizun diren iraupen ei aplikatzeko, Eta hau eragoz p e nik ez mugarik gabe egin dezake gu eta in infinitu m jo, eta era horret a n eguzkiaren urteko higidurar e n luzera eguzkiaren higidurare n zein best e edozein higidurare n aurrekotz a t supos a t uriko iraupen a ri aplika, hau ez delarik zailago edo absurdu a g o gerta tz e n eguzki- erloju bate a n itzalak ordube t ez gaur egindako higiduraz dauka d a n nozioa bart jazotako zerbaite n, adibidez orain inondiko higidurarik gabe dagoe n kandelar e n suare n iraupen a ri aplikatz e a baino; eta su horren iraupe n a gaur den edo sekula izanen ez den higidura batekin bater a existitzea hain ezinezkoa da, nola den mundu a r e n hasiera baino lehen a go izan zen edozein iraupen zati eguzkiare n oraingo higidurarekin batera existitzea . Baina, hala eta guzti ere, honek ez du eragoz t e n , eguzkiko itzalaren higidurare n ideia bi ordu markatz e n dituzten seinalee n artea n edukirik, nik bart kandela-argi horrek izandako iraupen a hura bezain garbiro neurtu ahal izatea, eta hori bezalax e orain existitzen den edoz er e n iraupen a ; eta hau hurren go a pents a tz e a best erik ez da: eguzkia ordua n erlojua argitzen egon eta orain higitzen den abiadur az higitu izan balitz, erlojuko itzala ordum arr a bate tik best e bater a pasa zateke el a kandel ar e n argiak ziraue n artea n .

28. Gure iraupen neurriak ditugun ideien araberakoak dira .

Ordu, egun edo urte baten nozioa aldizkako zenbait higidurar e n luzerari buruz daukad a n nozioa best erik ez denez gero, higidurok inoiz ez direlarik guztiak bater a existitzen, neure sentime n e t a t ik edo hausn ark e t a t ik eratorrita oroimen e a n berau ei buruz ditudan ideiet an izan ezik, errazt a s u n beraz eta arrazoi beraga t ik aplika diezaieket neure pents a m e n d u e t a n higidura ororen aurreko iraupen a ri zein une honet a n bertan eguzkiak daukan higidura baino minutu bat edo egun bat lehen a go gerta turiko edoz eri. Iragand a ko gauza guztiak era berea n eta eraba t atsed e n e a n daud e; eta alde honet a t ik begiratu t a , guztiak dira gauza bera, mundu ar e n hasiera baino lehen a goko ak zein atzo bertako ak izan, zeren higidurare n batez neurturiko gauz a baten neurket a ez baitago gauza hori eta higidura hori, edo best e edozein bira- aldi, egiazki batera existitze ar e n menp e , baizik neure goga m e n e a n zenbait aldizkako higidurar e n luzerare n edo iraupe n tartere n ideia argia edukitze ar e n eta neurtu nahi dudan gauzare n iraupen a ri aplikatze a r e n menp e .

29. Ezein gauzaren iraupenak ez du behar guk hura neurtzek o darabilgun higidurarekin batera existit zerik .

Era horret a n , ikusten dugu batzuek uste dutela mundu ar e n iraupen a k, existitzen hasi zenetik gure 1689. urte honet ar aino, 5639 urtekoa izan dela, edo eguzkiare n 5639 urte birakoa, eta best e batzuek, ordea, asko gehiagoko a dela; antzinako egiptoarrek, adibidez, Alexand er Handiaren garaian 23.000 urte konta tz en zituzten eguzkia existitzen hasi zenetik; eta Txinarrek orain mundu a ri 3.269.000 urte, edo gehiago, kalkulatzen diote. Nik neuk herrion kalkuluen araber ako mundu a r e n iraupen luzeok egiazkoak direnik uste ez dudan arren, haiek dioten a imajina dezaket eta egiazkotz a t ukan, bata best e a baino luzeago a dela ulertu eta esan ez , Matusalen e n bizitza Enoken a baino luzeago a izan zela ulertzen dudan modu a n. Eta eskuarki onarturiko 5639 urteko kalkulua egiazkoa balitz (izan ere, best e edozein bezain egiazkoa izan baitai t eke) , ezert an ez luke eragotziko nik imajinatz e a best e batzuek dioten a , hau da, mundu a mila urte zaharra go a dela, zeren denek imajina dezaket e errazt as u n beraz (ez diot sinet s) mundu ak 50.000 urte dituela zein 5639 urte dituela, eta era bere a n burura dezaket e 50.000 urteko iraupe n a zein 5639 urtekoa. Eta hem e n dik argi atera tz e n da edozein gauz ar e n iraupe n a denbor ar e n bidez neurtz eko ez dela beharrezko gauza hori guk hura neurtz eko erabiltzen dugun higidurarekin edo edoz ein best e aldizkako biraket ar ekin bater a existitzea ; nahikoa baita horret ar ako guk geure goga m e n e a n higidura edo agerp e n jakin batekin bater a inoiz existitu ez den iraupen a ri aplika diezaioke gu n aldizkako ezein agerp e n erregularre n ideia edukitze a .

30. Infinitutasu na iraupen e a n .

Izan ere, Moisesek agerturiko kreazioare n historian bezala, argia, eguzkia izan baino, edo higidurarik ukan baino, hiru egun lehen a go izan zela imajina dezake t , argiaren iraupen a , eguzkia kreatu a izan baino lehen a g o (eguzkia orduan higitu izan balitz orain egiten duen legez), eguzkiaren hiru egun bira bezain luzea zela pents a t u hutsaz; eta arrazoi berare n g a t ik kaosare n edo aingeru e n ideia bat ukan dezake t , argia edo higidura jarraikirik izan baino minutu bat, ordub e t e , urteb e t e edo mila urte lehen a go kreaturiko izaki bezala. Zeren, edoz ein izakiren izatea edo higidura baino lehen a go minutu bateko iraupe n a kontsider a badez ak e t , minutu bat gehituz ere joan naiteke 60 minutura heldu arte; eta minutu ak, orduak, edo urteak (hau da, eguzkiare n biraket e n zati bat edo best e , edo nolabait ezagu tz e n duda n aldi bat) gehituz joateko bide beretik, in infinitu m jo dezake t eta nik zenba tu ahal dituda n aldi guztiak gainditzen dituen iraupe n a suposa , nahi ditudan guztiak gehitu arren, eta horixe da, nik uste, betierekot a s u n a z dauka gu n nozioa; eta betierekot a s u n a r e n infinitutasu n a z ez dauka gu best e noziorik zenbakiare n infinitutasu n a z dauka gu n a baino, alegia, zenbakiari amairik gabe best e batzuk gehi diezazkiokegula .

31. Iraupenaz eta beronen neurriez ditugun ideien iturburua

Era horret a n , uste dut gauza nabaria dela arestian aipaturiko ezagu tz a ororen iturri bi horieta t ik, hau da, hausn ark e t a eta sentipe n e t ik geuga n a t z e n ditugula iraupe n ar e n eta beron e n neurrien ideiak.

Izan ere, lehenik, gure goga m e n e t a n gerta tz e n denari errep ar a t uz , nola gure ideiak eten ga b e k o kordan agertz en eta desag e r tz e n diren, segidaren ideia hartzen dugu.

Bigarrenik, segidare n atalen artea n distan tzian errep ar a t uz , iraupenaren ideia hartzen dugu.

Hirugarre nik, sentipe n ar e n bidez zenbai t agerp e n zenbait aldi erregularre t a n gerta tz e n direla errep ar a t uz , iraupenare n luzera edo neurri batzuk erdiest e n ditugu, hala nola, minutu ak, orduak, egun ak, urteak, etab.

Laugarre nik, denbor a neurri horiek edo luzera jakin bateko iraupe n ar e n ideiak gure goga m e n e t a n nahi adina aldiz errepikatz eko gai garen ez gero, ezerk iraun ezerk ez diraue n edo egiazki ezer existitze n ez den tokian ere iraupena imajina tz er a hel gaitezke; eta, horret ar a , bihara m u n a , datorren urtea, aurten dik zazpigarren urtea imajina dezake g u.

Bosgarrenik, gure pents a m e n d u e t a n edoz ein denbora- luzerako ideiak, hala nola minutu bat, urteb e t e , aro bat, nahi adina aldiz errepikatz eko eta bata best e a ri amaierar a inoiz heldu gabe eta beti bat gehiago gehi diezaieke g u n zenbakien kasuan baino amaiera tik hurbilago ibili gabe erans t eko gai garen ez , betiereko tas u n are n ideiara heltzen gara, gure arimen geroko betiereko iraupen modur a burura tz e n dugularik, baita ezinbes t ez beti existitu behar izan duen Izaki infinitu horren betierekota s u n bezala ere.

Seigarrenik, iraupe n infinituare n edozein atal alditik aldirako neurriz zehazturikotz a t joz, oro har denbora deritzan ar e n ideiara heltzen gara.

XV. KAPITULUAIraupen ar e n eta hedap e n a r e n («expansion»)

ideiak, elkarrekin kontsidera turik

1. Biak izan daitezk e handiagoak eta txikiagoak .

Aurreko kapi tulu e t a n esp a zio a r e n et a iraup e n a r e n az t e rk e t a r i na hiko a ekin diogu n arre n , esku a rki inter e s a t z e n diren et a ber e n izat e a n zerb ai t oso ulerg ai t z et a ber ez i a dut e n idei ak dire n e z gero , ba t a bes t e a r e k i n ald e r a t z e a k ideiok argi tz ek o balio lezak e be h a r b a d a et a hai e n ikus m old e argi et a ber e izi a g o a izan gen e z a k e biak bat e r a kontu a n har tz e n badi tu g u . Dist a n t z i a edo esp a z io a r i , bero n e n ikus m ol d e sinpl e et a abs t r a k t u a n , na h a s k e t a ekidin nahirik, hed a p e n a (« exp a n s io n ») dei tz e n diot hed a d u r a t ik (« ext e n s i o n ») ber eiz t e k o , azke n hau askok aipa t u riko dis t a n t z i a ma t e r i a r e n at al solido e t a n bak a r rik dago e n e z adi er a z t e k o era bil tz e n bai tu t e , era hon e t a n gorp u tz a r e n idei a barn e har t uz , edo behin t z a t iradokiz, dis t a n t z i a hut s a r e n ideiak , ord e a , horr el ak orik ez dar a m a l a r ik ber e bai t a n . Hed a p e n hitz a esp a z io hitza baino ere nahi a g o dut , esp a z io a sarri sekul a elkarr e kin exis t i tz e n ez diren at al iheskor et a segid a k o e i zein iraunk orr e i ber din aplika t z e n bai tz a i e . Berb a biot a n (he d a p e n e a n et a irau p e n e a n ) gog a m e n a k kant i t a t e z ha n di a g o a k edo txikiago a k izan litezk e e n luzer a jarraiki e n idei a kom u n a da uk a . Ukan ere , gizakiak ordu b e t e k et a egu n bat e k luzer a n dut e n alde a r e n idei a argi a du, haz b e t e k et a oinb e t e k dut e n a r e n a due n bez al a x e .

2. Hedape n a ez dago materiak mugaturik .

Goga m e n a k hedap e n a r e n edoz ein atalen luzerare n ideia hartu duen e a n , dela arrab e t e r e n a , pauso baten a edo nahi den luzerare n a , errepika dezak e ideia hori eta, horret ar a , aurreko ari gehituz, luzerare n ideia handiago dezake eta bi arra edo bi pausore n tamainako a egin; eta hori, nahi adina aldiz egin dezake, lur honet ako zeinahi bi punture n arteko distan tzia berdindu arte eta horrela jokatuz distanzia hori eguzkiraino edo izarrik urrundu e n e r a ino luzatu arte. Horrelako progresioar e n bidez, dago e n tokian edo best e edonon hasita , goga m e n a k jardun dezake eta luzera horieta t ik guztiet a tik harago jo, bere aurrera tz e a geraraziko duen ezer aurkitu gabe , dela gorputz e n bat dagoe n tokian, dela gorputzik ez dagoe n e a n . Egia da geure pentsa m e n d u e t a n erraz hel gaitezke el a hedad ur a solidoare n amaier ar a ; ez dauka gu, eduki ere, zailtasunik gorputz ororen mutur eta muge t a r a heltzeko; baina goga m e n a han dagoe n e a n , ez du ezer ere aurkitzen amaiga b e k o heda p e n horret a n barna aurrera egiteko; heda p e n honi ezin dio aurkitu ez burura tu amaier arik. Eta inork ez dezala esan gorputz ar e n mugez haraindik ezer ez dago el a , Jainkoa materiare n muge n barrua n hesipetu nahi ez badu beder e n . Jakituriaz bete- beteriko adime n a zuen Salomon ek, dirudien ez , best elako pents a m e n d u a k zituen honet az , esan zuen e a n : «Zeru ek eta zeruen zeruek ere ezin zaituzte zu hartu». Eta hori esa t e a n , nik uste, gehiegi goraipatz e n ditu bere adimen a r e n ahalm e n a k , zeren bere pentsa m e n d u a k Jainkoa existitzen den lekutik harago heda litzakeela edo Hura ez dagoe n tokian hedap e n e n a imajina dezake el a uste izateraino limurtzen baitu bere burua .

3. Iraupena ere ez dago higidurak mugaturik .

Iraupen a r ekin ere gauz a bera jazotzen da. Goga m e n a k, behin edozein neurriren dimen t sioa hartu duen e a n , bikoiztu, biderkatu eta luzatu egin dezak e neurri hori, bere existen tzia tik harago ez ezik, gorpuzdun izaki guztien existen tziat ik eta mundu guztiko gorputz handie t a t ik eta beraien higidure t a tik harturiko denbor a neurri guztiet a tik harago ere. Hala ere, edonork onartu ahal izanen du aise iraupen a , mugarik gabeko egiten dugun arren, izan ere den modu a n , ezin dugula izaki oroz haraindik heda tu . Jainkoak, edonork aise onartze n duen modu a n, betierekota s u n a bete tz e n du; eta nekez aurki daiteke arrazoirik inork zalantza t a n jartzeko muga g a b e t a s u n a ere bete tz e n duela. Haren izate infinitua, mugarik gabeko a da zentzu bate a n zein best e a n ; eta uste dut materiari gehiegitxo emat e a dela gorputzik ez dagoe n tokian ezer ere ez dago el a esa t e a .

4. Gizakiek zergatik onartzen duten errazago iraupen infinitua, hedap e n infinitua baino .

Uste dut hem e n dik atera genez ak e el a zergatik mintzo den edonor normalt a s u n guztiarekin eta dudarik txikienik egin gabe betierekot a s u n a z eta ez duen eragozp e nik jartzen iraupen a ri infinitutasun a iratxikitzeko, espazioaren infinitutasu na , ordea, jenderik gehien ak eragozp e n eta duda gehiagor ekin onartze n duen artea n . Honen arrazoia haux e dela deritzot , alegia, iraupen a eta heda d ur a best e izaki batzuei dagozkien afekzioen izenak direnez, Jainkoare n g a n erraz burura tz e n dugula amaiga b e k o iraupen a eta ezin dugula ekidin hori gerta tz e a ; baina Jainkoari inondiko heda d ur a rik iratxikitzen ez diogun ez gero, hori materiari, finitua denari, soilik egozte n baitiogu, materiarik gabeko ar e n heda p e n a z dudatz eko joera daukagu , hedap e n a materiare n best e ezeren tasun ez delakoa n baikaud e eskuarki. Eta, horrega t ik, gizakiek espazioaz pents a tz e n duten e n a n , gorputz ar e n muge t a n gera tz eko joera dute, espazioa ere hortxe amaituko balitz eta harago segituko ez balu bezala. Eta ideia horiek, aintza t hartze a n , gizakiak urruna go eram a t e n dituzten arren, unibert so a r e n mugez haraindik dagoe n a ri irudimen e zko espazioa deitzen diote, hura ezer ez balitz bezala, han ez delako ezer existitzen. Gorputz oro eta bera neurtzeko erabilitako higidurak baino lehen a goko a den iraupe n ari , ordea, inoiz ez diote irudime n ez ko deitzen, inoiz ere suposa tz e n ez delako best elako existen tzia egiazkoren bat ez duenik. Eta baldin gauz en izenak gai badira gure pents a m e n d u a k gizakien ideien jatorrira eram a t ek o (nik oso gai direla uste dut), iraupen («dura tio») izenetik abiatu t a batek izan dezake motiborik pents a tz eko uste izan dela indar suntsi tzaile orori erresis t en tzia jartzen dion existen tziare n jarraipen ak eta solidotasu n a r e n jarraipen ak (gogort a s u n a r e kin naha s daiteke e n tasun a berau, eta materiare n partikula anato miko nimiñoe t ar a begira tuz gero, gogort a s u n e t ik oso diferent e a ez dena) badut el a analogiarik durare eta duru m esse bezalako hitz hain hurbilekin eta horrex ek ekarri zuela hitzon sorrera. Eta durare hala gogort a s u n a ri nola existen tziari aplikatzen zaiola Horazioren g a n ikusten dugu, XVI. Epod: ferro duravit secula . Baina, edonola ere, egia da bere pentsa m e n d u e t a n sakontz e n duen ak ikusten duela pentsa m e n d u a k batzue t a n gorputz are n heda er a t ik harago doaz ela espazioar e n edo heda p e n a r e n infinitutasu n e r a ino, horren ideia gorputz e tik eta best e gauza guztiet a tik diferent e a eta bereizia delarik, nahi duten e n tz a t gogoet a sakona go e t a r ak o gai izan daiteke e n auzia berau.

5. Denbora iraupenarekiko, lekua hedap e n ar ekiko dena da .

Denbora, oro har, iraupe n ar e kiko, lekua heda p e n a r e kiko dena da. Betierekota s u n e z ko eta amaiga b e t a s u n e z k o ozeano muga g a b e a k dira gainer ako gauz et a tik mugarri bidez bezala nabar m e n tz e n eta ezberdin tz e n direnak; eta horrela izaki finitu errealek iraupe n eta espaziozko amaiga b e k o ozeano uniform e horieta n elkarrekiko duten posizioa denota tz eko erabiltzen dira. Hauek, behar bezala kontsider a tu rik, bereiz daitezke e n eta beren artea n distan tzia bera dutela suposa tz e n zaien gauz a sentigarrie t a n finkaturiko puntu jakin batzue t a t ik daud e n distan tzia konkretu ak best erik ez dira. Izaki sentigarriet a n finkaturiko puntu horieta t ik konput a tz e n eta neurtz en ditugu kantita t e infinitu haien zatiak, kantit at e infinituak horrela kontsider a tu rik denbora eta lekua deitzen diegun ak direlarik. Zeren, denbor a eta iraupe n a beren ez uniform e ak eta muga g a b e a k direlarik, gauze n orden a eta posizioa, jakindako eta ezarritako puntu horiek gabe, galdu eginen lirateke, eta gauza guztiak erre m e diorik gabeko maha si a n naha siko lirateke.

6. Denbora eta lekua gorputze n existen t ziak eta higidurak ezarritako best e ideia batzue k sorturikotzat hartzen dira .

Denborak eta lekuak, aipatu bezala espazioar e n eta iraupe n ar e n amaiga b e ko leizean ezarrita daud e n eta gainer ako guztitik marka eta muga jakinez bereizten direla supos a tz e n diren leize horren zati bereizgarri modu a n kontsider a tu rik, adiera bikoitza dute biek.

Lehenik , denbora eskuarki unibert soko gorputz handiez neurtz en eta haiekin batera existitzen den iraupen infinituare n espazio modu a n hartu ohi da, haiet az ezer dakigun eino; eta zentzu honet a n denbora mundu sentigarri honen egiturarekin hast en eta amaitz en da, gorago aipaturiko esakun e o t a n bezala: «Denbora ororen aurre tik» edo «Denbora rik sekula gehiago izanen ez dene a n ». Lekua ere, antzera , mundu materialak eduki daukan eta bere baitan hartzen duen espazio infinitu horren zatitzat hartzen da eta horrega t ik hedap e n a r e n gainerakotik berizten da, honi leku baino zehatz a go hedad ur a dei dakiokee n arren. Muga bi horien barruan muga tu rik daud e eta beraien atal haut e m a n g a r ri ez neurtz en eta zehazt e n dira izaki gorpuzdu n guztien denbor a eta iraupen partikularra eta hedad ur a eta leku partikularra.

7. Batzue tan iraupen zatitzat gorputz e n bolum e n edo higiduratik harturiko neurriez izendaturikoak hartzen dira .

Bigarrenik , batzue t a n denbora hitza zentzu zabalago a n erabiltzen da eta existen tzia erreal horrek eta hasiera tik seinale izateko eta urtes a s oi ak, egun ak eta urteak markatz eko jarriak izan ziren eta, beraz, denbor a neurri ditugun gorputz en aldizkako higidurek bereizten eta neurtze n ez dituzten iraupe n infinitu horren atalei aplikatzen zaie; baina iraupen infinitu horren best e zatiak ere, hau da, edonoiz neurturiko denbor a luzera jakin batzue n neurri bereko supos a tz e n ditugun ak eta, horrega tik, muga tu a k eta zehaztu ak kontsider a tz e n ditugun ak ere, denbor a hitzari emat e n diogun zentzuar e n barrua n daud e. Zeren, suposa tz e n badugu kreazioa edo aingeru e n erorrera aldi juliotarrar e n hasiera n izan zela, aski zehatz hitz eginen genuk e eta ulertuko liguket e, esan e n bage n u aingeru e n kreaziotik mundu ar e n kreaziora 7.640 urte iragan zirela. Markatu ere, bereizi gabeko iraupen horren luzera markatuko genuke, oraingo abiadur a berea n higitut a eguzkiare n 7.640 urte- biraren iraupen a bezalakox e a dela suposa t u eta onartu baitugu. Eta batzuet a n , era bertsu a n , lekuaz, distan tziaz edo bolum e n a z hitz egiten dugu, huts handian, mundu ar e n mugez haraindik, kontsidera tz e n dugun e a n espazio hori berdina dela edo esleitzen zaion dimen t sioko gorputz bat, oin kubiko bat bezalako a, hartzeko gauz a dela; edo espazio horret a n unibert so a r e n edoz ein parte t ik distan tzia jakin batera dagoe n puntu bat supos a tz e n dugun e a n .

8. Izaki finitu guztiei dagokie .

Non eta noiz existen tzia finitu guztiei dagokien galderak dira eta guk beti esplikatz en ditugu mundu sentigarri honen zenbait parte ezagu n e t a n eta mundu honet a n beha g ar ri diren higidura batzuek markatz e n dizkigute n zenbait alditan oinarritut a. Parte edo aldi finkatu horiek gabe, gauz en orden a galdua litzateke, gure adimen finituentz a t behintza t , izaki finitu guztiak hartzen dituzten eta euren zabalera guztian jainkotasu n a ri soilik dagozkion iraupe n ar e n eta hedap e n a r e n ozeano muga g a b e aldaezine t a n . Horrega tik ez digu harridurarik sortarazi behar guk horiek ez ulertzeak eta sarritan geure pents a m e n d u e t a n galduta ibiltzeak horiek abstrak tuki edo lehen e n go Izaki ulertezinari modure n bate a n iratxikita kontsidera tz e n ditugun e a n . Baina edozein gorputz partikular finituri aplikatzen zaione a n , gorputz horren heda d ur a espazio infinitu horren a da, gorputz ak bete tz e n duen bolum e n a r e n a adina. Eta lekua edoz ein gorputz e n posizioa da best e gorputz bate tik distan tzia bater a kontsidera tz e n dugun e a n . Eta edoz ein gauz ar e n iraupen partikularrar e n ideia gauza horrek existitzen dirauen artea n gerta tz e n den iraupen infinitu horren zatiaren ideia den bezala, gauza existitu zeneko denbora honako hau da, alegia, iraupen aldi jakin eta zehatz baten eta gauza horren izatear e n artea n iragand a ko iraupen tarte a . Batak, adibidez, oin karratu a den edo bi urtez jazo zen gauz a berare n bolum e n a r e n edo existen tziare n ertzen arteko distan tzia erakus t e n du; best e ak gauza horrek lekuan edo existen tzian espazioko edo iraupen e ko best e puntu zehatz batzue t a t ik duen distan tzia erakus t e n du, adibidez , Lincoln’s Inn

Fields- en erdi- erdian zegoel a edo Tauroren lehen gradu a n eta gure Jaunare n 1671. urtea n edo aro juliotarrare n 1.000. urtea n . Distan tzia horiek guztiak, berriz, aurreiritzitako zenbai t espazio eta iraupen luzerare n bidez neurtz en ditugu, hau da, hazbe t ez , miliaz, oinez eta graduz kasu bate a n eta minutuz, egun ez , urtez eta abarrez best e a n .

9. Hedaduraren zati guztiak hedadura dira, eta iraupenare n zati guztiak iraupen dira .

Beste gauz a bate a n datoz guztiz ados espazioa eta iraupe n a , honex e t a n hara: biak arrazoiz gure ideia bakun e n artea n sailkatzen diren arren, hala ere, bata eta best e az ditugun ideia bereiziet a tik bat bera ere ez da inolako osaket arik gabeko a . Beren izaerar e n muine a n dute biek zatiz osatuak izatea; baina zati guztiok mota berekoak direnez , ezerk ez die eragozt e n beren lekua ideia bakun e n artea n edukitze a . Goga m e n a k , zenbakiarekin pasa tz e n zaion bezala, zatigarrita su n a ezinezko bihurtzeko moduko hedad ur a edo iraupe n zati txikira heltzerik balu, zati hori nolab ai t esat eko , unitat e zatiezina litzateke , hura errepikatuz izanen genituzke el arik hedad ur a eta iraupen a r e n ideia zabalago ak. Baina goga m e n a k , zatirik gabeko ezein espazioren ideiarik eratzeko gauza ez denez gero, herrialde bakoitze a n arrunki erabiltzen direlako oroimen e a n markaturik dituen ohiko neurriak erabiltzen ditu (hala nola, hazbet e a k eta oinak edo ukalondo ak edo paras a n g a k ; edo segun d u , minutu, egun eta urteak iraupe n er a ko), ideia bakun ak bailiran erabili ere; eta ideia zabalago e n osagai ak dira, goga m e n a k , horret ar ako beta duen e a n , ohiko dituen luzera ezagun e n eransk e t az egiten baititu. Beste alde bate tik, guk eduki ohi dugun bata eta best e a r e n unitat e txikiena zenbaki unitat e a balitz bezala ikusten dugu, goga m e n a k , luzera jakin horiek zatituz, zati txikiago e t a r a ekartzen dituen e a n . Nahiz eta kasu biotan, batuke t a n zein zatiketa n , hala espazioan nola iraupen e a n , pents a g a i den ideia oso handi edo oso txiki bihurtzen dene a n , haren bolume n zehatz a oso ilun eta nahasi bilakatz en da, eta haren gehiket a eta zatiketa errepikatu e n kopurua da argi eta bereizi geratz e n de bakarra , bere pents a m e n d u e i espazioare n heda p e n izugarrian edo materiare n zatigarrit as u n e a n galtzen uzten dionari aise agertuko zaion modu a n . Iraupe n ar e n zati bakoitza ere iraupe n da; eta heda d ur a r e n zati bakoitza heda d ur a da, eta biak dira batugarri edo zatigarri in infinitu m . Baina guk ideia argi eta bereiziak edukitz ek o moduko bataren zein best eare n zati txikienak diratek e agian egokien ak, espazioaz , heda d ur az eta iraupen a z ditugun modu konplexu horien osagai diren eta berriro beraiet ar a murritz daitezke e n ideia bakunt za t hartzeko. Iraupen a r e n horrelako zati txikiari une dei dakioke eta ideia batek, haien segida katea n , gure goga m e n e a n irauten duen denbor a da. Beste ari dagokionez ere, izen berezirik ez duen ez gero, ez dakit puntu sentigarri bat deitu ahal izanen diodan, horren bidez bereizi ahal dugun materiare n edo espazioar e n zatirik txikiena esan nahirik, norm ale a n begia erdigun e duen zirkulu baten minutu bat edo delarik, eta begirik zorrotzen ar e n tz a t hogeita ham ar segund o baino gutxiago.

10. Bataren eta best earen zatiak banaezinak dira .

Hedap e n a k eta iraupe n ak, horrez gain, best e adost as u n bat ere badute : biak zatiekin burura tz e n ditugun arren, zatiok bata best e t ik bana ezin ak direla pents a m e n d u a n ere, nahiz eta batar e n neurriak atera tz eko erabiltzen ditugun gorputz en zatiak eta best e a r e n neurria hartzeko erabiltzen dugun higidurare n , edo, hobeto esan d a , gure goga m e n e k o ideia segidar e n zatiak eten eta bana daitezke e n; lehen e n g o a atsed e n e a n gerta tz e n da maiz eta bigarren a loan, honi ere atsed e n a esa t e n diogularik.

11. Iraupena lerro bat bezalakoa da eta hedap e n a solido bat bezalakoa .

Baina alde argia dago bion artea n: hedap e n a z ditugun luzera ideiak edozein norabide t a n joan daitezke eta, era horret a n , irudi bat eta zabalera eta lodiera egin; iraupen a , ordea, nolabait esat eko, in infinitu m heda g a rri den eta anizkoitasu nik, aldatz erik ez irudia hartzerik ez duen lerro zuzen baten luzera best erik ez da, existen tzia ororen, edonolakoar e n , neurri komun a baita, gauza guztiak, existitzen diren heinea n , koalitat e honet a n era berea n partaid e direlarik. Izan ere, oraingo mom e nt u hau orain izane a n diren gauza guztiei komun a zaie eta beraien existen tziare n atal hori

era bere a n hartzen du, guztiak izaki bakar bera balira bezala, eta zinez esan dezake gu denak existitzen direla denbor ar e n une berean . Aingeru eta espirituek heda p e n a ri dagokion ez honekin analogiarik duten ala ez, hori nire ulerm e n a r e n irispidetik at dago; eta agian guri, geure biziraup e n e r ak o eta geure izatear e n xede e t a r a ko adimen eta ulerme n egokiak ditugunori, baina ez best e izaki guztien errealita t e eta heda er a r ak o, ia- ia hain zail egiten zaigu nolana hiko heda p e n a r e n erab a t ek o ukap e n a dateke e n edozein existen tzia burura tz e a edo horrelako edozein izaki erreale n ideia bat edukitzea , nola egiten zaigun nolana hiko iraupe n ar e n erab a t ek o ukape n a datek e e n edozein existen tzia erreale n ideia bat edukitze a . Eta, horrega tik, ez dakigu zer zerikusi duten espirituek espazioar ekin edo nola komunikatz e n diren beronekin. Dakigun guztia da gorputz ek zeinek bere espazio zatia dutela, beren parte solidoen heda er a r e n araber a eta, era horret a n , best e gorputz guztiak espazio zati partikular horren partaid e izatetik kanpo uzten dituzte, beraiek han diraut e n artea n .

12. Iraupenak sekula ez ditu bi parte batera; hedap e n a k bai .

Iraupena , eta beron e n zati den denbora , distan tzia galkor batez dugun ideia da, bi parte bater a ez, baina hurren ez hurren elkarri segika dauzkan a ; eta hedap e n a distan tzia iraunkorraren ideia da, parte guztiak bater a dauzkan a , segida n edukitzerik ez duelarik. Eta, beraz, iraupe n a segidarik gabe burura tz erik ez dugun arren, ezta gure pents a m e n d u a n batzerik ere izaki bat orain -bihar existitzen dela edo aldi bere a n oraingo iraupe n unea baino gehiago daukala, hala ere, Ahalguztidun ar e n betiereko iraupen a gizakiaren e t ik edo best e edozein izaki finituren e t ik oso best ela burura dezake gu . Gizakiak bere ezagu m e n e a n edo ahale a n iragand a ko eta etorkizun diren gauz a guztiak hartzen ez dituelako, haren pentsa m e n d u a k atzokoari dagozkio eta ez daki zer ekarriko dion biharkoak. Behin iragan a ezin du sekula berriro orainera ekarri; eta etorkizun dena ezin du prese n t e egin. Gizakiaz diodan a izaki finitu guztiez diot; izan ere, hauek ezagutz a n eta ahale a n gizakia gaindi dezaket e n arren, kreatur a misera bl e ak best erik ez dira Jainkoarekin erkatu t a . Finituak edo edozein magni tud ek ez du inolako proportziorik infinituarekiko. Jainkoare n iraupen infinituak ezagutz a infinitua eta ahal infinitua lagun dituen ez gero, hark gauza guztiak ikusten ditu, iragand a ko a k eta etorkizun direnak, eta ez daud e haren ezagutz a tik urruna go ez bistatik aldend u a g o orainaldia dagoe n baino; haren begirad a berare n pean daud e denak eta ez dago ezer hark, nahi duen unea n , izanarazi ez dezake e nik. Izan ere, gauza guztien existen tzia haren gogoar e n menp e dagoe n e z , gauza guztiak existitzen dira hark haiek existitze ari egoki deritzon unea n . Amaitzeko: hedap e n a k eta iraupe n ak elkar besarka tu eta hartzen dute, espzioar e n zati bakoitza iraupen a r e n zati bakoitze a n baitago, eta iraupen a r e n zati bakoitza heda p e n a r e n zati bakoitzea n . Ideia ezberdin biren horrelako konbinazioa nekez aurki daiteke, nik uste, guk burura tz e n ditugun edo burura ditzakegu n ideia ezberdin horien guztien artea n , eta espekulazio sakona gor ako gaia eskain dezake .

XVI. KAPITULUAZenbakiaren ideia

1. Zenbakia ideiarik bakun e n eta unibertsalena da .

Ditugun ideia guztien artea n , unitatea baino era gehiagot a n bat bera ere iradokitzen ez denez , ezein ere ez da unitat e a r e n edo batar e n ideia baino bakun a g o a ; ez du, ukan ere, bariet a t e edo osaket a gerizarik ere bere baitan; gure sentime n e k haute m a n g a i duten objektu orok, gure adimen e a n dago e n ideia orok, gure goga m e n a r e n pents a m e n d u orok dakarkigu ideia hori. Eta, horrega tik, gure pentsa m e n d u e n barren eko e n a dugu, eta, era berea n , gauz a guztiei dagokielako, daukag u n ideiarik unibertsalena ere badugu . Izan ere, zenbakia gizakiei, aingeru ei , egintzei, pents a m e n d u e i aplikatzen zaie: existitzen den edo imajina daiteke e n orori.

2. Zenbakiaren modua k gehikunt za z egiten dira .

Gure goga m e n e t a n ideia hori errepikatuz, eta errepikap e n a k gehituz, berorren modu e n ideia konplexur a heltzen gara. Horrela, bati bat gehituz parea r e n ideia konplexu a lortzen dugu; ham a bi unitat e batuz dozen ar e n ideia konplexu a daukagu ; eta horrela hogeikoar e n , milioiaren edo best e edoz ein zenbakiren ideia.

3. Modu bakoitza bereizia da .

Zenbakiaren modu bakunak gainer ako guztien artea n bereizienak dira, zeren aldaer a rik txikienak, unitat e ak , egiten baitu konbinazio bakoitza hurren duen e t ik urrune n e t ik bezain diferent e a izatea , bi zenbakia hain bereizia izanik bate tik, nola berreh u n e t ik, eta biren ideia hain bereizia hiruren ideiatik, nola lur guztiaren magnitud e a bihi baten e t ik. Hau ez da gerta tz e n best e modu bakun e t a n , ez baitzaigu hain erraz, eta agian posible ere, gerta tz e n elkarren hurbileko ideia biren artea n bereizte a , izatez diferent e ak izan arren. Izan ere, nork esan dezake zer alde dagoe n paper honen zuriaren eta hurrengo mailaren artea n; edo nork eduki ditzake hedad ur ako gaindipen txiki guztien ideia bereiziak?

4. Horregatik zenbakie tako de mo s trazioa zehatz e n a da .

Zenbakiare n modu bakoitzak best e guztiet a t ik, hurbilen dituen e t a t ik ere, duen argita su n eta bereizitasun a k pents a tz er a nara m a demost razioak zenbakiet a n , hedad ur a n baino nabariago eta doiagoak ez badira ere, orokorrago ak direla euren erabileran eta zehatz a go ak euren aplikap e n e a n . Izan ere, zenbakien ideiak zehatz a go eta bereizgarriago ak dira, hedad ur a n baino, hem e n ez baita erraz berdint a s u n eta gaindipen bakoitza haute m a t e n eta neurtz en , gure pents a m e n d u a k ezin direlako heldu espazioan unitat e a bezalako txikiagotu ezinezko txikitasun bater a; eta, horrega t ik, gaindipe n txikien bakoitzare n kantit at e a edo proportzioa atzem a t e rik ez dago; zenbakiari dagokionez , ordea , hau argi dago, zeren zenbakie t a n , esan dugun modu a n , 90 hain bereizgarria baita 91tik, nola 9000tik, 91 90en hurrengo gaindipen a izan arren. Baina hori ez da horrela heda d ur a n , han hazbet e edo oinbet e juxtu baino gehixea go den oro ez baita bereizgarri

hazbe t e edo oinbet e a r e n eredutik; eta luzera bereko emat e n duten lerroet a n , bata best e a baino handiago a izan daiteke zati neurt ezinez; eta ez dago inor esan dezake e nik zein den angelu zuzen a baino hurren go handiago a .

5. Zenbakiek izenak behar dituzt e .

Unitate a r e n ideia errepikatuz eta best e unitat e bati eran tsiz, ideia kolektiboa egiten dugu, bi zenbakiak adieraz t e n duen a. Eta hau egin eta edoz ein zenbakiz izandako azken ideia kolektiboari unitat e bat gehituz eta izena ema n ez segi dezake e n a k, zenba dezake edo zenbait unitat e-bildum e n ideiak, bata best e t ik bereiziak, eduki, honako hauek dituen heine a n , alegia, izenen serie bat, segidako zenbakiei aplikatzeko, eta serie hori izen guztiekin atxikitzeko oroimen a . Izan ere, zenbak e t a oro unitat e bat gehiago gehitzea best erik ez baita eta emai tza guztiari, ideia bate a n hartut a, izen edo zeinu berri edo ezberdina emat e a , beron e n bidez hura atzeko eta aurreko zenbakien artea n ezagutz eko eta unitat e multzo txikiago edo handiago guztiet a t ik bereizteko. Horrela, bati bat gehi diezaioke e n a , eta era bere a n biri, eta bere kontuar ekin aurrera egin, progresio bakoitzari dagokion izen guztiak aldea n eram a n e z , eta horrela berriro, bildum a bakoitzari unitat e bat kenduz, atzera egin eta txikiago egin ditzake e n a , bere hizkuntzare n eremu barruan daud e n edo izena jar diezaieke e n zenbakien ideiak edukitzeko gai izanen da. Izan ere, zenbakien modu bakun ezberdinak gure goga m e n e a n best e hainbe s t e konbinazio best erik ez direnez, gehiago edo gutxiago izatea best e aldaer a rik ez duten ak eta best e diferentziarik eduki ezin duten ak , badirudi konbinazio ezberdin bakoitzaren tz ako izenak edo zeinuak best e edozein ideiat an baino beharrezkoa go a k direla. Izan ere, izen edo zeinu horiek gabe , nekez balia gaitezke zenbakiez kontue t a n , batez ere konbinazioa unitat e askok osaturikoa dene a n , konbinazio hau, bildum a hori bereizteko izenik edo zeinurik gabe bilduta, nekez izan bailiteke pilo naha si bat best erik.

6. Beste arrazoi bat, zenbakiei izenak jarri beharra oinarritzeko .

Horixe dela uste dut arrazoia mintzakide izan dituda n amerikar batzuek (nahikoa adimen azkar eta arrazoizkodun ak best ela) milaraino ezin zenba tz e a , guk egiten dugun modu a n , eta zenbaki honen ideia bereizirik ez edukitze a esplikatze n duen a, hogeiraino ondo zenba tz eko gai izan arren. Izan ere, hizkuntz a urria eta beren bizitza behar t s u eta xumera doi- doi moldatu a eta merkat a ri tza eta mate m a t i m a t ike n berririk gabeko a ukanik, ez zuten beren hizkuntza n 1000 adieraz t eko hitzik; horrega t ik, haiekin zenbaki handi horiez mintza tu nintzen e a n , buruko ileak seinalatz e n zizkidat e n , zenbakirik jarri ezin zizkioten askotzak adieraz t eko; eta ezin hau uste dut izenik ez edukitzetik datorrela. Tououpinan b o ek ez dute izenik 5etik gorako zenbakien tz a t ; hortik gorako zenbakiak beren atzam a rr ak eta beren ingurukoe n a k erakutsiz adieraz t e n zituzten. Eta zalantzarik ez dut, guk geuk ere, erabiltzen ditugun baino asko zenbaki handiago ak izenda ditzake gula hitz bereiziez, baldin hitz egokirik aurkituko bage n u zenbakiok adieraz t eko, orain daukagu n eran egin beharre a n , hau da, milioien eta milioi milioien bidez, e.a., horrela nekez zenba baitai t at ek e naha si gabe ham az ortzi edo gehien ere hogeit a lau progresio dezimale tik gora. Baina izen bereiziek noraino gara m a tz a t e n ongi konta tz er a edo zenbakien ideia baliagarriak edukitzera argi jartzeko, ikus ditzagun hurrengo zenbaki guztiak lerro jarraikian, zenbaki bakarrar e n zeinuak balira bezala:

Nonilioiak Oktilioiak Septilioiak Sextilioiak Kintilioiak

857324 162486 34589 6 437918 42314 7

Kuatrilioiak Trilioiak Bilioiak Milioiak Unitate ak

248106 235421 26173 4 368149 62313 7

Zenbaki hori ingeles ez izendatz eko era normala of milions, of milions, of milions, of milions, of milions, of milions, of milions, of milions, (bigarren sei zifren izendap e n a dena) maiz errepikatz e a litzateke . Horretara zail izanen da zenbaki hori bereiztuko duen noziorik edukitze a . Baina sei zifrako bakoitzari izen berri eta orden a t u bat eman e z , horiek eta agian best e zifra asko

progresioan erraz ago zenbat u ahal izanen ez lirateke e n eta euren ideiak guretz a t erraza go eta best e ek ulertzeko argiago ez lirateke e n , hori best e n juzga m e n e r a uzten dut. Hau zenbak e t a r ako izen bereiziak zein beharrezko diren azaltzeko aipatu dut, neuk asm at u riko best e batzuk sartzen ibili gabe.

7. Zergatik ume e k ez duten lehenag o zenbat z e n .

Horrela haurrek, behin zenbaki- progresio ezberdinak seinalatz eko izenik ez dutelako, behin ahalm e nik ez dutelako oraindik ideia sakab a n a t u a k konplexu bater a biltzeko eta orden a erregularre a n jarri eta horrela oroimen e a n atxikitzeko —zenbatz eko beharrezko dena berau—, arazoa da ez direla goiz hast e n zenbakiekin eta ez dutela horret a n azkar eta seguru aurrera egiten, harik eta denbora dexen t e iragan eta ideia pilo bat beren g a n a t u arte; horrega t ik, ikus daiteke haurrek, hogei esa t eko gai izan aurretik, best e gauza batzuei buruz ondo diskurritzen eta arrazoitzen dutela eta gauz a horien ikusmolde oso garbiak dituztela. Eta batzuk, beren oroimen e t ak o akats e n g a t ik ezin atxiki dituztelarik zenbaki konbinazio ezberdinak euren progresio orden a n eta dagozkien izenekin, ezta zenbakien progresio hain luzean daud e n elkarrekiko menp eko t a s u n a k eta erlazioak ere, ez dira gai euren bizitzaldi guztian zenbaki serie apal sam ar bat zenba tz eko edo erregular t a s u n a z jarraipen a emat eko. Izan ere, hogeiraino zenba tu edo zenbaki horren ideia bat eduki nahi duen ak, aurre tik hem er e t zia doala jakin behar du eta aurreko zenbaki guztien izenak edo zeinuak ere ezagu tu beharko ditu, dagokien orden a n ; zeren horrek huts eman e z gero, hutsun e bat sortzen da, katea apurtu egiten da eta ez dago zenbak e t a n aurrera egiterik. Era horret a n , behar bezala zenba tz eko honako hauek behar dira, goga m e n a k: 1) unitat e bakar baten gehiket ak edo kenket ak ez best ek ezberdin egiten dituen bi ideia kontu handiz bereizte a eta 2) unitat e t ik zenbaki hartaraino daud e n konbinazio guztien izenak edo zeinuak oroimen e a n atxikitzea, eta hau naha s m e n d u a n eta inolako metodorik gabe barik, zenbakiak elkarren ondore n datoz en orden a zehatz e a n egite a. Biotako bate a n errakuntz a rik eginez gero, kontaduriako lan guztia lorrinduko da, eta askotz ar e n ideia lanbrotsu a baino ez da geratuko eta zenbak e t a bereizirako behar diren ideiak ez dira erdiet siko.

8. Zenbakiak neurgarri den oro neurtzen du .

Beste zerbait ere haut e m a n daiteke zenbakian eta honako hau da, alegia, goga m e n a k zenbakiaz baliatzen dela guk neurt genitzake e n gauz a guztiak neurtz eko, hedap e n a eta iraupena batik bat; eta infinitutas u n a z dugun ideia, are aipaturiko kontzep tuoi aplikatzen diegun e a n , badirudi ez dela zenbakiar e n infinitutas u n a best erik. Betierekota s u n a z eta neurtezint as u n a z ditugun ideiak zer dira, izan ere, irudituriko iraupe n eta heda p e n zatien zenbai t ideiaren eransk e t a errepikatu a best erik, zenbakiare n infinitutasu n a z egina, gehiket ar e n amaier ar a heltzerik ez dugularik? Izan ere, zenbakia da gure ideia guztien artea n horrelako meta agort ezinaz hornitzen gaitue n a , argiro hornitu ere, edonore n tz a t begi- bistako a denez . Eta gizaki batek batuke t a bater a nahi duen adinako zenbakia batu arren, askotza honek ez dio fitsik ere kentzen gehiago erans t e n segitzeko ahalm e n a ri eta ez du gizakia zenbakiare n meta agortezinar e n azken e tik hurbilagora eram a t e n , zeren ezertxo ekarri ez balitz adina gera tuko baita erans t eko . Eta zenbakien amaiga b e k o gehike ta edo gehigarritasun hau (norbait ek berba hau gustukoa go badu), hain agerikoa da goga m e n a r e n t z a t non, nire ustez, infinitutasu n a r e n ideiarik argien eta bereizien a dem aigu n. Hurrengo kapitulua n aztertuko dugu zabalago ideia hau.

XVII. KAPITULUAInfinitutasun a z

1. Infinitutasun a, bere jatorrizko joeran, espazioari, iraupenari eta zenbakiari iratxikitzen zaie .

Infinitutasu na deitzen diogun ideia nolakoa den jakin nahi duen ak ez du horret ar ako bide hoberik goga m e n a k erarik zuzen e a n zeri iratxikitzen dion infinitutas u n a r e n ideia eta, gero, ideia hori nola eratz en duen kontura tz e a baino.

Finitua eta infinitua goga m e n a k , nire ustez, kantitateare n modu bezala ikusten ditu eta lehen e n g o eta behin, hitzaren lehen zentzua n , zatiak dituzten eta zati txikiagore n bat erant siz edo kenduz hazi edo txikiago daitezke e n gauzei iratxikitzen die; eta horiek espazio, iraupen eta zenbakiare n ideiak dira, aurreko kapituluet a n aztergai izan ditugun ak. Egia da ezinbes t eko ziurtasun osoz dakigula Jainko handia, gauz a guztien jabe eta egilea dena, ulertezint as u n e r a ino infinitua dela: baina, hala ere, geure pentsa m e n d u ahul eta hertsiet a n , lehen e n go eta gorengo Izaki horri infinitutas u n a z dugun ideia aplikatzen diogun e a n , hau batik bat haren iraupe n eta ubikuita t e a ri begira egiten dugu, eta, uste duda n e z , figuratibokiago haren ahal, jakituria, ontasu n eta best e atributu batzuei begira, zehazki agort ezin eta ulertezin, etab. direnak guztiok. Izan ere, hauek infinituak direla esat e n dugun e a n , ez dugu berau e n infinitutas u n a r e n best e ideiarik Jainkoaren ahal, jakituria eta ontasu n a r e n egintzen edo objektu e n kopuru edo hedad ur a ri buruzko nolabait eko gogoet a edo imitazioak berarekin dakarren a baino, inoiz ezin delarik suposa t u zenbakiok atributu hauek gainditu eta pasa ahal izateko baino handiago edo gehiago direnik, gure pents a m e n d u e t a n amairik gabeko zenbakien infinitutasu n guztiaz ahalik gehien biderkatu arren. Nik ez dut esan nahi nola daud e n atributu horiek Jainkoare n g a n , hori gure ahalm e n muga tu e n irispidetik amaiga b e ki harago baitago; daitezke e n perfekzio guztiak dituzte, ukan, baina hau, diot, haiek burura tz eko geuk dauka gu n era da, eta hauek haren infinitutas u n a z geuk dauzka gu n ideiak.

2. Finitutasunaren ideia aise erdiest e n da .

Goga m e n a k , finitua eta infinitua hedap e n a r e n eta iraupen a r e n aldaeratza t hartzen dituen ez gero, kontsider a tu behar dugun hurrengo puntua goga m e n a k ideiok ea nola erdiest e n dituen da. Finitutasu n ar e n ideiari dagokionez ez dago zailtasun handirik. Gure sentim e n e t a n eragina duten heda d ur a r e n ageriko zatiek finituare n ideia dakarkigut e goga m e n e r a ; eta denbor a eta iraupe n a neurtz eko erabiltzen ditugun segidar e n aldi ohikoak, hala nola, orduak, egun ak eta urteak luzera muga tu a k dira. Zailtasun a betierekota s u n eta neurt ezint a s u n a r e n mugarik gabeko ideietara nola iristen garen jakitean datza, gurekin harre m a n e a n diren objektuak handit asu n harekin erkatu t a edo hartar a hurbiltzeko hain txikiak direne a n .

3. Infinitutasu nare n ideiara nola iristen garen .

Edoz ein esp a z io- luzer a r e n ideiar e n bat , oinb e t e a r e n a , adibid e z , da uk a n oro kontu r a t z e n da erre p ik a dez ak e e l a ideia hori, e t a hura aurr ek o a r i ba t uz bi oine n idei a egi t e n du, et a

hirug a r r e n bat gehi t uz , hiru oine n a , et a horrel a x e nahi adin a aldiz, ge hik e t a r i buk a e r a r ik inoiz aurki tu ga b e , era n s t e n den a oinar e n idei a ber a edo , nahi ba d u , har e n bikoitz a , edo dauk a n bes t e edoz ein luzer a r e n idei a, hal a nola, milia , lurrar e n dia m e t r o edo orbis ma g n u s -en idei a izan dai t ek e e l a r ik; zere n , horie t a t ik edoz ein har t u t a et a hur a na hi adin a aldiz bikoiz tu edo bide rk a t u t a , aurki tuko bai tu ez e n , ber e pen t s a m e n d u e t a n bikoizke t e ki n jarrai t u et a ber e ideia nahi adin a han di t u ondor e n , ez duel a hasi zen e a n baino ger a t z e k o arraz oi gehi a g o r ik et a ordu a n baino ge hik e t a horre n buka e r a t ik hurbila g o ez da go e l a ; et a , esp a z io a r e n idei a ge hik e t a berri ez ha n di tz e k o ah al m e n a beti berb e r a den e z , esp a zio infinitu a r e n ideia at e r a t z e n du hortik.

4. Espazioaz daukagu n ideia mugarik gabea da .

Horixe dela uste dut goga m e n a k espazio infinituare n ideiara heltzeko duen bidea . Baina best elako a da aztertze a ea goga m e n a k egiazki existitz en den espazio muga g a b e a r e n ideia daukan ala ez, gure ideiak ez baitira beti gauz en existen tziaren froga; baina arazo hau hem e n bidera etorri zaigunez gero, esan nezake, badugula pentsa tz erik espazioa, berez, mugarik gabe a dela, hau suposa tz e r a era natural e a n gara m a tz a n a espazioar e n edo berone n heda p e n a r e n ideia delarik. Izan ere, guk espazioa gorputz ar e n heda d ur a , edo ezein gai solidok bete gabe errealita t e a n existitzen den zerbait dela pents a tz e n baitugu (espazio huts horret az , guk ideia daukagul a ez ezik, nahita ez existitzen dela ere frogatu dudala uste dut, gorputz en higidura tik hain zuzen), ezinezko gerta tz e n da goga m e n a k hari amaier a aurkitu edo supos a tz e a , edo espazio honet a n hark aurrera eta aurrera egite a n ezerk ere geraraz t e a , bere pentsa m e n d u a k luzeen heda tu arren. Gorputz ekin egindako muga orok, diama n t ezko horm a izanda ere, goga m e n a k espazio eta heda d ur a n egindako aurrera bid e a gerarazi beharre a n , erraztu eta luzatu egiten du. Zeren, gorputz a noraino, harax er aino heltzen dela heda d ur a inork ezin du dudarik egin; eta gorputz ar e n azken muturrer aino heltzen garen e a n , zer egon daiteke han goga m e n a gerarazi eta espazioar e n amaier ar a heldu dela sines t ar az t eko , goga m e n a ohartz en dene a n hori ez dela horrela, hau da, kontura tz e n dene a n gorputz a bera higi daiteke el a espazio horret a n? Zeren, baldin gorputz bat higitzeko, gorputz e n artea n , txikia izan arren espazio huts bat izatea beharrezko bada, eta baldin gorputz ak espazio huts honet a n zehar higitzerik baldin badu, hau da, edoz ein materi partikularen tz a t espazio huts bate a n izan ezik higitzea ezinezko bada, orduan argi eta garbi dago posibilitate berdina dagoel a gorputz bat espazio huts bate a n gorputz en mugez haraindik higitzeko zein gorputz en artea n bana turik dago e n espazio hutse a n higitzeko, espazio huts garbiaren ideia berber a baita gorputz guztien mugez handik zein hem e n dik, diferent e ak izaeran barik bolum e n e a n direlarik eta, beraz, ezerk ezin diolarik gorputz ari han higitzea galarazi. Horret ar a , edoz ein pentsa m e n d u r e n bidez goga m e n a k , nonahi, dela gorputz en artea n , dela haiet a t ik urrun, jartzen delarik, ezin du, espazioare n ideia uniform e honet a n , inon ere inolako mugarik, amaierarik aurkitu, eta nahita ez konkluditu behar du, espazioare n atal bakoitzaren izaera eta ideia berare n g a t ik, egiazki infinitua dela.

5. Gauza bera esan behar da iraupena z .

Espazioar e n ideia nahi dugun best e aldiz errepikatz eko daukagu n ahalm e n a r e n bidez neurtezintasu n are n ideia erdiest e n dugun bezala, halaxe, edozein iraupen luzera errepikatz eko goga m e n e t a n dauka gu n gaitasun a r e n bidez, zenbakien gehiket a amaiga b e a r e n bitartez, betierekotas u n ar e n ideia geuga n a t z e n dugu. Izan ere, geure esperien tzian aurkitzen dugu ez dugula ideion errepikake t a n amaierar a heltzerik, zenbakie t a n amaier ar a heltzerik ez dugun bezalax e, mundu guztiak haute m a t e n duen heldu ezina berau . Baina hem e n ere best e auzi bat dago guk betierekot a s u n a r e n ideia eduki ahal izatetik oso diferent e a dena, haux e hara: betiereko iraupen a izan duen izaki errealik dago e n ala ez jakitea. Eta honi dagokion ez , nik diot orain zerbait existitzen dela penta tz e n duen ak betiereko Zerbaite n existen tziara heldu beharra duela. Baina,

honi buruz best e leku bate a n hitz egin duda n ez gero, ez dut hem e n horret az ezer gehiago esan e n , eta infinitutas u n a z dugun ideiari buruz best e gogorap e n batzuk eginen ditut.

6. Beste ideia batzu e k zergatik ezin duten infinitutasun a ukan .

Egia baldin bada infinitutas u n a r e n ideia geure baitan haute m a t e n dugun geure ideiak amairik gabe errepikatz eko ahalm e n a r e n bidez erdies t e n dugula, norbaitek galde dezake zergatik ez diegun iratxikitzen infinitutas u n a best e ideia batzuei , espazioare n eta iraupe n ar e n e i iratxikitzen diegun bezala, best e ak bezain erraz eta maiz errepikatu ahal ditugun ez gero; eta, hala ere, inork ez du inoiz pentsa tz e n gozotas u n infinituan edo zuritasun infinituan, gozo eta zuriaren ideia yarda edo egun ar e n ideia bezain maiz errepika dezake e n arren. Honi erantzut e n diot esan ez zatiak dituztela uste izanik zati berdin edo txikiagoak erantsiz hazteko gai diren ideia guztiek, errepikap e n e z , infinitutasu n a r e n ideia eskaintz en digute; amaiga b e ko errepikap e n honen bidez eten ga b e k o handitze a lortzen baita, amairik ukan ezin dezak e e n a . Baina best e ideieta n hori ez da horrela. Zeren, orain dudan hedad ur a r e n edo iraupe n ar e n ideiarik handien ari atalik txikiena gehitzen badiot, horrek gehikuntz a dakar; baina zuritasu n zurienaz daukad a n ideiarik perfektu e n a ri zuritasun berdineko edo txikiagoko bat gehitzen badiot (eta hau dauka d a n a baino zuritasun handiagoko ideiarik gehitu ezin diodalako), ez da gehikuntz arik gerta tz e n , eta ezert an ez da hazten nire ideia; eta, horrega tik, zuritasu n a r e n eta holakoe n ideia ezberdin ei mailak deritze. Izan ere, atalez osaturiko ideiak handiago daitezke atalik txikiena erans t e n zaien bakoitze a n; baina atzo elur pilo batek ekarrit ako zuritasun a r e n ideia eta gaur ikusitako best e elur pilo baten zuritasun ar e n a badauzk a gu eta ideia biok goga m e n e a n elkartzen baditugu, gorpuztu egiten dira, horrela esat e a rr e n , eta bat egiten dute, eta zuritasun a r e n ideia ez da inola ere handiago tz e n ; eta zuritasun maila handiago a ri txikiagoa gehitzen badiogu hazi ez, baina txikiagotu egiten da. Atalez osatuak ez diren ideiak ezin dira gizakiek nahi duten adina hazi, ezta haien sentim e n e k jasorikotik harago luzatu ere. Baina espazioa, iraupe n a eta zenbakia errepikap e n a r e n bidez haz daitezke e n e z , goga m e n e a n amaiga b e k o lekua uzten dute gehiago hazteko; eta ezin da burura tu eranske t a edo progresioa geraraz t eko gai den ezer; eta horrela ideia horiexek bakarrik eram a t e n dute gure goga m e n a infinitutas u n a r e n pents a m e n d u r a .

7. Espazioaren infinitutasun aren eta espazio infinituaren artean dagoen aldea .

Nahiz eta infinitutas u n a z daukagu n ideia kantita t e a ikustetik eta goga m e n a k kantit at e a n , nahi dituen adina zati behin eta berriz gehituz, egin dezake e n gehikuntz a amaiga b e t ik sortzen den, hala ere, ohartze n naiz naha s m e n d u handia sortzen dugula geure pentsa m e n d u e t a n infinitutasu n a goga m e n e a n eduki uste dugun edozein kantita t e supos a t uri batzen diogun e a n eta, era horret a n , kantita t e infinitu bati buruz espazio infinituari edo iraupe n infinituari buruz bezala eztab aid a t u edo arrazoitzen dugun e a n . Zeren, infinitutasu n a z dugun ideia, uste dudan e z , amaigab e hazt en ari den ideia denez, eta goga m e n a k edozein kantit at ez duen ideia, ordea, une horret a n ideia horret a n bukatz e n denez, (denik handien a izanik ere, ezin baita den baino handiago a izan), ideia horri infinitutas u n a batze a , hazten ari den kantit at e bati neurri finko bat doitzea litzateke; eta horrega tik uste dut ez dela alferreko mehek erie t a n ibiltzea esat e a arret a handiz bereizi behar dugula espazioare n infinitutasu n a r e n ideia eta espazio infinituare n ideia. Lehen e n go a goga m e n a r e n amaiga b e k o progresio suposa t u bat best erik ez da, nahi dituen espazio ideiak errepikatuz egiten duen a; goga m e n e a n espazio infinituare n ideia aktualki edukitzeak, ordea, supos a tz e n du goga m e n a amairik gabeko errepikap e n a k guztiz sekula irudika ezin diezaioke e n espazioar e n ideia errepikatu guztiet an zehar pasa dela eta haien guztien ikuspe n a aktualki duela, honek kontrae s a n bat daukal arik bere baitan.

8. Ez daukagu espazio infinituaren ideiarik .

Argiago gerta tuko da agian hau zenbakie t a n ikusita. Zenb akien infinitutasu n a aise agertz en zaio honet a n pents a tz e n duen edonori, edonork ikusten baitu zenbakiak gehiket az bukaer ar a sekula heldu gabe haz daitezke el a. Baina, zenbakiar e n infinitutasu n a r e n ideia hau oso argia den

arren, ezer ere ez da nabariago a zenbaki infinitu baten ideia aktualare n absurdu a baino. Edozein espazio, iraupe n edo zenbakiri buruz ditugun ideia positiboak, direnak direla, handien ak izanda ere, finituak dira hala ere; baina geldikin agortezin bat, muga oro kentzen diogun a eta bertan goga m e n a k , ideia sekula eraba t osatu gabe, pents a m e n d u a r e n progresio amaiga b e a egiteko zelaia aurkitzen duen a , suposa tz e n dugun e a n , orduan infinitutas u n a r e n ideia erdies t e n dugu. Eta ideia honek amaiar e n ukape n a baino kontua n hartzen ez dugun e a n nahikoa argia dirudien arren, hala ere, geure goga m e n e a n espazio edo iraupen infinituare n ideia eratze n saiatz en garen e a n , oso iluna eta nahasia da, zati bi oso ezberdinek, inkontsist e n t e a k ez badira, osaturik dago el ako. Zeren, dem a g u n gizaki batek bere goga m e n e a n edozein espazio edo zenbakiren ideia bat, nahi den handien a , eratze n duela; bistakoa da goga m e n a ideia horret a n gera tu eta bere lana bukatu egiten duela, hau infinitutas u n a r e n ideiaren kontrakoa delarik, infinitutasu na amaigab e k o a suposatz e n den progresioan datzalako . Beraz, uste dut horrex e g a t ik nahas t e n garela hain aise, espazio edo iraupen infinituez eta horrelakoez ari garen e a n . Zeren, horrelako ideiaren atalak, izatez diren modu a n inkontsist e n t e a k direla haut e m a t e n ez denez, alde batak edo best e ak txunditu egiten du, best e aldetik edozein ondorio atera t a ere, aurrera egiten ez den higidurar e n ideiak horrelako ideiaren bidez argudia tuko lukeen edonor txunditu t a utziko lukeen modu a n, hau ez litzateke el a rik atsed e n e a n dagoe n higidura baino asko hobe a . Eta uste dut bat dela espazioar e n edo (berdina dena) zenbaki infinituare n ideia, hau da, goga m e n a k errealki daukan eta bere lana bertan bukatuz horrelax e ikusten duen espazioare n edo zenbakiare n a , eta best e bat amaiga b e k o handitze eta progresioan dihardu el arik goga m e n a k pents a m e n d u a n atze m a n ezin duen espazio edo zenbakiare n ideia. Zeren, handien a izanik ere nik goga m e n e a n daukad a n espazioar e n ideia, ez da dauka d a n unea n den baino handiago a , hurrengo unea n hura bikoizteko eta horrelax e in infinitu m segitzeko gai naizen arren; zeren infinitua mugarik ez dauka n a bakarrik da eta hau infinitutasu n a r e n ideia da, non gure pents a m e n d u e k ezin duten inolako mugarik topatu.

9. Zenbakiak eskaintz e n digu infinitutasun aren ideiarik argiena .

Baina best e ideia guztien artea n zenbakia da, esan dudan modu a n , eratu ahal dugun infinitutasu n a r e n ideiarik argi eta garbien a dakarkigun a . Zeren, espazioan eta iraupen e a n ere, goga m e n a , infinitutasu n a r e n ideia bilatzen duen e a n , zenbakien ideiez eta errepikap e n e z baliatzen da, milioi miliak edo urteak erabiliz, best e hainbe s t e ideia bereizi direlarik zenbakiak apart a tz e n dituen ak goga m e n a r e n galbide izanen den moltzo nahasi bat izatetik; eta espazio edo iraupe n magnitud e ezagu n e t a n nahi adina milioi batu dituen e a n , erdiet s dezake e n infinitutas u n a r e n ideiarik argien a amairik gabe gehi daitezke e n zenbakien geldikin ulergai tza da, inolako geratu beharrik edo muga kutsurik erakus t e n ez duen a .

10. Zenbakiaren infinitutasu na z ditugun ikusm old e ezberdinak iraupenaren eta hedap e n are n e kin kontrastatua k .

Bada gauz a bat, infinitutas u n a z dugun ideiarako agian argi apur bat gehiago ema n e n diguna eta zenbakiaren infinitutasun a best erik ez dela, goga m e n e a n ideia bereiziz irudikaturik ditugun zenbait atal ezberdine tara aplkikatu ta , deskubrituko diguna, eta gauza hori haux e aintzat hartze a da, zenbakiak oro har ez ditugula pentsa tz e n infinituak bailiran, iraupen a eta heda d ur a , ordea , horrelax e pentsa tz e n ditugun artea n; eta honen arrazoia haux e da, alegia, zenbakian , nolabai t esat eko, azken amai bat daukagul a; zenbakian unitat e a baino txikiagorik ez dago e n e z , han geratu egiten gara eta amaier a aurkitzen dugu; baina zenbakiare n gehitzea n edo hazte a n ezin dugu mugarik jarri; eta hau lerro bat bezalako a da, mutur bat geure artea n gera tz e n zaion eta best e a imajina dezake g u n a baino urruna go luzatzen zaion lerro bat bezalakoa. Baina espazioa n eta iraupen e a n best el a gerta tz e n da. Zeren iraupen e a n , zenbakiare n lerroa mutur bietatik luzera burura ezin, muga g a b e eta amaiga b e a n heda tuko balitz bezala burura tz e n baitugu, hau argi agertz e n zaiolarik betierekot a s u n a nola burura tz e n duen pentsa tz e n duen edonori, horrelako ak, iruditzen duda n ez , aurkituko baitu zenbakiare n infinitutas u n a alde bietara eram a t e a best erik ez

dela, hau da, a parte ante eta a parte post , esat e n den modu a n. Zeren, betierekot a s u n a a parte ante kontsidera t u nahi dugun e n a , zer egiten dugu geuga n dik eta bizi garen garaitik hasita iragand a ko urteak, aroak edo best e edozein iraupen zati esleigarri errepikatu best erik, eranske t a horret a n zenbakiare n infinitutas u n guztian aurrera egiteko persp ektibaz? Eta betierekot a s u n a a parte post kontsider a tu nahi dugun e n e a n ere, geuga dik hast en gara era berea n , eta etorkizun diren aldiak kontatz e n ditugu, zenbakiak aurreko kasuan bezalax e heda tuz . Eta biok batu t a , betierekotas u n a deitzen diogun iraupen infinitua egiten dute: aurrera zein atzera begira turik infinitu agertz e n dena, norabide batera eta best er a zenbakiare n mutur infinitua, hau da, oraindik gehiago gehitzeko ahalm e n a , heda tz e n dugulako.

11. Espazioaren infinitutasun a nola bururatze n dugun .

Gauza bera gerta tz e n da espazioari dagokionez ere, zeren hem e n, geure burua erdi- erdian dagoe n gorpuztza t hartuz, hortik zenbakiare n lerro muga g a b e a k marraz baititzakegu alde guztiet ara ; eta geuga n dik hasita yarda bat, milia bat, lurraren diam et ro a edo orbis magnu s -a kalkulatuz, zenbakiare n infinitutasu n a z best e batzuk gehitzen dizkiegu nahi adina aldiz. Eta ideia errepikatu horiei zenbakiei baino muga gehiagorik jartzeko arrazoirik ez dugun ez , neurt ezint as u n a r e n ideia muga g a b e a erdies t e n dugu.

12. Zatigarritasun infinitua .

Eta edozein materi mas a t a n gure pentsa m e n d u e k azken zatigarrita su n e r a ino iristerik ez duten ez , honet a n ere infinitutas u n nabaria dago gure tz a t , zenbakiare n infinitutasu n a k ere badu e n a , baina alde honex ekin: espazioare n eta iraupen a r e n aurrera goko gogarp e n e a n , zenbakien batuke t a baino ez dugula erabili, orain, ordea, unitat e bat bere zatieta n zatitutuko bage n u bezala den artea n , hem e n ere goga m e n a k in infinitu m jo dezake el arik, aurreko batuke t a n bezalax e, kontua ez baita beti ere zenbaki berriak gehitze a best erik. Eta lehen e n go gehiket a n ezin dugu eduki espazio amaiga b e ki handiar e n ideia positiboa , bigarren e a n gorputz amaiga b e ko txikiaren ideia positiboa eduki dezake gu n baino gehiago, zeren infinituaz dugun ideia, nolabait esat eko, hazten edo iheska doan ideia baita, beti ere mugarik gabeko progresioa n doan a, inon geratz erik ez duelarik.

13. Infinitutasu nare n ideia positiborik ez daukag u .

Zail dela uste duda n arren inor aurkitzerik, zenbaki errealki infinituare n ideia positiboa duela esat eko bezain zentzug a b e rik, infinitutasu n a honex e t a n best e t a n ez baitatz a , alegia, aurreko zenbaki bati nahi adina unitat e konbinazio erant si ahal izatea n nahi bezain luzaro eta nahi adina aldiz, gauza bera gerta tz e n delarik espazioare n eta iraupen a r e n infinitutasu n e a n ere, hem e n ere adimen a k amairik gabe gehiket ak egiteko ahalm e n a baitauka , hala ere, badira uste duten ak espazio eta iraupen infinituare n ideia positiboak dituztela. Aski litzateke, uste dut, infinituare n ideia hori suntsi tzeko, horrelakorik dauka n ari galdetz e a ea zerbait gehiagorik erant si diezaioke e n ala ez, honek argi utziko lukeelarik, aise utzi ere, ideia positibo horret a n dagoe n errakun tz a . Uste dut ezin dugula espazio edo iraupen a r e n inolako ideia positiborik eduki, oin edo yarda , edo egun edo urte kopuru errepikatu batez osatu a eta elkarne urg a rria dena , berauok baitira goga m e n e a n ditugun ohiko neurriak, berauon bidez ebazt e n dugularik mota horret ako kopuruek duten magnitud e a . Eta, horrega t ik, espazioare n edo iraupen a r e n ideia infinitua nahita ez zati infinituz osatua izan behar duen ez , ezin du best e infinitutasu nik ukan, oraindik ere best e gehiket a bat beti egin dakioke e n zenbakiare n a ez bada; eta inoiz ere ezin du ukan zenbaki infinitu baten bene t ako ideia aktuala. Zeren begi- bistakoa dela uste baitu gauza finituak (ideia positiboz goga m e n e a n irudikatz en ditugun luzera guztiak diren modukoak) elkarri gehitzeak ezin duela inoiz sortarazi infinitutasu n a r e n ideia, zenbakiak egiten duen modu a n izan ezea n , ideia hau, unitat e finituak elkarri erans t e a n datzan ez , infinitutas u n a r e n ideia oraindik ere batura gehitzeko eta mota bereko gehiago gehitzeko ahalm e n a daukagula kontura tz e n garelako baino iradokitzen ez duelarik, progresio horren amaiera r a fitsik ere hurbildu gabe .

14. Nola ezin dugun eduki kantitat ean infinitutasu nare n ideia positiborik .

Beren infinituare n ideia positiboa dela frogatu nahian dabiltzan ak argudio xelebre batez, amaier a ukatze tik atera t ako az , baliatzen direla iruditzen zait. Gorputz baten amaiera gorputz horren ertza edo azalera dela uste duen a ez da agian ausar tuko esat er a amaiera ez dela nega tiboa best erik eta bere lumaren amaier a zuria edo beltza haute m a t e n duen a amaier a ukazio hutsa baino zerbait gehiago dela pents a tz er a iritsiko da agian. Eta amaier a , iraupen a ri aplikatzen zaione a n , exitentziaren ukazio hutsa ere ez da, existen tziare n azken mom e n t u a baizik, zehazkiago mintzatu t a . Baina amaiera existen tziare n ukazio hutsa baino ez izatea nahi badut e , ziur nago ezin ukatu dutela hasiera izakiaren lehen liparra dela eta inork ez duela burura tz e n ukazio hutsa denik eta, haien euren argudioar e n indarrez, betierekota s u n a r e n ideia, a parte ante , edo hasierarik gabeko iraupe n ar e n a , ideia nega tiboa best erik ez da.

15. Zer den positiboa eta zer negatiboa infinitutasu na z dugun ideian .

Infinituaren ideiak, aitor dut, zerbait positiboa dauka aplikatzen diogun gauza orotan. Espazio edo iraupe n infinituaz pentsa t u nahi dugun e a n , lehen e n go t a n ideia oso handia eratu ohi dugu, milioika aro edo miliaren ideia agian, eta gero, baliteke, bi edo hiru biderkatu egiten dugu hainba t aldiz. Era horret a n gure pents a m e n d u e t a n batzen dugun guztia positiboa da, eta espazioar e n edo iraupe n ar e n ideia asko eta askoren bilketa da. Baina hem e n dik harago gelditzen denaz ez dugu ideia positibo eta bereizi handiagorik, marinel batek, zundar e n zati handi bat erriatu ondore n hondorik jo ez duen e a n , itsasoar e n sakon er az duen a baino. Era honet a n , badaki sakoner a honen b e s t e brazako a dela, eta gehiagoko a, baina zenba t gehiago gera tz e n den, horret az ez du inolako nozio bereizirik. Eta bere zunda amairik gabe luzatu ahal balu eta berun a , inoiz ere gera tu gabe , beti hondora go eta hondora go doala egiazt a tuko balu, infinitutas u n a r e n ideia oso eta positiboare n bila ari den goga m e n a r e n egoera bertsu a n aurkituko litzateke . Eta kasu horret a n txikotak ham ar braza edo ham ar mila braza edukitzea berdin dio handik harago dago e n a deskubritzeko, horrek ez baitu ideia lanbrotsu eta konpar a tibo haux e best erik emat e n: hori dena ez dela eta aurrera go jo daiteke el a . Goga m e n a k burura dezake e n espazio guztiaren ideia positiboa dauka; baina espazioa infinitu egiten ahalegintz e a n —espazioa beti luzeagotz e n denez , beti aurrera egiten duen ez— ideia beti ere hoba g arria eta ezosoa da. Goga m e n a k espazioare n handitas u n a kontenpla tz e a n burura dezake e n espazio guztia irudi argi eta positibo bat da adimen e a n , baina infinitua are handiago a da. 1) Orduan, zenbat e n ideia positiboa eta argia da. 2) Zerbait handiagoaren ideia ere argia da, baina konpar aziozko ideia baino ez da. 3) Ezin ulertzeraino handia den zerbaiten ideia, argiro nega tibo a da, ez positiboa. Izan ere, heda d ur a baten luzerare n ideia argi eta positiborik ez daukan a k (haux e delarik infinituare n ideian bilatzen dena), haren dimen t sioar e n ideia orohar tz ailerik ez du eta inork ez du, nire ustez, pret en di tuko infinituare n horrelako ideiarik edukitzerik. Izan ere, batek, tamaina jakin gabe , edozein kantita t er e n ideia argi eta positiboa duela esat e a , hondar tz a n zenbat hare garau dagoe n ez, baina hogei baino gehiago badirela dakien ak best e hau esat e a bezain arrazoizkoa da, alegia, hondar tz ako hare garau kopuru horren ideia argi eta positiboa daukala. Izan ere, harex e n a bezain ideia perfektu eta positiboa da espazio edo iraupe n infinituaz dauka n a , berak ideia positiboz burura dezake e n ham ar , ehun, mila edo nahi adina milia edo urteko heda d ur a edo iraupen a baino handiagoa dela dioenak ; hauxe da, uste dut nik, infinituaz dugun ideia guztia. Horret ar a , gure ideia positibotik harago infiniturantz dago e n a , iluntasu n e a n datza, eta ideia negatibo baten lausot a s u n zehazg a b e a dauka, eta hem e n ikusten dut ezin dezake d al a ulertu nahi nukee n guztia, handiegi a delako gure a bezalako ahalm e n finitu eta laburrar e n tz a t . Eta ezin daiteke, hurrik eman ere, inolako ideia positibo osoa izan, ulertu nahi nukee n e t ik zatirik handien a kanpo utzi beharra daukad a n e a n , oraindik handiago a dela erdiesa t e n ari zaidan iradokizun zehaz ga b e baten eraginez . Izan ere, kantit at e bat neurtu ondoren edo puntu bateraino aurrera egin ondore n, oraindik azken er a ez garela iritsi esat e a , kantit at e hori handiago a dela esa t e a best erik ez da. Horret ar a , edoz ein kantita t e t a n amaiera ukatze a , best e hitz batzuez kantita t e hori handiago a dela

esat e a best erik ez da; eta amaier a zeharo ukatze a , «are handiago » hori kantita t e a n gure pents a m e n d u e k egin dezaket e n progresio guztiet ar a eram a t e a eta are handiagoaren ideia hori kantita t e a z ditugun edo eduki ditzakegu n ideia guztiei gehitze a da. Orain bada , horrelako ideia positiboa den ala ez, nork berak ebazt eko uzten dut.

16. Iraupen infinituaren ideia positiborik ez daukagu .

Betierekotsu n a r e n ideia positiboa daukat el a dioten ei galdetz e n diet ea iraupe n az duten ideiak segida barne hartzen duen ala ez. Barne hartzen ez badu, esan behar lukete zer alde dagoe n iraupe n az duten ideian, Izaki betiereko bati aplikatzen dioten e a n eta izaki finitu bati aplikatut a ; zeren, nire modu a n agian best e pertson a batzuk ere izanen dira, puntu honet a n duten adimen- ahultasu n a aitortu ondoren , agertuko dieten ak iraupe n az duten nozioak honako hau uste izatera dara m a tz al a , alegia, iraupen a duen edozert a n jarraikitasu n a luzeago a dela gaur, atzo baino. Kanpoko existen tzian segida ekiditeko eskolen punctu m stans -era bihurtzen badira, pents a tz e n dut, alde bate tik, ez dutela gai honet a n asko aurrera t u eta, best e t ik, laguntz a handirik ez dakarkigut el a iraupe n infinituare n ideia argiago eta positiboago a edukitzeko, ezer ez baita niretza t bururar ezin a go segidarik gabeko iraupe n a baino. Gainera, punctu m stans horri, ezert ariko esan gur a rik badu, quantu m ez denez, ez dagokio finitua edo infinitua. Baina gure atzem a t e ahulak segida nolan a hiko iraupe n e t ik bana n d u ezin badu, betierekot a s u n a z dauka gu n ideia haux e best erik ezin izan daiteke: « iraupen unee n segida infinitua, non gauza guztiak existitz en diren »; eta norbaitek zenbaki infinitu aktualar e n ideia positiborik dauka n edo ukan ote dezake e n , hori berak pents a tz eko uzten dut, harik eta bere zenbaki infinitu hori berak ezer gehiagorik gehitu ezin izateraino handitu arte; baina zenbaki hori hazterik daukan bitarte a n , zalantz a t a n jartzen dut berak ere ez ote duen pents a t uko daukan ideia eskas e gi a dela infinitutas u n positiboa izateko.

17. Izaki Betierekoaren ideia osorik ez daukagu .

Bere existen tzia edo best e edozeinar e n a aintza t harturik azterket a egiten duen ororentz a t ekidinezina dela uste dut hasierarik gabeko Izaki betiereko eta jakitun baten nozioa edukitze a; eta ni ziur nago badauk a d al a iraupe n infinituare n horrelako ideia bat. Baina hasierar e n ukazio honek, gauz a positibo baten ukazioa best erik ez delarik, nekez emat e n dit infinitutas u n a r e n ideia positiborik; eta aitor dut, horret ar a heltzen ahalegintz e n naizen guztian, galdut a aurkitzen naizela eta egiaz ta tz e n dudala ez naizela gai horren ulerkuntz a argirik erdies t eko.

18. Espazioaren ideia positiborik ez daukagu .

Espazio infinituare n ideia positiboa daukala uste duen ak, horren ingurua n pentsa tz e n duen e a n , aurkitzen du ezpaziorik handien ar e n ideia positiborik ezin eduki lezake el a, espazio txikienare n a daukan baino gehiago. Zeren azken honet a n , bietan erraze n a eta gure ulerm e n a r e n neurrikoago a dirudien a berau, txikitasun ar e n ideia konpara tibo a edukitzeko baino ez gara gai, beti izanen delarik ideia positiboz atzem a t e n dugun gauza baino txikiago a. Edozein kantita t ez dauzkagu n ideia positiboek , txikiak zein handiak izan, mugak dituzte beti, gure ideia konparatiboak , ordea , berone n bidez batari zerbait erant s eta best e a ri zerbait ken diezaioke gularik, mugarik ez duen artea n . Zeren daukagu n ideia positibo honen barrua n gera tz e n ez dena, handia zein txikia, iluntasun e a n dago, eta guk haiet az ez dugu best e ideiarik, etenga b e bata luzatzeko eta best e a laburtz eko ahalm e n a baino. Mortairu batek mate m a t ikari baten pents a m e n d u rik zorrotzen ak bezain azkar ekar dezake zatiezintas u n e r a materi partikula bat; eta era berber e a n da litekee n a lur- neurtzaile batek espazio infinitua neurtz e a zein filosofo batek bere goga m e n a r e n hegaldirik azkarren a z hura erdiest e a eta hartan pentsa t uz ulertze a , horixe delarik haren ideia positiboa edukitzea . Hazbet eko diamet ro a duen kubo bat iruditzen duen ak haren ideia argi eta positiboa du bere goga m e n e a n eta erdira, laurde n er a , zortzirener a ekar lezake, oso txikia den zerbait en ideia eduki arte; baina, hala ere, ez da iristen zatiket ak sortaraz dezake e n tixkitasun ulertezinar e n ideia edukitzera. Txikitasun e t ik gera tz e n dena hasi zenea n bezain urrun dago bere

pents a m e n d u e t a t ik; eta, beraz, sekula ez du inola ere lortuko zatigarrita su n infinituare n ondorio den txikitasun ar e n ideia argi eta positiboa edukitze a .

19. Zer den positiboa eta zer negatiboa infinitutasu na z daukagu n ideian .

Infinitutasu n er a begira paratz e n den orok, hasiera n , esan dudan bezala, berau aplikatzen zaionare n , dela espazioa dela iraupen a , ideia oso handia eratze n du; eta baliteke gero lehen ideia handi hori bere pentsa m e n d u a k nekatz er aino biderkatz e n jardute a ; hala ere, infinitu positiboa egiteko falta denaz ideia positiboagorik ez du edukiko, harako baserri t ar hark bera zegoen errekare n kanalera etorkizun eta iragankizun zen uraz zeukan a baino:

Rusticus expect a t dum defluat amnis, at ille

Labitur, eta labetur in omne volubilis aevu m

20. Batzue k uste dute badauka t ela betierekotas u n ar e n ideia positiboa, baina ez espazio infinituarena .

Ezagu t u ditud a n batz u e k hain ald e ha n di a aurki tz e n dut e irau p e n infinitu a r e n et a esp a z io infinitu a r e n art e a n , non konb e n t z i t u rik da u d e n ba d a u k a t e l a be ti e r e k o t a s u n a r e n ideia posi t ibo a , bain a ez dut e l a , et a eduki ere ezin dut e l a , esp a zio infinitu a r e n ideiarik. Erraku n t z a horr e n arraz oi a haux e dela ust e dut : kaus a et a ondorio ak be h a r bez al a az t e r t uz aurki tu dut e Betier e k o Izaki ba t onar t u be h a r r a dago e l a , et a , horr e t a r a , Izaki horre n exis t e n t z i a erre a l a ber a i e k bet i er e k o t a s u n a z dut e n idei ar e kin elkar n e u r g a r r i egi t e a r e n be h a r r a ; esp a z io a ri dago kio n e z , orde a , be h a r r e z k o barik, itxur az abs u r d u aurki tz e n dut e n e z gorp u t z a infinitu a izat e a , ais e konkludi tz e n dut e ezin dut e l a esp a z io infinitu a r e n ideiarik ukan , ma t e r i a ifinitu a r e n ideiarik uka n ezin dut e l a k o . Ondorio ha u , nik us t e dut , oso gaizki at e r a t a da go , ma t e r i a exis t i tz e a ez bai t a inola ere beh a r r e z k o esp a z io a exis t i dadin , higidur a r e n edo eguzkia r e n exis t e n t z i a iraup e n e r a k o beh a r r e z k o de n baino ge hi a g o , iraup e n a ne ur t z e k o era bil tz e n diren arre n . Eta zala n t z a rik ez dut gizaki ba t e k ha m a r milia karr a t u r e n ideia eduki dez a k e e l a , horre n gorp u t z han di a r e n a ed uki ga b e , ha m a r mila urt e r e n ideia eduki dez ak e e n bez al a , hain gorp u t z zah a r r e a n pe n t s a t u ga b e . Gorpu tz e z hut s ik dago e n esp a z io bat e n ideia eduki tz e a r i , bihirik gab e k o bus h e l (*1) ba t e a n (edo ma mirik gab e k o intx a ur r - az al e a n pen t s a t z e a r i bez ai n erraz deri tzo t , ez bai t a beh a r r e z k o a g o a gorp u t z solido am ai g a b e k o hed a t u a exis t i tz e a , esp a z io a r e n infinitu t a s u n a r e n idei a da uk a g u l a k o , mu n d u a beti e r e k o a izat e a baino , irau p e n infinitu a r e n ideia da uk a g u l a k o . Eta zerg a t ik pen t s a t u be h a r dugu esp a z io infinitu az da uk a g u n ideiak mat e r i a r e n exis t e n t z i a erre a l a be h a r du el a gure ideiar e n eusk a r r i izat ek o , etorkiz un den irau p e n infinitu az irag a n d a k o irau p e n infinitu az bez ai n idei a argi a dauk a g u l a egi az t a t z e n dugu n e a n ? Eta hori, na hiz et a nik supo s a t z e n dud a n inork ez duel a ust e burur a dai t ek e e n i k etorkizu n de n irau p e n horr e t a n ez e r exis t i tz e n del a edo exis t i tu del a . Eta etorkizu n e k o irau p e n a z dugu n ideia orain go edo iraga n d a k o exis t e n t z i a r e n a r e k i n batz e a ez da dai t ek e e n a g o , atzoko, ga urk o et a biha rko idei ak ideia berb e r a izat e a lortz e a baino , edo irag a n d a k o aro ak et a etorkizu n dire n a k bat u et a egu n g o a r e n gar aikid e bihur tz e a baino . Baina gizaki horiek us t e bad u t e irau p e n infinitu az esp a zio infinitu az baino ideia argi a g o a k dituz t e l a , dud a orotik kanp o da go e l a k o Jainko a beti e r e k o t a s u n guzti tik bizi del a , bain a , ai tzi tik, ma t e r i a erre a lik ez dagol e a k o esp a zio infinitu a r e ki n he d a ki d e denik, ordu a n filosofo ha u e k , esp a zio infinitu a Jainkoar e n non a h i t a s u n a k har t u t a dauk al a us t e dut e n a k , har e n beti e r e k o exis t e n t z i ak irau p e n infinitu a har t u t a dauk a n mod u a n , filosofo hau e k , diot , esp a z io infinitu a r e n zein irau p e n infinitu a r e n idei a argi a ed uki beh a r k o dut e , na hiz et a kas u biot ako bat e a n ere , nire ust ez , infinitu t a s u n a r e n ideia posi t iborik ez da go e n . Zer e n diren a k direl a gizaki ba t e k edoz ei n kan ti t a t e r i buruz ber e gog a m e n e a n ditu e n idei a posi t ibo a k , erre p ik a t u egin ditz ak e et a lehe n ditu e n e i gehi t u , egu n biren edo pau s o bire n ideiak era n t s ditzak e e n erraz t a s u n berb e r a z , ber e gog a m e n e a n ditu e n luzer e n idei ak direl a rik, na hi du e n adin a aldiz era n t s i ere ; et a , horre g a t ik , gizaki ba t e k esp a zio edo iraup e n infinitu a r e n idei a

bad a u k a , infinitu ba ti bes t e ba t era n t s diez aiok e , hau da, bes t e ba t baino bi bider infinitu a g o a den infinitu a egin , abs u r d u k e r i a potolo e gi a k ber a u e k aipa t z e n ibiltzeko .

21. Infinitutasu nare n ustezko ideia positiboak, errakuntz e n iturburu .

Baina, honen guztiaren ondoren , berek infinitutas u n a r e n ideia argi, positibo eta ulergarriak dituztela sinetsirik daud e n gizakiak baldin badira, pribilegio hori dutelako izanen da; eta biziki gust a tuko litzaidake (horrelako ideiarik ez dutela aitortzen duten best e batzuekin batera) haienga n dik informazio hobe a jasotze a . Zeren, egund aino, beti izan dut joera pents a tz er a infinitutasu n a z , dela espazioare n , iraupen a r e n edo zatigarrit as u n ar e n a z , egindako diskurtso e n ingurua n beti diren zailtasun eta korapilo askaezin guztiak, infinitutas u n a z ditugun ideiet an dagoe n akats baten seinale garbi izan direla, baita ideion izaerar e n eta guk ulertzeko daukagu n ahalm e n laburrare n arteko despropor tzioar e n a ere. Izan ere, gizakiek espazio edo iraupe n infinituaz, haiet az beraien tz a t darabiltza t e n izenez bezain ideia oso eta positiboak balituzte bezala, edo yarda batez , ordube t ez edo kantita t e konkretu batez dituzten ak bezalakoak bailiran hizketa n eta eztab aid ak a ari diren artea n , ez da harritzeko a eztab aid a g a i edo arrazoiket a g ai duten auziaren ulergaizt as u n a k horiek ezbai eta kontra e s a n e z beterik uztea eta euren goga m e n a k maneia tu eta mend er a tz eko baino handiago eta korapilotsu a go den gai batek gainez eginda geratz e a .

22. Hauek guztiak sentipen e t ik eta hausnarke ta tik jasotako ideien modua k dira .

Iraupen a , espazioa eta zenbakia eta eurok behatz e tik sortzen den infinitutasu n a aztertze a ri nahikoa luze ekin badiot ere, ez da agian gaiak behar zuen a baino azterket a luzeago izan, asko ez baitira, izan ere, gizakiaren pentsa m e n d u a r i hauek baino aribide handiagorik emat e n dien ideien moduak . Ez ditut trata tuko euren heda er a guztian; nire xeder ako nahikoa da agertz e a goga m e n a k , diren bezalax e , sentipe nik eta hausn arke t a t ik hartzen dituela; eta infinitutas u n a z dugun ideiak berak ere, sentipe n ar e n edo gure goga m e n a r e n eragiket ar e n edoz ein objektu tik urrundu e n a ema n arren, hala ere, best e ideiek bezalax e , hantx e duela bere iturburua . Matem a t ek a ri batzuek agian, espekulazio aurrera t u e t a n ibiliak, best e era batzuk ukan ditzaket e beren goga m e n e t a n infinitutasu n a r e n ideia sartzeko. Baina honek ez du eragozt e n eurek ere. gainer ako gizakiek bezalax e, infinitutas u n a z izan zituzten lehen e n g o ideiak sentipen e t ik eta hausn arke t a t ik hartu izana, hem e n azaldu a dugun metodo ar e n araber a .

XVIII. KAPITULUABeste zenbait modu bakun

1. Sentipe nare n ideia bakun e n best e zenbait modu bakun .

Nahiz eta azaldu duda n, aurreko kapituluet a n , goga m e n a , sentipen a r e n bidez harturiko ideia bakun e t a t ik are infinitutas u n e r a ino hedatz e n dela, hau, best e guztien artea n pertzepzio sentigarri orotatik urrundu e n a dirudien arren, azken bate a n ideia bakun ez ez best ez egina baita, ideiok sentime n e n bidez goga m e n e a n hartu eta gero goga m e n a k bere ideiak errepikatz eko daukan ahalm e n a z elkartzen dituelarik, nahiz eta, nioen, ema n d a k o ak sentipen a r e n ideia bakun e n modu bakun e n adibiderik aski izan litezkeen eta adime n a eure t a r a nola heltzen den erakus t eko ere behar adina, hala ere, arrazoi metodologikoen g a t ik, best e zenbai t gehiago aipatuko ditut eta gero best e ideia konplexu batzuk ere bai.

2. Higiduraren modu bakunak .

Irrist egin, iraulkatu, jausi, oinez ibili, narras ibili, korrika egin, dantz a tu , jauzi egin, zapart egin eta aipa daitezke e n best e horrelako hitz askok hizkuntz a ulertzen duten ei , entzun eta bereh al a, ideia bereiziak eragiten dizkie goga m e n e a n , higidurare n aldake t a ezberdinak best erik ez direnak. Higidurare n modu ek hedad ur a r e n e i eran tzut e n diete; azkar eta astiro higidurar e n ideia ezberdin bi dira, denbor a eta espazioare n distan tziaz neurtz en direnak, halat a n non ideia konplexu ak diren, higidurare n barruan denbor a eta espazioa sartzen duten ak.

3. Soinuen modua k .

Antzeko aniztasu n a dugu soinuei dagokien ez ere. Artikulaturiko hitz bakoitza soinu aldaket a ezberdin a da; horrega tik ikusten dugu, entzum e n a r e n bitartez eta aldaketon eraginez , goga m e n a k ideia bereiziak bereg a n a ditzake el a , ia amaiga b e k o kopururaino. Gainera soinuak, txori eta abere e n oihu ezberdinez apart e , luzera ezberdin eko notak batu t a aldatz en dira, horrek tonua deritzan ideia konplexu a osatz en duelarik, musikariak bere goga m e n e a n ukan dezake e n a , inolako soinurik entzun ez egin gabe , bere irudime n e a n isiltasun osoan bildutako soinuei buruz hausn ark e t a eginez.

4. Koloreen moduak .

Koloreen modu ak ere oso anitzak dira; batzuk maila ezberdin tz a t ditugu edo kolore berare n ñabard ur a esa t e n diegu. Baina kolore- naha sk e t a k, behin zerbaite t a r ako erabiltzeko behin atsegine r ako, koloreak bakarrik, eurok ipintzeko irudiren bat osagai izan gabe, oso gutxitan egiten ditugun ez , pintatu, ehundu, bordatu edo horrelako zerbait egiten dugun e a n bezala, gehien e t a n ikusten ditugun naha sk e t a k modu mistoei dagozkien ak izan ohi dira, mota ezberdin e t ako ideiez eginak izaten baitira, hau da, irudi eta kolorez, emaku m e eder bat, ortzad arr a eta abar bezala.

5. Zaporee n moduak .

Zapore eta usain konpos a t u guztiak ere sentim e n horien ideia bakun ez egindako modu ak dira. Baina normale a n beraien tz a t izenik ez dugun ez , oharkab e pasa tz e n zaizkigu eta ezin izaten ditugu idatzian finkatu; horrega t ik, zerrend a t u gabe utzi beharko ditut, irakurlear e n iritzi eta esperien tziara.

6. Modu bakun batzu e k ez dute izenik .

Oro har, esan daiteke ideia bakun berare n maila ezberdin hustza t jotzen diren modu bakun horiek, beroriet ako asko izatez ideia oso bereiziak izan arren, norm ale a n ez dutela izen bereizirik eta ez direla ideia bereizi modu a n ikusten , euren arteko aldea txikia dene a n . Gizakiek moduoi dagokien ez utzikeriaz jokatu duten ala ez eta izenik gabe bata best e t ik bereizteko neurririk ezaga t ik ala bereizi ondoren ezagu tz a horrek baliagarrit a su n orokor edo beharrezkorik ez izatea g a t ik utzi dituzten, hori best e batzue n iritzira uzten dut. Nire xederako nahikoa da argi uztea gure ideia bakun guztiak sentipen a r e n eta hausn ark e t a r e n bidez, ez best ez , datozela gure goga m e n e t a r a ; eta goga m e n a k jasotzen dituen e a n , ideiok anitz erat ara errepika eta konpos a ditzake el a eta, horret ar a , ideia konplexu berriak egin. Baina, zuria, gorria edo gozoa eta horrelakoak izenak ipini eta espeziet a n mailakatz eko modu a n aldarazi edo konbinazio ezberdin e n bidez ideia konplexu bihurtu ez badira ere, best e ideia bakun batzuk, hala nola, gorago aipaturiko unitat e a r e n , iraupen a r e n eta higidurar e n a , ahalm e n a r e n eta pentsa m e n d u a r e n a bezala, ideia konplexu anitze t a n aldaraziak izan dira, baita dagozkien izenak ere.

7. Zergatik modu batzue k izenak dituzt e n eta best e batzu e k ez .

Horren arrazoia haux e izan dela suposa tz e n dut: gizakiak duen ardura nagusi a best e gizakienga n a k o a eta best e e n artea n norberar e n g a n a k o a denez , beharrezko zela gizakiak eta euren ekintzak ezagutz e a eta berorien berri elkarri adieraz t e a ; eta, horrega tik, ekintzen ideiak ardura handiz adierazi zituzten eta ideia konplexuoi izenak jarri zizkieten , egun eroko solasaldiet a n zerabiltza t e n gauzak erraz ago jaso eta mintzagai erabiltzeko, itzulinguru eta hinki- hankarik gabe, eta txitean- pitean aipatu beharreko gauz en informazioa eman eta hartze a n , nor zertaz ari zen erraza go eta lehen a g o ulertzeko. Hau horrelax e dela eta gizakiak ideia konplexu ezberdinak eratzera eta bakoitzari bere izena emat e r a hizkuntz ar e n xede ak oro har eram a n dituela (horixe baita elkarri pents a m e n d u a k komunikatz eko biderik laburren eta traba g a b e e n a ) , nabariki ageri da artee t a n aurkitzen ditugun izenet a n eta lanbide ezberdin e t ako ekintza aldarazien zenbait ideia konplexuri aplikaturikoet a n , ekintzok erraza go zuzend u eta eurot az bizkorrago hitz egin ahal izateko. Ideiok ez dira, oro har, ekintza horietaz hitz egiten ez duten gizakien goga m e n e t a n eratze n. Eta, beraz, haiek ordezkatz e n dituzten hitzak, hizkuntz a bereko gizaki gehien ek ez dituzte ulertzen: adibidez, zulaketa , amalga m a k e t a , iragazk e ta , kohobazioa , ideia konplexu ak adieraz t e n dituzten berbak dira, euren lanbide e t a n haietaz sarri baliatu beharrik ez dutelako, pents a m e n d u e t a n txitean- pitean darabiltzat e n a k ez diren pertson e n goga m e n e t a n bakanki aurkitzen direnak, eta izen horiek normale a n errem e n t a ri ek eta kimikariek baino ez dituzte ulertzen; hauek, hitz horiek adieraz t e n dituzten ideia konplexu ak eraturik dituztelarik eta izenak jarri dizkietelarik edo best e batzue n g a n dik hartu, komunikazioan izenok entzun eta bereh al a , agudo sortzen dituzte ideia horiek beren goga m e n e t a n ; horrela, adibidez , kohobazio hitzak zerbaite t ik distilaturiko likidoa geratz e n den gaira atzera isurtze ar e n eta berriro distilatzea r e n ideia bakun guztiak eragiten ditu goga m e n e a n . Horrela, ikusten dugu ideia bakun anitz dela, zapore eta usainen a k adibidez, izenik ez daukat e n a k; eta modu e n a k askoz gehiago, zeren hauei, eskuarki gizakiak berau e t a z behar bezainb a t e a n ohartu ez direlako edo solase a n darabiltzat e n gaiet a n moduok aintza t hartze a emen dio handiko ez delako, ez zaie eta izenik jarri eta, horret ar a , ez dira espezie tz a t hartzen. Baina berbez mintza tz e a n ukane n dut hau astiroago aztertzeko aukera.

XIX. KAPITULUAPentsa m e n d u a r e n moduak

1. Sentipe na, oroitzape n a, konten plazioa, etab. pentsa m e n d u ar e n moduak dira .

Goga m e n a k bere baitara begira tu eta bere ekintzak kontenpla tz e n dituen e a n , lehen e n go sortzen dena pentsa m e n d u a da. Honetan , goga m e n a k aldakun tz a ezberdin ugaritan errep ar a t z e n du eta horieta t ik ideia bereiziak hartzen . Horretara , kanpoko objektu ek gorputz e a n egindako inpresioei datxekien eta haiekin bater a datorkigun pertzepzioak edo pentsa m e n d u a k , pents a m e n d u a r e n best e aldaraz p e n guztiet a t ik bereizia izanik, goga m e n a r i best e ideia bereizi bat dakarkio, guk sentipen a deitzen diogun a; hau, nolabait esat eko, sentime n e n bidez adime n e a n edoz ein ideia aktualki sartze a da. Ideia bera horrelako objektu ak kanpoko sentime n e t a n eragin gabe berriro gerta tz e n dene a n , hori erre minisze n t z ia da; goga m e n a k ideia hori bila ibili eta nekez eta ahaleginez berriro bistara tz e n badu, orduan oroitzape n a da; hantx e badauk a luzaro arret az hartaz pentsa t uz , konten plazioa da; ideiak gure adime n e a n flotari daud e n e a n adimen a r e n hausn ark e t a rik ez gogarp e nik gabe , ordua n frantse s ek rêverie deitzen dioten a da; gure hizkuntzak ez du berba egokirik hori adieraz t eko. Berez aurkeztu zaizkigun izenei errep ar a t z e n diegun e a n (izan ere, best e leku bate a n adierazi dudan modu a n, itzarrik gaud el a beti dago goga m e n e a n segidan ageri diren ideien katea bat) eta, nolabait esa t eko, oroimen e a n sailkatzen ditugun e a n , hori adiera da; goga m e n a k aditasu n handiz eta aukera t uz bere begirad a ideiaren bate a n finkatu, aintzin- gibel kontsider a tu eta best e ideia batzue n dei arrunt a go a ri kasurik egiten ez diene a n , horri intentzioa edo ikasketa deitzen diogu; amet sik gabeko loaldia gauza horien guztien eten aldia da; eta amet s egitea ideia horiek goga m e n e a n edukitzea da (kanpoko sentime n a k itxirik daud el arik, non eta ez duten hartzen ohiko bizitasun e z kanpoko objektu e n haute m a n a ) . Kanpoko ezein objektuk edo abagu n e ezagun e k iradoki ez dizkigun ideiak edukitze a da amet saldia , ideia hauek inondik ere adimen a k hauta tu edo zehaztu ez dituelarik. Estasia deitzen diogun hori ez ote den begiak zabalik ditugularik amet s egitea , best e norbait ek erab aki beza.

2. Pentsa m e n d u ar e n best e modu batzuk .

Hona hem e n pents a m e n d u a r e n best e modu ezberdin batzuk, goga m e n a k bere baitan errep ar a diezaieke e n a k , era horret a n , zuriaren eta gorriaren edo karratu a r e n eta zirkuluare n ideiak bezain bereiziak berega n a ditzake el arik. Ez da nire asmo a hem e n modu horiek guztiak zerrend a tz e a , ez eta hausn arke t a t ik etorritako ideia talde ari buruz luze trata tz e a ere, horrek liburu oso bat beharko luke eta. Nire xederako nahikoa da, hem e n egin duda n modu a n , adibide batzuez azaltzea zer mota t ako ideiak diren horiek eta goga m e n a k nola erdies t e n dituen, batez ere kontuan izanik hem e n dik aurrera aukera izanen dudala arrazoike ta , juzga m e n a , nahi izatea eta ezagut z e a , goga m e n a r e n eragiket a nagusi e t ako ak eta pents a m e n d u a r e n modu ak direnak, zabalago trata tz eko.

3. Arreta maila ezberdinak pentsa m e n d u a n .

Baina agian ez da digresio barkag ai tz a , ez eta gure oraingo xedetik guztiz aldend u a , guk hem e n gogoe t a egitea goga m e n a k pentsak e t a n ari dene a n dituen aurrera go aipaturiko adiera, rêverie, amet s e t a eta abarren adibide ek natural asko iradokitzen dituzten egoer a ezberdin ei buruz. Esperien tziak argi asko erakus t e n digu itzarrik dagoe n gizakiak beti dituela ideiak, gehiago edo gutxiago, bere adime n e a n , nahiz eta goga m e n a k ideioi maila ezberdin eko arret a jarri. Batzuet a n , goga m e n a buru- belarri jartzen da objektuak konten pla tz e n eta alde guztiet a tik aztertze n ditu; objektuon erlazio eta zirkuns t a n tziak zehazt e n ditu; eta hain gustura eta apet az begira tz e n du alde bakoitza, non ez den kontura tz e n orduan sentime n e t a n eragind ako inpresio arrunt ez , best e edonoiz pertzepzio oso sentigarriak sortaraziko lizkioket en ak izan arren; best e batzue t a n adimen e r a segidan datoze n ideien katea ikusi hutse a n aritzen da, haiet ako baten ere peskizan edo atzetik ibili gabe; eta best e batzue t a n , ia erab a t begiratu gabe pasa tz e n uzten die, inolako inpresiorik egiten ez duten geriza ahulak bailiran.

4. Hem e n dik ateratze n da pentsa m e n d u a , seguraski, arimaren esent zia barik, arimaren ekintza idela .

Uste dut mundu guztiak esperim e n t a t u izan duela bere baitan goga m e n a k pentsak e t a n ari dene a n daukan apet ar e n («inten tion») eta oharkab e t a s u n a r e n («remission ») arteko aldea , goga m e n a r e n azterket a ardura t s u tik ia eraba t eko axolaga b e t a s u n e r a ino daud e n maila ezberdin ekin. Ildo honet a tik apur bat aurrera go jo eta goga m e n a , lo dago e n e a n , nolabai t esat eko sentime n e t a t ik erretira turik eta sentime n organo e t a n eragind ako higidure n irispidetik kanpo aurkituko dugu, higidurok best e edonoiz ideia oso bizi eta sentigarriak eragiten dituzten horietako ak izan arren. Horret ar ako ez dut ekarri behar ekaitz handiko gaue t a n ez trumoirik entzun, ez tximistarik ikusi ez etxear e n astinaldiaz ohartu —itzarrik daud e n e k horiek guztiak argi asko haute m a t e n dituzten arren—, zurrut eta purrut lo egiten duten e n adibide a best erik. Baina goga m e n a sentim e n e t a t ik erretiratz e honet a n , pentsa tz eko era lanbrotsu eta inkohere n t e a g o bat atxikitzen du maiz, amet s egitea deiritzan a; eta, azken ez , lo sakonak zeharo ixten du eszen a t e gi a eta agerp e n guztiei amaiera emat e n die. Uste dut ia edonork izanen duela bere baitan horren esperien tzia eta bere oharm e n a k zailtasunik gabe eroan e n duela horret ar a . Baina nik honen guztiaren ondorioz galder a bat egiten dut, alegia, goga m e n a k aldi diferent e e t a n pentsa m e n d u maila ezberdin ak erabil ditzake e n e z eta batzuet a n , itzarrik baina oharkab e dago e n gizakiaren g a n ere, pents a m e n d u bat ere ez daukala emat e r ainoko pents a m e n d u ilunak dituen ez eta, azken ez , lo sakonar e n erretiro ilun horret a n ideia oro bistatik galtzen duen ez gero, hau guztia, esan nahi dut, errealita t e a n eta eteng a b e k o esperien tzian horrelax e dela bistakoa denez gero, galdetz e n dut ea ez ote den daiteke e n a pentsa m e n d u a arimare n esen tzia barik, haren ekintza izatea, eragileen eragiket ek erraz onartze n baitute apet a eta oharkab e t a s u n a , gauz en esen tziek, ordea, horrelako gorab e h e r a rik ez duten artea n . Baina hori geroagor ako utziko dugu.

XX. KAPITULUAPlazerraren eta oinazearen moduak

1. Plazerra eta oinazea ideia bakunak dira .

Sentipen e t ik eta hasun ark e t a t ik hartzen ditugun ideia bakun e n artea n , oinazea eta plazerra oso aintzat hartzekoak dira. Izan ere, gorputz e a n sentipe n huts bat edo oinaze eta plazerra lagun dituen a dagoe n bezala, goga m e n a r e n pents a m e n d u edo pertzepzioa ere horixe best erik ez da, plazerra edo oinaz e a , edo atse gin a edo atseka b e a , nahi den modu a n deitu, lagun dituen a . Hauek, gainerako ideia bakun ak bezalax e , ezin dira deskribatu , ez eta beraien izenak definitu ere; hauek ezagu tz eko bidea, sentim e n e t a k o ideia bakun e n kasua n bezala, esperien tzia da. Zeren, moduok ongiare n edo gaizkiaren prese n tzia baiezta tuz definitzea , ez da best erik, ongiak eta gaizkiak gure goga m e n e t a n izandako eragiket a ezberdinez aplikatzen zaizkigun edo kontsider a tz e n ditugun era ezberdin e n araber a senti tzen dugun ari buruz gu hausn ar tz e n jartzea baino.

2. Zer diren ongia eta gaizkia .

Gauzak, beraz, plazer edo oinaze ar ekiko soilik dira onak edo txarrak. Gure baitan plazerra eragin edo gehi dezake e n a da ongia deritzan a , edota oinaze a murritz edo labur dezake e n a ; edo baita best e edoz ein on edukitzea edo gaizkirik ez edukitze a ekar edo egoer a horret a n irauten lagun diezaguk e e n a ere. Gaizkia , berriz, gurega n oinaze a eragin edo gehi dezake e n a da, edo plazerra gutxitzea lor dezake e n a ; edo baita best e edozein gauz a txar ekarri edo on kentzen diguna ere. Plazerra edo oinaze a aipatz e a n , eskuarki egiten den bereizpe n ar e n araber a , bai gorputz ari bai arimari nagokiola ulertu behar da, izatez, goga m e n ar e n eraket a ezberdinak best erik ez diren arren, batzue t a n gorputz eko ezbeh arr ek eta best e batzue t a n goga m e n e k o pents a m e n d u e k eragind ako ak.

3. Gure grinak ongiak eta gaizkiak darabiltza .

Plazerra eta oinaze a eta bata eta best e a sortaraz t e n dituzten ak —ongia eta gaizkia— dira grinen bira orpoak. Eta baldin errep ar a t z e n eta hausn ar tz e n badugu hauek, ikuspe gi ezberdine n pean, nola jokatzen duten gure baitan, nolako aldakuntz ak edo egoerak, nolako barne sentipe n ak (horrela deitzerik badut) eragiten dituzten goga m e n e a n , ordua n geure grinei buruzko ideiak eratu ahal izanen ditugu.

4. Maitasuna .

Era horret a n , han bertan edo urrune a n duen gauza batek eragin diezaioke e n atsegin ar e n pents a m e n d u a ri buruz gogoe t a egiten duen edonork maitasu na deritzan ideia dauka. Zeren gizaki batek udazken e a n maha t s a jaten ari dela edo udab errian, oraindik mah a t s ik ez dene a n , mah a t s a maite duela adiera tz e n duen e a n , maha t s a r e n zapore a oso gustuko duela best erik ez dio; baina, haren osasu n e a n edo gorputz e a n sorturiko aldaer ar e n batek zapore horren atsegina deusez tuz gero, ordutik aurrera ezin izanen du esan maite duela maha t s a .

5. Gorrotoa .

Aitzitik, bertan edo urrune a n dauka gu n gauz a batek eragin diezaguk e e n oinaze ar e n pents a m e n d u a gorrotoa deritzan a da. Nire lana hem e n gure grinen ideiei buruz, plazer eta oinaze ar e n aldakuntz a ezberdine n pentzura daud e n e z soilik barik, hortik harago ikertzea balitz, nabar m e n d u k o nuke izaki bizigab e eta sentigai tzei diegun maitas u n a eta gorrotoa haiek erabili eta gure sentim e n ei —nahiz eta berau ek honda tu— nolana hi dela aplikatz e tik hartzen dugun plazer eta oinaze a n oinarritzen direla. Baina zorionerako edo zoritxarrer ako gai diren izakiei diegun gorrotoa eta maitas u n a geure baitan aurkitzen dugun atseka b e a edo gozaldia dira, haien izatea edo zoriona kontua n hartze tik sortuak. Era horret a n , gizaki bati bere sem e- alabe n izateak eta ongizat e ak atse gin eten ga b e a sortaraz t e n dioten e a n , gizaki horrek maite dituela esan ohi da. Baina hem e n nahikoa da ohartar az t e a gure gorroto edo maitasu n ideiak, goga m e n a k edozerk eragind ako plazer eta oinaze ar ekiko oro har dituen jarrerak best erik ez direla.

6. Desira .

Desira deritzan a , gizakiak, goza m e n a eta atsegin ar e n ideia ekartzen dion zerbait falta zaione a n , sentitzen duen kezka da; desira hau handiago a edo txikiagoa da, kezka biziago a edo motelago a den heine a n . Horrega tik agian zerbaiterako balioko du azpimarra tz e a k gizakien ahalegin eta ekintzen zirikagarri nagusia, bakarra ez bada , kezka horixe dela. Izan ere, eskaintze n den ona zeinahi izanik ere, haren faltak atsek a b e rik edo oinazerik ez badak ar, gizakia hura gabe lasai eta pozik bada go, hor ez dago on horren desirarik, ez eta hura eskura tz eko ahaleginik ere; hor nahikeria best erik ez dago, desiraren beher e n go maila adieraz t eko hitza berau, desirarik ez garbitik hurbilen a, eta zer edo zeren faltak kezka motela eragiten duen e a n , hain motela, non gizaki horren g a n hura eskura tz eko desira arin- arin bat baino eragiten ez duen, haren jabe izateko bitart eko indart su eta eraginkorrak erabiltzera bultzatu gabe . Desira, halab er , itzali edo hotzitu egiten da propos a t uriko ona eskura tz erik ez dago el a uste dene a n , gogarp e n honek kezka senda tz e n edo murrizten duen heine a n . Honek gai honi luzeago ekitera eram a n e n gintuzke, hau horret ar ako lekua balitz.

7. Poza .

Poza goga m e n a r e n atsegin a da, ondasu n bat orain eta hem e n edukitzeak edo laster edukiko dugula ziur jakiteak ekarrit akoa; eta ondas u n baten jabe gara, hura geure eskum e n e a n daukagu n e a n , hartaz nahi dugun e a n gozatzeko modu a n. Horrela, gose ak dago e n gizakiak poza du laguntz a datorren e a n , laguntz a horret az baliatzeko plazerra hartu aurretik ere; eta bere sem e-alaben ongizat e ak atsegin a dakarkion aita ere, ume ak egoera horret a n daud e n bitarte a n , beti izanen da ongi horren jabe, horret az penta tz e a best erik ez baitu beharko plazer hori izateko.

8. Tristezia .

Tristezia goga m e n a r e n kezka da, luzaroago goza zezake e n ondas u n bat galdu izanare n pents a m e n d u a k edo oraingo gaizkiaren sentipe n ak eragind ako a .

9. Itxaropena .

Mundu guztiak, norberari atsegina ekartzeko gai den gauza batez etorkizun e a n goza dezake el a pents a tz e a n , bere baitan aurkitzen duen goga m e n a r e n plazerra da itxarope n a .

10. Beldurra .

Beldurra goga m e n a r e n kezka da, etorkizune a n jazo dakiguke e n gauz a txarren baten pents a m e n d u a k eragind ako a.

11. Etsipena .

Etsipena ondas u n eskura ezin ar e n uste a da, gizakien goga m e n e t a n ezberdinki jokatzen duen a, batzue t a n kezka edo oinaze a eraginez , eta best e batzue t a n nagitas u n a eta apatia.

12. Kolera .

Kolera goga m e n a r e n kezka edo desord e n a da, irainen bat sufritu ondoren sentitzen dugun a, eta bereh al a mend eku hartzeko desiraz etorri ohi dena.

13. Bekaizkeria .

Bekaizkeria goga m e n a r e n kezka da, eskura tu nahi dugun ongia guk baino lehen a go behar ez zuenak eskura tu duela pentsa tz e a n sortzen dena .

14. Zein diren gizaki guztiek dituzt en grinak .

Azken bi grinak, bekaizkeria eta kolera , plazerrak eta oinaze ak soilik eragind ako ak izan barik, geure buruari eta best e e i buruzko kontsider azio naha si ak ere badituz t en e z , ez ditugu gizaki guztieng a n aurkitzen, bigarren aldea falta zaielako, hau da, beren merezim e n d u e n balioesp e n a edo mend ek u desira. Baina best e guztiak, azken bate a n plazer eta oinaze hutse a n amaitz en direnak, gizaki guztieng a n , nik uste, aurkituko ditugu. Izan ere, plazerrar e n ingurua n soilik maitatz e n , desiratz en , pozten, eta espero dugu; eta oinaze ar e n ingurua n soilik gorrot a tz e n , beldurtz en eta tristatz en gara. Azken bate a n , grina haue n guztien eragile diren gauz ak plazer eta oinaze ar e n kausa modu a n edo nolabait eko plazer edo oinaze a datxekiela ageri direlako soilik dira haien eragile. Horrega t ik, oinaze a eragin digun lagun ari (kontura tu t a eta nahita badihard u , beder e n ) luzatu ohi diogu gorrotoa , uzten duen beldurra eten g a b e k o oinaze a delako; baina ez dugu hain eteng a b e ki maita tz en ongia egin diguna, plazerrak ez duelako oinaze ak bezain indartsu eragiten gure baitan eta ez dugulako plazer hori berriro sortuko den espera n t z a hain handirik. Baina hau biden a b a r diogu.

15. Plazerra eta oinazea zer diren .

Plazerra eta oinaze a , atsegina eta atseka b e a esat e a n , erabiltzen ditudan guztian (gorago seinalatu duda n modu a n) gorputz eko atse gina eta oinaze a ez ezik, sentitzen dugun edozein atsegin edo atseka b e ulertzea nahi dut, zeinahi sentipen edo hausn ark e t a atse gin edo desa t s e gin e tik sorturikoak izan.

16. Bion kentze a edo gutxitz ea .

Kontuan izan behar da, halab er , grinei dagokien ez , oinaze a kentze a edo gutxitzea plazertza t jotzen dela eta halax e lan egiten duela, eta plazerrar e n galera edo gutxitze a oinazetz a t hartzen dela.

17. Lotsa .

Grinarik gehien ek eragina dute pertson a gehien e n gorputz e a n , zenbait aldakuntz a eraginez , baina aldakuntz a hauek beti nabar m e n ez direnez, ez dira nahitaez grina bakoitzaren ideiaren osagai izaten. Adibidez, lotsa , goga m e n a r e n kezka da, zerbait itsusi edota best e e n gugan a ko estimu ar e n murrizgarri eginar e n pents a m e n d u t ik datorkigun a , eta gorrialdiz etorri ohi da, baina ez beti.

18. Adibide hauek argi erakus t e n dute grinen ideiak sentipen e t ik eta hausnarke ta tik erdiest e n direla .

Ez nuke nahi honaino esand a ko a grinei buruzko trata tu batekin naha s t e a ; hem e n aipaturikoak baino gehiago dira grinak, eta aintzat hartu dituda n ak azalpe n luzeago eta zehatz a go behar dute bana n- bana n. Heme n izenda tu ditudun ak ongi eta gaizkiaren gogarp e n ezberdine t a tik gure goga m e n e a n sortzen diren plazer eta oinaze ar e n modu e n adibide bezala aipatu ditut hem e n. Plazer eta oinaze ar e n best e modu batzuk, hauek baino bakun a go a k, erabil nitzake e n agian, hala nola gose eta egarriare n oinaz e a eta berau kentzen digun jan- edan ar e n plazerra, edo hortze t ako mina, musikaren plazerra, eztab aid a maltzur eta hutsal bate tik sorturiko oinaze a , eta norbait ekin izandako arrazoizko solasaldiare n plazerra edo egiaren bila ondo bidera turiko ikerket ar e n eta aurkikuntz ar e n a . Baina grinak hain neurri handian dagozkigun ez , nahiago izan ditut beraiez

ditugun ideiak sentipen e t ik eta hausn arke t a t ik etorritakoak direla erakus t eko adibide modu a n hartu.

XXI. KAPITULUAAhalak

1. Ideia hau nola geurega na t z e n dugun .

Goga m e n a k kanpoko gauze t a n haute m a t e n dituen ideia bakun e n aldaer ei buruz egun ero sentime n e n informazioa jasotzen duen ez , eta gauz a bat amaiera r a heldu eta izateari uzten diola eta lehen ez zen best e bat existitzen hast e n dela haute m a t e n duen ez , bere baitan jazotzen denaz ere hausn ark e t a egin eta bere ideieta n eteng a b e k o aldaket a dago el a kontura tuz , batzue t a n kanpoko objektu ek sentim e n e t a n eragind ako inpresioek eta best e batzuet a n bere aukerar e n zehaz p e n a k eragind ako ak, eta eteng a b e ikusten duen e t ik ondoriozta tuz etorkizun e a n ere gauz a beret a n aldake t a berdinak gerta tuko direla eragile bertsu ek eta bide bere t a t ik eragind a , bate a n kontsidera tz e n du bere ideia bakun e t a rikoren bat alda daiteke el a, eta best e a n aldaer a hau eragiteko ahalbide a duela, eta horrelax e gauz atz e n da ahala deitzen diogun ideia. Horrela, esat e n dugu suak urrea urtzeko ahala duela, hau da, haren alde sentigai tzen tinkotas u n a eta, beraz, haren gogort as u n a deus ez t eko eta jariakor bihurtzeko; eta urreak urtua izateko ahala duela; eguzkiak argizaria zuritzeko ahala duela eta argizariak eguzkiak zuritua izateko ahala, horitasu n a suntsi tu eta haren lekuan zuritasu n a existitzen hast e n delarik. Kasu honet a n eta antzeko best e batzue t a n , kontua n dugun ahala haute m a n g a r ri diren ideien aldaket a ri dagokio. Izan ere, ezein gauz at a n ere ezin dugu aldaer arik ez eraginik haute m a n , haren ideia sentigarriet a n haute m a n daiteke e n aldaket a r e n bidez ez bada , ez eta aldaer a rik egin denik burura tu ere, haren ideiatako bate a n aldake t a burura tu ezea n .

2. Ahal aktiboa eta pasiboa .

Horrela hartuta, ahala bi motatakoa da, hau da, aldaketa bat egiteko gai edo hartzeko gai dena. Batari aktiboa eta besteari pasiboa dei dakieke. Merezi du agian aztertzeak ea materia ahal aktiboz gabeturik ez ote dagoen, beronen egilea, Jainkoa, ahal pasibo oroz gainetik dagoen moduan, edo ea espirituen bitarteko maila ez den bai ahal aktiboa eta bai pasiboa duen bakarra. Ez naiz ni orain sartuko auzi honetan, nire oraingo lana ez baita ahalaren jatorria ikertzea, baizik haren ideia geuregan a tzera nola heltzen garen bilatzea. Baina ahal aktiboak substantzia naturalez ditugun ideia konplexuen hain zati handia direnez (geroago ikusiko dugun moduan) eta, ohiko nozioaren arabera, horrelaxe aipatzen ditudanez gero, ahal aktibook , agian, geure pentsam e n d u presatsuet an irudika ditzakegun bezain erabat aktiboak ez diren arren, ez dut uste alferreko denik, arrazoi horregatik, gure gogam en ak Jainkoa eta espirituak kontsideratzera bideratzea, ahal aktiboaren ideiarik argiena erdiesteko.

3. Ahalak erlazioa barne hartzen du .

Aitor dut ahalak nolabait eko erlazioa dara m al a bere baitan (egintza edo aldake t a r ekiko erlazioa), gure ideia guztiak ere nonbait , nolana hikoak direlarik ere, beren baitan dara m a t e n bezala, ideiok aditasu n ez aztertuz gero. Izan ere, heda d ur a ri , iraupe n ari eta kopuruari buruzko

gure ideia guztiek ez al dauka t e beren baitan atalen arteko erlazio sekre ture n bat? Gauza bera esan behar da, are eta nabar m e n a g o oraindik, irudiari eta higidurari gagozkiola. Eta koloreak, usainak, etab. bezalako koalitat e sentigarriak, zer best erik dira, bada , gorputz ezberdinek gure pertzepzioar ekiko dituzten ahalak baino? Eta gauz et a n eure t a n kontsidera t uz gero, ez al daud e atalen bolume n a r e n , irudiaren , ehundur a r e n eta higidurare n menp e? Horrek guztiak eratz en du euren arteko erlazio mota bat. Horrela, ahalari buruzko gure ideia, oso ondo koka daiteke , nire ustez, gainerako ideia bakun e n artea n , eta haiet ako bat legez hartu behar dugu, subst a n tzien ideia konplexu e t a n osagai inportan t e bat baita, geroago ikusi ahal izanen dugun modu a n.

4. Ahal aktiboaren ideiarik argiena espiritutik datorkigu .

Guk ahal pasiboaren ideia ugari daukagu gauza sentigarririk gehien ek eman d a . Eurotako gehien e t a n nahita ez ikusi beharra daukagu euren koalitat e sentigarriak, hau da, euren subst a n tziak eurak, eteng a b e k o jarioan ari direla. Horrega t ik ikusten ditugu, arrazoiz ikusi ere, aldaket a r e n eraginp e a n . Eta ez dira gutxiago ahal aktiboari buruz (ahal hitzaren esan a hi zehatz e n a bete tz e n duen a berau) ditugun adibide ak. Izan ere, aldaket a rik den guztian, goga m e n a k nonbait ere aldake t a hori egiteko gai den ahal bat dagoel a deduzitu behar du, baita gauz ar e n baitan ahalbide bat ere aldaket a hori hartzeko. Baina ondo begiratu t a , goga m e n a r e n eragiket ei buruz gure hasun ark e t e n bidez lortzen dugun ahal aktiboen ideia bezain argi eta bereizia ez digut e gorputz ek sentime n e n bidez eskaintze n . Zeren, ahal orok ekintzarekin zerikusia duen ez eta gure ideien gai izan daitezke e n bi ekintza mota baino ez dagoe n e z , pents a t u eta higitu alegia, ikus dezagu n orduan ekintza horiek eragiten dituzten ahale t a rik zeinen a dugun ideiarik argien a . 1) Pentsa m e n d u a ri dagokion ez , gorputz ak ez digu horren ideiarik emat e n , hausn ark e t a bidez soilik eduki dezake gu eta. 2) Eta gorputz are n bitartez , halab er , higidurar e n hasierare n ideiarik ere ez daukagu . Atseden e a n dagoe n gorputz ak ez digu eskaintze n higidurarekiko inondiko ahal aktiboren ideiarik; eta higiduran ari dene a n , higidura hori, ekintza barik, pasioa da gorputz e a n . Zeren bilarreko bolek makilaren bultzad ari obeditzen dioten e a n , ez baita hori bolaren ekintza, pasio hutsa baizik. Eta bola batek bidean topo egin duen best e bola bati bultza egiten dione a n eta higitzera behar tu , best e baten g a n dik harturiko higidura hari ezarri best erik ez du egiten, best e ak hartzen duen unetik bere baitan best e horrenb e s t e galduz; honek guztiak ez digu emat e n gorputz e a n dago e n higitzeko ahal aktiboar e n ideia oso ilun bat best erik, zeren kontura tz e n baikara higidura best eren g a n a t u bai, baina sortu ez duela egiten. Izan ere, ahalare n ideia oso ilun bat baino ez da ekintzare n sorkuntz ara barik, pasioar e n jarraipen er a heltzen dena. Zeren, horixe baita higidura best e batek bultzaturiko gorputz e a n ; atsed e n e a n egote tik higitzera pasa tz eko aldaer ar e n jarraipen a ez da ekintza, ez behintza t kolpe berak eragiten duen haren irudiaren aldaer a ekintza den baino askoz gehiago. Higidurare n hasieraren ideia geure baitan pasa tz e n denari buruzko hausn ark e t a t ik soilik dugu, esperien tziaz egiazt a tz e n dugularik nahi izate hutsaz , goga m e n a r e n pents a m e n d u huts batez , lehen a g o atsed e n e a n zeude n geure gorputz eko atalak higi ditzakegula . Horretara , uste dut gure sentime n e z gorputz en eragiket ak atzem a t e t ik, ahal aktiboaren ideia ilun eta inperfektu bat baino ez dugula, eragiket a hauek beren ez ez digut elako emat e n ekintza bat, dela higidura dela pents a m e n d u a , hast eko ahalare n ideiarik. Baina gorputz ek elkarri egindako bulkadaz ohartuz, hortik baten batek ahalare n ideia argia atera uste badu, horrek ere balio du nire xeder ako, sentipen a goga m e n a k bere ideiak erdiest eko dituen bidee t ako bat baita; hem e n nire amoa biden a b a r haux e aztertze a best erik ez da izan, alegia, ea goga m e n a k ahal aktiboaz duen ideia ez ote duen bere eragiket ei buruzko hausn ark e t a z argiago hartzen , edozein kanpo sentipen e z baino.

5. Nahim e n a eta adime n a goga m e n ar e n edo espirituaren bi ahal dira .

Honako hau bedere n bistako a dela deritzot: guk geure goga m e n a r e n zenbait ekintza edo geure gorputz ar e n zenbait higidura hasi, ekidin, segitu ala amaitz eko ahala aurkitzen dugula geure baitan, gauza konkretu hori edo best e a egitea edo ez egite a ebazt e n edo, nolabait esat eko , agintzen duen goga m e n a r e n pents a m e n d u edo hobes p e n huts baten bidez. Adimen ak duen ahala

ideia bat aintza t hartze a ala aintzat ez hartze a agintzeko, edo edozein mom e n t u konkretu t a n gorputz ar e n atal baten higidura haren atsed e n a baino —edo alderan tziz— nahiago izateko, ahal horixe da nahim e n a deritzan a . Ekintza konkretu bat egiteko edo ez egiteko agindu ar e n bidez ahal horren erabilpen aktualari nahikund e a edo gura- izatea deritza. Goga m e n a r e n agindu ar e n ondorioz ekintza hau ekiditeari nahitako («voluntary») ekintza deitzen diogu. Eta ekintza hau goga m e n a k zuzendu gabe burutz en dene a n , ordua n nahi gabekoa («involuntary») deritza. Pertzepzioar e n ahala adim e n a da. Aditzeko ekintza burutze n duen pertzepzioa hiru erat ako a da: 1. Geure adimen e a n ideiak haute m a t e a . 2. Zeinuen esan a hia haute m a t e a . 3. Gure ideien artea n dago e n lotura edo arbuioa, egokiera edo desegokiera haute m a t e a . Horiek guztiak adime n ari edo haute m a t e k o ahalari egozte n zaizkio, nahiz eta azken biei buruz soilik esan ohi dugun aditu egiten ditugula.

6. Ahalm e n a k ez dira izaki errealak .

Goga m e n a r e n ahal hauei, hau da, haut a m a t e k o eta hobes t eko ahalei, best e izen bat eman ohi zaie. Eta hitz egiteko modu arrunt e a n adimen a eta nahim e n a goga m e n a r e n bi ahalm e n direla esat e n dugu; deitura nahiko erosoa , hitz guztiez bezala hartaz ere zuzen baliatuz gero, kontua n hartuz hitzek ez dutela inongo nahar m e n d u rik sortu behar gizakien pents a m e n d u e t a n , kasu honet a n naha s t e a sortu baita, berba hauek bitart eko direla, aditu eta nahi izateko ekintza horiek izaki errealek ariman egiten dituztela adieraz t e n dela suposa tz e a n (nik susm atz e n duda n modu a n). Zeren esa t e n zaigune a n nahim e n a dela arimare n ahalm e n goren a , gauz a guztiak arautz e n eta orden a tz e n dituen a , libre dela ala ez dela, ahalm e n apalago ak zehazt e n dituela, adimen a r e n agindu e t a r a dihardu el a, etab., nahiz eta hori dioten ek beren ideiak arret az aztertuz eta beren pents a m e n d u a k hitzen soinura barik, gauz en nabari ta su n e r a erabiliz baiezt ap e n hauek guztiak zentzu argi eta bereizian uler ditzaket e n , hala ere, susm a tz e n dut ahalm e n e z mintzatz eko era honek jende asko berau e n nozio okerra izatera eram a n duela, ahalm e n a k gure barruan nor bere agint e eta erem u ar e kin leudek e n eta izaki, ezberdin ak bailiran agindu, obeditu eta ekintza ezberdin ak eginen lituzket e n eragile ezberdin ak balira bezala hartu baititu, eta hau guztia liskar, iluntasu n eta ziurgab e t a s u n bide izan da ahalm e n oi dagozkien arazoet a n .

7. Nondik datoz askatasu n are n eta beharrezko tas u n ar e n ideiak .

Nork bere baitan aurkitzen du, nik uste, zenbai t ekintza hasi, ekidin, jarraitu edo bukatz eko ahala. Goga m e n a k ekintzen gain duen norbere baitako ahalm e n horren garrantziare n kontsideraziotik sortzen dira askat a s u n a r e n eta beharrezkot a s u n a r e n ideiak.

8. Askatasu na zer den .

Ezagutz en ditugun ekintza guztiak, esan dugun bezala, pents m e n d u r a eta higidurara muga tz e n dira. Bere kabuz eta bere goga m e n a k hala nahi izanda edo agindut a , pentsa tz eko ala ez pents a tz eko, higitzeko ala ez higitzeko ahala duen heine a n izanen da gizakia aske . Aitzitik, gizaki baten g a n ekintza bat egiteko zein ekiditeko ahala berdina ez bada, baldin gauz a bat egitea zein ez egitea bere goga m e n a r e n hobes p e n a r e n ondorio era bere a n ez badira, ez da gizaki librea izanen , ekintza bera agian nahitako a izan daiteke e n arren. Askatasun aren ideia, ordua n, edozein egilek, bata ala best e a aukera tz eko duen goga m e n a r e n erabaki edo pents a m e n d u a r e n araber a , ekintza konkre tu bat egiteko edo ez egiteko duen ahalare n ideia da; baina egileare n ahalare n barruan ez bada go biotako bat egitea bere nahikund e a r e n («volition») arab er a , hor ez dago askat as u nik eta egile hori beharrezko ta s u n ar e n pean dago. Era horret a n , bada , askat a s u nik ezin liteke izan pentsa m e n d u rik, nahikund erik, nahim e nik ez dagoe n tokian; baina izan daiteke pents a m e n d u a , izan daiteke nahime n a , izan daiteke nahikund e a , askat as u nik ez dago e n tokian. Adibide bat edo best eri buruzko azterket a txo bat ona datek e hau argiago jartzeko.

9. Adime na eta nahim e n a suposat z e n ditu .

Tenisko pilota bat, xarear e n bultzad az higitzen ez bada , edo egon e a n bada go, inork ez du egile libretza t hartuko. Honen zergatia bilatzen hast e n bagar a , aurkituko dugu ezin dugula

burura tu tenis- pilotak pentsa t u ahal izatea , ez eta higidura atsed e n a baino nahiago —edo alderan tziz— izan dezan inolako nahikund erik edukitzea ; eta, beraz, ez du askat as u nik, ez da egile librea; aitzitik, haren higidura eta atsed e n a beharrezkota s u n a z dugun ideiaren barruan sartzen dira eta beharrezko deritze. Antzeko eran, uretara jaust en den gizakiak (pasa tz e n ari den zubia apurtz e a n) ez du askat as u nik, ez da egile librea. Zeren, nahikund e a duen arren, ez jaust e a jauste a baino nahiago duen arren, higidura hori galaraz t e a bere eskum e n e a n ez dago e n e z , haren nahikund e t ik ez dator higidura hori geratz e a edo indarrik gabe uztea eta, beraz, ez da aske une horret a n . Era bere a n , gizaki batek, bere eskum e n e a n ez dagoel ako, nahikund e a z edo bere goga m e n a r e n agindu az gera tu edo ekidin ezin duen bere beso ar e n higidura dardar a t s u batez bere burua , edo laguna, jotzen duen e a n , inork ez du pentsa tz e n honet a n askat as u n a duenik; erruki izanen zaizkio denak, beharrezkot a s u n a k eta hertsa p e n a k eragind a jardun duelako.

10. Askatasu na ez dagokio nahikund e ari .

Berriz ere, dem a g u n lo sakon e a n dagoe n gizon bat gelaz aldatz e n dugula berak ikusi eta solast a t u nahi zuen pertson a dago e n lekura, eta bertan dago el a giltzaz ixten dugula gelako atea, handik irteteko ahalik gabe utziz; gizon hau itzarri eta pozik aurkitzen da hain konpainia desiratu a n eta gustura gera tuko da han, hau da, nahiago du han egon, kanpora irten baino. Eta nik galdetz e n dut, egon aldi hau ez al da nahitakoa? Ez dut uste inork zalantz a t a n jarriko duenik nahita dagoel a; eta, hala ere, atea giltzaz itxita duelarik, bistako a da ez daukala han ez egoteko askat as u nik, ez du handik irteteko libertat erik. Horret ar a , bada, askat as u n a ez dagokio nahikund e a ri , aukera m e n a ri , bere goga m e n a r e n aukera edo agindu ar e n arab er a egiteko ala egin gabe uzteko ahala duen pertson ari baizik. Askatas u n a z dugun ideia ahal hori heltzen den puntura heltzen da, eta ez harago. Zeren, murrizket ar e n batek ahal hori galera tz e n duen a n, edo hertsa p e n e n batek egiteko ala egin gabe uzteko bietarako duen gaitasu n a kentzen duen e a n , hantx e bertan bukatz e n da askat as u n a eta gure beronekiko nozioa.

11. Nahitakoa nahi gabekoaren aurkakoa da, ez beharrezkoare n aurkakoa .

Nahikoa adibide dugu, eta maiz nahikoa baino gehiago, geure gorputz e t a n . Gizakiari bihotza taupa d ak a dabilkio eta odola zirkulatz en ari zaio, eta ez dago gizaki horren esku m e n e a n bere nahikund e edo pents a m e n d u r e n baten bidez higidura hori geratz e a; eta, horrega tik, higidura horiekiko —horiek gera tz e a ez baitago bere aukerar e n ez bere goga m e n a r e n erab akiare n menp e, horrela nahi izanez gero ere— ez da egile askea . Higidura dardar tiek iharrost e n dituzte gizonare n zango ak, eta biziki nahi izan arren, ezin izanen luke bere goga m e n a r e n ezein ahalez haien higidura geratu (chorea sancti viti gaixot asu n arraro horret a n bezalax e), eten gabe dantza n ari baita; ez dago bere kabuz jarduteko askat as u n e a n , higidurak ezartzen dion beharrezkota s u n a r e n menp e a n baizik, beher a datorren harria edo xareaz jotako tenis pilota bezalax e. Beste ikuspe gi bate tik, paralisiak edo oinaze- astoak haren zangoei goga m e n a r e n erab akira egote a galaraz t e n die, gorputz a lekuz aldatz e a nahi duen e a n . Kasu haue t a n guztiet a n askat as u nik ez dago, paralitikoaren tz a t jezarrita egote a , higitzea baino nahiago duen e a n , nahitako ekintza den arren. Nahitako ez da, beraz, beharrezko- ren aurkakoa, nahiga b ek o- rena baizik. Zeren gizaki batek nahiago izan dezake egin ahal duen a , egin ezin duen a baino, edo orain dauka n egoera , egoer a horta tik irtete a edo aldatz e a baino, beharrezkota s u n a k egoer a hori aldaezin bihurtua ukan arren.

12. Askatasu na zer den .

Gorputz ar e n higidure t a n jazotzen den gauza bera jazotzen da gure goga m e n e n pents a m e n d u e t a n ere: edozein pents a m e n d u guk, goga m e n a r e n aukerar e n araber a , hartzeko ala uzteko moduko a dene a n , orduan guk askat as u n a dauka gu. Gizaki itzarria, bere goga m e n a n zenbait ideia eten ga b e edukitzera behar turik bada go, pents a t u ala ez pentsa t u artea n aukera egiteko, ez da libreago, bere gorputz ak best e gorputz ak uki dezan galaraz t eko ala ez galaraz t eko baino; bere pentsa m e n d u a ideia bate tik best er a aldatz e a , ordea , sarritan egon ohi da giza eskum e n e a n ; eta kasu honet a n hain da libre ideiekiko, nola libre den euskarri dituen gorputz ekiko; nahi bezala alda daiteke el arik bate tik best era . Badira, hala ere, zenbai t ideia, higidura batzue n

gisa hain tinko itsat siak goga m e n e a n , eginah al ak eginda ere, aldi batzue t a n ezinezko zaigula norber a g a n d ik haiek uxatz e a . Gizakiak torturap e a n ez du oinaz e ar e n ideia ez edukitzeko eta best e pents a m e n d u bater a jotzeko askat as u nik, eta noizbehinka grina bortitzak jotzen ditu gure pents a m e n d u a k , haize boladarik zakarren ak gorputz a astintzen duen modura . Baina goga m e n a k , berak hobet si t ako ar e n araber a , gorputz ar e n kanpo higidura horiek edo barne pentsa m e n d u e n a k geratz eko ala segiaraz t eko , hast eko ala galaraz t eko ahala berreskur a tz e n duen unetik, egile libretzat hartzen dugu berriro gizakia.

13. Beharrezko tas u n a zer den .

Pentsa m e n d u rik edo pents a m e n d u a r e n esan e t a r a egiteko edo egin gabe uzteko ahalik ez dagoe n edonon agertz en da beharrezkota s u n a . Eta beharrezkota s u n hau nahikund er ako gai den eragile baten g a n dago e n e a n , eta ekintza baten hasiera eta jarraipen a bere goga m e n a r e n hobes p e n a r e n kontrakoa dene a n , horri hertsa p e n a deritza; eta ekintzaren eten a edo amaiera egile horren nahikund e a r e n aurkako a dene a n , horri kohibizioa deritza. Erabat pents a m e n d u rik gabeko edo nahikund erik gabeko egileak beharrezko egileak dira zernahit a n .

14. Askatasu na ez dagokio nahim e n ari .

Hau horrela bada (nik uste duda n modu a n), azter dezagu n ea gure aspaldiko eztab aid a ri amaier a eman diezaioke gu n , ulertezina g a t ik guztiz arrazoiga b e a baita nire ustez: « giza nahim e n a askea ote den, ala ez ». Zeren, oker ez bana go, esan dudan e t ik segitzen da galdekizuna bera ere desegokia dela, eta hain zentzug a b e a da ea giza nahime n a librea den galdetz e a , nola den gizakiaren loa azkarra edo bertut e a karratu a ote den galdetz e a , askat as u n a nahime n a ri hain aplikagaitz baitzaio, nola higidurar e n azkart a s u n a loari edo karratu t a s u n a bertu t e a ri. Mundu guztiak eginen lieke barre horrelako galdekizunei, zeren argi baitago higidurako aldake t ak ez dagozkiola loari, ez eta irudiko diferentzia bertut e a ri ; eta honet a n apur bat pents a tz e n duen ak, uste dut oso argi haut e m a n e n duela ahala best erik ez den askat a s u n a egileei dagokiela soilik eta ez dela sekula nahim e n a r e n atributu edo aldaket a , berau ere ahal bat baino ez baita.

15. Nahikund e a .

Hain zaila da hitzen bidez barne ekintzak azaltzea eta beraien nozio argiak emat e a , non neure irakurlei ohartar azi beharre a n aurkitzen naizen hem e n erabili dituda n agindu , gidatu , aukeratu , hobet si eta horrelako berbek ez dutela behar bezain bereizi adieraziko zer den nahikund e a , nork berak zerbait nahi duen e a n egiten duen ari buruz hausn ark e t a egin ezea n . Hobetsi berbak, adibidez, nahikund e a r e n egintza ongien agian adieraz t e n duen a emat e n duen arren, ez du hori zehazt as u n e z egiten. Zeren gizaki batek ibiltzea baino hegaz egitea hobes t e n badu ere, nork esan lezake hori nahi duela? Nahikund e a , argi dago, goga m e n e k o ekintza bat da, goga m e n a k gizakiaren edoz ein atalen gaine a n eduki uste duen domeinu hori kontura tu t a erabiltze a n datzan a , edozein ekintza konkreturi nahikund e hori ezarri edo kenduz. Eta zer da nahim e n a , horixe egiteko ahalm e n a best erik? Eta ahalm e n hori ere zer da ahal bat best erik, hau da, goga m e n a r e n ahala, gure eskum e n e a n dagoe n heine a n edozein ekintza sortu, jarraitu edo geratz eko buruer a erabakitzeko ahala best erik? Zeren ba al dago ukatzerik bere ekintzet a n pents a t u eta berau ek ez egitea baino egitea hobes t eko ahala duen edozein egilek nahime n a deritzan ahalm e n a duenik? Nahime n a , beraz, ez da ahal horixe best erik. Askatasun a , berriz, gizakiak edozein ekintza konkretu egiteko edo egin gabe uzteko duen ahala da, beti ere ea goga m e n e a n egiteak ala egin gabe uzteak zerk duen hobesp e n a kontuan izanda, eta hau best e hau esat e a bezainb a t da: egileak berak nahi duen ar e n araber a .

16. Ahalak egileei dagozkie .

Argi dago, orduan, nahime n a ahal edo trebe t a s u n bat best erik ez dela, eta askatasu n a ere best e ahal edo trebe t a s u n bat baino ez, halat an non ea nahim e n a libre denen tz galdetz e a , ahal batek best e ahal bat dauka n e n tz edo trebe t a s u n batek best e trebe t a s u n bat dauka n e n tz

galdetz e a delarik, absurduk eria potoloegia baita, galdera hau eztab aid a g ai erabiltzeko edo erantzun a behar izateko. Zeren, ba al da inor ikusten ez duenik ahalak egileei baino ez dagozkiela eta subst a n tzien atributu ak direla, eta ez ahalen ak euren ak? Galdera horret ar a egite a, ordua n, (hau da, ea nahim e n a aske ote den), ea nahim e n a subst a n tzia edo egilea ote den galdetz e a da, edo badel a supos a tz e a , askat as u n a , zehaz t as u n e z , horiexei baino ezin aplika dakieke e n e z gero. Askatasu n a hizkera zehatz sam arrez ahalari iratxikitzerik bada go, gizakiaren g a n bere gorputz eko zenbait atale t a n , aukerak e t a z edo hobes p e n e z , higidura eragin edo galaraz t eko aurkitzen dugun ahalari ere iratxiki dakioke, eta horrex e g a t ik esat e n da aske dela gizakia eta askat a s u n a bera da hori. Baina edonork galdetuko balu ea askat as u n a aske den, zer dioen ongi ez ote dakien edo susm at uko genuke, eta Midas errege a r e n moduko belarriak edukitze a mereziko lukeela pents a t uko, hark ere, abera t s a abera s t a s u n a edukitze a adieraz t e n duen hitza dela jakinik, ea aberas t a s u n a k abera t s ak ziren galdetz e n baitzue n.

17. Nahim e n a z aske dela esan ohi da, gizakiaz esan beharrean .

Nahime n a deritzan ahalari gizakiek ahalm e n a deitu eta dihardu e n a bailitzan nahim e n a z mintzatz er a eram a n izanak, haren benet ako esangur a disimula tz e n duen adiera baten bidez, absurduk eria hau apur bat arintzeko balio duen arren, hala ere, nahim e n a k, egiat an , gauz a bat aukera t u edo hobes t eko ahala edo trebet a s u n a best erik ez du esan nahi eta nahim e n a , ahalm e n a r e n izenarekin, den modu a n hartzen dene a n , hau da, zerbait egiteko gaitasu n hustza t , laster jartzen da agerian nahime n a aske dela edo ez dela esat e a r e n absurduk eria. Zeren, arrazoizko balitz ahalm e n e i buruz jardun dezaket e n izaki bereiziak bailiran mintza tz e a (nahim e n a k agindu egiten duela eta nahime n a aske dela esa t e n dugun e a n egiten dugun modura), egoki litzateke hitz egiteko ahalm e n a , ibiltzeko ahalm e n a , eta dantz a tz eko ahalm e n a ere esat e a , higidurare n modu ezberdin ak diren ekintza horiek eragiten dituzten gaitasu n ei buruz; aukera tz e a edo haute m a t e a , pents a m e n d u a r e n modu ezberdin ak direnak, eragiten dituzten nahime n a eta adimen a ahalm e n bihurtzen ditugun modu a n. Eta zehaz t as u n beraz mintza tuko ginat ek e esan ez abes t eko ahalm e n a k abes tu eta dantza tz eko ahalm e n a k dantz a tu egiten duela, nola mintza tz e n garen esan ez nahime n a k aukera tu edo adimen a k burura tu egiten duela, edo, arrunt a go dena, nahim e n a k adimen a gidatze n duela eta adime n a nahime n a r e n esan e t a r a dagoel a edo ez dagoel a; hori bezain egoki eta ulergarria delarik best e hau esat e a ere, alegia, mintza tz eko ahalak abes t eko ahala gidatz en duela edo abes t eko ahala mintzatz eko ahalare n esan e t a r a dagoel a edo ez dagoel a.

18. Hizkera honek nahaspila eragiten du pentsa m e n d u a n .

Hizkera hau, hala ere, gailendu egin da eta, oker ez bana go, naha s pila franko ekarri du. Zeren, hauek guztiak ekintza diferent e ak egiteko goga m e n a r e n edo gizakiaren baitan daud e n ahal ezberdin ak direlarik, honek egoki deritzon modu a n burutz en ditu; baina ekintza bat egiteko ahalak ez du eraginik best e ekintza bat egiteko ahalea n . Izan ere, pentsa tz eko ahalak hauta tz eko ahale a n , eta alderan tziz, ez du eragin gehiagorik, dantza tz eko ahalak abes t eko ahale a n , eta alderan tziz, daukan a baino, honet az gogoe t a egin dezan edonor aise haute m a n e n duen modu a n . Eta hala ere, horixe esat e n dugu nahim e n a k adimen e a n edo adime n ak nahime n e a n eragina duela esat e n dugun e n .

19. Ahalak erlazioak dira, ez egileak .

Onartzen dut pentsa m e n d u honek edo best e ak horni diezaioke el a gizakiari bere hauta m e n a erabiltzeko abagu n e a , edo goga m e n a r e n aukerak e t ak honet a n edo hartan pents a tz e r a eram a n dezake el a , baita aireren bat kanta tz e a halako dantza mota dantza tz eko parad a gerta daiteke el a ere eta, aldera n tziz, halako dantz a egitea halako aire mota kanta tz eko parad a . Baina hauet a n guztiet a n ez da ahala best e e n baitan eragina duen a , goga m e n a baita ahalok burutu eta darabiltzan a ; gizakia da ekintza dagien a ; egilea da ahala duen a edo egiteko gai dena . Ahalak, izan ere, erlazioak dira, ez egileak. Eta egiteko ahala edo ahalik eza daukan a da aske den edo ez den

bakarra, eta inoiz ere ez ahala bera. Zeren, askat as u n a edo askat as u nik eza, egiteko ahala daukan a ri edo ez dauka n ari bakarrik baitagokio.

20. Askatasu na ez dagokio nahim e n ari .

Ahalmen ei ez dagokien a iratxiki izanak ekarri du hizkera hau sortzeko abagu n e a ; baina goga m e n a r i buruzko gogoeto n barruan , ahalm e n hitzaz, haien eragiket ei buruzko nozio bat sartu izanak, nire ustez, gure geure atal honi buruzko ezagutz a n aurrera egiten hain gutxi lagundu du, nola gorputz ar e n eragiket ak adieraz t eko ahalm e n e n asm aku n tz a hain maiz erabili horrek medikuntz ari buruzko gure ezagutz a areago tz e n . Eta ez dut nik, nola bada , ukatzen hala gorputz e a n nola goga m e n e a n ahalm e n a k daud e nik; biek dituzte jardut eko ahalak, best ela ez lukete eta jardut erik ez batak ez best e ak, jardut eko ahalik ez duen a ez delarik jardut eko gauz a. Ezta ere ez dut ukatzen berba horiek eta antzeko ek lekua dutenik arrunt bihurtu dituzten hizkuntze n ohiko erabileran. Gehiegi nahi izatea dela dirudi horiek guztiak erab a t kentzen saiatze a , eta filosofiak berak ere, jantzi ederregi e n zale ez izan arren, jenda urr er a agertz en dene a n , egokitu beharra dauka eta herriko ohiko moda eta hizkeraz jantzi, beti ere egiarekin eta arrazoina m e n d u a r e n argitasu n a r ekin batera g a rri den heinea n . Baina hutsa , ahalm e n e z egile bereiziak bailiran mintzatz e a eta irudikatz e a izan da. Zeren, gure urdailea n jatekoa zerk digeritzen duen galdetz e a n , bereh al a ihardet si izan da digeritzeko ahalm e n a izan dela, ustez denak erab a t konform e utziz. Eta gure gorputz e tik zerbait kanpora atera tz er a zerk behar tz e n duen galdetz e a n , egozt ek o ahalm e n a izan dela esan da. Zerk higiaraz t e n duen zerbait galdetz e a n , berriz, ahalm e n eragileak . Eta era bere a n , goga m e n a ri dagokion ez , esa t e n da ahalm e n intelek tuala edo adime n a dela aditzen duen a, eta aukeratz e k o ahalm e n a edo nahime n a nahi edo agintzen duen a . Hau, laburre a n , best e haux e esa t e a baino ez da, alegia, digeritu digeritzeko trebe t a s u n a k egiten duela, higitu higitzekoak eta aditu aditzekoak. Izan ere, ahalm e n a , trebe t a s u n a eta ahala, nire ustez, gauz a berare n izen ezberdin ak baino ez dira; era horret a n , hitz egiteko era ezberdin hauek hitz ulergarriago ez adierazita , hauxe best erik ez dute, nire ustez, esan nahi, diges tioa digeritzeko gai den zerbait ek egiten duela, higidura higitzeko gai den zerbait ek eta aditze a aditzeko gai den zerbaitek. Eta, bene t a n ere, eraba t harrigarria litzateke best el a izatea, gizaki bat aske izateko gai izan gabe aske izatea bezain harrigarria.

21. Aitzitik, egileari edo gizakiari dagokio .

Askatas u n a ri buruzko gure ikerket ar a itzultzeko, auzia ez da ea nahim e n a aske den , ea gizakia aske den baizik. Hau argi utzita, honako hau uste dut:

Lehenik, neurri honet a n da aske norbait , alegia, bere goga m e n a r e n gidaritzaren edo aukerar e n arab er a , ekintza baten existen tzia ekintza berare n existen tziarik eza baino nahiago izan dezake e n neurrian, eta aldera n tziz, bere nahiaren araber a hura existitzea ala ez existitzea eragin dezake e n neurrian. Zeren nik, nire atza m ar r a higitzera zuzend uriko pents a m e n d u baten bidez, geldi daukad a n atza m ar r a higi badez ak e t , bistakoa da honet a n aske naizela; eta horrelako pents a m e n d u a z bata edo best e a hobetsiz hitzak esan ala isilik egon banai teke , mintzat eko edo isilik egoteko askat as u n a daukat ; eta gizakia aske da, bata ala best e a aukera tz e r a dara m a n bere pents a m e n d u a r e n hobesp e n a r e n araber a egiteko edo ez egiteko ahala duen neurrian. Izan ere, imajina ote dezake gu berak nahi duen a egiteko ahala duen a baino aske a go den best e inor? Eta edonork, ekintza konkretu baten aurrea n ekintzarik ezaren ordez ekintza edo atsed e n a r e n ordez zerbait egite a hobes t e n badu, ekintza hori ala atsed e n a gauz atz e n duen neurri bere a n egin dezake nahi duen a . Izan ere, ekintzare n eta ekintzarik ezaren artea n lehen e n g o a hobes t e a , ekintza nahi izatea da; eta nekez esan dezake gu nola burura daiteke e n nahi duen a egiteko gai dena baino izaki aske a gorik. Eta, horret ar a , bere baitako ahal horren pean daud e n ekintzekiko, badirudi gizakia aske dela, askat as u n a k libre egin dezake e n e r a ino.

22. Nahi izateari dagokione z , gizakia ez da aske .

Baina gizakiaren goga m e n miatzaileak, erru pents a m e n d u oro berare n g a n dik urrundu nahi duelarik, horret ar ako bere burua ezinbes t eko beharrezkot a s u n egoer a baino okerrago a n jarri beharra badu ere, ez da horrekin konform atz e n: askat a s u n a , hori baino harago heltzen ez bada , ez da haren tz a t nahikoa; eta argudio ontzat hartzen da esa t e a gizakia ez dela inondik ere aske, nahi duena egiteko askat as u n a z gain, nahi izateko ere aske izan ez dadin bitart e a n . Gizakiaren askat as u n a ri buruz, beraz, best e galder a bat dago oraindik: gizakia aske ote den nahi izateko ; badirudi horixe dela nahim e n a libre den ala ez eztab aid a t z e n dene a n adierazi nahi dena. Eta honi buruz jarraian diodan a pents a tz e n dut.

23. Nola ez den gizakia nahi izateko aske .

Bigarrenik, nahi izatea edo nahikund e a ekintza bat denez eta askat as u n a egiteko edo ez egiteko ahale a n datzan ez gero, gizakia, nahi izateari edo nahikund eko ekintzari dagokionez , ezin da aske izan, bere eskum e n e a n dagoe n ekintza une horret a n tx e egin beharrekotz a t propos a t u zaione a n bere pentsa m e n d u a r i . Honen arrazoia agerikoa da. Izan ere, haren nahim e n a r e n pean dagoe n ekintza existitzea edo ez existitzea ezin ekidin daiteke e n e z eta beron e n existitzea edo ez existitzea haren nahim e n a r e n erab akia edo aukerar e n ondorioz sortzen denez gero, zuzen sortu ere, ezin du galarazi ekintza hori existitze a edo ez existitzea ; eraba t beharrezko da bata edo best e a nahi izan dezan , hau da, bata best e a baino nahiago izan dezan , batak edo best e ak etorri behar baitu nahitaez , eta datorren a bere goga m e n a r e n aukera eta erabakim e n e t ik, hau da, berak hura nahi izatetik baitator, nahi ez balu, gerta tuko ez litzateke el arik. Horret ar a , nahi izateko ekintzarekiko gizakia, kasu horret a n , ez da aske, askat as u n a egiteko edo ez egiteko ahala baita, berau gizakiak, nahikund e a ri buruz, ez duelarik aipaturiko kasua n . Izan ere, ezinbes t e a n beharrezko du gizakiak bere ahale a n dago e n ekintza egite ar e n edo egin gabe uztear e n artea n hobes t e a , behin ekintza bere pentsa m e n d u r a horrela aurkeztuz gero; gizakiak nahitaez nahi izan behar du bietarik bat; eta hobes p e n edo nahi izate horren ondorioz ekintza egitea edo galaraz t e a ziur dator eta nahitako a da zinez. Baina nahi izateko edo bien artea n bata hobes t eko ekintza berak ekidin ezin dituen horiet ako a delarik, gizakia nahi izateko ekintza honen aurrea n beharrezkota s u n a r e n pean aurkitzen da eta, beraz, ezin da aske izan, beharrezkot a s u n a eta askat as u n a batera existitzea eta gizakia aldi berea n aske eta muga tu a izatea posible izan ezea n . Gainera gizakia era honet a n , nahi izateko ekintza bere nahim e n e r a jarrita alegia, libre egiteko, best e nahim e n bat edo nahi izateko gaitasu n a aurrez existi dadin behar da, nahime n honen egintzak erab akitzeko, eta hirugarre n bat bigarren a erabakitzeko eta horrela in infinitu m ; eta eten a gerta dadin gune a n , azken nahime n a r e n egintzak ezin izanen lirateke askeak izan. Eta, ni baino gorago best e izaki batzuk imajina ditzaked a n neurrian, nahim e n e a n horrelako askat a s u nik edukitzeko gai den best e izakirik ez dagoe n e z , horrex ek galaraz t e n dio nahim e n a ri bere eskum e n e a n dagoe n edozer gauza izatea edo ez izatea aukera tz e n .

24. Askatasu na nahi dena gauzatz e k o aukera m e n a da .

Orduan, gauz a bat behintz a t begi- bistakoa da, alegia, gizakia ez dela libre behin kontsideratu duen gauza bat, bere ahalean duena, nahi izateko edo nahi ez izateko , askat a s u n a ez baita egiteko edo egin gabe uzteko ahala best erik. Jesarrita dago e n gizakiaz askat as u n a duela esat e n da, ibil daiteke el ako, nahi izanez gero. Ibili dabilen gizakiak ere askat a s u n a omen dauka, ez ibili dabilelako edo higitzen delako, gura izanez gero jesarrita egon daiteel ako baizik. Baina jesarrit a dago e n gizakiak higitzeko ahalik ez badu, ez du askat as u nik; eta era bere a n , amildegian beher a doan gizakiak, higitzen ari izan arren ez du askat a s u nik, nahi izan arren ere, higitze hori geratz erik ez duelako. Hau horrela, argi dago ibili dabilen eta ibiltzeari uzteko propos a tz e n zaion gizakiak ez duela askat a s u nik, ibiltzea edo ibiltzeari uztea erab aki beharko baitu, nahita ez hobet si beharko duelarik bata edo best e a , ibiltzea edo ez ibiltzea. Eta gauza bera gerta tz e n da aurkezt e n zaizkigun gure ahaleko gainerako ekintza guztiei dagokien ez ere, ekintzok, dudarik gabe , asko eta asko direlarik. Izan ere, gure bizitzan zehar itzarrik gaud e n une guztiet a n bata best e a r e n ondoren datoze n nahitako ekintzen kopuru izugarria aintza t hartuz gero, oso gutxi dira nahime n a ri egiteko

unea heldu baino lehen propos a tz e n zaizkionak; eta ekintza horieta n guztiet a n , azaldu duda n modu a n , goga m e n a k , nahi izateari dagokion ez , ez du egiteko ala ez egiteko ahalik, eta horrex e t a n datza askat as u n a . Goga m e n a k , kasu horret a n , ez du nahi izatea galaraz t eko ahalik, ekintzoi buruzko nolabait eko erab akia ekiditerik ez duelako. Kontsider azioa laburren a eta pentsa m e n d u a azkarren a izanda ere, ala gizakia pents a m e n d u a baino lehen a g oko egoer a berea n uzten du, ala egoer a hori aldatu egiten du; ekintzan jarraitzen du ala amaier a emat e n dio. Honega t ik guztiaga t ik argi dago goga m e n a k bietarik bata agindu eta gauz atz e n duela, bata hobet siz edo best e a bertan beher a utziz, horrela, beraz, dela jarraipen a dela aldaket a ezinbe s t e z nahitako gerta tz e n delarik.

25. Nahimena beragandik kanpoko zerbaitek determinaturik dago .

Gizakiak, bistan denez, kasurik gehien e t a n nahi izan ala ez erab akitzeko askat a s u nik ez duen ez gero (zeren bere eskum e n e a n dago e n ekintza bat bere pentsa m e n d u e i propos a tz e n zaiene a n , ezin baitu nahikund e a eragotzi, batera edo best er a erabaki behar duelarik), hortik abiatuz lehen galdera haux e da, alegia, ea gizakia libre den higiduraren eta atsed e n are n artean, adibidez , biotarik bat nahiago izateko . Baina galder a hau hain da bere baitan nabar m e n ki absurdu a , non aski litzateke e n horret az hausn ar dezan edonor konben tzitzeko askat a s u n a ez dagokiola inoiz ere nahime n a ri . Zeren galdera hau egitea: ea gizakiak badu e n askat a s u nik zer nahiago duen erab akitzeko, higidura ala atsed e n a , hitz egin ala isilik egon, best e hau galdetz e a bezalax e litzateke , alegia, ea nahi duen a nahi izan dezake e n edo atse gin duen hartaz atseginik izan dezake e n , eta galdera honek, nire ustez, ez du erantzun beharrik; eta egiten duten ek suposa t u beharko dute nahime n batek best e nahim e n baten ekintzak detrmina tz e n dituela, eta best e batek honen ak eta horrela in infinitu m .

26. Askatasu nare n eta nahikund e are n ideiak definitu egin behar dira .

Horrelako absurduk eri ak ekiditeko, ezer ere ez hoberik pents a g ai ditugun gauz en ideia zehatz ak ezartz e a baino. Askatasu n ar e n eta nahikund e a r e n ideiak gure adime n e t a n ongi finkaturik edukiko bage ni tu eta, beharko genuke e n modu a n geure adime n e t a n eram a n e n bage ni tu, haiei buruz sortzen diren auzi guztiet an erabiltzeko, orduan uste dut gizakien pents a m e n d u a k zalantz a- balantz a n jartzen dituzten eta haien adime n ak nahas t e n dituzten zailtasun e t a rik hainbat eta hainbat askoz erraz ago konpond uko lirateke el a; eta orduan haute m a n e n genuke zer den iluntasu n a sortzen duen a , hitzen esangur a naha si a ala gauzare n izaera.

27. Aukera m e n a .

Lehenik, ordua n, kontu handiz gogora tu behar da aukera m e n a honet a n datzala, alegia, ekintza baten existen tzia edo ez- existen tzia gure nahikund e a r e n menp e egote a n eta ez edozein ekintza edo berone n kontrakoa gure hobesp e n a r e n menp e egote a n . Labar bate a n dagoe n gizon batek bada uk a handik behera itsasora hogei yarda saltatz eko askat as u n a , baina ez horren kontrako ekintza egiteko, hau da, hogei yarda gorantz saltatz eko ahala daukalako, hau egiterik, jakina, ez baitauk a , baizik saltatz eko edo ez saltatz eko ahala daukalako. Baina bere a baino indar handiago ak geldirik eust e n baldin badio edo beher a n tz botatz e n badu, gizaki hori ez da jada aske, ez dago el ako jada bere esku m e n e a n ekintza hori egitea edo egin gabe uztea. Hogei oin karratuko gela bate a n preso dago e n a k, gelaren iparrea n dago e n e a n , libre da hogei oin hegoran tz egiteko, haran tz ibiltzeko edo ez ibiltzeko ahalbide a duelako, baina ez dauka askat as u nik aldera n tziz egiteko, hau da, hogei oin iparreran tz egiteko.

Aukera m e n a , beraz, honex e t a n datza, alegia, geuk aukera tu edo nahi izan dugun ar e n araber a egiteko ala ez egiteko gauza izatea n .

28. Nahikund e a eta ekintza zer diren .

Bigarrenik, gogora tu behar dugu nahikund e a edo nahi izatea goga m e n a r e n ekintza bat dela, bere pentsa m e n d u a ekintzaren bat sortzera bidera tz e a n eta, horret ar a , ekintza hori sortzeko duen ahala erabiltze a n datzan a . Berbak ugaltzea ekiditeko, nik eskatuko nuke hem e n ekintza hitzak

propos a t uriko edozein ekintzaren galaraz t e a ere har dezan, adibidez, jesarrit a edo isilik egote a ere har dezan , ibiltzea edo hitz egitea propos a tz e n zaigune a n ; izan ere, galaraz t e garbiak izan arren, kontrako ekintzak adinako nahim e n a r e n erabakia behar duten ez eta haiek bezainb a t eko ondorio inportan t e a k dituzten ez , ikuspe gi honet a t ik, ongi asko har daitezke ekintzatz a t ; baina hau, horrela hitz egiten dudan e a n (labur beharrez), inoren aldetik gaizki ulerturik izan ez dadin diot.

29. Zerk deter minat z e n duen nahim e n a .

Hirugarre nik, goga m e n a k gizakiaren ahalm e n eragileak atsed e n e r a edo higidurara bidera tz eko dauka n ahal bat best erik ez delarik nahime n a , bi elem e n t u horiek gidaritza horren menp e daud e n neurrian. Nahimen a zerk deter min a tz e n duen galder ari eran tzun egokia haux e da: goga m e n a k deter min a tz e n du nahime n a . Zeren haran tz edo horrantz, norabide partikular bate a n , gidatzeko ahal orokorra deter min a tz e n duen a egilea bera best erik ez da, daukan ahala era konkretu horret a n erabiltzen duen e a n . Erantzun honek bete tz e n ez bagai tu, argi dago «zerk deter min a tz e n du nahim e n a ? » galderar e n esan a hia honex e t a r a murrizten dela: zerk bultzatz en du goga m e n a aldi zehatz bakoitzea n , bere gidatz eko ahal orokorra higidura zehatz honet a r a n tz edo atsed e n horret ar a n t z bidera tz er a? Eta honi erantzut e n diot nik egoera bere a n irautera edota egintza berari eust er a gara m a tz a n a bertan aurkitzen dugun aldian aldiko gogob e t e t a s u n a dela soilik. Alderantziz, aldatz er a kezkaren batek bultzatze n gaitu beti, ezerk ere ez baikara m a t z a egoer az aldatz er a edo ekintza berri bat egitera, nolabait eko kezkare n batek eram a n ezea n . Hauxe da goga m e n a r i ekintzan jartzera eragiten dion motibo nagusi a, guk, labur beharrez , nahim e n a r e n erabakia deituko diogun a, eta gero luzeago azalduko duda n a .

30. Nahim e n a eta desira ez dira nahasi behar .

Baina azalpe n horret ar a sartu aurretik, beharrezko izanen da honako hau argi uztea , alegia, gorago nahi izateko ekintza desira eta nahikund e a esan nahi duten aukeratu eta hobetsi bezalako hitzez adieraz t e n saiatu naizen arren, nahi izate edo nahikund e izen propioa erabiliz esa t e n dugun goga m e n a r e n ekintza hori adieraz t eko best e berbarik ukan ez dudalako, hala ere, ekintza hori oso bakun a izanik, zer den aditu nahi duen edonork, bere goga m e n a ri buruz hausn ark e t a eginez eta nahi duen e a n zer egiten duen errep ar a t uz hobeto ulertuko duela, ekintza horiek adieraz t eko asm at u riko edozein hots multzoren bidez baino. Nahi izatear e n eta goga m e n a r e n best e ekintza oso ezberdin batzue n arteko aldea ongi adieraz t e n ez duten adieraz pide ekin ez naha s t eko ardura hau are beharrezko a g o a dela uste dut, kontura tz e n naizene a n nahim e n a zenbait best el ako adierarekin, bereziki desirarekin nahas t e n dela, eta bata best e a adieraz t eko erabiltzen dela, eta hau zenbait gauz a onartzeko oso uzkur lirateke e n gizakiek egiten dutela, hala nola gauze n nozio ongi bereizirik ez dutela edoe t a beroriei buruz ez dutela oso argiro idatzi. Hau, uste dut, ez da iluntasu n eta naha s m e n d u iturri makala izan auzi honet a n eta, horrega t ik, ahal den neurrian, ekidin egin behar da. Zeren, nahi duen e a n bere baitan zer gerta tz e n den pentsa tz e n hast e n denak ikusiko du nahim e n a edo nahikund er ako ahala gure geure egintzei soilik lotzen zaiela, beraiet a n bukatz e n dela gehiagor a heldu gabe , eta nahikund e a ez dela goga m e n a r e n erabaki partikular bat best erik, beron e t a n goga m e n a , pentsa m e n d u hutsez, bere eskum e n e k o tz a t dauka n egintza bat sortu, jarraitu edo gera tz e n saiatzen delarik. Honek, ongi pents a t uz gero, argi uzten du nahim e n a eraba t bereizgarri dela desiratik, honek, ekintza berea n , nahim e n a k ezarrit ako joeraren erab a t kontrakoa ukan dezake el arik. Ezetzik esan ezin diodan gizon batek behar nazake ni best e bat konbe ntzitzera hari hitz egiten nago e n bitart e a n haren g a n nagusi tze a nahi ez duda n gauza batez. Kasu honet a n argi dago nahime n a eta desira elkarren kontra ari direla. Nik alde bater a doan ekintza nahi dut, nire desira best era , aurkako norabide a n hain zuzen, doan bitart e a n . Bere gorputz a t al e t a n hezueriare n eraso aldi gogor bat izan duelako burua n min edo urdailea n jangurarik eza sentitzen duen ak bere hanka edo eskuko mina ere kentze a desira tuko du (oinaze a dagoe n guztian, berta t ik libre geratz eko gogoa izaten baita), baina, hala ere, oinaze a kenduz gero humor e kaltegarria best e gorputz a t al garran tzitsu a g o batera pasa daiteke el a ikusten badu, gizaki haren nahia ezin deter min a daiteke oinaze hori desa g e r t a r a ziko dion inongo ekintzat ar a . Heme n dik

nabari gera tz e n da desira eta nahi izatea goga m e n a r e n bi egintza ezberdin direla, eta ondorioz nahikund er ako ahala baino ez den nahim e n a are bereiziago dago desira tik.

31. Kezkak deter minat z e n du nahim e n a .

Itzul gaitez en , orduan, aztertzera zerk daroa n nahime n a gure egintzei dagokien ez . Eta arazoaz birpent s a t u ondore n, uste dut nahim e n a deter min a tz e n duen a ez dela ongirik handien a , pents a t u ohi dugun ez , kezkaren bat baizik, gehien e t a n premiazko e n a . Berau da behin eta berriz nahim e n a deter min a tz e n duen a eta egiten ditugun ekintzet ar a daroa n a . Kezka honi desira dei geniez aioke , izan ere desira baita, eta goga m e n a r e n kezka da, falta den ongiare n gabeziak eragina. Gorputzeko oinaze orok, edonolako ak, eta goga m e n a r e n egon ezin orok kezka dakart e eta kezkarekin batera desira etortzen da, nozituriko oinaze ar e n edo kezkaren adinakoa eta berau e t a t ik ia bereiztezina . Zeren, desira falta den ongiren baten gabeziak eragind ako kezka best erik ez delarik, nozituriko edozein oinazeri buruz erosot as u n a falta den ongi horixe da, eta erasot a s u n hori lortu arte, desira dei geniazioke, inor ere ez baitago sentitzen duen oinaz e a arintzea desira tz e n ez duenik, oinaze horren parekoa eta berorre t a t ik bereiztezina den desiraz desiratu ere. Oinaze a arintzeko desira honez gain, falta den ongi positiboa eskura tz eko a dago; eta hem e n ere desira eta kezka neurri bereko ak dira. Falta den ongi bat desira tz e n dugun neurri berea n sentitzen dugu oinaze a . Baina falta den ongi orok ez du eragiten dauka n edo aitortzen diogun handit asu n a r e n neurri bereko oinaz e a; oinaze orok, ordea , bere tamainako desira eragiten du, ongiare n gabezia ez baita beti oinaze, oinaze ar e n prese n tzia, aldiz, bai. Eta horrega tik falta den ongia kontsider a daiteke eta aurre egin diezaioke gu oinazerik gabe. Baina han edo hem e n desira dagoe n heine a n kezka ere hantx e izanen da.

32. Desira kezka da .

Desira kezka egoera bat dela erraz aurkituko du bere buruari buruz hausn ark e t a egin dezan edonork. Nork ez du bere desiran sentitu zuhurrak espera n t z ari buruz (harta t ik oso diferent e a ez dena berau) esand ak o a (Esaera Zaharrak, XII, 12), alegia, luzatuz doan neurrian bihotza indarga b e t z e n duela? Eta hori desiraren handitas u n a r e n heine a n , batzue t a n kezka hain gora jasotzen duelarik, non jende ari oihu eragiten dion esan ez : «Emaizkidazu e sem e ak » (emaid az u e nahi duda n a) «edo hil eginen naiz». Bizitza bera eta dituen goza m e n guztiak zama eram a n e zin dira horrelako kezkare n presio iraunkor eta arindu gabeko ar e n pean .

33. Desiraren kezkak deter mina t z e n du nahim e n a .

Ongiak eta gaizkiak, bertan zein urrune a n direne a n , eragina dute beti, egia da, goga m e n e a n . Baina, alditik aldira, nahim e n a nahitako ekintza bakoitzera zuzen e a n deter min a tz e n duen a falta den ongiren bate a n jarritako desiraren kezka da, dela hau nega tibo a oinaze a arintze ar e n kasua n bezala, dela positiboa plazerrare n goza m e n e a n bezala. Kezka haux e dela gure bizitzaren zatirik handien a bete tz e n duten eta bide ezberdine t a t ik xede ezberdin e t a r a gara m a tz a t e n nahitako eta segidako ekintze t a n nahime n a deter min a tz e n duen a, horixe frogatz en saiatuko naiz bai esperien tziat ik eta bai gauz atik berta t ik atera t ako arrazoiak erabiliz.

34. Berau da ekintzaren eragingailua .

Gizakia bere egoeraz eraba t gustura dago e n e a n edota kezka orotik guztiz libre, zer nahi lezake egoer a horret a n jarraitze a best erik? Hau horrela dela edonork daki bere esperien tziatik. Horrega tik, ikusten dugun ez , ezarri ditu gure izatear e n Egile zuhurrak gizakien baitan, euren osaer a eta egikerar e n araber a eta euren nahime n a zerk darabilen jakinik, gose a r e n eta egarriaren ezerosot a s u n a k eta gainontz eko desira natural ak, dagokien sasoian berriro ernetz e n direnak, gizakien nahime n a k susta tu eta deter min a tz eko, euren iraupe n er a ko eta espezie ar e n jarraipen er ako. Zeren uste baitut honako ondorio hau atera dezake g ul a, alegia, baldin kezka ezberdin horien bulkadaz helmug a ditugun bi xede horien konten plazio hutsa nahikoa balitz gure nahim e n a deter min a t u eta gu ekintzan jartzeko, ez genituzke e n ditugun oinaze natural ak eta

agian mundu honet a n ez zegoke e n oinazerik, ez handi ez txikirik. «Hobe da», dio San Paulok (I Korintoarrei , VII,9) «ezkontz e a , erretze a baino», hem e n ikus dezake g ularik zerk dara m a tz a n gizakiak ezkonbizitzako plazerre t ar a . Erremin apur bat sentitzeak bulkad a askoz indart su a go a eragiten digu, etorkizun eko plazerrik handien e n erakarp e n a k baino.

35. Nahim e n a , ongi positiborik handienak barik, kezkaren presen t ziak deter minat z e n du .

Badirudi erab a t ezarritako eta gizateria osoare n ados t a s u n a z finkaturiko esaldia dela ongiak, ongirik handien ak , deter min a tz e n duela nahim e n a eta, horrega tik, ez nau inondik ere harritzen gai honi buruzko pents a m e n d u a k lehen aldiz argitara tu nituen e a n hau supos a t u tz a t jo izanak; eta uste dut asko izanen direla pents a tz e n duten ak barkag arriago dela nik hori egin izana, orain hain doktrina onartu tik aldentz e n ausartz e a baino. Hala ere, azterket a hertsiago a egin ondoren , ondorio honex e t a r a heldu naizela esan behar dut, alegia, ongiak , ongirik handienak , halakotz a t atze m a n a eta onartu a izan arren, ez duela nahime n a deter min a tz e n , ez bada gerta tz e n , ongia bere bikaintas u n a ri dagokion heinea n desiratu a izaki, desira horrek gu kezkatz e a hura kendu zaigulako. Gizaki bati oparot as u n a pobrezia baino hobe a dela sinest ar az t e n saiatu arren, bizitzako erosot a s u n aukerako ak lazeria nazkagarria baino hobe ak direla ikusaraz t e n eta hortaz jabear az t e n ahalegind u arren, azken egoera n pozago egon eta horrek kezkarik sortaraz t e n ez dion bitart e a n , ez da higituko; haren nahim e n a ez da best e egoera ezberdine n bater a eram a n e n duen ezein ekintzat ar a deter min a t uko. Demag u n bertut e a r e n balioaz sinet sit a dagoe n norbait , zeinak zinez uste duen ezin best eko dela hura mund u honet a n gauz a handirik egiten saiatzen den ororentz a t edo best e mundu a n zoriontsu izatea espero duen ar e n tz a t , jatekoa bizitzeko ezinbes t eko den bezainb a t e a n , hala eta guztiz ere, gizaki hori justiziaren gose- egarri senti ez dadin bitarte a n , justizia hori ez daukagulako kezka bizia senti ez dezan bitarte a n , bere nahim e n a ez da deter min a t uko aitorturiko ongi goren hori lortzera dara m a n ekintzara ; eta, aitzitik, bere baitan sentitzen duen best e kezkaren bat nagusi tuko zaio eta best e gauza batzue t a r a eram a n e n dio nahim e n a . Dema gu n , best ald e , ardoari ema n a dabilen norbaitek erab aki duela bizimodu horret a n osasu n a hond atz e n duela eta bere dohainak alferrik galtzen ari dela, jende aurrea n ohorea galduko duela, gaitzak erakarriko dituela berag a n a eta premia gorrian jausiko dela, halako moldez non ezin izanen duen atse ginik hartu berat az hain gogor jabetu den edat eko grinan ere. Hala ere, parran d a kideen g a n dik urrun izatea g a t ik berriro sentitzen hasi den kezkak tabern ar a eram a n e n du ohiko orduet a n , gogoan izan arren osasu n ar e n eta ondas u n a r e n galera, eta agian betiko zorionare n a ere; eta ez du pentsa tz e n berez munt a eskas eko a denik, zeren aitortzen baitu zorion hura edat eko plazerra baino eta alproja koadrilaren berriket a hutsala baino askoz ere bikainago a dela. Neurgab e k eria n badirau, ez da izanen ongi goren a begien aurrea n ez duelako, zeren gogar tz en baitu eta aitortzen haren bikaina eta ardotarako ordue n bitarteko astian ongi bikain hori eskura tz e n saiatzen baita, baina ohituta dago e n plazerra kenduko zaiola pentsa tz e ak tortura tz e n duen e a n , edat e a baino bikainago a dela aitortu duen plazerrak eragina galtzen du bere goga m e n e a n eta, aldera n tziz, oraingo kezkak deter min a tz e n du bere nahime n a ohiko ekintzaran tz , eta horrega tik eta horrekin batera datoze n inpresio bizien poderioz, berriro ere edaria gailenduko da, aldi berea n bere buruari hitz ema n e n dion arren ez duela berriro horrelakorik eginen, eta iruditzen zaion arren hura izanen dela bere interes funtsezko e n e n aurka jokatuko duen azken aldia. Horrela, noizbehinka honako hau esa t e r a beharturik aurkitzen da: Video meliora, proboqu e , deteriora sequor . Egiatza t onartz en den esa er a hau, eteng a b e k o esperien tziak baitet sia , adiera honet a n ulerterraz a da, best e testuinguru batzue t a n , agian, hain erraz ulertzekoa ez bada ere.

36. Kezka kentz ea delako lehen e n g o harmaila zoriontasu n erako bidean .

Baldin esperien tziak hain argiro erakus t e n duen ar e n arrazoia ikertu eta nahime n a r e n baitan eragina duen eta aukera tu ordua n hura horret ar a edo deter min a tz e n duen bakarra kezka zergatik den aztertz en badugu, aurkituko dugu ezen, nahime n a bakoitzea n ekintza batera baino

gehiago t a r a deter min a tz eko ahalm e nik ez dauka gu n e z , unea n- unea n zirikatzen gaituen kezkak deter min a tz e n duela naturalki nahim e n a ekintza guztiet a n helburu dugun zorionera n tz . Zeren, kezka edo ezerosot a s u n e n baten eraginp e a n gaud e n bitarte a n , ezin gara zoriontsu edo zorionerako bidean sentitu; oinaze a eta kezka zorionarekin uztarrezintza t ditugun ez eta, gainera , dauzkagu n gauza onen gozam e n a ere eragotzi egiten duten ez , aski da oinaze txiki bat atsegin guztien gozam e n a hond atz eko. Eta, horrega tik, hurrengo ekintzari buruz gure nahim e n a deter min a tz e n duen a gureg a n dirauen oinaz e a kentze a da, zorionera n tz lehen e n g o pauso legez.

37. Kezka bakarrik dagoelako presen t e .

Nahime n a kezkak bakarrik deter min a tz e n duela baiezt a tz eko best e arrazoi bat haux e da: bera bakarrik dagoel ako prese n t e eta gauze n izaerare n kontrako a delako urrune a n dagoe n a k ez dagoe n tokian eragite a . Argudia liteke falta den ongia, kontenplazioz, goga m e n a r e n baitara ekar eta prese n t e egin litekeela. Haren ideia, bai, izan daiteke goga m e n e a n eta han prese n t e bailitzan ikus; baina falta den ongiaren ideiak ezin dezake pisu- berdindu orain ardura tz e n gaituen kezka edo atseka b e a r e n sentipen a , ongi horrek guga n desiraren bat susp er dezan punturaino, eta kezka da gailen nahim e n a honet a r a edo hartara tz eko ordua n. Hau gerta tz e n ez den bitart e a n , goga m e n e a n dagoe n edozein ongiren ideia best e ideia batzuk bezalax e soilik egon e n da han, nahim e n e a n eraginik ez duen eta ekintzara bultzatze n ez gaituen pents a g ai huts ez- aktibo baten modura; honen arrazoia bereh al a azalduko dut. Asko eta askori paradisuko zorion ezines a n e z ko ak ahalgarri eta gertakortz a t onartzen dituzten deskribap e n biziz aurkezt e n zaizkie, baina mundu honet a n bizitzeko zorionar ekin aski lukete. Izan ere, haien oraingo desirei dagozkien kezkak gailentz en direne a n eta bizitzako atse gin e t a r a n t z azkarki deter min a tz e a n , euren nahim e n a k haien bila jartzen dituzte; eta tenore horret a n ez dute urratsik egiten, espirik ez dira higitzen, beti bezain handitza t dituzten best e bizitzako ontasu n e t a r a n t z .

38. Paradisuko zorionak ahalgarritzat onartzen dituzt en ak haien atze tik ez dabiltzalako .

Nahime n a ongia ikusteak, hau da, adimen a k ongi handiago edo txikiagoa ikusteak deter min a t u rik balego, falta den ongiare n kasuan ere horrela izanik, onarturiko iritziaren arab er a nahim e n a ongi horret ar a n tz ongi handiago ak higitzen duen ez , ez dut ulertzen nola alden litekeen inoiz nahime n a paradisuko zorion infinituet a tik, behin ahalgarri tza t propos a t u eta onartu ondoren . Zeren, falta den ongi orok, goga m e n a r i propos a t u eta aurkeztu ondoren , horrex e g a t ik soilik nahim e n a deter min a tz e n badu eta ekintzan jartzen bagaitu, falta den ongi oro eskura tz e a ahalgarri denez, nahiz eta ez hutsezinki, hem e n dik nahita ez segituko litzateke amaiga b e ki handiago a den ongi ahalgarriak erregularki eta eten g a b e deter min a t uko lukeela nahime n a gidatze n dituen segidako ekintza guztiet a n ; eta horrela eteng a b e iraunen genuk e beti zerurako bidea n , inoiz ez geratu ez gure ekintzak best e ezein xedet a r a bidera tu gabe, zeren etorkizuneko egoer a horrek agintzen digun betierekot a s u n a k pisu handiago a ukan behar luke, iruditu eta lorkizuntz a t ukan genitzake e n abera s t a s u n , ohore edo best e edozein mund ut a r plazerren esper a n tz ak baino, zeren, etorkizun den ezeren jabe ez garen ez oraindik, horien uste a ere ustel atera dakiguke eta. Hala bada , egia baldin balitz nahime n a ikusten den ongirik handien ak deter min a tz e n duela, hain ongi handiak, behin propos a t u ondore n , nahim e n a ri oratu eta infinituki handien a den ongi honen bila deter min a t uko luke indart su, best e inora joaten utzi gabe, horrelakorik gerta tuz gero, nahime n a k pents a m e n d u e t a n eta best e ekintzet a n ahala izanik, goga m e n a ongi horret a n finkatut a edukiko lukeelarik.

39. Baina ezein kezka handi ez da inoiz bertan behera uzten .

Hauxe litzateke goga m e n a r e n egoera eta nahime n a r e n joera erregularra bere erabaki guztiet a n , baldin nahim e n a deter min a tz e n duen a ongirik handientz a t hartzen eta ikusten dena balitz. Baina hau horrela ez dela ikusteko esperien tziara jotzea baino ez dago, infinituki handiago a dela aitortzen dugun ongia maiz uzten baita bertan behera , txikikeriak lortzeko desiren kezka asetz eko. Baina, handientz a t onartze n dugun ongi beitiraunkor eta ezines a n e zko horrek,

noizbehinka goga m e n a higitu eta ukitu duen ak, nahim e n a ri aldaezin eust en ez badio ere, hala ere ikusten dugu, edozein kezka handi eta gailenek behin goga m e n a ri estu oratu dione a n , ez diola alde egiten uzten, eta horrega t ik sinets dezake gu horrex ek deter min a tz e n duela goga m e n a . Era horret a n , gorputz eko edozein oinaz e bizik, amodio sutsuz maite mind uriko gizonar e n grina menp er a e zin ezko ak edo mend ek u- desira aseg a b e a k , nahim e n a tinko eta erab akitsu mant e n t z e n dute; eta horrela deter min a t uriko nahime n a k ez dio adime n ari bere objektutik aldentz e n uzten, baizik goga m e n a r e n pents a m e n d u guztiak eta gorputz are n ahal guztiak horrex e t a r ako erabiliko dira eten ga b e nahim e n a r e n erab akiare n eraginez , nahim e n a ere kezka oso indartsu batek horret ar a tz e n duelarik, diraue n bitart e a n ; eta hem e n dik begi- bistakoa dela deritzot nahim e n a edo ekintza bat best e guztien artea n hobes t eko ahala kezkak deter min a tz e n duela gure baitan; eta hau horrela den ala ez den, nork bere baitan ikuste a nahi nuke.

40. Desira kezka ororen lagun joaten da .

Honaino batez ere desiraren kezkaz ari izan naiz, nahim e n a r e n deter min a tz aile tz a t joz, nahim e n a r e n bultzaka d a nagusi eta sentigarrien a delako; eta oso gutxitan gerta tz e n da nahim e n a k ekintzare n bat agintze a edo gure baitan nahitako ekintza sortze a , desirare n batek lagundu t a ez bada; horrex e g a t ik nahas t e n dira, nire ustez, hain sarri elkarrekin nahim e n a eta desira. Ez dugu, baina, sinet si behar gainerako grina gehien e n parte edota haien ondorio den kezka puntu honet a t ik at dagoe nik; zeren gorrotoak, beldurrak, kolerak, bekaitzak, lotsak, bakoitzak dauka bere kezka, eta honen bidez dute eragina nahime n e a n . Grina haue t a rik, bizitzan eta praktikan, bat bera ere soilik eta bakarrik existitzen denik zalantza t a n jartzen dut; nahiz eta norm ale a n gure arrazoiket a n eta kontenplazioan indarrik handien a dauka n a eta goga m e n a k argien ikusten duen a nagusi tzen den. Are, uste dut oso gutxitan aurkitu ahal izanen dela desira lagun ez daroan grinarik. Ziur nago, best ald e , kezka dago e n e a n desira ere bada go el a . Izan ere guk eteng a b e desiratz en dugu zoriont asu n a ; eta kezka senti tzen dugun neurri bere a n sentitzen dugu zoriontas u n a falta zaigula, hori geure iritziz dene a n ere, iritzi horrek eduki dauka gu n egoer ari ez erantzun arren. Gainera , gure betierekot a s u n a une prese n t e a ri ez datxekiolarik, begirad a aurreran tz luzatzen dugu, zeinahi izanda ere oraingo gure atseginak, eta etorkizuner a nzko aurreb e gira d a haue n lagun den desirak nahim e n a daroa beti berekin, halako moldez non, pozaren erdian ere, oraingo atse gin ari dagokion ekintzare n euskarri atse gin berorri eust eko desira baita, eta hura kenduko digute n beldurra; eta kezka hau baino larriago a den best e batek goga m e n a hartuko duen aldi oro, bereh al a deter min a t uko du goga m e n a best e ekintza bater a , uneko atsegin a gutxietsiz.

41. Presio handiena egiten duen kezkak deter minat z e n du naturalki nahim e n a .

Baina mu n d u hon e t a n hainb a t kezka ezb er d i n e k ingur a t u r ik et a hainb a t desi ra ezb er d i n e k har a et a hon a erak a r r i rik bizi gar e n e z , hurre n g o arak a t u be h a r den a da ea horie t a k o zein de n indar t s u e n a na hi m e n a hurr e n g o ekintz a r a de t e r mi n a t z e k o . Honi era n t z u n dakiok e es a n e z esku a r ki presiorik han di e n a egi t e n due n kezk a izat e n dela , un e horr e t a n ken g a r r i t z a t ditug u n e n art e a n . Zer e n , nahi m e n a gur e ekintz a- ah al m e n a k ekintz a r e n bat e r a , xed e r e n bat e r a , bider a t z e k o ah al a del arik, ez da go hur a inola ere higitz e rik eskur a e z i n ikus t e n den ez e r t a r a n t z ; izan ere , ha u , adi m e n d u n izaki ba t e k ber e n - ber e gi xed e r e n bat lortz er a jotz e a n , zeh a r o hut s egi t e a litza t ek e , horixe bai t a eskur a e z i n t z a t dugu n zerb ai t lortu nahi a n jardu t e a ; horre g a t ik kezk a oso ha n di ek ez dira nahi m e n a mu gi tz e k o gauz a , erre m e d i o r ik ez dut e l a ust e de n e a n , et a kasu horre t a n ez gai tuz t e bultz a t z e n ah al e gi n t z e r a . Baina hau e k albor a utzi t a , une horr e t a n sen t i t z e n ditug u n kezk arik inpor t a n t e e n et a larrien a k dira nor m al e a n nahi m e n a det e r mi n a t z e n dut e n a k behin et a berriz , gur e bizitz a osa t z e n dut e n nahi t a k o egin tz e n segid a horr e t a n . Une bakoi tz e a n da uk a g u n kezk arik han di e n a , et e n g a b e sen t i tz e n de n a , da ekintz a r a k o akuilua , nahi m e n a hurre n g o ekintz a auk e r a t z e r a gehi e n b a t de t e r mi n a t z e n du e n a . Zer e n bet i ere gogo a n izan be h a r dugu , na hi m e n a r e n objekt u egokie n a et a bak a r r a ge ur e ekin tz e t a k o bat , et a ez bes t e ez e r , del a . Izan ere , nahi izat e a n geur e

esku m e n e a n da go e n ekintz a bat bes t e r ik sortz e n ez dugu n e z , na hi m e n a han tx e am ai t z e n da et a ez da har a g o hel tz e n .

42. Jende orok desiratzen du zoriona .

Galdetz en bazaigu, horrez gain, ea zerk susper tz e n duen desira, gure erantzun a izanen da: zorionak, ez best e ezerk. Zoriona eta miseria azken mugak ezez agu n a k zaizkigun bi muturre n izenak baino ez dira. «Giza begiak sekula ikusi ez duen a, belarriak entzun ez duen a, bihotzak ulertu ez duen a ». Baina bai batare n , bai best e a r e n zantzu biziak existitzen dira, mailaren bate a n , gure baitan, laket eta poztasu n , oinaze eta pena mota ezberdine n bidez; hauek denak laburbiltzen ditut nik atsegin a eta oinaz e ar e n deiturap e a n , bata zein best e a goga m e n a r i bezala gorputz ari ere dagozkiolarik —«berar ekin zorion bete a eta betiko atse gin a dago»—, edota zehazkiago mintza tuz , goga m e n a r e n a k soilik direlarik, nahiz eta orain goga m e n e a n sortut ako pents a m e n d u zehatz batzue n ondorio, orain, berriz, zenbait higidura aldaer a dela bide.

43. Zer diren zoriona eta miseria, ongia eta gaizkia .

Horrela, zoriona bere osotas u n e a n gozatz eko gai garen atseginik handien a da, miseria , berriz, era bere a n hartut a, senti dezake g u n oinaz erik handien a . Eta zoriona dei dezake gu n mailarik baxue n a egoer a hura da, non, oinaze orotik aske, atsegin prese n t e a z gozatz en dugun, halako moldez ezen gutxiagor ekin ezin kontent a gaitezke el a . Orain, atse gin a eta oinaze a gure baitan, goga m e n e a n edo gorputz e a n , zenbai t objekture n maila ezberdineko eraginez sortzen direnez, ongia deitzen diogu gure baitan atse gin a eragin dezake e n a ri eta gaizkia , oinaze a eragin diezaguk e e n a r i; eta hau, gure baitan atse gin a eta oinaze a , gure zorionar e n edo miseriare n muin direnak, eragin ditzaket el ako baino ez. Areago, edozein mailako atsegina eragin diezaguk e e n a berez ona eta edoz ein mailako oinaze a eragin diezaguk e e n a txarra izan arren, sarritan ez zaie horrela deitzen, ongi edo gaizki horiet ako bata zein best e a ongi edo gaizki handiago batekin lehian sartzen direne a n , zeren lehian sartzen direne a n , atse gin eta oinaz e mailei ere hobesp e n a dagokielako. Horret ar a , beraz, ongia edo gaizkia deritzan a behar bezala balioet si nahi badugu, aurkituko dugu konparazioare n menp e dagoel a, oinaze maila txikiago bakoitzare n kausak, baita atsegin maila handiago bakoitzaren kausak ere, ongiaren izaera baitut e , eta aldera n tziz.

44. Zein ongi desiratzen den eta zein ez .

Nahiz eta horixe den ongia eta gaizkia deritzan a eta desirari, oro har, dagokion objektua ongi oro den, hala ere, ongi orok, halakotza t hartu eta aitortuak berak ere, ez du susp er tz e n nahitaez gizaki konkre tu bakoitzare n desira, gizakiaren zorionar e n ezinbes t eko parte tz a t hartzen direnek baino ez baitut e susper tz e n . Beste ongi guztiek, egiat a n edo itxuraz handien ak izanda ere, ez dituzte susper tz e n bere ustez ase tz eko balioko dion zorion zati bat legez ikusten ez dituen gizakiaren desirak. Zoriona, horrela ikusita, edonork bilatzen du eteng a b e , eta zorion horren zatiren bat eragiten duen oro desiratz en du; best e gauz a asko, ongitzat harturikoak, desirarik gabe ikus ditzake eta, paso eginez, haiek gabe pozik gera. Inor ez da, nik uste, ezagutz e a n atsegin a dagoel a ukatzeko bezain buruga b e ko; sentim e n e t a k o plazerrei dagokien ez , berriz, jarraitzaile gehiegi dituzte zalantz a t a n jartzeko gizakien haiekiko zaletasu n a . Orain, dem a g u n gizon batek sentime n e t a k o plazerre t a n jartzen duela bere atse gina , eta best e batek ezagutz ako goza m e n e a n ; berau e t a ko bakoitzak best e ak bilatzen duen horret a n plazer handia dagoel a onartu beharra duen arren, hala ere, best e a r e n gozam e n a bere zorionare n parte tz a t ez batak ez best e ak ez duten ez , haien desirak ez dira best e a r e n helburura deter min a tz e n eta best e a r e n gozam e n a den hori gabe asetz e n dira, eta nahime n a ez da mugitzen best e a r e n atse gin a eskura tz er a . Hala eta guztiz ere, ikastera dedikaturiko gizakiaren g a n gose- egarriek ezerosot a s u n a sortaraziz gero, hau, nahiz eta berone n goga m e n a janari onen, salts a gozoen eta ardo bikainen atzetik, beraie t a n aurkitzen duen zapore atse gina g a t ik, sekula ibili ez den, hale ere, gose- egarrien ezerosot a s u n a k janari- edarien bila bultzatze n du, nahiz eta, baliteke, topatuko dituen elikagai en kalitat e ak ardurarik eman ez. Ikasten buru- belarri dabilen epikure arra , ordea, lotsak edo amora n t e a r e n aurrea n bere burua goraipatu nahiak hartar a tz e n duen e a n bakarrik sentituko da ezagu tz arik ez duelako deseroso. Era

horret a n , gizakiak zorionare n atzetik arduraz eta eteng a b e dabiltzala egia bada ere, gerta dakieke ongiare n , handitas u n a duen eta aitortzen dien ongiare n ikuspegi argia edukitzea , haren ardurarik sentitu gabe edo haren bulkad arik izan gabe , hura gabe zoriona lor dezaket el a pents a t uz gero. Baina oinaz e ari dagokionez , ez da gauza bera gerta tz e n . Oinazeak beti ardura tz e n ditu gizakiak, kezkak nahita ez eragiten dielako. Eta horrega tik, euren zorionerako falta duten guztiak kezka sortzen dienez , euren zorionare n zati bat bete lezake e n ongiren bat agertz e a n , hura desiratz e n hast en dira.

45. Zergatik ez den beti desiratze n ongirik handiena .

Uste dut edonork haute m a n dezake el a bere baitan eta best e e n g a n , ikusten den ongirik handien ak , ongi horrek erakus t e n duen eta onartze n zaion handit asu n a r e n heine a n , ez dituela beti sortaraz t e n giza desirak, okerrik txikienak, ordea, bultza egiten digun eta harta tik aske gera tz eko lanea n jartzen gaituen artea n . Honen arrazoia argi eta erraz atera daiteke gure zorionare n eta miseriaren izaera tik berta tik. Oinaze orok, dena delakoak, gure miseriaren zati bat osatz en du, baina falta den ongi orok ez du gure oraingo zorionare n ezinbes t eko zati bat osatz en , eta haren ausen tziak ere ez, gure miseriaren zati bat. Horrela balitz, zorigaiztoko ginat eke eteng a b e eta in infinitu m , zoriontas u n maila infinituak daud el ako guk ez dauzkagu n a k. Horrega tik kezka edo ezerosot a s u n guztia kenduz gero, ongiare n edozein zati, txiki sam arra izan arren, nahikoa da gizakiak kontent a tz eko, eta gozam e n arrunt e n segida bate a n plazer maila gutxi batzuk gehiago edukitzeak gizakiak ase tz eko best eko zoriona sortaraz t e n du. Hau horrela ez balitz, ez legoke lekurik gure nahim e n a k hain sarri erabakitzen dituen arrakas t a rik ez garrantzirik gabeko ekintza horientz a t , guk geure bizitzaren zati handi bat beroriek egiten nahita alferrik galtzeko baino balio ez duten e n tz a t , hau ulertezin gerta tuko litzateke el arik nahim e n a r e n eta desirare n erab akia garran tzitsu a g o modura agertz en den ongiare n alde balitz eten ga b e . Hau horrela dela sines t eko, inor gutxik joan beharko du, nik uste, bere ingurutik kanpora . Eta, izan ere, bizitza honet a n ez dira asko erdipurdiko plazer neurtu e n segida batez gozatzeko moduko zoriona, kezkarik naha si gabe , duten ak. Hala ere, beti hem e n tx e egoteko prest eta pozik leudek e, nahiz eta ezin ukatu bizitza honen ostea n beti iraunen duten goza m e n e z beteriko bizitza bat izan daiteke el a , hem e n aurki daiteke e n ontasu n guztia askoga tik gaindituko duen a . Areago, nahitaez ikusi beharra dute geroko bizitza hori daiteke e n a g o a dela berek desira tz e n dituzten ohore, abera s t a s u n edo plazer horiek, zeineng a t ik betiereko bizitza albo bater a uzten duten , eskura tu eta mante n tz e a baino. Baina, nahiz eta diferentzia hori argi ikusi, nahiz eta oso sinetsirik egon geroko bizitzan zorion erab a t ek o, seguru eta iraunkorra ukan e n dutela eta hura lortzerik ez dutela izanen , beren zoriont asu n a bizitza honet ako plazer eta desira txikietara muga tu eta zeruko gozam e n a k kanpo uzten dituzten bitart e a n , hala ere, itxurazko ongi handiago horrek ez ditu haien desirak mugitzen eta haien nahim e n a k ez dira deter min a tz e n hura eskura tz eko inolako ekintza edo ahalegine r a .

46. Desiratua ez den ongiak zergatik ez duen nahim e n a higitzen .

Gure bizitzako premia arrunt e n zati handi bat gose, egarri, bero, hotz, neke, lan eta loaren ezerosot a s u n a k eta kezkak bete tz e n dituzte, behin eta berriro agertz e n zaizkigularik. Honi guztiari, ezbeh ar akzident al ez gain, gehitzen baldin badizkiogu gure fantasiak sortarazitako kezkak (ohore, botere , abera s t a s u n . . . egarria), azturak, best e e n exenpluak, geure hezierak guga n sortut ako ak guztiak, eta ohiturak berezko bihurtu dizkigun best e mila desira, ordua n aurkituko dugu gure bizitzako zati txiki- txiki bat baino ez dago el a kezka horiek gabe eta zeharo falta den ongi baten erakar m e n e r a k o libre. Oso gutxitan egoten gara geure desira berezko edo harturikoen eskakizun e t a t ik libre; izan ere premia naturale t a t ik edo harturiko azture t a t ik sortu eta meta turiko kezken segida eten ga b e bat jabetz en da, kezkok agertu ahala, gure nahim e n a z ; eta nahime n a r e n erabakiz hasitako ekintza bat burutu baino ez, best e kezka bat dauka gu prest gu berriro martx an ipintzeko. Zeren, sentitzen eta min emat e n digun oinaz e a kentze a denez miseriatik libratzeko eta, beraz, zorionerako lehenbizi egin beharreko gauz a, ordua n falta den ongia, nahiz eta gure

pents a m e n d u guztiak bete eta guk ongi gisa ikusi eta estima tu , hura ez edukitze ak gure zorionik eza sortaraz t e n ez duen ez , albo bater a uzten da, senti tzen ditugun kezka eta ezerosot a s u n a k kentzeko ahaleginei lekua uzteko; eta harik eta ongi hori behar bezala eta maiz konten pla tuz gure goga m e n e r a hurbildu eta atse gine n bat ema n eta gure baitan harekiko irrikaren bat sortu arte eta, gure kezken parte izaten hasita , asetu beharreko gainer ako kezken pareko izatera heldu arte, ez da, handit asu n eta presioare n arab er a , nahim e n a deter min a tz e r a heltzen.

47. Behar bezala kontsideratz e a k desira eragiten du .

Eta, horret ar a , propos a t uriko ongia behar bezala kontsidera t u eta aztertuz, desirak sor daitezke gure ahalea n ongiaren balioare n heine a n , eta ongi horrek, gero, gure nahim e n e a n eragina izanen du ongi hori eskura tz er a bultzatuz. Zeren ongiak, oso bikaina iruditu eta halakotz a t onartu arren, gure goga m e n e a n desirak eragin arte eta, beraz, gu ongi hori falta zaigulako kezkati jarri arte, ez du gure nahime n e a n eraginik; lehen a g o gu ez gaud e haren eraginar e n eremu a n , gure goga m e n a prese n t e ditugun kezken ez best ere n erabakiar e n menp e baitago , hauek, ditugun artea n , beti ari direlarik nahim e n a hurren go ekintzara deter min a tz e a eskatz e n . Izan ere, zalantza bakarra, goga m e n e a n horrelakorik dene a n , lehenbizi zein desira asetuko den edo zein kezka kenduko den da. Horrega tik gerta tz e n da gure goga m e n e a n kezkare n bat, desiraren bat, gera tz e n den bitarte a n , ez dagoel a lekurik ongia, ongi huts bezala, nahim e n e r a heltzeko edo hura ekintzara deter min a tz e a lortzeko. Zeren, esan dugun modu a n , zorionerako gure ahalegin e n lehen pauso a miseria zeharo ekiditea eta haren zatitxo batik ere ez senti tze a izanik, nahime n a k ez du best e ezertarako patxad arik, sentitzen ditugun kezka guztiak zeharo kendu arte; eta gure oraingo egoer a erab a t hoba g arrian hain premia eta desira asko sentitzen dugun ez , sekula ez gara haieta t ik libre izatera helduko mundu honet a n .

48. Edozein desiraren bilaketa esekitz ek o ahalak kontsideraziora garamat za .

Gure baitan hainbat eta hainbat kezka daud e n e z hantx e zirika eta nahime n a deter min a tz eko prest , bidezko da, esan duda n modu a n , handien ak eta indart su e n zirikatzen gaitue n ak nahim e n a hurrengo ekintzara deter min a tz e a ; eta horrelax e egiten du gehien e t a n , baina ez beti. Izan ere, goga m e n a k , esperien tziak argi erakus t e n duen modu a n , bere desire t ako edoz ein e n burutze a eta asetz e a esekitz ek o ahala duen ez , eta dene t a n bata best e a r e n ondoren horixe gerta tz e n denez , desira horien objektu ak kontsidera tz eko, aintizin- gibel aztertzeko eta elkarrekin aldera tz eko askat as u n a du. Horrexet a n datza gizakiak duen askat a s u n a eta berori behar bezala ez erabiltze tik datoz geure bizitzako jokabide a n eta zoriona lortzeko ahalegine t a n egiten ditugun hainba t eta hainba t desbider a tz e , akats eta hutsun e , nahim e n a lasterregi erab akia hartzera behartz e n baitugu, gaia behar bezala aztertu aurretik. Hau ekiditeko, desira hori edo best e a asetu nahia esekitzeko ahala daukagu , nork bere egun eroko esperien tzian egiaz ta dezake e n modu a n. Horixe dela uste dut askat as u n ororen iturria, eta badirudi horrex e t a n datzala nire ustez oker deritzan aukera m e n librea . Izan ere, edozein desira esekirik dago e n bitarte a n , nahim e n a ekintza batera deter min a t u eta ekintza (deter min azioare n ondore n datorren a) burutu aurretik, egitera goaz en a r e n alde ona eta txarra aztertu, ikusi eta juzgatz eko parad a daukagu , eta behar den modu a n aztertu ondore n judizioa emat e n dugun e a n , egin behar genu e n a egin dugu eta geure zoriona lortzeko ahal edo behar genu e n guztia; eta gure naturar e n akatsa barik perfekzioa da azterket a zintzo baten azken ondorioare n araber a desira tu, nahi izan eta jardut e a .

49. Geure juzga m e n ar e n arabera deter mina tua izatea ez da askatasu n are n murrizke ta .

Hau gure askat a s u n a ito edo murrizten duen a izatetik bezain urrun dago bertan dago e n gauz arik onurag a rrien a eta perfektue n a izatetik; ez da gure askat a s u n a r e n murrizket a , beron e n xede eta erabilera baizik. Eta era honet a r a erabakitze tik zenbat eta urruna go gaud e n, ordua n eta gertua go egon e n gara miseriatik eta morrontz a tik. Izan ere, goga m e n e k o ezaxola erab a t e ko a , ongiari eta gaizkiari buruz daukan azken judizioak, haren aukera, ustez, gauza tu behar duen ak, deter min a t u ezin izanen lukeen a, zeinahi adimen d u n izakiren aban t aila eta gorent a s u n a izatetik

oso urrun legoke eta izaki hori nahim e n a k erabaki arte egiteko edo ez egiteko ezaxolarik ez leukake e n izakia bezain inperfektu a litzateke . Gizakia libre da eskua burura eram a t ek o ala geldi uzteko; bata zein best e guztiz zaio ezaxola eta posibilitat e hau ez edukitzea , ezaxola t a s u n honen jabe ez izatea , inperfekzioa litzateke . Baina inperfekzioa litzateke, halaber , eta ez txikiagoa, eskua altxatzeko edo geldi edukitzeko ezaxola t a s u n berori balu, gainer a datorkion zartad a t ik burua edo begiak defend a t u beharra lukeen e a n . Hainbes t eko perfekzioa litzateke desira edo hobes t eko ahala ongiak deter min a tz e a , nola den egiteko ahala nahim e n a k deter min a tz e a ; eta zenbat eta seguru a go a deter min azio hori, ordua n eta handiago a perfekzioa. Eta guk juzgaturiko ekintza baten ongiare n ala gaizkiaren ingurua n geure goga m e n e a n eratu dugun azken emai tza ez den zerbaitek deter min a t uko bagintu, ordua n ere ez ginat ek e aske izanen , geuk aukera t u dugun ongia erdiet si ahal izatea , izan ere, gure askat a s u n a r e n xede a bera baita. Eta, horrega t ik, gizaki oro, adimen d u n izaki denez , bere pents a m e n d u eta juzga m e n a r e n araber a egin behar duela uste duen hurax e nahi izatera deter min a t urik dago; best el a inoren erabakiare n menp e a n egone n litzateke eta hori askat as u nik ez edukitzea da. Eta gizakiaren nahim e n a k, erab aki bakoitzea n , bere juzga m e n a ri jarrai jardut en duela ukatze a , gizaki horrek nahi eta jardut en duen une horret a n ez daukan xede bat gura duela eta berori erdiest eko dihardu el a esat e a da. Zeren oraingo pents a m e n d u e t a n xede hori best e e n aurretik hobes t e n badu, badirudi best e ak baino hobetz a t duela eta best e ekiko lehent a s u n e z nahi duela, best ela hori eduki eta eduki ez, nahi eta nahi ez, biak bater a egin ahal izanen lituzke eta, eta hau kontra e s a n handiegi a da inork onartzeko.

50. Egilerik askee n a k horrelaxe deter minaturik daud e .

Zorion bete az gozatze n duten goi mailako gizakiei begira tz en badiegu, arrazoiz juzgatu ahal izanen dugu gu baino deter min a t u a g o a k daud ela ongiaren aukerar a , baina hala eta guztiz, gu haiek baino zoriontsu a g o edo askea go ak garela pents a tz eko arrazoirik ez dauka gu. Eta gu bezalako kreatur a finituei jakituria eta ontasu n infinituak zer egin dezake e n esat e a balegokigu, uste dut esan ahal izanen genuke el a Jainkoak berak ezin duela ona ez dena aukera tu eta izaki ahalguz tidun horren askat a s u n a k ez diola galaraz t e n onenar e n mese d e t a n deter min a t u t a izatea .

51. Zoriona bilatzera etenga b e deter mina turik egoteak ez du suposatz e n askatasu n are n muga p e nik .

Baina askat as u n a ri buruzko iritzi honen okerra hobeto azaltzeko, zilegi bekit haux e galdetz e a : Hausn arke t a zuhurrek ergelar e n g a n zentzudu n a r e n g a n baino eragin gutxiago dutela-eta, nork nahi du ergel bilakatu? Merezi al du askat as u n a deitzea zorakeriak egin eta nork bere buruari desohore a eta miseria ekartzeko libertat e a ri? Askatasu n a , zinezko askat as u n a , arrazoiaren uztarria gainetik kentze a eta txarren a aukera tu edo egitetik gordetz e n gaitue n azterket a eta judizioa murriztea balitz, orduan eroak eta zentzuga b e a k lirateke libre bakarrak; ez dut, baina, uste halako askat as u n a r e n maitasu n a g a t ik inork zoratu nahi duenik, lehendik zoro denak izan ezik. Halaber uste dut inork ez dituela askat a s u n a r e n muga p e n tz a t edo behintz a t kexa eragin dezake e n muga p e n tz a t , hartuko zorionare n eteng a b e k o desira eta horrek ezartz en digun haren bila jardun beharra. Jainko ahlguztidun ak bera ere zoriontsu izan behar horren menp e a n dago; eta izaki oro zenbat eta premia horren menp e a g o egon, hainba t gertua go egon e n da perfekzio eta zoriont asu n infinitutik. Eta guk, ikusm e n laburreko kreaturok, ezjakintasu n e ko egoer a honet a n , zinezko zoriona zer den oker ulertu ez dezagu n , ahal bat dauka gu, edozein desira partikular esekitzeko, desira horri nahim e n a deter min a tz e n eta gu ekintzara lotzen ez uzteko ahala. Hau da, geratu beharra dauka gu, zein bidet a tik jo behar dugun ziur ez dakigun e a n ; aztertz e a gida bat kontsulta tz e a da. Nahimen a r e n deter min azioa ikerket an gidaren norabide ari jarraitze a da eta deter min azio honek markatz e n duen bidetik egiteko ala ez egiteko ahala duen a egile librea da, deter min azio horrek ez baitu muga tz e n askat a s u n a r e n muina den ahal hori. Katee t a tik libre dena eta kartzelako ateak irekita dituen a eraba t aske da, alde egin ala bertan geratu , nahiago duen a egin dezake el ako, nahiz eta bertan gera tu beharra eduki gauar e n ilunaga tik, eguraldi txarrag a t ik

edo ostaturik inon ez duelako. Ez dio libre izateari uzten, preso geratz e ak eskain diezaioke e e n erosot a s u n e n batek espetx e a n gera tz eko hobes p e n a deter min a t u arren.

52. Zinezko zoriona bilatu beharra da askatasu nare n funtsa .

Horrega tik, nola izaki adime n d u n a r e n perfekziorik altuen a zinezko zorion sendo ar e n bila arrengur az eta eteng a b e saiatze a n baitatz a , hala gure askat a s u n a r e n funtsa ere honet a n errotzen da, esan nahi baita arret az ibili behar dugula itxurazkoa best erik ez den zoriona egiazkotz a t ez hartzeko. Gure ongirik handien a den eta gure desiren objektu izateari inoiz ere uzten ez dion zoriona orokorre a n bilatzen zenba t eta gehiago saiatu, ordua n eta gure nahime n a askatu a go egone n da ezinbes t e a n ekintzare n bat egin beharre tik eta gure desirarekiko ezinbes t eko menp eko t a s u n e t ik eta, beraz, gauz a bat hobetz a t aukera tz e tik, ekintza hori geure zinezko zorionera gara m a tz a n a ala beronekin uztarrezina den behar bezala ikertzen dugun bitart e a n ; eta, beraz, ikerket a horren bidez auziaren garran tziak eta kasuar e n izaerak eskatz en duen informazioa eskura tu arte, beharturik gaud e , zoriona hobetsi eta geure ongirik handien a bezala bilatzeko dugun premia kontua n izanda, kasu partikularre t a n geure desiren asekun tz a esekitzera .

53. Esekitz eko ahala .

Adimendu n izakien askatasu na k duen ardatz a, zinezko zorionare n atzetik egiten dituzten eten ga b e k o ahalegin e t a n jirabiratz eko, kasu partikularre t a n zorionare n atzetik ibiltze hori eseki ahal izatea da, harik eta lehen a go kasuok begira tu eta behar adinako informazioa jaso arte eta une horret a n propos a tz e n zaien edo desira tz e n duten gauza partikular hori euren xede nagusi ar e n bidea n dagoe n e n tz eta euren ontasu n handien ar e n egiazko zati dene n tz jakin arte. Izan ere, naturaz zorionera duten jaugina eta joera zorion hori oker ez ulertzeko eta ez galtzeko obligazio eta motibo dira gizakientz a t eta, horrega tik, zoriona bilatzeko bide diren beren ekintza konkretu ak aukera tz e a n kontuz, gogoet a t s u eta zuhurtziaz jokatzera bultzatze n dituzte. Dena dela egiazko zoriona bilatzera bultzatze n dituen beharra , behar horrex ek, indar berberaz , ezartz en du segidako desirak eseki, delibera tu eta aztertu beharra, desiron asekuntz ak gure egiazko zoriona eragoz t e n ez ote duen eta harta tik aldentz e n ez ote gaitue n jakin ahal izateko. Hauxe da, uste dut nik, adimen d u n izaki finituek duten pribilegioa eta egokiro kontsider a tz e a nahi dut ea gizakiek askat as u n a erabiltzeko dituzten ahalbide handiak, haien tz a t baliagarriak direnak eta gizakiak bere ekintzei bide bat edo best e emat eko balio duten ak, honako honet a n ez dautz an , alegia, gizakiek beren desirak eseki eta ekintzet ar a deter min a tz e n ez uzteko duten ahalm e n e a n , harik eta ekintzaren alde onak eta txarrak egokiro eta behar bezala aztertu arte, ekintzare n garrantziare n araber a . Horixe da egin dezake gu n guztia eta, egin dugun e a n , geure eginbe h a rr a eta geure ahale a n ukan dugun guztia bete dugu, eta horixe da zinez behar dena. Zeren, nahim e n a k bere aukera bidera tz eko ezagutz a suposa tz e n duen ez , geure nahim e n a deter min a t u gabe eduki behar dugu, harik eta desiratz en dugun ar e n alde on eta txarren azterket a egin arte. Honen ondorioak katea n datoz elkarloturik, guztiak juzga m e n a r e n azken deter min aziotik dilindan, eta geure ahale a n dago judizio hori begirad a presazko eta arin bate a n edo azterket a sakon eta heldu bate a n oinarritua izatea, esperien tziak argi erakus t e n baitigu kasurik gehien e t a n bagar el a desiren bereh al ako asekun tz a esekitzeko gai.

54. Geure grinak zuzen t z e a da askatasu nare n zinezko hobeku n t za .

Baina gehiegizko asaldurar e n bat (batzue t a n gerta tz e n den bezala) gure goga m e n a z jabetz e n bada erab a t , hala nola, torturar e n oinaze ak, edo kezka gogorren batek, adibidez amodioak, kolerak edo best e grina sutsure n batek narras gara m a tz al a rik, pents a tz eko askat as u n a z baliatzen uzten ez digun e a n eta gaia sakon kontsidera t u eta egokiro aztertzeko behar bezainb a t e a n gai ez garen e a n gerta tz e n den modu a n, ordua n, Jainkoak, zein hauskorrak garen ondo dakielarik eta gure ahultasu n az errukiturik, ez digu egin ahal dugun a baino gehiagorik eskatz en eta, zer egin genez ak e e n eta zer ez ikusita, aita bihozbera eta errukior batek legez epaitzen gaitu. Baina gure portae r ar e n norabide zuzen a zinezko zorionera n tz , geure desiren

asekun tz a lasterregi an ez erortzeko hartzen ditugun neurrien menp e dagoe n e z , baita geure grinei ezarritako neurritasu n eta galgar e n menp e ere, horren bidez gure adimen a aztertzeko libre eta gure arrazoime n a aurreiritzirik gabeko judizioa emat eko gai izan dadin, geure ardura eta ahaleginik handien ak horrex e t a n ipini behar ditugu. Honeta n , gure grinak ahal bezain best e eratzeko, gauze t a n dago e n ontasu n eta gaitz intrinseko benet ako az ardura tz e n ohitu behar dugu goga m e n a , eta ontasu n sendo eta bikain eskura g arri tza t onarturiko ontasu n bati, gure baitan zantzu gozorik, berarekiko desirarik, utzi gabe gure pentsa m e n d u e t a t ik alde egiteko baimenik ez diogu eman e n , gure baitan haren gailent as u n a ri dagozkion desirak eragin ez ditugun bitarte a n , halako moldez non haren ausen tziak edota hura galtzeko beldurrak urduri utz gaitzan. Zenb a t e r aino egin dezake gu n denok hau, edonork erraz egiazt a dezake e n a da, bete ahal dituen ebatziak hartut a. Eta ez dezala inork hem e n esan ezin dituela grinak menp er a t u eta ezin duela galarazi haien piztea eta bere burua egintzar a behar tz e a , zeren printze baten edo pertson a ospet su baten aurre a n egin dezake e n a , bakarrik dagoe n e a n ere, edo Jainkoaren aurre a n , nahi izanez gero egin ahal izanen du.

55. Gizakiek bide diferent e e t a t ik eta, maiz, txarretatik jotzen dute .

Esand ako guztitik erraz dago azaltzen zergatik gerta tz e n den, gizaki guztiek zoriona nahi izan arren, euren nahim e n a k hain bide kontrako e t a t ik eta, beraz, gizaki batzuk gaizkirako bidetik eram a t e a . Honi buruz diot gizakiek mund u a n egiten dituzten aukera ezberdin eta kontrakoek ez dutela frogatz en guztiak zorion bila ez dabiltzanik, baizik gauza bat bera ez dela era berea n ona dene n tz a t . Bilaketa ezberdin horiek erakus t e n dute denek ez dutela zoriona gauz a berea n jartzen edo ez dutela hartar ako bide beretik jotzen. Gizakiaren interes guztiak bizitza honet a n amaituko balira, batzuk ikaster a eta ezagutz a r a , best e batzuk ehizara eta falkoneriara dedikatz e a r e n arrazoia, batzuk luxuan eta gehiegikerian murgiltzear e n a , best e batzuek erata s u n a eta best e batzuek abera s t a s u n a nahiago duten artea n , ez da horietako guztiak zorionar e n bila ez ibiltzea, bakoitzak bere zoriona gauz a ezberdin e t a n jarri izana baizik. Horrega tik erantzun egokia eman zion mediku hark begie t ako gaixoa zeukan gaixoari: «Ardoare n zapore a n plazer handiago a aurkitzen baduzu, ikusm e n a erabiltzea n baino, ona duzu ardoa: baina ikusteko plazerra edan ar e n a baino handiago bada zuretza t , ardoa txarra duzu».

56. Gizaki guztiak dabiltza zorionaren bila, baina ez era bereko zorionaren bila .

Goga m e n a k gustu ezberdin ak ditu, dast a m e n a k bezalax e; eta hain alferrekoa litzateke gizaki guztiak aberas t a s u n eta gloriaz asetz eko ahalegin a (horiexet a n jartzen dute askok askat as u n a ) , nola litzateke e n gizakien jangura gaztaz edo otarrainez asetz eko a, janariok, askorentz a t gozo eta zapore t s u ak diren arren, best e batzue n tz a t oso nazkag arri eta kaltegarriak baitira, halako moldez non batzuek arrazoi osoz nahiago duten sabel e a n gose ar e n harra senti tu, best e batzue n tz a t oturuntz ako jaki diren horiek jan baino. Eta horrex ek, nik uste, esplikatze n du antzinako filosofoek alferrik galdetu izana zertan zetzan sum m u m bonu m , abera s t a s u n e t a n eta gorputz are n plazerre t a n , ala bertut e a n eta konten plazioa n; izan ere, arrazoizkotas u n beraz eztab aid a zezake t e n ea zerk dauka n zaporerik onen a sagarrek, okaran ek ala intxaurrek, eta iritzi ezberdin e n araber a sekte t a n bana zitezke e n . Zeren, nola zapore atse gina , gauz en euren menp e barik, dast a m e n konkretu honentz a t edo haren tz a t atsegin a izatea n datzan eta dast a m e n a k askotarikoak diren, halaxe zorionik handien a ere plazerrik handien a emat e n duten gauz ak edukitzea n eta kezka edo oinaze a eragiten duten ak urrun edukitze a n datza. Orain, gizaki ezberdin e n tz a t gauza horiek gauz a ezberdin ak dira. Horrega tik, gizakiek beren esper a n t z a bizitza honet a r a muga tz e n badute , bizitza honet a n soilik ukan badez ak e t e gozam e n a , ordua n ez da harritzekoa ez arrazoigab e ko a beren zoriona mundu honet a n atseka b e a dakarkien oro ekidinez eta laket duten ororen atzetik joz bilatze a , ez gaituelarik txunditu behar honet a n gustu diferent e asko daud el a ikuste ak. Izan ere, heriotza ondoren ezeren itxarope nik ez balego, ondorioa, zalantzarik gabe , bidezkoa da: «jan dezagu n eta edan », goza dezagu n plazer zaigun oroz, «bihar hilen gara- eta». Honek, ust dut, balioko digu ikusteko zergatik, gizakien desira guztiak zorionera

bidera tu arren, ez dituen guztiak objektu berak mugitzen . Gizakiek gauza ezberdin ak aukera tu arren, denek ongi aukera lezaket e , mota diferent eko intsektu ak direla suposa t uz azaldu daiteke e n modu a n : batzuk loreak eta haien eztia laket dituzten erleak dirateke , best e batzuek best e jaki batzue n zale diren kakarraldo ak, eta aldi batez horietaz gozatu ondore n izateari utziko liokete, sekula berriro ez existitzeko.

57. Nahikund e a esekit z e ko ahalak esplikatze n du gaizkia aukeratze a n dagoe n erantzukizun a .

Gauza hauek behar bezala pisatze ak giza askat as u n a r e n egoera r e n ikuspegi argia eman e n digu nire ustez. Askatas u n a , argi dago, egiteko ala ez egiteko edo egiten galaraz t eko, nahi dugun bezala , ahalea n datza. Hau ukatzerik ez dago. Baina ahal honek, dirudien ez , gizakiak bere nahikund e a r e n ondorioz egiten dituen egintzak soilik hartzen dituen ez gero, oraindik galde daiteke ea gizakia nahi izateko ala ez izateko libre den ala ez. Eta honi erantzun izan zaio esan ez gizakia, gehien e t a n , ez dela libre nahikund e a r e n egintza galaraz t eko; nahim e n a r e n egintza egin egin behar du eta horrex ek egiten du propos a t uriko egintza izatea ala ez izatea . Bada, hala ere, gizakia nahi izateari buruz libre den kasu bat: gizakiak eskura tz e n saiatu beharreko xede legez falta den ongi bat aukera tz e n duen e a n . Kasu honet a n , gizakiak esekita utz dezake aukera t uriko ekintza, propos a t uriko gauz ar e n alde edo kontra deter min a tz e n galaraziz, harik eta gauza horrek, bai bere izaera bai ondorioak aintza t hartut a , zoriona ekarriko dion ala ez aztertu arte. Zeren, behin gauz a hori aukera t u eta gizaki horren zoriont asu n a r e n parte bihurtu ondoren , desira eragiten du eta desira horren neurriko kezka; horrek, berriz, haren nahime n a deter min a tz e n du eta gizaki hori aukera turiko objektu ar e n bila abiaraz t e n du, aurkezt e n zaizkion abagu n e guztiet an . Eta, horrela, ikus dezake gu gizakiak zigorra merezi dezake el a , nahiz eta, bere nahim e n a r e n egintza partikular guztiet a n zinez ere ordua n ontza t duen a nahi izan, ezinbes t ez nahi izan ere. Zeren, bere nahim e n a beti bere adime n ak ontza t jotako aukerak deter min a t urik egon arren, horrek ez du dese nku s a t z e n , zeren zer egin behar duen lasterregi aukera tuz bere buruari ongi eta gaizkiaren neurri okerrak ezarri baitizkio, neurriok okerren eta faltsue n ak izan arren, zinezkoak eta zuzen ak balira bezalako eragina dutelarik geroko haren porta er a n . Berak biziatu du bere dast a m e n a eta hortik sorturiko gaixotas u n eta heriotzare n erantzule behar du izan. Betiereko lege a eta gauze n izaera ezin da aldatu gaizki erabakit ako aukerar a egokitzeko. Bere zoriona zerk ekarriko zuen aztertze a n izandako arinkeriak edo askat as u n abusu ak desbider a t u badu, bere aukera okerrari egotzi behar zaio hem e n dik etorritako okerra. Bere erabakia esekita uzteko ahala dauka gizakiak , bere zoriona aztertu eta zaintzeko eta bere burua ez engain a tz eko ema n a . Eta inoiz ez zuen juzgatu behar hobe zela bere burua engain a tz e a ez engain a tz e a baino, hain inportan tzia handia eta hurbilekoa duen kontu bate a n .

58. Zergatik egiten duten gizakiek zorigaiztoko egiten dituenaren aldeko aukera .

Esand ako ak erakutsi diezaguk e , halaber , zergatik hobes t e n dituzten gizakiek gauz a ezberdin ak eta jotzen duten aurkako bideet a tik. Hala ere, gizakiak beren zorion eta zorigaitz kontue t a n iraunkorrak eta ardura t su a k direnez, bada oraindik auzirik: Nola liteke gizakiek sarri onen a baino txarren a hobes t e a eta, berek aitortzen duten ez , zorigaiztoko egin dituen a aukera tz e a ?

59. Honen kausak .

Gizakiek, guztiek zorionera n tz jo arren, hartzen dituzten bide ezberdin eta aurkakoak esplikatzeko, aintza t hartu behar dugu nahitako egintza bakoitza aukera tz e a n nahime n a deter min a tz e n duten kezka ezberdinek non duten sorburu a:

1. Gorputz oinaze e t a n . Haietako batzuek gure eskum e n e a n ez daud e n kause t a n dute sorburu a , hala nola, pobreziak, gaixot asu n ak edo kanpotik ezarrit ako minek —adibidez oinaze astoko minek eta horrelakoek— eragind ako gorputz eko oinaze e t a n ; oinazeok handiak direne a n , derrigortu egiten dute nahim e n a eta gizakien bizitza bertut e t ik, jaieratik, erlijiotik eta ordura arte zorionera zeram ala uste zuten guztitik aldentz e n; izan ere, edonor ez da ahalegintz e n edo,

horrelakorik ohitu ez eta, ez da gauz a gorputz oinaze horieta n senti tzen duen ezerosot a s u n a gainditzeko moduko haien desirak bere baitan pizteko eta bere nahim e n a geroko zorionera dara m a t e n egintzen aukera n tinko mant e n t z eko. Auzo dugun herrialde bat izan dugu eszen a t e gi tragiko oraintsu eta berta tik adibide piloa atera dezake gu , behar izanez gero eta mundu ak herrialde eta garai guztiet a n adibiderik aski eskainiko ez baligu harako esae r a onartu hura berres t eko: Necessitas cogit ad turpia . Eta, horrega tik, bada arrazoirik otoitz egiteko: «Ez gaitzazu tentaldira eram a n ».

2. Judizio faltsue t a t ik sorturiko okerreko desire t a n . Beste kezka batzuk falta den ongiaz ditugun desiret a t ik sortzen dira, eta desirok ongi horri buruz egiten dugun judizioarekin eta falta den ongi horret a t ik jasotzen dugun plazerrarekin proportzio bat dute eta berau e n menp e daud e. Batak eta best e ak eram a n gintzake t e hainba t moduta r a okerreko bidetik, eta geure hutse gi t ez beti.

60. Oraingo ongiari edo gaizkiari egiten diegun judizioa beti da zuzena .

Lehenbizi geroko ongi eta gaizkiari buruz gizakiek egiten duten judizio faltsua, haien desirak okerreko bidetik eram a t e n dituen a hartuko dut aintza t . Izan ere, oraingo zorionari edo miseriari dagokionez , hausn ark e t a area go iristen ez dene a n eta ondorio guztiak baztertu direne a n , gizakiak ez du sekula aukera okerrik egiten; badaki zer duen gustukoe n eta zer hobes t e n duen egiat an . Gauzak beraiez gozatze n ari garen unea n zer iruditu hurax e dira: ontasu n agerikoa eta egiazkoa, kasu honet a n , gauz a bera dira beti. Zeren, oinaze a edo plazerra sentitzen diren bezalakox e ak, ez handiago ak, direlarik, oraingo ongia edo gaizkia, dirudien hurax e da. Eta, horrega tik, gure ekintzak beren baitan bukatuko balira eta ondoriorik ez balekar t e , ez ginat eke inoiz erratuko geure aukeran , beti eta hutsik gabe onen a hobetsiko genuk e eta. Lan ones t a r e n oinaze a eta gosez eta hotzez ihiltzeare n a batera bage ni tu aurre a n , inork ez luke zalantza t a n jarriko zein aukera t u; sexu-desira asetz eko eta zeruko atseginez gozatzeko modu a bater a eskainiko balitzaio, ez litzateke zalantza- balantz a n ibiliko, ez eta erratuko ere bere aukera zehazt e a n .

61. Gure judizio faltsuek geroko ongiarekin eta gaizkiarekin soilik dute zerikusia .

Baina gure nahitako ekintzek burutze n diren unea n ez dakartz a t e eurei dagokien zorion eta miseria guztia, ekintzok, izatez, ongiare n eta gaizkiaren aurreko kausak baitira, hori guztia ondorioz dakarkigute n a k beraiek ordurako iragand a eta existitze ari utzita daud e n e a n , eta, horrega tik, gure desirak gure oraingo atsegine t a t ik harago doaz eta falta den ongira dara m a t e goga m e n a , ongi hori geuri zoriona ekartzeko edo gehitzeko beharrezko ikusten dugun heinea n . Behar horri buruz dugun iritziak emat e n dio erakarp e n a ; hori gabe falta den ongiak ez dauka gu mugitzerik. Zeren, gure gaitasun a oso muga t u a delarik, bizi sentitu ohi dugun gauz a berau , bakoitzea n plazer batez baino gozatz erik ez dugu eta plazer hau, kezka oro gure baitatik kendut a dagoe n e a n , gauz a da, dirauen artea n , zoriontsu garela uste izatera gu eram a t ek o. Eta, beraz, falta den ongiak eta are agerikoa ez denak ez du gurega n eraginik, dauka gu n sorgorta s u n eta goza m e n a gure oraingo zorionerako aski direnez , aldaket a r a arriskatu nahi ez dugulako, jada zoriontsu garela uste izanik, best erik gabe pozik geratz e n baikara. Izan ere, pozik dagoe n a zoriontsu baita. Baina kezka berri bat datorren unea n , zoriontas u n hau lorrindu egiten da eta berriren berri zoriontas u n a r e n bila hast e n gara.

62. Euren zoriontasun aren beharrezko parte bat denari buruzko judizio oker bate tik sortzen da .

Horrega tik, falta zaien ongi handienik gabe zoriontsu izan daitezke el a uste izateko joera da gizakiek ongi horret ar a n t z jotzeko desirarik ez edukitzeko zio handi bat. Zeren, pents a m e n d u hori gizakiez jabetz en den bitart e a n , geroko egoer a bateko atse gin ek ez dituzte mugituko; haiei buruzko axola edo kezka handirik ez dute edukiko; eta goga m e n a , desira horiek eragind ako bidera tz e tik libre, hurbilagoko asekun tz ak bilatzeko eta berau e n faltak eta eskura tu ezinak eragind ako ezerosot a s u n a k kentzeko libre geratuko da. Baina alda dadila gizakiak gauzoi buruz

duen ikuspegia; ikus dezala bertut e a eta erlijioa ere beharrezkoak direla bere zorionerako; begira dezala zorion edo miseriako geroko bizitzara eta ikus dezala Jainkoa, Epaile zuzen a, «bakoitzari bere egintzen araber a merezi duten a emat eko prest», jokabide zintzoan iraunez zerua, ohorea eta hilezkortasu n a bilatu duten ei betiereko bizitza, gaizkia egiten duten arima guztiei, ordea , haserre a eta amorrua , atsek a b e a eta estura emat eko prest». Gizaki guztiek hem e n izandako porta er a r e n araber a bizitza honen ondoren izanen duten zorion edo zorigaiztoko egoer a ezberdin ar e n ikuspe gia duen gizakiaren tz a t , bere aukera gobern a tz e n duten ongi eta gaizkiaren neurriak zeharo aldatuko dira. Zeren, ezein plazer ez oinazek ezin duen ez ukan arimak gero izanen duen amaiga b e k o zorionarekin edo sekulako zorigaitzarekin proportziorik, gizaki horrek egin ahal dituen ekintzak ez dira hobet siko ekintzokin bater a edo ondoren hem e n izanen duen atsegin edo oinaze iragankorrare n arab er a , baizik geroko zorion bete eta iraunkorra segurt a tz eko balio duten neurrian.

63. Judizio faltsue n azalpen zehatza goa .

Baina gizakiek maiz, guztiek zoriona arduraz bilatu arren, beren baitara ekarri ohi duten zorigaitzare n arrazoi konkretu a g o a emat eko, aztertu behar dugu ea gauzak zergatik agertz e n diren itxura engain a g a r riz gure desiret ar a ; haiei buruz judizio faltsuak emat e n ditugulako hain zuzen. Hau noraino heltzen den eta judizio faltsuare n kasuak zein diren ikusteko, gogora tu behar dugu gauzak on ala txartza t zentzu bikoitzean jotzen direla:

Lehenik, propioki ona edo txarra, atsegina edo oinazea soilik da .

Bigarrenik, oraingo atse gin eta oinaze a ez ezik, bere eraginkort as u n a edo ondorioen g a t ik gerora plazerra edo oinaze a ekartzeko gauz a dena ere gure desirei bete a n dagokien objektua da, aurreikus m e n a duen izakia higiaraz t eko gauz a dena, eta, horrega tik, ondorioz plazerra edo oinazea dakarten gauzak ere on eta txartzat jotzen dira .

64. Inork ez du miseria nahita aukeratze n , judizio okerrez baizik .

Nahas t e n gaituen eta maiz goga m e n a txarren er a bidera tz e n duen judizio okerra, gauze t a n dagoe n ona eta txarra aldera tz e a n gaizki kalkulatze a n datza. Heme n aipatz en ari naizen judizio okerra ez da gizaki batek best e baten erabakiari buruz uste duen a , baizik nor berak bera buruari okertza t aitortu behar diona. Zeren, oinarri seguruko kontu modu a n baiezt a tu dudan e z , adimen d u n izaki orok egiazki bilatzen du zoriona, plazerraz gozatze a n datzan a , ezerosot a s u n aipagarririk nahasi gabe; inork ezin dezake bere edarian ezer mingotsik nahita nahasi edo, bere eskum e n e a n edukirik, atsegina ekarriko dion edo bere zoriona osabe t eko duen zerbait bota gabe utzi, judizio okerrez izan ezik. Ez naiz ni hem e n ari akat s gaindiezinen baten ondorio diren hutse gi t e ez , ozta- ozta merezi baitu honek judizio okerrare n izena; gizakiak bere buruari egin beharreko aitortzan judizio oker azaltzen denaz ari naiz.

65. Gizakiak erratu egin daitezk e oraina eta geroa alderatzea n .

Horrega tik, oraingo atsegin ari eta oinaze ari dagokien ez , goga m e n a , esa dugun modur a, ez da inoiz erratz en , eta ona edo txarra, atseginik handien a edo oinazerik handien a , agertz en den hurax e da. Baina, oraingo atsegin eta oinaze ek beren diferentziak eta mailak erratz eko bitarterik utzi gabe erakus t e n dituzten arren, hala ere, oraingo atsegin eta oinazeak gerokoekin alderatz e n ditugun e a n , (horixe gerta tz e n delarik goga m e n a r e n erab aki inportan t e e n e t a n ) , judizio okerrak eratze n ditugu maiz, gugan dik distan tzia ezberdine n araber a neurtz en baititugu . Hur ditugun gauz ak handiago ikusi ohi ditugu, urruna go ditugun tam ain a handiagoko ak baino. Eta gauz a bera gerta tz e n da atsegin eta oinaze ekin ere: orainak ekarri egiten ditu egiazki, eta urrun daud e n e k haien ikusian desa b a n t a ila handia dute. Horrela, gizakirik gehien ek , oinordeko hond a tz aile ar e n antzer a, orain zertxob ai t izatea etorkizun e a n askotza t edukitze a baino hobetz a t daukat e ; eta, horret ar a , orain zertxob ai t eskura tz e a g a t ik geroko dirutzei uko egiten diete. Baina denok onartu behar dugu judizio hau okerra dela, nonahi ipinita ere geure atse gina , zeren geroa orainaldi

bilakatuko baita; eta ordua n hurtas u n a r e n aban t aila bera ukane n du eta bere handiera osoan agertuko da eta neurri ezberdinez juzgatu zuenari agerian jarriko dio bere nahitako errakun tz a . Gizakiak edalontzia eskua n hartzen duen e tik gogoa n izanen balu edat eko atse gin ak ordu gutxi barru buruko mina eta urdailekoa ekarriko dizkiola, ez luke, uste dut nik, ardo tant arik ere ezpainet a r a eram a n e n , edan e a n atseginik handien ak aurkitu arren; eta hala ere egun ero edat e n du, alderdi txarra aldi tarte txiki batek eragind ako errakun tz ar e n g a t ik aukera tz e n delarik. Baina ordu gutxiko aldi tarte ak horrenb e s t e a n gutxitu badez ak e atse gina edo oinaze a , zenba t gehiago ez ote dio hori eginen tarte handiak, judizio zuzen a erabiliz denbor ak eginen duen a egin nahi ez duen gizakiari, hau da, gauza bere begien aurrea n ipini hantx e bertan balego modu a n kontuan hartzeko eta bere egiazko dimen t sioet a n balioest eko? Horrelax e desbider a tz e n gara atse gin edo oinaze ari edo zorion edo zoritxarrar e n benet ako mailei dagokien ez; geroak dagokion proportzioa galdu eta oraingoak jasotzen du gure hobesp e n a . Ez naiz ni hem e n ari judizio oker horret az , bertan go a ez dena murriztu ez ezik, deusez tu ere egiten baita erab a t , gizakiek unea n eskura dezaket e n orotaz gozatz en direne a n , hortik, euren ustet a n , ezer txarrik etorriko ez zaielarik. Zeren hau ez baitatz a geroko ongi eta gaizkiaren handia aldera tz e a n —orain mintzag ai darabilgun a- , baizik ongiari edo gaizkiari dagokion best e judizio oker bate a n , bi elem e n t u ok berau e t a t ik sortuko den atsegina r e n edo oinaze ar e n kausa eta sorburu modu a n hartut a.

66. Gure judizio okerren kausak, oraingo atsegin eta oinazeak geroko ekin alderatze n ditugun e a n .

Uste dut gure goga m e n ar e n osaera eskas eta ahulagatik egiten ditugula judizio okerrak gure oraingo atse gin eta oinaze ak gerokoekin aldera tz e a n . Ezin gara bi atse ginez aldi berea n ongi gozatu; are gutxiago goza gaitezke atsegin batez oinaze ak itsuturik gaud el a . Unean uneko plazerrak, ahulegia eta plazerra izatera ere ia- ia heltzen ez dene a n ez bada , zeharo bete tz e n ditu gure arima estuak eta halata n jabetz e n da gure goga m e n osoaz, non ozta- ozta uzten dion zirrikiturik urruneko gauze n ezein pents a m e n d u ri; edo gure plazerren artea n urruneko gauzak aintza t hartze a zeharo galaraz t eko bezain bizia denik ez bada go ere, hain herra handia diogu oinaze ari , non oinaz e apur batek gure atsegin guztiak itotzen dituen. Garrazt a s u n tant a batek, edalontzikoar e n gozotas u n guztia galaraz t e n digu. Honen ondorioz, guk unea n uneko gaizkitik libre izan nahi dugu aldez edo moldez, honekin pareka daiteke e n falta den ezer ez dago el a pents a tz er a jotzen baitugu, uneko oinaze ar e n pean gaud e n e a n zoriontas u nik txikienaz gozatzeko gai senti tzen ez garelako. Gizakien egun eroko kexak honen froga argi dira: unea n uneko gaitza da beti dene t a n gogorren a eta erosta n hasi ohi gara: «Edozein sufrimen d u ere nahiago nuke, hau baino; ezer ere ez pairaezina gorik, orain sufritzen ari naizen a baino!». Eta, horrega tik, gure ahalegin eta pents a m e n d u guztiak oraingo gaitzetik libratzera zuzentz en ditugu best e ezertara baino lehen a g o, gure zorionerako lehen e n go eta beharrezko baldintza bezala, gerokoak, direnak direla, geroko utzita. Ezer ere —horrelax e pentsa tz e n dugu sutsu— ezin liteke izan, ezta hurrik ema n ere, hain pisu astun az zapaltzen gaitue n ezerosot a s u n a baino neket su a g o . Eta une bate a n aurkezt e n zaigun atse gin bat uztea oinaze a denez , sarritxo oso handia izan ere, desira sutu egiten baita hurbil dagoe n objektu tenta g ar ri baten aurre a n , ez da harritzeko a horrek oinaze ar e n moduko ondorioa izatea eta gure pents a m e n d u e t a n gerokoar e n indarra gutxitze a , eta horrela itsu- itsuan erortze a atse gin horren besoe t a r a .

67. Falta den ongiak ezin du berdindu ezerosotas u n bertangoa .

Honi gehitu behar zaio falta den ongia, edo gauza bera dena, etorkizun den atse gin a —batik bat ezagu tz e n ez dugun horietako a dene a n— bakanki dela gauza bertan go ezerosot a s u n a , dela oinazetik dela desiratik sortua, orekatz eko. Izan ere, etorkizun den atse gin hori hartaz egiat an gozatze a n dast a tuko dugun a baino handiago a ezin izan daiteke e n e z , gizakiek hura apaltzeko eta haren lekua oraingo edozein desirari emat eko joera dute, honako ondorio hau ateraz , alegia, atsegin hori dast a tz er a iritsiz gero, ez duela eskuarki uste izandako ar e n antzik ere izanen , esperien tziaz baitakite best e ek famatu t ako atse ginak ez ezik, aldi bate a n eurak plazer biziz

gozaturikoak, txepel eta nazkag arri gerta tu zaizkiela best e aldi bate a n , eta horrega tik ez dute ezer ikusten etorkizun den atse gin hartan , uneko goza m e n a r i uko egitera eram a n e n dituenik. Baina aitortu beharra ukan e n dute juzgatz eko modu faltsua dela hau geroko bizitzako zoriontas u n a ri aplikatze a n , edo best el a esan beharko dute Jainkoa ez dela berak zorioner ako sorturikoak zoriontsu egiteko gai. Zeren zorionerako joera honek bakoitzaren nahi eta desiret ar a moldatu behar du; gizakien gustu ak hem e n diren bezain diferent e a k izanda ere, zeruko man a bakoitzare n aho- sabaira egokituko baita. Oraingo eta geroko atse gin eta oinaz e ak elkarrekin aldera tz e a n eta, horret ar a , falta dena etorkizun dena kontsider a tz e a n eratze n ditugun judizio okerrez esan dugun a nahikoa izan daiteke oraingoz.

68. Judizio okerrak egintze n ondorioak kontsideratz e a n .

Euren ondorioen araber a eta etorkizun e a n guri ongia ala gaizkia ekartzeko gaitasu n a r e n araber a onak edo txarrak diren gauzei dagokien ez , era ezberdin eko judizio okerrak izaten ditugu:

1. Juzgatz en dugun e a n ez direla egiaz eragiten duten adinako gaizkia sortzeko gai.

2. Juzgatzen dugun e a n , ondorioa garran tzitsu a izan arren, hura best e nolabai t gerta tu ahal izatea ez dela gauza seguru a , edota gutxienik ezin galaraziko dugula trebeziaz, maltzurkeriaz, porta er a aldake t az , damu az , e.a.

Horiek juzgatz eko era okerrak direla kasu konkre tu bakoitzea n adieraz t e a erraz legoke, bana n- bana n astiz aztertuz gero, baina oro har haux e best erik ez dut esan e n , alegia, ongi handiago a best e txikiago baten mes e d e t a n arriskatz e a , jokabide oker eta arrazoiare n kontrakoa dela, eta are gehiago susmo okerre t a n oinarritut a eta oker jokatuz gero auziak guretz a t duen garran tziare n araber ako sakonta s u n a z aztertu gabe egiten dugun e a n . Hau, nire ustez, mundu guztiak onartu behar du, bereziki judizio okerron ohiko kausak kontuan hartuz gero, eurotako batzuk jarraian adieraz t e n direlarik:

69. Zergatiak .

Ezjakitea : ahalik ongien informat u gabe juzgatz e n duen a ezin da oker juzgatz eko errutik libre izan.

Oharkab ezia : gizakiak dakien az ere ezikusi egiten duen e a n . Ezjakite itxurazkoa eta prese n t e a da, gure judizioak best e ak adina okertzen dituen a . Juzgatze a , nolabait esa t eko, kontu baten balan tz e a egitea da, aldea non dago e n zehazt e a . Horrega t ik, nahasia n eta itsumu s tu a n biltzen baditugu alderdi baten arrazoiak eta zabarkeriaz alde egiten uzten baditugu emai tzan parte zuten hainbat batugai, eraba t eko ezjakitea n egote ak bezainb e s t e judizio oker eraginen ditu urdurikeria honek. Gehien e t a n hau bertan go atse gin edo oinazer e n baten nagusit a s u n a k eragiten du, bertan dugun ak indart su a go erakar tz e n duen gure izaera ahulak areago t u t a . Urdurikeria horiek ekiditeko adime n ez eta arrazoim e n e z hornituak gara, ahalm e n ok zuzen erabiliz ongi bilatu eta ikusi ondoren , judizio zuzena egin ahal izateko. Adimen ak askat as u nik gabe ez du ezert ar ako balio eta askat a s u n a adimenik gabe (horrelakorik gerta ahal baledi) ez da ezer. Norbaitek ikusterik izanen balu ongia edo gaizkia ekar liezaioke e n a , bera zoriontsu edo zorigaiztoko egin lezake e n a , berak urrat sik ere ezin ema n e a n batera hurbiltzeko ala best e t ik urruntz eko, ikusm e n hori izatea g a t ik hobe a izanen al litzateke? Eta han hem e nk a iluntasu n sakon e a n korrika ibiltzeko askat as u n a duen a, zertan dago haizeak burbuila bezala noraez e a n astinduko balu baino hobeto? Norbaiti indar itsu batek kanpotik ala barrutik eragite ak gutxi axola dio. Horrega tik askat as u n a r e n eginkizun lehen a eta nagusi a urdurikeria itsua galaraz t e a da; eta askatsu n a erabiltzea n nagusiki egin behar dena da, gera tu , begiak zabaldu eta geure ingurura begiratu, egitera goaze n ar e a n ondorioak ikusteko, auziaren garrantziak eskatz e n duen kontuaz . Ez dut hem e n zehazki aztertuko alferkeriak eta utzikeriak, berotze ak eta grinek, modar e n edo harturiko azturen nagusit a s u n a k zenba t eko eragina duten hainbat era ezberdin e t a r a judizio okerre t a n . Beste judizio faltsu bat gehitu best erik ez dut eginen, aipatu beharreko a dela uste baitut, eragin handikoa izan arren, oharkab e pasa tz e n diren horiet ako a delako.

70. Gure zorionerako beharrezko denari buruzko judizio okerra .

Ez dago zalantza t a n jartzerik gizaki orok nahi duela zoriona, baina lehen esan dugun bezala, oinazetik libre daud e n e a n , eskuer a n duten lehen atse gin a , edo ohiturare n poderioz gogoko duten a , erdiest er a jotzen dute, atsegin horret a n atsed e n a hartzeko: eta horrela zoriontsu izanik, harik eta best e desira batek, haien baitan ezerosot a s u n a eraginez , zorion hau lorrindu eta ez direla zoriontsu ikusarazi arte, ez dute harago ezer ikusten eta nahim e n a ez da deter min a tz e n best e ontasu n ezagut u edo ageriko bat erdiest eko ezein ekintza t a r a . Zeren, esperien tziak erakus t e n digunez ez dugula edoz er t ariko ontasu n e z gozatzerik, batzuek best e ak kanpo uzten dituztelako, ez ditugu gure desirak handiago agertz e n zaigun ongi bakoitzea n finkatzen , ongi hori gure zorionerako beharrezkotz a t jo ezea n , eta, hura gabe zoriontsu izan gaitezke el a pents a tz e n dugun e a n , ez gaitu mugitzen. Gizakientz a t judizio okerra hartzeko abagu n e gerta tz e n da, beraz, euren zorionerako egiat a n ezinbes t eko dena halakotz a t ez hartze a . Hutsegit e honek errakun tz ar a gara m a tz a , bai erdiet si nahi dugun ongiari dagokionez eta bai, oso maiz, berau lortzeko bitart eko ei dagokien ez , falta den ongia dene a n . Baina, dena delakoa erratzeko era, hau da, dela gure zoriona egon ez dago e n tokian jarriz, dela bitartekoak, beharrezko ez direla eta, ipini gabe utziz gizakiak bere xede nagusi a, zoriona, galdu duen e a n , aitortu beharko du ez zuela judizio zuzen a hartu. Hutsegi t e honet a r a laguntz en duen gauza bat zorionerako bide diren ekintzak desa t s e gin ak izatea edo hala direla uste izatea da; eta, gizakientz a t zoriona lortzeko nork bere burua zorigaiztoko egin beharra izatea erab a t zentzug a b e a denez , ez dira erraz horret ar a tz e n .

71. Alda dezak e g u gauze n atsegina edo atsekab e a .

Gai honi buruz egin dezake g u n azken galder a haux e da, alegia, ea gizakiak alda dezake e n edoz ein ekintzari darraion atsegina edo atsek a b e a . Kasu askota n, argi dago, alda dezake. Gizakiek euren dast a m e n a hobetu ahal eta behar dute, hala gustua dauka n edozeri nola ez daukala uste duten ari gustua hartu ahal izateko. Goga m e n a r e n gustuak gorputz ar e n a k bezain askotarikoak dira, eta honen a k bezala haren ak ere aldagarriak dira; eta oker uste dugu ekintze t a n aurkitzen dugun atseka b e a edo aiherga t a s u n a ez dezake g ula alda eta atsegin eta desira bilaka pents a tz e n dugun e a n , geure aldetik ahal dugun guztia egiteko prest egonez gero. Azterket a zehatz ak erakar dezake ondorio hori kasu batzue t a n , eta jokabide ak , jardunak eta ohiturak ere bai kasu gehien e t a n . Ogia jateari edo tabakorria erretz e a ri utzi geniez aioke , osasu n er ako onak ditugula jakin arren, gusturik gabeko edo desa t s e gin zaizkigulako; baina, arrazoiak eta hausn ark e t a k gom e n d a t u ondore n , aproba egiten dugu eta usadioak eta ohiturak atsegin bilakatz en dituzte. Bertut e a r ekin ere, ziur, gauza bera gerta tz e n da. Ekintzak atsegin ak edo desa t s e gin ak dira, behin beren baitan, behin xede handiago eta desirag arriagor e n bat erdiest eko bide modu a n hartu t a . Gizakiaren dast a m e n a ri atsegin zaion jaki ongi prest a tu bat jatean , gure goga m e n a k jateko ekintzari dagokion atse gina senti dezake , best e ezein xederekiko errefere n tziarik gabe; baina osasu n ar ekin eta indarrarekin (horrex e t a r ako da jatekoa) loturiko atsegina kontuan hartze ak best e gustu bat, berria, erant s diezaioke, edab e nazkagarri bat irenst er a ere eram a n gintzake e n a . Azken honet a n , edozein ekintza bilakatze n da atse gina go edo ez hain atse gin, xede a ikusiz eta xede horret ar a dara m a n a dela edo berorrekin lotuta dago el a gehiago edo gutxiago sinetsiz best erik gabe; baina ekintzare n berare n atse gin a erabileraz eta jardun ez hartzen eta gehitzen da ondoen. Aproba egiteak, maiz, urrunetik nazkag arri deritzogu n gauz a batez adiskidetz e a ekartzen du eta, errepikatuz , hasieran beharb a d a desa t s e gin egin zitzaigun a laket izatera eram a t e n gaitu. Xarma bizia daukat e ohiturek eta ongizat e eta atsegin kutsu handia jartzen dute ohitut a gaud e n ekintzet a n , halat an non ezin ditugun galarazi edo kezkarik gabe alde batera utzi ohiko jokabide a n ongi joan zaizkigun eta harga tik erakargarri ditugun ekintzak. Hau begien bistako a den arren eta norber e esperien tziak lor daiteke el a erakus t e n digun arren, hain da alderdi alde bater a utzia gizakiek beren zorionerako bidean duten jokabide a n , non paradox a tz a t jo daiteke e n agian esa t e a gizakiak gai direla zenbai t gauza edo ekintza atse gin a go edo desa t s e gin a go bilakatze ko eta euren desbider a tz e pilo baten iturritzat har daiteke e n a ri errem e dio a jartzeko. Modek eta eskuarki onarturiko iritziak nozio okerrak ezarri eta hezkuntz ak eta usadioek ohitura txarrak bultzatu

ondore n , gauz en zinezko balioak behar ez den lekuan jartzen dira eta gizakien gustuak hond at urik geratz e n dira. Hau zuzentz e n lan egin eta honen kontrako ohiturak hartu beharra dago, geure atseginak aldatu eta zorionerako ezinbes t eko denaz edo bertara gara m a tz a n a z gozatu ahal izateko. Mundu guztiak onar dezake bere eskum e n e a n dagoela hau, eta, zoriona galdu eta miseriak menp e a n hartu duen e a n , ahalbide haren axolarik gabe jokatu izanaz huts egin zuela aitortu behar du, eta horren errudun sentitu; eta bakoitzari galdetuko nioke, ea berak ere ez duen horrelax e jokatu sarri.

72. Bizioa eta bertut eare n artean bizioa hobes t e a judizio oker nabaria da .

Ez naiz orain gehiago luzatuko gizakiak okerbider a eram a t e n dituzten judizio okerrei eta euren ahalea n duten a alde bater a uzteari buruz. Liburu oso bat beharko nuke horret ar ako eta ez da hori nire asmo a . Baina, direnak direla gizakien nozio faltsuak eta euren ahalea n duten a alde bater a uzte lotsagarriak, gizakiak euren zorionerako bidetik atera eta best er a begira jartzen dituzten ak, gure bizitzen abio diferent e e t a n ikusten dugun modu a n , horiek direnak direla, diot, hau behintza t egia da, alegia, zinezko oinarri gaine a n eraikitako moralak deter min a t u behar duela bere ekintzei buruz hausn ark e t a egiten duen ororen aukera , eta zorion eta zorigaitz infinituari buruz hausn arke t a serioski egiteko hainbat e a n kreatur a arrazoidun a ez denak errudu n sentitu behar du, adime n a behar bezala erabili ez izanaga t ik. Ahalguztidun ak bere lege ar e n indargarri ezarriak dituen geroko bizitzako sari- zigorrek badute pisurik aski gizakien aukera bizitza honek aurkez dezake e n edozein atse gin edo oinazere n aurka deter min a tz eko, betiereko egoer ar e n posibilitate hutsa, inork zalantz a t a n jar ez dezake e n a , kontsidera t uz gero. Bizitza honet a n zintzo jokatze ar e n ondorio eskura g arria zorion bikain eta amaiga b e a dela eta zintzo ez jokatze ar e n g a t iko zigorra aurreko ar e n kontrako egoera izanen dela onartz en duen guztia, judizio oso okerra duela kontura tu beharko da, honako ondorio honet ar a iristen ez bada , alegia, etor daiteke e n betiko zorionare n itxarope n ziurrea n eram a n d a k o bizitza zintzoa hobe a dela, bizitza trakets a baino, berau errudun denak paira beharra izan dezake e n miseriarik gorrienari lotuta badator, edo, gutxienik deus ez tu a izateko itxarope n ezbaikor lazgarriari. Hau horrelax e da nabariki, bizitza bertu t e t s u ak hem e n oinaze a best erik ez eta biziotsuak eten ga b e k o atsegina best erik ez balu ere; hau, baina, eraba t aldera n tziz gerta tu ohi da, zeren gaiztoek gehien b a t ez dute izaten harrokeriak jotzen ibiltzeko egoera rik, hem e n berton ere; are, gauz a guztiak kontua n hartuz, bizitza honet a n ere, nire iritziz, gaiztoek eurek dara m a t e parterik txarren a . Baina zorion infinitua balan tz a bate a n eta berone n kontra best e a n miseria infinitua jarrita, baldin gizaki zintzoari gerta dakioke e n gauz arik txarren a , hau da, erratz e a —erratu egin dela jota— gaiztoari gerta dakioke e n gauz arik onen a bada , erratu ez eta ere, zoro ez den nor egon daiteke arrisku honet a n jartzeko prest? Burutik sano dagoe n nork aukera tuko luke amaiga b e k o zorigaitz posiblear e n arriskuan jartzea, zorigaitzari ihes eginda ere, arrisku horrega tik ezdeu s hutsa baino ez dauka n e a n irabazt eko? Gizaki zintzoak, ordea, ez du ezer arriskatz e n amaiga b e k o zoriona lortu nahi duen e a n , beren itxarobide a gauz atz e n ez bada . Erratu ez bada , beti- betiko zoriontsu izanen da; erratu bada , ez da zorigaiztoko, ez baitu ezer senti tuko. Gaiztoa, ordea, erratu ez bada, ez da zoriontsu izanen; erratu bada , zorigaiztoko izanen da amaiga b e . Ez al da, orduan, judizio oker nabaria bere hobes p e n a , kasu honet a n , zein aldet ar a izan behar duen bereh al a ikusten ez duen ar e n a ? Etorkizuneko egoer ar e n segura n tz az edo probabilitat e az ez mintza tz e n saiatu naiz, ez baitauka t gai honet a n best e asmorik, norber e printzipioen araber a , direnak direla, norberak egiten dituela aitortu beharreko judizio okerrak erakus t e a baino, bizitza biziotsuko atse gin laburrak hobetsiz, geroko bizitza posible beder e n badela dakien artea n , kontrakoaz ziur egoterik ez daukalarik hobet si ere.

73. Laburbilpena: Aihergatasu n askatasu na .

Giza askatasu nari buruzko ikerket a hau bukatz eko, esan behar dut, lehenbizi agertu zen modu a n ni neu ere beldur nintzela eta, argitara tu zenea n , lagun batek ere susm at u zuela akatse n bat zeukala, nahiz eta konkretu a n zein zen ezin izan zidan esan, eta, horrega tik, kapitulu hau

hertsiki errebisa tz e n hasi nintzen. Hau egitea n kontura tu nintzen egiten erraz a eta haut e m a t e n zaila den labainkad a tx o bat egin nuela itxuraz erdiberdina zen hitz bat best e baten ordez ipiniz, eta aurkikuntz a honek oraingo ikuspegia erakutsi zidan, hem e n , bigarren edizioan, eskolatu e n mundur a aurkezt e n duda n a eta, labur esan d a , honako hau dena: Askatasun a , egiteko ala ez egiteko ahala da, beti ere goga m e n a r e n gidalerroe n arab er a . Kasu konkretu e t a n higitzeko edo atsed e n e a n gera tz eko ahalm e n eragileak gidatzeko ahalari nahim e n a deitzen diogu. Gure nahitako ekintzen abioan nahime n a eragiket a r e n aldatz era deter min a tz e n duen a oraingo kezka da, desira dena edo behintza t beti desira lagun dakarre n a . Desira gaizkiak mugitzen du beti gaizkitik ihes egitera , oinazetik eraba t libratze a gure zorionare n ezinbes t eko parte bat delako; baina ongi orok, ongi handiago ak ere, ez du beti mugitzen desira, badai teke el ako gure zorionare n ezinbes t eko parte beti ez izatea , edo halakotz a t hartu a ez izatea. Gure desira guztia, izan ere, zoriontsu izatea baino ez baita. Baina, zorion gura orokor horrek eteng a b e eta aldagai tz badihardu ere, edozein desira partikularren asekun tz a esekirik utz daitek e , nahime n a ri desira hori ase tz eko ekintzet ar a deter min a tz e a eragotziz, harik eta orduan desiratz en dugun ongi partikular hori gure egiazko zorionare n parte dene n tz edo beroni dagokion ala ez sakonki aztertu arte. Horrelako azterket a tik atera tz e n dugun judizioak deter min a tz e n du azken bate a n gizakia, ezin izanen litzateke el arik libre izan, bere goga m e n a bere juzga m e n a k gidaturiko desira ez den best e zerbaitek deter min a t uko balu. Badakit batzuek askat as u n a gizakiak nahime n a deter min a t u aurretik duen aiherga t a s u n e a n jartzen dutela. Aldez aurreko aiherga t a s u n hori —beraiek deitzen dioten modu a n— hainbes t e azpimarr a tz e n duten ek argi esat e a nahi nuke ea ustezko aiherga t a s u n hori adime n ar e n judizioare n aurrekoa ere den, nahim e n a r e n erab akiar e n aurreko a den modu a n . Zeren oso zaila da bi horien bitart e a n jartzea, hau da, adime n ar e n judizioaren oste- ostean eta nahim e n a r e n deter min azioar e n aurretik , deter min azio hori adime n ar e n judizioari bereh al a darraiolako; eta askat a s u n a adime n ar e n pents a m e n d u eta judizioaren aurreko a datek e e n aiherga t a s u n e a n jartzea, askat a s u n a iluntasu n egoera n jartzea dela deritzot, halat a n non ezin dezake gu n hartaz ezer ikus ez esan; gutxien ez askat a s u nik ukan ezin duen subjektu bate a n jartzea da, askat a s u n e r a ko gai den egilerik ez dago el a onartz en baita, pents a m e n d u a r e n eta judizioaren ondore n izan ezik. Ez naiz trebe e gi a esaldi kontua n eta, horrega tik, horrela mintzatz e a gust a tz e n zaienekin bat esan e n dut askat as u n a aiherga t a s u n e a n dago el a , baina adimen a r e n judizioaren ondore n datorren aiherga t a s u n e a n eta are nahim e n a r e n deter min azioar e n ondore n datorren e a n ; eta hau ez da gizakiaren aiherga t a s u n a (zeren behin honek zer den hobe a , hau da, egitea ala ez egite a juzgatu ondore n ez baita jada aiherga) , baizik gizakiaren ahal eragileen aiherga t a s u n a , ahalok aldi berea n egiteko zein ez egiteko gai direnez goga m e n a r e n erabakiare n aurretik eta ostea n , hala nahi izanez gero aiherga t a s u n a dei geniez aioke e n egoer a n daud el arik; eta aiherga t a s u n hori iristen den mailaraino da aske gizakia, baina ez hortik gora. Horrela, adibidez , dem a g u n eskua higitzeko edo geldi uzteko gaitasu n a dudala; ahal eragile hau aiherga da nire eskua higitzeko edo ez higitzeko; eta zentzu honet a n aske naiz guztiz. Nire nahim e n a k ahal eragile hori atsed e n e r a dermina tz e n badu ere, libre naiz, egiteko edo egin gabe uzteko daukad a n ahal eragile horren aiherga t a s u n a badel ako; izan ere, eskua higitzeko ahalak ez du ezer galtzen orain geldi egoteko agindu duen nire goga m e n a r e n erab akiare n eraginez . Ahal horren aiherga t a s u n a egiteko edo ez egiteko lehen zeukan berbera da, nahim e n a k kontrako a aginduz aproba egin nahi badu agertuko den modu a n . Baina eskua geldi daukad al a bat- bate a n paralisiak jota gera tz e n bazait, bukatu a da ahal eragile horren aiherga t a s u n a , eta beronekin bater a nire askat as u n a ere bai; horri buruz ez dut aukera m e n ik, eskua geldi utzi beharre a n aurkitzen naiz eta. Bestalde , dardar azio batez eskua higiduran jartzen bazait, ahalm e n eragile honen aiherga t a s u n a desag e r t u egiten da eta kasu horret a n askat as u n a galduko dut, eskua ezinbes t ez higitu beharko dut eta. Hau guztia gehitu badut, askat as u n a , nire ustez, zer nolako aiherga t a s u n e a n datzan azaltzeko gehitu dut, argi utziz best e inolako aiherga t a s u n egiazko edo irudizkoan ez datzala.

74. Ahal aktiboa eta pasiboa higiduretan eta pentsa m e n d u a n .

Askatasu nare n izaera eta heda er a ri buruzko bene t ako nozioak hain garrantzi handikoak direnez gero, espero dut barkatuko zaidala gai hau azaltzen saiatuz egin duda n digresioa . Nahimen, nahikund e , askat as u n eta beharrezkota s u n a r e n ideiak berez, modu naturalez, etorri zitzaizkidan ahalari buruzko kapitulu honet a n . Tratatu honen aurreko edizio bate a n azaldu nuen gai horiei buruz dudan pentsa e r a , orduan nuen argitasu n ar e n araber a . Baina oraingo a n, egia dudalarik maite eta ez neure doktrinak, aitortu behar dut ukan dudala aldaket a r e n bat edo best e neure iritzietan , horret ar ako oinarria ere ukan dudala uste dudalarik. Hasieran idatzi nuen e a n egiari jarraitu nion, honek nire ustez nora eram a n harax er aino. Baina neure burua utzezintza t edukitzeko bezain harroputz a ez naizelarik, ez eta, neure izen ona ez zikintzearr e n , neure errakuntz ak disimulatz e n hast eko bezain maltzurra ere, egia soilik bilatzeko lehengo asmo zintzo beraz, ez dut inolako lotsarik izan ikerket a zorrotzago ak iradokitako a argitara tz eko. Ez da ezinezkoa zenbai t ek pents a tz e a lehengo nire ideiak egokiak zirela, best e zenbait , ordea, (egiaz ta tu ahal izan dudan modu a n) oraingoe n alde daud e, eta best e zenbait ez batzue n ez best e tzu e n alde. Ez nau harritzen gizakienga n ikusten dugun iritzi ezberdin t a s u n honek, zeren puntu eztab aid e t a n arrazoizko dedukzioak oso bakanki gerta tz e n baitira, nozio abstrak tu e t a n dedukzio zehatz ak egitea erraza ez den artea n , batez ere argudiake t a luzeet a n . Horrega tik, uste dut aintzakotz a t hartu behar ditudal a, hem e n g o ideieta n edo best e edozeine t a n oinarritut a, askatasu nare n gaiaren ingurua n oraindik ere gera daitezke e n zailtasun ak argitzen saiatuko diren guztiak.

Baina kapitulu hau amai tu tz a t jo aurretik, uste dut ahalari buruz ideia argiago ak edukitzen asko lagunduko ligukeel a ekintzari buruz azterket a zehatz a go a egiteak. Gorago esan dut bi ekintza mota baino ez ditugula ezagu tz e n , hau da, higidura eta pents a m e n d u a . Baina, egia esan d a , bi hauek ekintza tz a t hartzen eta hala deitzen zaien arren, hurrago tik begira tu t a , ez dirudi beti erab a t horrela direnik. Izan ere, oker ez bana go, mota bietako kasuak dira, ongi aztertuz gero egintzak baino pasioak direla agertuko digute n ak; eta, beraz, haiek aktibotza t dituzten subjektu e n ahal pasiboen efektu huts dira. Izan ere, kasu horieta n higidurar e n edo pentsa m e n d u a r e n kokagu n e den subs t a n tziak kanpotik hartzen du egintzaz ohart araz t e n duen inpresioa, eta kanpoko eragile baten g a n dik inpresio hau jasotzeko duen gaitasu n ar e n poderioz dihardu soilik; eta ahal hau ez da zehazki ahal aktiboa, subjektu ar e n gaitasu n pasibo hutsa baizik. Batzuet a n subst a n tziak edo egileak bere ahal propioz ekiten dio, eta ordua ntx e da bereziki ahal aktiboa. Efekturen bat sortaraz t eko gai den subst a n tziar e n edozein aldaraz p e ni egintza deritza: adibidez, subst a n tzia solido batek, higiduraz , best e subst a n tzia baten ideia sentigarrie t a n badihardu edo beraiet a n aldaer a sortaraz t e n badu, higidurar e n aldaraz p e n honi egintza deitzen diogu. Baina, hala ere, subst a n tzia solido honen higidura, ongi pents a t uz gero, pasio hutsa da, higidura hori kanpoko egileren baten g a n dik hartu a badu. Horretara , higitzeko ahal aktiborik ez dauka bere burua edo best e subst a n tzia bat atsed e n e a n egonik abiaraz t erik eta mugim e n d u a n jartzerik ez duen subst a n tziak. Gauza bera esan daiteke pents a m e n d u a z ere: kanpoko subst a n tzia baten eraginez ideiak edo pents a m e n d u a k jasotzeko ahalari pents a tz eko ahala deritza, baina hau ahal pasiboa baino ez da, edo gaitasu n soila. Baina ideia urruneko ak geure gustura gogora tz eko eta egokitzat hartzen ditugun ak elkarrekin aldera tz eko ahalm e n a zinez da ahal aktiboa. Gogoet a hau baliozkoa izan daiteke ahalei eta egintzei buruz hizkuntz a gehien e n gram at iket a n eta egiture t a n daud e n eta berau e n bidez gureg a n sor daitezke e n naha sk e t a k ekiditeko. Izan ere, gram at ikariek aditz aktiboak deitzen dieten e n bidez adieraz t e n diren egintzak ez dute beti egintza adieraz t e n ; adibidez , honelako proposizioek: ilargia, edo izar bat, ikusten dut , edo eguzkiare n berota s u n a sentitz en dut , aditz aktibo batez adieraziak izan arren, ez dute esan nahi egintzarik nirega n , subst a n tzia horietan nire egintza bakarra argi, biribiltasun eta berota s u n a r e n ideiak hartze a delako; horrega tik, horret a n ni ez naiz aktiboa, pasibo hutsa baizik, eta gorputz a edo begiak horrela ditudal arik, ez dut ideiok hartze a ekiditeko modurik. Baina begiak best e leku batera begira ipintzen ditudan e a n , edo gorputz a eguzki izpieta tik aldentz e n dudan e a n , ordua n bai, orduan

propioki aktiboa naiz, neuk horrela nahi izanda eta neure baitako ahalare n bidez, neure burua mugim e n d u a n jarri dudalako. Egintza hori ahal aktiboare n sorkari da.

75. Gure ideia jatorrizkoen laburpena .

Eta horrela, zirrimarra labur bate a n , gainer ako guztien sorburu eta osagai diren gure ideia jatorrizkoe n ikuspegi bat aurkeztu dut; izan ere, filosofo modu a n ideiok zein kausar e n menp e daud e n eta zerez eginak diren aztertuz gero, uste dut oso primarioak eta jatorrizkoak diren gutxi hauex e t a r a murriztu behar lirateke el a : hedad ura , solidotasu na eta higigarritasuna edo higitua izateko ahala, gorputz e tik sentim e n e n bidez datozkigun ak; horiez gain: antze m a n g arritasuna edo antze m a t e k o, pentsa tz eko, ahala, eta higikortasuna edo higitzeko ahala, geure goga m e n e t ik hausn ark e t a bidez datozkigun ak. Azken bi hitz berriok erabili baditut , hitz ekibokoak erabiltzetik sor daiteke e n nahask e t a arriskua ekiditeko izan da. Eta best e hauek gehituz gero, alegia, existen t zia , iraupena eta zenbakia , goiko talde biei dagozkien ak , gainerako guztien oinarri diren jatorrizko ideia guztiak ditugu agian; ideia hauen bitart ez , oker ez bana go, azal dezake gu koloreen , soinuen , gustu e n , usaine n eta gure baitango ideia guztien izaera, non eta gure ahalm e n a k behar bezain sotilak diren sentipen ak eragiten dituzten gorputz txikien heda d ur a eta higidura ezberdinak haute m a t e k o. Nire oraingo asmo a Jainkoak eman d ak o ideiak eta agerp e n a k jasotzeko gaitasu n ar e n bitart ez goga m e n a k berega n a t z e n duen gauze n ezagu tz a arakatz e a eta ezagu tz a hori nola lortzen duen ikertze a best erik ez denez eta, beraz, nire asmo a zergatik edo nola sortzen diren ikertze a ez denez, ez naiz jarriko, Entseiu honen helburuar e n kontra, gorputz ek beren koalitat e sentigarrien ideiak guga n eragin ahal izateko ukan behar duten osaera berezia eta atalen konfigurazioa ikertzen. Ez naiz sartuko sakona go diskizizio honet a n , nahikoa baita nire oraingo xederako ohartz e a urregorriak edo azafraiak guga n horiaren ideia eragiteko ahala dutela eta elurrak edo esne ak zuriaren ideia, ikusm e n a z soilik izan ditzake gu n ideiak berau ek , gorputz horien parte e n ehundur a edo guga n sentipe n partikular hori eragiteko beraiei darien partikulen irudi edo higidura partikularra aztertu beharrik gabe; nahiz eta goga m e n e a n ditugun ideiaz haraindik joan eta haien kausak ikertu nahi ditugun e a n , ezin dugun burura tu gure baitan ideia ezberdin ak sortzeko gai den ezer izan daiteke e nik objektu sentigarrie t a n , hauex ek izan ezean , alegia, haien atal sentigai tzen bolume n, irudi, kopuru, ehund ur a , eta higidura ezberdin ak.

XXII. KAPITULUAModu mistoez

1. Modu mistoak zer diren .

Aurreko kapituluet a n modu bakun ei ekin eta garran tzitsu e n e t a k o batzue n adibide ak ema n ditugularik zer diren eta nola geuga n a t z e n ditugun azaltzeko, modu mistoak deritzen ak hartuko ditugu orain aztergai; halakoak dira, obligazioa , iluntasuna , h orditasuna eta horrelako izenez adieraz t e n ditugun ak; mota ezberdineko ideia bakun e n konbinake t a diferent e e n mota ezberdinez osatuak direnez gero, modu mistoak deitu diet, espezie bereko ideia bakun ez soilik osaturiko bakun a g o e t a t ik bereizteko. Gainera , modu mistoak ideia bakun e n zenbai t konbinake t a dira, eta ez ditugu ikusten existen tzia finkoko ezein izaki erreal en ezaugarri gisa, goga m e n a k bater a bildutako ideia barreiatu eta indepe n d e n t e gisa baizik; eta horrex et a n bereizten ditugu, hain zuzen, subst a n tzien ideia konplexu e t a t ik.

2. Goga m e n a k eginak dira .

Esperien tziak erakus t e n digu goga m e n a eraba t pasiboa dela bere ideia bakun ekiko eta ideiok gauze n existen tzia eta jardun e tik berega n a t z e n dituela, sentipe n ak eta hausn ark e t ak aurkezt e n dizkion heine a n , ideia bat bera ere egiteko gai izan gabe. Baina nik modu mistoak deitu dieda n eta orain mintzagai darabiltzagu n ideiak arret az aztertze n baditugu, berau e n jatorria eraba t diferent e a dela aurkituko dugu. Goga m e n a k maiz ahal aktiboa erabiltzen du konbinak e t a ezberdin horiek egiteko. Zeren, behin ideia bakun ak ukanez gero, osaket a ezberdine t a n bil ditzake eta ideia koplexu ezberdinak egin, naturan horrela bilduta existitzen diren ala ez aintza t hartu barik. Eta uste dut ideia hauei horrex e g a t ik deritzela nozioak , alegia, jatorrizko eta eten g a b e k o existen tzia gizakien pents a m e n d u e t a n dutelako, gauz en errealit at e a n baino gehiago; eta ideiok eratzeko, nahikoa da goga m e n a k haien atalak elkarrekin jartzea eta adime n e a n horrelax e bildurik iraute a , aintza t hartu gabe izate errealik ote duten; nahiz eta ez duda n ukatzen horiet ariko batzuk etor daitezke el a adime n e a n era berea n konbinatu t a batzen diren ideia bakun batzue n existen tzia eta behak e t a t ik. Zeren hipokresiaren ideia, adibidez, lehen aldiz eratu zuen gizakiak baten bat ez zeuzkan koalitat e onak erakus t e n ikusita har ziteke e n ideia hori; edo agian ideia hori iradokitzeko horrelako eredurik ukan gabe eratu zuen. Zeren begien bistako a baita hizkuntze n eta gizarte e n hasieran , gizakien artea n ezarrit ako araubide a r e n ondorio ziren ideia konplexu horietako batzuek nahitaez egon behar izan zutela lehenbizi gizakien goga m e n e t a n , best e inon existitu baino lehen a go , eta ideia konplexu horiek adieraz t e n zituzten izen asko erabili egiten zirela eta ideia horiek horrelax e egitura tu zirela, berau ek ordezkatz e n dituzten konbinak e t ak existitu aurre tik.

3. Batzuetan euren izenen azalpenaren bidez geuganatzen ditugu .

Dudarik ez, orain hizkuntzak eraturik eta konbinake t a horiek adieraz t eko hitzez horniturik daud e n e a n , ideia konplexu horiez jabetze k o modu norm al bat, beroriek ordezkatz e n dituzten

hitzen azalpen a da. Izan ere, ideia bakun konbinatu ak biltzean dautza n ez , ideia bakun horiekin ordezkatz e n dituzten berbe n bidez irudikaturik gera daitezke hitz horiek ulertzen dituen baten goga m e n e a n , nahiz eta gauz en existen tzia erreal e a n ideia bakun e n konbinake t a konplexu hori sekula ez aurkeztu haren goga m e n e r a . Horrela, gizaki batek eduki lezake sakrilegioaren edo hilketaren ideia, hitz horiek ordezkatz e n dituzten ideia bakun ak bana n- bana n adieraziz gero, bata ez best e a egiten sekula ikusia ez ukan arren.

4. Izenak ideia batean biltzen ditu modu mistoen atalak .

Modu misto oro ideia bakun askoz osatu a denez gero, arrazoizko dela dirudi galdetz e a nondik datorren haren batasu n a eta nola gerta tz e n den ideia konkre tu askok eta hain zehatz ek ideia bakarra egitea, sarri askota n konbinake t a horiek ez baitira natura n bat eginda existitzen. Honi erantzun e n diot argi dagoel a goga m e n a r e n egintza batez hartzen duela batas u n a , hau da, goga m e n a k zenbai t ideia bakun elkarrekin konbinatuz eta atal horiek osaturiko ideia konplexu bakartz a t hartuz; eta batasu n hori markatz e n duen a, edo, eskuarki uste den modu a n, batasu n hori osam ai tz en duen a, konbinake t a horri emat e n zaion izena da. Izan ere, izenen bidez emat e n dute gizakiek beren modu mistoen espezie ezberdine n kontu, oso gutxitan onartze n edo uste dutelarik honen b e s t e edo horrenb e s t e ideia bakun ek konplexu bat egiten dutela, zenbat izen hainba t bildum a daud ela baizik. Horretara , nahiz eta adineko pertson a bat hiltzea aita hiltzea bezain egokia izan natura n ideia konplexu bate a n biltzeko, hala ere, lehen e n go ideia zehazki ordaintzeko izenik ez dagoel arik bigarren a adieraz t eko guraso hilketa dago e n modu a n , lehen e n go a ez da ideia konplexu partikulartz a t hartzen, ez eta gizaki gazte bat, edo best e edozein gizaki, hiltzetik ezberdin a den egintza mota tz a t ere.

5. Zergatik egiten diren modu mistoak .

Ikerket an aurrera txo a g o jo eta ikusten badugu zergatik egiten dituzten gizakiek ideia bakun e n konbinake t a ezberdinak modu bereiziak eta, nolabai t esat eko, finkoak eratz eko, eta zergatik uzten dituzten alde batera gauze n euren naturan konbinatu eta ideia bereiziak egiteko horiek bezain egokiak diren best e batzuk, aurkituko dugu horren arrazoia hizkuntz ar e n xede e t a n dagoel a; izan ere, hizkuntz a pents a m e n d u a k zehaz t eko edo gizakiek ahalik ongien elkarrekin komunikatz eko delarik, modu konplexu e n bildum a horietan bildu ohi dituzte ideiak eta izenak jartzen dizkiete, egun eroko bizitzan eta solasaldiet a n maiz erabiltzen dituztelako, bakanki baino aipatu behar ez dituzten ak, ordea, alde bater a eta elkarrekin biltzeko izenik gabe uzten dituzten artea n; horrela, horien premia izanez gero, nahiago izaten dute ideia horien osagai ak ordezkatz e n dituzten izenen bidez banan- banan izendat u , inoiz gutxitan edo sekula ere erabiliko ez dituzten ideia konplexu ei jarritako izenak neurriz kanpo ugalduz beren oroimen ak hond at u baino.

6. Hizkuntza bateko hitzek zergatik ez duten ordainik best e hizkuntza batean .

Honek argi jartzen digu zergatik daud e n hizkuntza guztiet a n hitz patikular asko, best e hizkuntza bateko hitz bakarraz ezin itzul daitezke e n a k. Izan ere, nazio bateko moda, ohitura eta usadioen eraginez nazio horret a n hurbilekoak eta beharrezko ak direlako, best e bate a n —erabiltzeko aukerarik izan ez dutelako edo ideia horiez ohartu ere egin ez direlako— inoiz erabili ez diren ideia konbinake t ak egiten dira, eta konbinak e tok erabiltzen dituen nazioak izenak jartzen dizkie egun eroko solasaldiet ako gauze t a n perifrasi luzeak ekiditeko, eta horrela ideia konplexu bereizi bilakatz en dira gizakien goga m e n e t a n . Horretara , οστρακισµο` σϖ greziarren artea n eta proscriptio errom a t a rr e n artea n , best e hizkuntz e t a n berba- ordain zehatzik gabeko hitzak ziren, best e nazioet ako gizakien goga m e n e t a n ez zeude n ideia konplexu ak ordezkatz e n zituztelako. Halako ohiturarik ez zegoe n lekuan ez zegoen horrelako ekintzen noziorik, ez eta berba horien bidez horrela bildu eta elkarrekin loturiko ideien konbinake t a erabili beharrik ere; eta, beraz, best e nazioet a n ez zegoen ideia horientz a t izenik.

7. Hizkuntzak aldatu egiten dira .

Heme n dik ikus dezake gu , halab er , zergatik aldatz e n diren eteng a b e hizkuntz ak, hitz berriak hartuz eta zaharrak alde batera utziz. Izan ere, ekand u e n eta iritzien aldatz e ak pentsa tz eko eta hitz egiteko beharrezko diren ideien konbinak e t a berriak dakartzal arik, deskribake t a luzeak ekiditeko izen berriak ezartzen zaizkie eta, horret ar a , modu konplexu e n espezie berri bilakatze n dira. Zenba t eta zenba t ideia ezberdin sartzen diren horrela soinu labur bakar bate a n eta zenba t denbor a eta ahalegin aurrez t e n dugun horret ar a , laster egiazt a dezake gu , eseki edo apelatu berbek, esat e bater ako, adieraz t e n dituzten ideia guztiak zerrend a t u eta, baten bati horien esan a hia ulertaraz t eko, hitz horien ordez perifrasi bana erabiltzeko lana hartu t a .

8. Modu mistoak non existitz en diren .

Hau zabalago aztertz eko aukera , hitzak eta euron erabilera trata tz e a n ukan e n dudan arren, ezin dut hem e n ekidin modu mistoe n izenak oso aintza t hartze a ; izan ere, ideia bakun e n konbinake t a iheskor eta iragankorrak, existen tzia laburra eta gizakien goga m e n e t a n soilik daukat e n a k direnez , haue t a n ere pents a t u ak diren artea n baino existitzen ez direlarik, beren izenet a n izan ezik best e inon ez dute eteng a b e k o existen tzia iraunkorrik agertz en; eta horrega t ik mota horret ako ideiet an izenak, adieraz t e n dituzten ideiatza t hartzen dira. Zeren, garaipenaren edo apoteosiaren ideiak, kasu, non daud e n bilatzen hasiz gero, begien bistakoa da haiet ako bat bera ere ezin existi daiteke el a osorik inon ere gauz et a n eure t a n , burutz eko denbor a behar duten ekintzak izanik, guztiak batera ezin existi daitezke el ako sekula; eta ekintza haue n ideiak ustez kokaturik daud e n gizakien goga m e n e t a n eure t a n ere existenzia oso ziurgab e a dute, eta, horrega tik, ideiok, berauok iradokitzen dizkiguten izenei erans t e n dizkiegu.

9. Nola lortzen ditugun modu mistoe n ideiak .

Hiru dira, beraz, modu mistoen ideia konplexu ak erdiest eko ditugun bideak: 1) Esperien tziaz eta gauz ei eurei buruzko behak e t az ; horrela, bi gizon borrokan edo esgrim a n ikusi ondore n , borroka edo esgrim ar e n ideiak lortzen ditugu. 2) Asmaket az , edo ideia bakun e n nahitako elkartze az; horrela, inprent a edo grabak e t a asm at u zuenak, asm akizun horiek existitu aurretik berorien ideia ukan zuen bere goga m e n e a n . 3) Hirugarren bidea normale n a da: guk geuk inoiz ikusi gabeko ekintzen izenen edo ikusi ezin ditugun higiduren azalpenaren bidez, horiek eratz eko behar diren ideia guztiak, berorien osagai direnak, banan- banan zerrend a t uz edo, nolabait esat eko, gure irudimen a r e n aurrea n jarriz. Zeren, sentipen a r e n eta hausn ark e t a r e n bidez geure goga m e n e r a ideia bakun ak bildu eta erabiliaz erabiliaz haien ordez daud e n izenak geuga n a t u ondore n , horien bitart ez gai gara best e bati irudikatzeko hark burura tz e a nahi dugun edozein ideia konplexu, beti ere izendatz e n dizkiogun ideia bakun guztiak ezagutz e n baditu eta haientz a t geuk darabilgun izen bera badar a bil. Izan ere, gure ideia konplexu guztiak sorrera tik berau e n osagai diren ideia bakun e t a n bana daitezke, nahiz eta berau e n , nolabai t esa t eko, naha s g ai zuzenak ere ideia konplexu ak izan. Horret ar a , gezurra hitzak ordezkatz e n duen modu mistoak ideia bakun hauex ek ditu osagai: 1) Soinu artikulatu a . 2) Zenb ai t ideia jakin hiztunar e n goga m e n e a n . 3) Ideia horien zeinuak diren hitzak. 4) Zeinu horiek, baiezt ap e n e z edo ezezt ap e n e z , ordezkatz e n dituzten ideiak hiztunar e n goga m e n e a n daud e n bezala barik, best el a biltzea. Uste dut ez dudala premiarik gezurra deitzen diogun ideia konplexu honen analisi handiagorik egiteko, nahikoa baita esan dudan a ideia bakun ez osatua dela argi jartzeko. Izan ere, irakurleari gogait eragitekoa litzateke ideia konplexu honet a n daud e n ideia bakun guztiak bana n- bana n izendatz e a , hau, nonb ai t ere, berak egin baitezak e bere kabuz. Gauza bera egin daiteke gure ideia konplexu guztiet a n , behin eta berriz osatuak izan arren, berriro ideia bakun e t a n bana baitai t ezke, ideia bakunok daukagu n edo eduki dezake g u n ezagutz a r e n edo pents a m e n d u a r e n material guztia direlarik. Eta ez dugu izan behar goga m e n a ideia gutxiegira muga t u a aurki dadin beldur, kontua n baldin badugu kopuruak eta irudiak bakarrik ideia bakun ezko meta eskerga eskaintz en digula. Erraz dugu, beraz, imajina tz e n zein urrun daud e n modu mistoak, ideia bakun ezberdine n konbinake t a diferent e ak eta konta ezin ezko modu ak onartz en dituzten ak, gutxi batzuk izatetik. Hain urrun, non hori egin aurretik ikusiko dugun inork ez duela ukan behar bere pents a m e n d u a k sailkatzeko behar adina

aukera eta leku ez edukitzeko beldurrik, nahiz eta, nik uste dudan bezala, pentsa m e n d u guztiak sentipe n ez edo hausn arke t a z harturiko ideia bakun e t a r a eta berauo n konbinake t a ezberdin e t a r a muga tz e n diren.

10. Higiduraren, pentsa m e n d u ar e n eta ahalaren ideiak dira aldatue na k .

Merezi du, nonbait , beha tz e a gure ideia bakun e t a rik zein izan diren aldatue na k eta ideia mistoak izen eta guzti egiteko erabilienak. Hiru izan dira: pentsa m e n d u a eta higidura (ekintza oro hartzen duten ideiak) eta ahala, ekintzon sorburutz a t dauka gu n a . Pentsa m e n d u , higidura eta ahalare n ideia bakunok, diot, izan dira aldatu e n a k eta euron aldakuntz e t a t ik eratu da modu konplexu gehien izen eta guzti. Izan ere, gizateriaren funtsezko auzia eta lege e n gai osoa ekintza izanik, ez da harritzeko a gizarte ek hauek guztiak egin izana, alegia, pentsa m e n d u a r e n eta higidurare n modu ezberdin ez ohartu, haien ideiak beha tu , oroimen e a n gorde eta izenak jarri, hori gabe nekez egin baitai t eke legerik, ez eta bizioa eta istiluak erreprimitu ere. Izen eta guztiko ideia konplexu hauek gabe, ez legoke gizakien arteko komunikazioa ondo egiterik ere; eta horrega t ik gizakiek ideioi izenak jarri dizkiete eta suposa t u dute beren goga m e n e t a n ekintzen modu ei buruzko zenbait ideia ezarrita zeudela , euren kausa , bitart eko, helburu, xede, tresn a , denbor a leku eta horrelako zirkuns t a n tzien arab er a bereiziz; eta ekintza horiek egiteko gai diren ahalei buruz ere gauz a bera: adibidez, ausardia inoren aurre a n beldurrik edo larritasunik gabe mintza tz eko edo egitera goaz en a egiteko ahala da; eta greziarrek παρρησ´ ια izen bereziaz deitzen zioten hitz egiteko konfiantza , eta gizakiaren ahal edo zerbait egiteko gaitasun hori, gauza bera sarritan eginez lortu dene a n , guk ohitura deitzen diogun ideia da; gizakia zerbait e t ar ako beti prest dagoe n e a n , egoera horri joera deritza. Horrela, suminkortasu na haserre tz eko joera edo gaitasu n a da.

Bukatzeko, azter dezagu n ekintzaren edozein modu, adibidez: kontsideratz ea edo baiest ea , goga m e n a r e n ekintzak direnak, korrika egitea edo mintza tz e a , soinaren ekintzak direnak, men d e k u a eta hilketa , batar e n eta best e a r e n ekintzak direnak, eta ikusiko dugu ez direla ideia bakun e n bildum ak baino, bildurik izen horiek adieraz t e n dituzten ideia konplexu ak osatze n dituzten ak.

11. Ekintza esan nahi dutela diruditen berba askok efek tua baino ez dute esan nahi .

Ahala denez ekintza guztien iturri, kausa deritzegu ahal haue n kokaleku diren subst a n tziei, ahala egintzan gauza tz e n duten e a n ; eta efek tuak deritze bide honet a tik ekoiztut ako subst a n tziei, hobe esan, ideia bakun ei, ahal horren eraginez subjektu baten baitan sartu diren ideiei. Horrela, subst a n tzia berria edo ideia ekoizten duen eraginkortasun ari ahal horren subjektu erabiltzailear e n g a n ekintza deritza, eta ideia edo koalitater e n bat aldatu a edo ekoiztua geratu den subjektu a r e n g a n , pasioa . Eraginkortas u n hau, denik bariatu e n a izanik eta ia amaiga b e k o efektu ugariak ukanik ere, adimen d u n subjektu eragilee n g a n pentsa m e n d u eta nahi izatear e n modu bezala baino ezin dugu burura tu, gorpuzdun eragilee t a n , ordea, higidura aldakun tz ak bezala baino ez. Bi horiez gain best erik izatea ezin dugula burura tu diot. Zeren aitortzen baitut ez dudala horieta t ik kanpo efekture n bat sortzen duen best e ezein ekintzaren noziorik ez ideiarik; eta, horrega tik, pents a m e n d u , atze m a t e eta ezagu tz a tik erab a t urrun dago hori, eta ilunbe a n ere bada go, niretza t best e bost sentim e n diferent e edo itsuaren tz a t koloree n ideiak daud e n bezalax e egon ere. Eta horrega t ik ekintza adieraz t e n dutela diruditen hitz askok, ez dute inondik ere ekintza edo modus operandi delakoa adieraz t e n , efektu hutsa baizik, efektu hori hartzen duen subjektu a r e n eta eragiten duen kausar e n zenbait zirkuns t a n tziar ekin bater a: adibidez, sorpenak ala deuse z ta p e n a k ez dauka egintzare n edota modu ar e n inongo ideiarik, kausar e n a eta eginar e n a soilik baizik. Eta baserri t ar batek hotzak ura izoztu egiten duela dioene a n , izoztu hitzak ekintza adieraz t e n duela dirudien arren, egiat an efektu a best erik ez du adieraz t e n , hau da, lehen isurkorra zen ura gogor eta solido bilakatu dela, hitz horrek ez daukalarik bere baitan hori eragin duen ekintzaren inolako ideiarik.

12. Modu mistoak ahalaren eta ekintzaren ideiak ez direnekin ere osatzen dira .

Uste dut ez dago el a hem e n azpimarr a tu beharrik ezen, modu mistorik gehien ak, zein bere izenez izenda tu a k eta gizakien goga m e n e t a n eta ahotan erabilienak, ahalak eta ekintzak osatz en dituzten arren, best e ideia bakun batzuk eta euron konbinak e t a ezberdinak ezin ditugula kanpo utzi; eta askoz gutxiago dut beharrezkotz a t izenez finkaturiko modu misto guztiak banan- bana n zerrend a tz e a . Hau, izan ere, teologian, etikan, zuzenbide a n , politikan eta best e hainba t zientziat an erabiltzen diren hitzik gehien e n hiztegia egitea litzateke . Nik orain haux e azaltze a best erik ez dut helburu, alegia, modu mistoak deitzen dieda n ak zer nolako ideiak diren, goga m e n a k nola erdiest e n dituen eta modu mistoak sentipe n ez eta hausn ark e t az geuga n a t u riko ideia bakun ez osaturikoak direla; eta hau egin dudala uste dut.

XXIII. KAPITULUASubstan tziei buruz ditugun ideia

konplexuez

1. Nola egiten diren substan t zia partikularren ideiak .

Goga m e n a k , esan dudan modur a, kanpoko gauze t a t ik sentime n e k edo bere eragiket e t a t ik hausn ark e t ak eram a t e n dizkion ideia bakun askoz horniturik dago el arik, aditzen du nolat an zenbait ideia bakun elkarrekin agertz e n diren beti eta nolat an, gauza bat bakarrare n a k kontsidera t u ak direlarik eta hitzak edozeinek ulertzeko moduko ak eta best e ekin erraz komunikatz eko erabiliak, izen batez soilik izendat u ak diren, subjektu bakar baten baitan biltzen direne a n ; eta gero, oharkab e a g a t ik, ideia bakuntz a t hartzeko eta halakotza t aipatz eko joera izaten dugu, izatez elkarrekin bildutako ideia multzoa baino ez badira ere; zeren, esan duda n bezala, ezin dugularik pents a t u ideia bakun horiek nolat an iraun dezak e t e n berez, substratu m edo euskarriren bat ezarri ohi diegu; han diraut e , handik datoz eta horrega t ik hari substan t zia deitzen diogu.

2. Subs tant ziaz oro har dugun ideia iluna .

Horrela, baten batek bere buruare n azterket a egin nahi baldin badu subst a n tzia hutsaz oro har duen nozioari buruz, aurkituko du, gure baitan ideia bakun ak eragiteko gai diren eta eskuarki akzident e a k deritzen koalitat e e n euskarri ezeza gu n baten suposiziotik kanpo, haren inolako ideiarik ez duela. Baten bati galdetuko baliote zein den koloreak edo pisua datxezkion subjektua , ez luke atal solido eta hedat u ak direla best e ihardes p e nik; eta solidotas u n eta heda d ur a horiek zeri datxezkion galdetuz gero, ez litzateke lehen aipatu dugun indiar hura baino ataka samurra go a n aurkituko; izan ere hari, mundu ar e n euskarria elefant e handi bat zela zioelarik, elefant e a ri azpian zerk eust e n zion galdetu zioten eta hark dortoka handi batek erantzun , baina berriz ere lehen a g or a joz, dortoka bizkarzab al hari zerk eust e n zion galdetz e a n , berak ez zekien zerbaitek eust e n ziola erantzun behar. Eta horrela kasu honet a n , hitzak eurei buruzko ideia argi eta bereizirik eduki gabe darabiltzagu n guztian bezala, haurren modura mintzo gara: ezeza gu n zaienaz zer den galdetz e n diezu eta zerbait dela erantzun d a pozik gera tz e n dira, baina horrek, haurrek zein helduek erabilia izan, zer den ez dakitela esan nahi du, eta, beraz, jakintzat eta mintzagai duten gauz az ez dutela inondiko ideia bereizirik, hartaz fitsik jakin gabe eta zeharo ilunbet a n aurkitzen direlarik. Oro har subs t a n tzia deritzan az dauka gu n ideia existitzen aurkitzen ditugun koalitat e horien ustezko euskarri ezezagu n a best erik ez denez eta sine re substant e , hau da, eust eko zerbait barik ezin iraun duela uste dugun ez , euskarri honi substan t zia deitzen diogu, berbar e n bene t ako esan gur a r e n arab er a , gure hizkuntza n , azpian dago e n a edo eust e n diona esan nahi duen hitza berau.

3. Subs tant zi motak .

Behin substan t ziari buruz oro har ideia ilun eta erlatibo bat egin dugun e a n , gero substan t zi mota partikularren ideiak egiten ditugu, ideia bakun e n bildum ak konbinatuz , ideia bakun horiek

esperien tzian eta gizakien sentime n e n oharket az batera existitzen atze m a t e n dira, eta guk, horrega tik, subst a n tzia horren barne osaera edo esentzia ezeza gu n horret a t ik eratorritza t ditugu. Horrelax e lortzen ditugu gizakiaren , zaldiaren, urreare n , uraren eta abarren ideiak; eta horien subst a n tzian elkarrekin existitzen diren ideia bakun e n a ez den best el ako ideia argirik inork badu e n e n tz , begira beza nork bere esperien tzian. Burdinan edo diam a n t e a n ikus daitezke e n koalitat e arrunt ak bilduta dira errem e n t a ri ak edo bitxigileak eskuarki filosofoak baino hobeto ezagu tz e n dituen subst a n tzia horien benet ako ideia konplexu a; filosofoak, izan ere, forma substan t zialez txitean- pitean mintza tu arren, ez dauka subst a n tzia horien best e ideiarik, euret a n batu t a aurkitzen dituen ideia bakun e n bilketaz eraturikoa baino; ohartu beharra dugu, hala ere, subst a n tzien gure ideia konplexu ek, osagai dituzten ideia bakun guztiez gain, euren habia eta irauteko leku duten zerbaiten ideia lanbrotsu a daukat el a beti; eta horrega t ik nolabait eko subst a n tziaz mintzo garen e a n , horrelako edo halako koalitat e ak dituen gauz a dela esat e n dugu, hala nola, gorputz a gauza heda tu a , irudi bat duen a, eta higitzeko gai dena eta espiritua pents a tz eko gai den zerbait dela; eta gogort a s u n a , xehe g arri t a s u n a eta burdina erakartz eko ahalm e n a imane a n aurkitzen diren koalitate ak dira. Horiek eta mintzatz eko best e era batzuek adieraz t e n digute beti suposa tz e n dela subs t a n tzia hedad ur a , irudia, solidotasu n a , higidura, pents a m e n d u a edo best e ideia haut e m a n g a r ri batzuk baino zerbait gehiago dela, zer den ez badakigu ere.

4. Subs tant ziari buruz, oro har, ez daukagu ideia argi edo bereizirik .

Horrega tik, edoz ein gorpuzdu n subst a n tziaz mintzo garen e a n , adibidez, zaldiaz, harriaz eta abarrez, nahiz eta horietako edozein e t az dugun ideia zaldia edo harria izeneko gauz et a n aurkitu ohi ditugun koalitate sentigarri ezberdin horien nahask e t a edo bilketa best erik ez den, eurek ez bakarrik ez bata best earen baitan nola iraun dezak e t e n bururatu ezin dugun e z , supos a tz e n dugu subjektu komun baten baitan existitzen direla eta hark eust e n diela, eta subjektu honi subst a n tzia deitzen diogu, nahiz eta euskarritza t hartzen dugun gauza horren ideia argi eta bereizirik ez daukagu n .

5. Espirituaren zein gorputzaren substant ziaz , bataz zein best ea z ideia era berean argia daukag u .

Gauza bera gerta tz e n da goga m e n a r e n eragikitei, hau da, pents a tz e a ri , arrazoitze ari, beldur izateari eta horret arikoei dagokien ez ere, zeren beren ez ez diraut el a ondoriozta tu dugun ez eta nola izan daitezke e n gorputz are n a k edo hark ekoiztuak atze m a t e n ez dugun ez , horiek best e substan t zia baten ekintzak direla, hain zuzen guk espiritua deitzen diogun ar e n a k , pents a tz eko joera dugu; horrega tik bistako a da ezen, materiare n best e ideia edo noziorik ez dauka gu n e z , gure sentime n ei eragiten dien koalitat e sentigarri ugarien irauteko leku dela baino, pents a tz e a k , ezagu tz e ak , dudatz e ak , higitzeko ahalak eta horiet arikoak irauteko duten subst a n tzia suposa t uz gero, espirituar e n subst a n tziare n ideia argia dauka gu, gorputz ar e n subst a n tziar e n a bezain argia; izan ere, bata (zer den jakin gabe) kanpotik hartzen ditugun ideia bakun e n substratu m a dela suposa tz e n dugu eta best e a (antzerako ezjakitez) geure barrua n izaten ditugun eragiket e n substratu m a dela. Argi dago, ordua n, materian legoke e n gorpuzd u n substan t ziaren ideia gure buruera eta atzem a t e t ik, substant zia espiritualaren ideia bezain urrun dago el a ; eta, beraz, espirituar e n subst a n tziar e n noziorik ez dauka gulako ezin dugu ondorio modu a n ez dela existitzen atera, arrazoi berori jarrita gorputz ar e n existen tzia ukatzerik ez dugun bezalax e; izan ere, era berea n dira arrazoizko, materiare n subs t a n tziare n ideia argi eta bereizirik ez daukagul ako, gorputzik ez dagoel a baiezt a tz e a eta, espirituar e n subst a n tziare n ideia argi eta bereizirik ez daukagul ako, espiriturik ez dago el a esat e a .

6. Subs tant zi mota partikularrei buruzko gure ideiak .

Horrega tik, oro har subst a n tzien izaera sekre tu eta abstraktu a dena delakoa, subs t a n tzi partikular konkretu ei buruz ditugun ideia guztiak ideia bakun e n konbinake t a ezberdin ak best erik

ez dira, osotas u n a k berez iraute a eragiten duen batas u n- kausa ezeza gu n bate a n elkarrekin batu t a existitzen direnak. Ideia bakun e n konbinake t a horieng a t ik, eta ez best e ezerga tik, irudikatze n ditugu geure tz a t subst a n tzi mota partikularrak; horrelakox e ak dira geure goga m e n e t a n subst a n tzi espezie ezberdin ei buruz ditugun ideiak, eta horiexek dira izen bereziez best e ei adieraz t e n dizkiegun ak, adibidez, gizona, zaldia, eguzkia, ura, burdina. Berba horiek entzut e a n , hizkuntz a hori ulertzen duen ak maiz izen horret a n batu t a haute m a n edo iruditu dituen ideia bakun ezberdine n konbinake t a eratze n du bere goga m e n e a n ; ideia horiek, uste du, ezeri ez datxekion subjektu komun ezeza gu n bate a n diraut e eta, nolabait esat eko , harixe datxezkio. Hala ere, nabaria da eta nork bere pentsa m e n d u a k aztertuz edonork aurkituko du edozein subst a n tziaz, adibidez, urreaz , zaldiaz, burdinaz , gizonaz, bitrioloaz, ogiaz ez duela best e ideiarik, bere ustez gauza horri datxezkion koalitate sentigarri horiez duen a baino, substratu m bat suposa t uz , elkarrekin batu t a existitzen haute m a n dituen koalitat e edo ideia bakun horiei euskarri bat- edo emat e n diena. Horret ar a , eguzkiaren ideia ez da best erik, ideia bakun batzue n —distiratsu, bero, biribil, higidura konsta n t e eta erregularra duen a , gugan dik distan tzia jakin batera dagoe n a— pilaket a baino, agian best e ideia batzuk ere gehitu behar zaizkiolarik, eguzkiari buruz pents a t u edo hitz egin duen ak eguzkia deritzan gauz a horret a n daud e n koalitat e sentigarri, ideia edo propiet a t e horien behak e t a n izan duen arta eta zehazt as u n a r e n araber a .

7. Ahal aktiboak eta pasiboak substant zi ei buruzko gure ideia konplex u e n zati handi bat dira .

Izan ere, edozein subst a n tzi mota partikularren ideia hober e n a , bertan daud e n ideia bakun gehien bildu eta bater a jartzen dituen ak dauka, euron artea n ahal aktiboak eta gaitasun pasiboak sartu behar direlarik, ideia bakun ak ez izan arren, zentzu honet a n , labur arren, egokiro sar daitezke eta. Era horret a n , burdina erakartz eko ahala imanarria deitzen diogun ideia konplexu horren ideiet ako bat da; eta horret ar a erakarria izateko ahala burdina deitzen diogun ideia konplexu ar e n parte bat da, ahalok subjektu horiei datxezkien koalitate tz a t hartzen direlarik. Zeren, subst a n tzia orok, ikusten dizkiogun ahalen bidez, hala best e subjektu batzue t a n koalitat e sentigarriak aldatz eko, nola gure baitan harta t ik zuzene a n hartzen ditugun ideia bakun ak eragiteko gai denez, best e subjektu batzue t a n sarturiko koalitat e sentigarri berri horien bidez agirian jartzen dizkigu era horret a n gure sentime n ei zeharka eragiten dizkien ahal horiek, haren koalitat e sentigarriek zuzen e a n eragiten dizkien normal t as u n beraz eragin ere; adibidez, guk suari sentime n e n bidez zuzen e a n haute m a t e n dizkiogu berot as u n a eta kolorea , eta hauek, ongi pents a t uz gero, suak guregan ideia horiek eragiteko dituen ahalak best erik ez dira; halaber , guk sentime n e z ikatzaren kolorea eta distira haut e m a t e n ditugu, eta horren bidez suak daukan best e ahal bat ezagutz e n dugu, zuraren kolorea eta osaera aldatz eko ahala. Lehene n g o kasua n zuzen e a n , bigarren e a n zeharka , suak agerian jartzen dizkigu ahal ezberdin hauek eta, horrega t ik, suare n koalitat e e n parte modu a n ikusten ditugu eta, beraz, suaren ideia konplexu ar e n parte tz a t hartzen . Zeren, ezagu tz e n ditugun ahal guztiak azken bate a n eragiten dieten subjektu horien koalitat e sentigarrien aldarazp e n hutsa baino ez direnez eta, era horret a n , guri ideia sentigarri berriak erakus t e n dizkiguten e z , horrex e g a t ik jartzen ditut ahalok subst a n tzi moten ideia konplexu ak egiten dituzten ideia bakun e n artea n , nahiz eta ahal hauek beren baitan kontsidera t urik bene t a n ideia konplexu ak diren. Eta zentzu zabalago honet a n nahi dut uler dakidan, horrelako potentzialta s u n bat substant zia partikularrez pents a tz e n dugun e a n goga m e n e a n biltzen ditugun ideia bakun e n artea n aipatz e n duda n e a n . Zeren euret a n era ezberdin e a n daud e n ahalak aintzat hartu beharreko ak baitira, baldin subst a n tzi mota diferent e e n bene t ako nozio bereiziak nahi baditugu.

8. Eta zergatik .

Eta ez gaitu harritu behar ahalek gure ideia konplexu e n zati handi bat osatz e ak , zeren euron bigarren koalitat e ek gehien e t a n subst a n tziak bata best e t ik bereizteko balio baitute nagusiki, eta eskuarki subst a n tzi mota ezberdine n ideia konplexu ar e n zati handi bat osatz en dute. Izan ere, gure sentim e n e k gorputz e n zati nimiñoe n bolum e n, ehund ur a eta irudia, haien zinezko osaera eta

diferentzien oinarria direnak, deskubritzeko lanea n huts egiten duten ez , haien bigarren koalitat e ez baliatze a r ekin konform atz e n gara, geure goga m e n e n a n haien ideiak eratz eko ezaugarri eta ikur modu a n erabili eta bata best e t ik bereiziz; eta hauek guztiak bigarren koalitat e ak dira eta, frogatu dudan modu a n , ahal hutsak. Izan ere, opioare n kolore eta gustu a , baita haren indar loeragingarri edo lasaigarriak ere, ahal hutsak baino ez dira, haren lehen koalitat e e n menp e daud e n a k, eta, horrex e g a t ik da egokia gure gorputz eko atal ezberdine t a n eragiket a ezberdinak sortaraz t eko .

9. Hiru motatako ideiek osatzen dute gorpuzdu n substan t ziez ditugun ideia konplex ua k .

Gorpuzdu n subst a n tziez ditugun ideia konplexu ak hiru mota t ako ak dira. Lehenik, gauze n lehen koalitat e e n ideiak, gure sentim e n e k deskubritzen dituzten ak eta haiet a n daud e n a k guk ez haute m a n arren ere; horiek gorputz e n zatien bolume n a , irudia, kopuru a, kokaleku a eta higidura dira. Bigarrenik, bigarren koalitat e sentigarriak, haien menp e egonik subst a n tzia hauek gure sentime n e n bitartez gure baitan ideia ezberdinak sortzeko dituzten ahalak best erik ez direnak; ideia hauek ez daud e gauze t a n eure t a n , edozein gauza bere kausa n dago e n modu a n izan ezik. Hirugarrenik, edoz ein subst a n tzia t a n kontsider a tz e n dugun gaitasu n a lehen koalitat e e n aldaket ak eragin edo hartzeko, halata n , non horrela aldaturiko subst a n tziak gurega n lehen eragiten zituen ak ez bezalako aldaket ak eragin ditzake e n; hauei ahal aktiboak eta pasiboak deritze eta ahal hauek guztiak, haien berri edo noziorik dugun heine a n , ideia sentigarri bakun e t a n amai tzen dira. Zeren, imanarriak burdinare n partikula nimiñoet a n aldaket a eragiteko duen ahala edonolakoa izanda ere, ez genuke burdinan eragiteko inolako ahalik duen noziorik, haren higidura sentigarriek erakutsi izan ez baligut e; eta ez dut dudarik egiten mila aldaket a daud el a, egun ero eskuart e a n darabiltzagu n gorputz ek horret ar ako duten ahalaz elkarri eragind ako ak, guk horien susmorik ere eduki gabe , ondorio sentigarriet a n inoiz ere agertz en ez direlako.

10. Ahalek substan t zia partikularrei buruzko gure ideia konplexu e n zati handi bat osatzen dute .

Ahalek , beraz, subst a n tziez ditugun ideia konplexu e n zati handi bat osatz en dute. Urreaz daukan ideia konplexu a aztertu nahi duen a kontura tuko da hura osatz en duten ideietako batzuk ahalak best erik ez direla; horret ar a , sutan, gast a tu gabe, funditua izateko ahala eta aqua regia tan disolbatz eko a , kolorea eta pisua bezain ideia beharrezko ak dira, urreaz dauka gu n ideia konplexu a osatzeko, hauek ere, behar bezala kontsider a tuz gero, ahal diferent e ak best erik ez direlarik. Izan ere, zehazki mintzatuz, horitasun a ez dago egiat an urrea n , baizik urrea n dago e n ahal bat da, alegia, urrea argita su n egokiz hornituriko lekuan dagoe n e a n , geure begien bidez guga n ideia hori eragiteko ahala; eta eguzkiaz dauzka gu n ideieta t ik kanpo utzi ezin dugun berot as u n a ez dago eguzkiaren g a n , hark argizarian eragiten duen kolore zuria baino egiazkota s u n handiagoz. Bata zein best e a ahalak dira era bere a n eguzkiare n g a n , honen atal sentigarrien higidura eta irudiaren bidez dihardu t e n a k , hala gizakiaren g a n , berot as u n a r e n ideia edukitze a eraginez , nola argizarian, gizakiaren g a n zuriaren ideia sortzeko gai eginez.

11. Gorputz e n oraingo bigarren koalitateak desag er tu eginen lirateke, baldin haien atal nimiñoen lehen koalitateak desku britu ahal bageni tu .

Gure sentime n a k gorputz en partikula nimiñoak eta atal sentigarrien erantzule den egiazko osaer a bereizteko behar hainba t zorrotzak balira, ez dut zalantzarik ideia erab a t ezberdin ak eraginen lituzket el a gure baitan eta orain urreare n kolore horia dena desa g e r t u eginen litzate ek e el a eta horren ordez atalen ehund ur a miresg arria ikusiko genuke el a , tamaina eta irudi zehatz eko a. Nabarm e n agertz en da hau mikroskopioe t a n , zeren begi hutsare n t z a t kolore jakin bat eragiten duen a, tresn a horren bidez gure sentim e n e n zorroztasu n a area go t uz gero, erab a t best ela agertz e n da; eta gure begirad a normalare n t z a t koloredu n objektua denar e n atal nimiñoen bolum e n a r e n proportzioa aldatz e ak aurre tik ez bezalako ideiak eragiten ditu. Era horret a n , hare a edo beira ehoa, begi hutsez opakoak eta zuriak direnak, garden agertz en dira mikroskopioa n; eta ile batek, tresna horren bidez ikusita, galdu egiten du lehengo kolorea eta, hein handian, garden a da, diam a n t e e n eta best e gorputz garden batzue n errefrakzioz agertz e n diren moduko zenbait

kolore distiratsu eta argitsure n naha sk e t a r e kin. Odola, begi hutsez , eraba t gorri agertz en da, baina haren atal txikiagoak ikusteko moduko mikroskopio on batez , globulo gorri gutxi batzuk baino ez dira agertz e n , likido garde n bate a n flotari, eta ez dakigu nola agertuko lirateke e n globulo gorri beroriek, baldin gauz ak oraingoek baino mila edo ham ar mila bider handiago egiteko moduko lente ak bage ni tu.

12. Substan t zie n koalitate eta ahalak deskubritz e ko dauzkag u n ahalm e n a k gure egoeraren araberakoak dira .

Gure eta ingurua n ditugun gauz a guztien Egile infinitu eta jakitunak gure sentime n , ahalm e n eta organo ak bizitzako komen e n tzi e t ar a eta guk hem e n bete beharreko zeregine t a r a egokitu ditu. Izan ere, gai gara gu sentime n e n bidez gauz ak ezagut u eta bereizteko, baita gauzok aztertu eta geure eme n diorako eta bizitzako premiei eran tzun ahal izateko modu a n erabiltzeko. Gauzen osaer a miresg arria eta efektu bikainak, euren Egileare n jakituria, ahala eta ontasun a miret si eta handies t eko bezainb e s t e a n ezagu tz e n ditugu. Ez dugu ahalm e n faltarik horrelako ezagutz a , gure oraingo egoer ar a egokitua , erdies t eko. Baina, dirudien ez , Jainkoak ez du nahi izan gu gauze n ezagu tz a hobezin, argi eta egokiare n jabe izatea ; hau beharb a d a ez dago ezein izaki finituren aditzeko ahalm e n e a n . Ahalmenik aski dugu (motel eta ahulak izan arren) kreatur e t a n geure Sortzailea ezagutz e r a eta geure zereginaz jabetz era gara m a tz a n bidea aurkitu ahal izateko; eta bizitzako premiei eran tzut eko adina gaitasu n ere badugu, horixe baita gure zeregin a bizitza honet a n . Baina, gure sentim e n a k aldatu eta zoliago eta zorrotzago bihurtuko balira, gauze n itxura eta kanpoko eske m a oso diferent e a litzateke guretz a t , eta, uste dudan e z , gure izateari edo behintza t bizi garen Unibertsoko parte a n ongi izateari gaizki letorkiona litzateke . Kontuan duen ak zein gaitasun eskas a daukan gure gorputz ak norm ale a n bizi garen altuera tik apur bat goragoko airea arnas t eko , arrazoirik aski izanen du pozik egoteko, Arkitekto orojakitunak, bizileku modu a n esleitu zaigun lur globo honet a n , gure organo ak eta berau e n g a n eragina duten gorputz ak elkarri egokitzea nahi izan duelako. Deskuidoa n gure entzum e n a den baino mila aldiz zoliagoa balitz, torme n t u a makala ez liguke ekarriko eten ga b e k o zaratot s horrek! Bakard a d erik lasaien e a n ere, itsas bataila bate a n baino zailago genuke lo edo gogoe t a egiten. Are, geure sentim e n e t a rik informazio gehien emat e n digun ikusm e n a gizaki baten g a n mikroskopiorik onen ar e n laguntz az den baino mila edo ehun mila bider zorrotzago a balitz, orduan gizaki hori gaur ikus daitezke e n objektuak baino zenbait milioi bider txikiagoak begi hutsez ikusteko gai izanen litzateke eta gorpuzdun gauze n atal nimiñoe n ehund ur a eta higidurare n aurkikuntz a egite tik hurrago legoke, eta kasu askota n badait eke gorputzon barne osaer ar e n ideiak ere erdies t e a ; baina ordua n best e e n e t ik arras diferent e a litzateke e n mundu bate a n egone n litzateke; ezer ez litzateke gauz a berdina haren tz a t eta best e e n tz a t ; gauza guztien ideia ikusgarriak diferent e a k lirateke . Gauzak horrela, zalantz a t a n jartzen dut gizaki horrek eta best e ek ikusgaiei buruz elkarrekin mintza tz erik edo koloreei buruz komunikatz erik izanen ote luketen , ikusgaion antzirudiak bata g a n dik best e e n g a n a hain diferent e ak izanik. Eta agian ikusme n ar e n horrelako zorroztas u n eta sentibera t a s u n horrek ezinen lioke eguzki distira biziari eutsi, ezta beharb a d a egun argitako argitasu n a ri ere, eta edoz ein objekturen zati txiki bat baino ez luke bater a ikusten utziko, eta hori ere oso hurbiletik begiratu t a . Eta gizakiren batek horrelako begi mikroskopiodu n e n laguntz az (begioi horret ar a deitzerik badauk a t ) ohi dugun baino sakon a go sartuko balitz gorputz e n konposak e t a sekretu a n eta sustraiko ehund ur a n , aldaket a horrek ez lioke abant aila handirik eginen, baldin horrelako ikusm e n zorrotzak merkatur a edo plazarako bidea n gidatz eko balioko ez balio, itzuri egin beharreko gauz ak distan tzia egokira ikusterik ez balu, eta berak erabili beharreko gauz ak euren koalitae sentigarrie t a t ik best e ek bereitzen dituzten modu a n bereizi ezin balitu. Erloju baten eragingailuen partikula nimiñoen konfigurazioa ikusteko moduko begi zorrotza eduki eta haren higidura elas tikoa eragiteko nolako egitura eta bulkada bereiziak dauzkan behatz e rik lukeen ak, dudarik gabe gauz a oso miresgarria deskubrituko luke; baina horrelako begiek begi kolpe batez erlojuaren orratz ak eta zenbakiak bistara tz erik ez balute, ezin izanen lukete, jakina,

distan tzia bater a zer ordu den ikusi eta erloju horren jabeak ez luke onura handirik jasoko hain begi zorrotza edukitzetik, zorroztas u n horrek makinar e n atalen mekanis m o sekre tu ak deskubritzeko balio izan arren, erlojuaz baliatzen galaraz t e n dio eta.

13. Zenbait espirituren goputz organo ei buruzko aierua .

Eta hem e n zilegi bekit neure aieru nabar m e n bat aurkezt e a . Badugu arrazoirik (filosofiak esplikatu ezin omen dituen gauzei sinespide a emat e rik badugu) iruditzeko espirituek bolume n, irudi eta atal osaera ezberdineko gorputz ak har ditzaket el a eta, horrega tik, nire aierua da haiek gurekiko duten aban t aila handi bat hauxe ez ote den, alegia, berez era eta osa ditzaket el a euren unea n uneko asmo ari eta kontsidera g ai duten objektuar e n zirkunst a n tziei ondoen doazkien sentipe n eta pertzepzio organo ak. Izan ere, ezagutz a ri dagokionez ez ote legoke best e gizaki guztien gainetik honako ahalm e n hau leukake e n a , alegia, bere begien egitura hasiera n kasualita t ez aurkituriko lentee n laguntz ak erakutsi dizkigun ikusme n maila ezberdine t a r a moldatz eko a? Zer nolako gauz a miragarriak ez ote lituzke aurkituko bere begiak edozein gauz at a r a egokitzeko gai litzateek e n a k , era horret a n odolaren eta gorputz eko best e animali fluidoen partikula nimiñoe n higidura eta irudia ikusi ahal izanen lituzkeelarik, best e une batzue t a n animalien euren irudi eta higidurak bezain bereizi ikusi ere? Baina gure tz a t , gure egungo egoer a n , organo aldaezin horiek, era horret a n gorputz e n atal nimiñoen irudia eta higidurak —guk orain haute m a t e n ditugun koalitat e sentigarrien oinarri direnak— haute m a t e k o prest a t urikoak, ez lirateke abant aila handikoak. Jainkoak, dudarik ez, gure oraingo egoer a n guretz a t onen ak izateko modukoak egin zituen. Ingurua n ditugun eta gurekin zerikusia duten objektu e n hurbiltasu n er a egokitu gaitu; eta, nahiz eta ditugun ahalm e n e z ezin garen gauz en ezagutz a hobeziner a iritsi, gure interesik handien eko ak diren arestian aipaturiko xede ak erdiest eko balio digute. Barka biezat irakurleak gu baino goragoko izakien pertzepzio bideei buruz horrelako fantasia nabar m e n a r e kin etorri izana; baina fantasiarik nabar m e n e n a izanik ere, ez dakit aingeru e n ezagu m e n a ri buruz ba ote dugun ezer iruditzerik, geuga n aurkitu eta haut e m a t e n dugun ar e n proportzioan ez bada, era bater a edo best era . Eta, onartu beharra dugun arren Jainkoare n ahal eta jakituria amaiga b e k o ek egin litzaket ela gureak ez bezalako mila ahalm e n e z eta haut e m a t e k o bidez hornituriko izakiak, hala ere, gure pentsa m e n d u a k ezin daitezke dagokigun az harago heda , ezinezko baitzaigu geure suposizioak eurak ere sentipe n e t ik eta hausn ark e t a t ik harturikoaz harago eram a t e a . Aingeru ek noizbait gorputz ak hartzen dituztela gutxien ez supos a tz e ak ez gaitu txunditu behar, eliz guraso zaharren eta jakintsue n e t a k o batzuek ere, dirudien ez , gorpuzdu n ak zirela uste baitzut en , edonola ere gauz a ziurra delarik ez dakigula nolakoa den haien egoer a eta existitzeko era.

14. Subs tant zi ez ditugun ideia espezifikoak .

Baina, aztergai dugun auzia berrartu t a , subst a n tziez ditugun ideiak eta eurok erdiest eko ditugun bideak alegia, subst a n tziez ditugun ideia espezifikoak ez direla diot, gauza batean bildurikotza t hartzen diren zenbait ideia bakun e n bildu ma best erik . Subst a n tzien ideiok, eskuarki atze m a t e bakun ak eta euron izenak ere berba bakun ak diren arren, izatez konplexu ak eta konposa t u ak dira. Horret ar a , ingeles batek swan (beltxarga) hitzaz adieraz t e n duen ideiak hauek guztiak hartzen ditu: kolore zuria, sam a luzea, moko gorria, zango beltzak, behatz batudu n oina, eta horiek guztiak tam ain a jakin bateko ak, uret an igeri egiteko eta zarat a jakin bat egiteko ahalarekin, eta agian, mota horret ako hegaz tiak luzaro beha tu dituen ar e n tz a t , best e ezaugarri batzuk ere bai, guztiak, azken bate a n , ideia sentigarri bakun ak direlarik, subjektu komun bate a n bilduak.

15. Subs tant zia espiritualez ditugun ideiak gorpuzd u n substant zi ez dituguna k bezain argiak dira .

Arestian aztergai erabili ditudan subst a n tzia material sentigarriei buruzko ideia konplexu ez gain, espiritu inmat erial baten ideia konplexu a ere era dezake g u egun ero esperim e n t a t z e n ditugun geure goga m e n a r e n eragiket e t a t ik harturiko ideia bakun e n bidez, hala nola, zenbait

subst a n tzia t a n bater a existitzen diren pents a tz e t ik, aditzetik, nahi izatetik, ezagu tz e tik, abiaraz t eko ahaletik harturikoen bidez. Eta horrela, pents a m e n d u a r e n , pertzepzioar e n , askat as u n a r e n , eta nork bere burua edo best e ak higitzeko ahalare n ideiak bilduz, subst a n tzia inmate rialez, subst a n tzia materialez bezain nozio eta pertzepzio argiak dauzkagu . Izan ere, pents a m e n d u a r e n eta nahi izatear e n edo zerbait higitzeko edo gorputz baten higidura geraraz t eko ahalare n ideiak bilduz eta ideia bereiziz ezagutz e n ez dugun subst a n tziarekin elkartuz, espiritu inmate rialare n ideiara iristen gara; eta elkarri datxezkion atal solidoen eta higitua izateko gaitasun a r e n ideiak bater a bilduz eta ideia positiboz ezagutz e n ez dugun subst a n tziar ekin elkartuz, materiare n ideiara iristen gara. Ideia bata zein best e a era bere a n argi eta bereiziak dira, pents a tz e a r e n eta gorputz bat higitzear e n ideiak, hedad ur a r e n , solidotasu n a r e n eta higitua izatear e n a k bezain argi eta bereiziak izanik. Izan ere, subst a n tziaz dugun ideia era berea n iluna edo ezerez a da kasu bietan; gauza ezez agu n bat da, akzident e a k deitzen diegun ideiei eust eko suposa tz e n dugun a . Hausn arke t a faltaz heltzen gara uste izatera gure sentim e n e k gauz a materialak baino ez dizkigutel a erakus t e n . Sentipen ezko ekintza bakoitzak, ongi pents a t uz gero, naturako parte bien, gorputz ezko ar e n zein espirituzkoar e n era bereko ikuspe gia emat e n digu. Zeren ikusme n a k edo entzum e n a k, edo best e sentime n batek, nigandik kanpo gorputz ezko izakiren bat dago el a ezagut a r az t e n didat en bitart e a n , hori baino modu seguru a g o a n dakit, badela nire baitan ikusten eta entzut e n duen izaki espiritualen bat. Hau, konbe n tziturik egon behar nahitaez , ezin daiteke materia sentigaitz hutsar e n ekintza izan, eta ezinezkoa da izaki pentsa tz aile inmate rialik gabe .

16. Ez daukagu substan t zia abstraktuaren ideiarik, ez gorputze a n ez espirituan

Gorputz az ezagu tz e n dugun guztia den hedad ur a , irudi, kolore eta gainer ako koalitat e e n ideia konplexu ar e n bidez, gorputz ar e n subst a n tziare n ideiatik hari buruz ezer ezagu tuko ez bage n u bezain urrun gaud e; eta materiarekiko eduki uste ditugun ezagutz a eta hurbiltasu n a albo bater a utzita, eta gizakiek gorputz e t a n haute m a n eta ezagut u uste dituzten koalitat e ugariak gorab e h e r a , azterket a egin ondore n agian egiaz ta tu ahal izanen dugu gizakiek gorputz ari buruz dituzten lehen ideiak ez direla espiritu inmat erialez dituzten ak baino gehiago edo argiago ak.

17. Atal solidoen kohesioa eta bulkada dira gorputzari bereziki dagozkion lehen ideiak .

Gorputzaz ditugun eta espiritutik ezberdina denez bereziki dagozkion lehen ideiak, atal solido eta, beraz, banagarrien kohesioa eta bulkadaz higidura helarazt ek o ahala dira. Horiexek dira, nire ustez, zehazki eta berariaz gorputz ari dagozkion jatorrizko ideiak, irudia heda d ur a finituare n ondorio best erik ez da eta.

18. Pentsa m e n d u a eta higikortasuna, espirituari bereziki dagozkion lehen ideiak .

Bereziki espirituarenak diren ideiatza t ditugun ak pentsa m e n d u a eta nahim e n a edo pentsa m e n d u a z gorputza higiduran jartzeko ahala eta ahal horren ondorio den askatasu n a dira. Izan ere, gorputz ak, atsed e n e a n dagoe n best e gorputz bati harekin topo egitea n , bere higidura bulkadaz komunikatu beharra duen bezala, halaxe espirituak ere gorputz ak higidura n jar edo jarri gabe utz ditzake, nahi duen modu a n. Biei dagozkie existen t z ia , iraupen eta higikortasunare n ideiak.

19. Espirituak higitzeko gai dira .

Ez dago inolako arrazoirik nik espirituari higikortasu n a dagokiola esa t e a inork ere harrigarritza t jo dezan . Izan ere, higidurare n best e noziorik ez daukad a n e z , ustez atsed e n e a n daud e n gorputz ekiko distan tzi aldaket a dela baino, eta ikusirik espirituek, gorputz ek bezalax e , daud e n tokian best e inon jarduterik ez dutela eta, best alde , espirituek garai ezberdin et a n leku ezberdin e t a n jardute n dutela, ezinbes t e a n egotzi behar diot lekualdake t a espiritu finitu orori (ez bainaiz hem e n Espiritu Infinituaz ari). Izan ere, nire arima neure gorputz a bezalakox e izaki erreala izanik, gorputz a bera bezainb a t e a n da gai best e gorputz batekiko distan tzia aldatz eko eta, beraz, higitzeko ere bai. Eta mate m a t ikari batek bi punture n arteko distan tzia edo distan tzia horren

aldaket a kontsider a badez ak e , espiritu biren arteko distan tzia edo distan tzia horren aldaket a ere burura daiteke, eta horret ar a haien higidura, haien elkarrekiko hurbiltzea edo urruntze a ere bai.

20. Honen frogak .

Bere baitan ikusten du edonork bere arimak bera dago e n tokian pents a , nahi izan eta bere gorputz e a n jardun dezake el a , baina ez duela ehun miliako distan tzian dauka n gorputz e a n edo tokian jarduterik. Inork ezin dezake burura berak, Londres e n dago el a , Oxforden pentsa edo gorputz bat higi dezake el a ; eta nahitaez jakin behar du, bere gorputz ar ekin batu t a dagoe n e z gero, Oxford eta Londres e n arteko bidaia guztian bere arima lekuz aldatz e n ari dela, bera dara m a n zaldigurdia eta zaldia bezalax e , eta uste dut esan daiteke el a tarte horret a n guztian zinez dabilela higitzen; eta arimare n higidura adieraz t eko hau adibide aski argia ez bada , heriotzan arima gorputz e tik bereizte ak higidura argi asko adieraz t e n duela uste dut, uztarrezinezkotz a t baitauzkat hauek, alegia, arimak gorputz e tik alde egiten edo gorputz a uzten duela pentsa tz e a eta, hala ere, arimar e n higidurare n ideiarik ez edukitze a .

21. Jainkoa higiezina da, infinitua delako .

Inork badio espiritua ezin dela lekuz aldatu, egoteko lekurik ez duelako, espirituak in loco barik, ubi daud el a eta, uste dut mintza m old e hori ez dateke el a askoren tz a t eragin handikoa gaur egun, jende a horrelako hizkera ulertezina mirest eko edo haren engainu a sufritzeko prest ez dagoe n garai honet a n . Baina norbait ek uste badu bereizket a hori zentzuzkoa dela eta gure oraingo auzira aplikagarria , adieraz beza, otoi, hizkera ulergarrian, eta erakar beza handik espiritu inmate rialak higitzeko gai ez direla frogatz eko arrazoiren bat. Higidura, dudarik ez, ezin zaio Jainkoari egotzi, ez inmat eriala delako, espiritu infinitua delako baizik.

22. Espiritu inmat erialaz daukagu n ideia konplexu a eta gorputzaz daukag u n ideia konplexu a elkarrekin alderaturik .

Aldera ditzagu n, orduan, espiritu inmaterialaz dugun ideia eta gorputz az dugun a, ea bate a n best e a n baino iluntasu n gehiago dagoe n ikusteko, eta biotatik zeinet a n gehiago. Gorputzari buruzko gure ideia, nik uste duda n ez , substan t zia solido hedatua da, bulkadaz higidura komu nikatz e k o gai dena; arimari buruz espiritu inmat eriala dene z daukagu n ideia, berriz, pentsa t z e n duen eta nahi izanez edo pentsa tuz gorputz ea n higidura eragiteko gai den substan t ziarena da . Horiexek dira nire ustez, kontrajarrit a, arimaz eta gorputz az ditugun ideia konplexu ak, eta orain azter dezagu n zeinek daukan bere baitan iluntasu n gehiago eta ulertua izateko zailtasun handiago a . Badakit beren pents a m e n d u a k materian sartut a ari direnek, beren goga m e n a sentime n e t a t ik haragoko hausn ark e t a rik inoiz ere ez egiteraino sentim e n e n pean daukat e n e k , aise jotzen dutela esat er a ezin dutela gauz a pentsa t zaile baten nozioa ulertu, eta hau agian egia datek e, baina nik diot horiek ez daukat el a erraza go gauza hedatu baten nozioa ulertzen .

23. Gorputz ea n atal solidoen kohesioa bururatzea ariman pentsa m e n d u a bururatzea bezain zaila da .

Norbaitek bere baitan zerk pents a tz e n duen ez dakiela badio, gauza pents a tz aile horren subst a n tzia zer den ez dakiela esan nahi du, baina hori dioenak, nire ustez, gauza solido baten subst a n tzia zer den ere ez daki. Are, norbait horrek esan e n balit ez dakiela nola pentsa tz e n duen, zera erantzun e n nioke, alegia, bera nola den hedat u a ere ez dakiela, hau da, gorputz baten atal solidoak nola daud e n baturik edo hedad ur a egiteko nola elkar lotzen diren ere ez dakiela. Zeren, nahiz eta aire partikulen presioak esplika dezake e n aire partikulak baino lodiagoak diren eta aire korpuskuluak baino poro txikiago ak dituzten materiare n atal ezberdine n kohesioa , airear e n presioare n pisuak ezin dezake esplika aire partikulen euren koheren tzia, ez eta berone n kausa izan ere. Eta eterrar e n presioak, edo airea baino gai sotilagoren baten a k, aire partikula baten atalak, eta best e gorputz batzue n a k, batu eta elkarrekin lotuta eduki baditzake ere, ezin du bere baitan loturarik egin eta gai sotil horren korpuskulu txiki bakoitza osatze n duten atalak batut a

eduki. Horretara , hipotesi hau, kanpoko gorputz sentigai tzen presioz gorputz sentigarriak nolat an batzen diren ongien esplikatu arren, ez da iristen eterrare n berare n atalak nola elkartzen diren esplikatzera ; eta zenbat eta argiago frogatu kanpoko gorputz e n atalak eterrar e n presioz mant e n t z e n direla lotuta eta ez dagoel a kohesio eta elkarket a horren best e kausarik burura tz erik, hainba t eta iluntasu n handiago a ukane n dugu airear e n beraren korpuskulue n atalen kohesioari dagokionez; ez baitugu korpuskuluok atalik gabe burura tz erik, gorputz ak eta, beraz, bana n g a rri ak direnez gero, ez eta beraien atalak nola elkartzen diren ulertzerik ere, best e gorputz guztien atalen kohesioa esplikatz eko emat e n den kausa falta duten ez gero.

24. Ingurugiro jariakorrak ere ez du esplikatze n .

Baina, benet a n ere, edonolako ingurugiro jariakorrare n presioa ere, oso handia izan arren, ezin da izan materiare n atal solidoen kohesioar e n kausa ulergarria. Izan ere, horrelako presioak eragoz dezake bi gainaz al leun elkarren g a n dik aldentz e a perpe n dikularra zaien lerrotik, marmol leundu birekin egindako esperim e n t u a n gerta tz e n den modu a n ; ezin izanen du, baina, eragotzi gainaz al horiek paralelo zaien higiduraz separ a daitez en . Izan ere, ingurugiro jariakorrak, albo-higidurare n eraginez utzitako espazioar e n puntu bakoitze a n ondoren etortzeko askat a s u n osoa duen ez , horrela baturiko gorputz en higidura horri ez dio gehiago eust en , fluido horrek alde guztiet a tik ingura turik lukeen eta best e gorputzik ukituko ez lukeen gorputz are n higidurari eutsiko liokeen baino; eta horrega tik gorputz e n kohesioar e n best e kausarik ez balego, aise banan d uko genituzke haien atal guztiak alboz irristatuz. Zeren kohesioar e n kausa egokia eterrar e n presioa balitz, kausa honek eraginik ez izatea n kohesiorik ez legoke. Eta albo- banak e t a horren kontra jardun ezin dezake e n e z (azaldu den modu a n), edozein materi mas a elkarreb aki tzen duen irudizko plano orotan ezingo da gainaz al leundu biren kohesioa best erik izan, gainaz alok, fluido baten edoz ein presio imajinag arriren eragina gorab e h e r a , irristatu eta bata best e t ik bereizi ahal izanen lirateke el arik. Horrega t ik, atal solidoen kohesioa best erik ez den gorputz are n hedad ur a ri buruz ideiarik argien a dauka gula uste izan arren, bere goga m e n e a n kontu hau ongi pents a tz e n duen ak azken ondorio modu a n zera atera dezake , alegia, erraz ta s u n beraz eduki dezake el a arimak nola pents a tz e n duen zein gorputz a nola den hedat u a ulertzeko ideia argia. Izan ere, gorputz bat heda tu a bere atal solidoen kohesioa g a t ik best erik ez denez , ez dugu erraz ulertuko gorputz are n heda d ur a , haren atalen kohesioa eta batas u n a zertan dautz an ulertu gabe, eta honi pentsa tz eko era eta pents a m e n d u a gauza tz eko modu a bezain ulergai tza deritzot .

25. Iluntasun beraz uler dezak e g u hedaduran atalak elkarri nola datxe zki en zein gure espirituek nola haute m a t e n duten edo higitzen diren .

Onartzen dut jenderik gehien ak harriduraz hartu ohi duela egun ero atzem a n uste duten gauz et a n norbait ek zailtasun ak aurkitzea . Ez al dute ikusten (esan e n dute agudo) gorputz en atalak tinko baturik daud el a? Ba al da ezer hori baino arrunt a gorik? Eta zer zalantza egin daiteke horri buruz? Eta gauz a bera diot pents a tz e a ri eta nahitako higidurari dagokien ez . Ez al ditugu uneoro geuga n esperim e n t a t z e n eta, beraz, ba al dago horiek zalantz a t a n jartzerik? Egitatezko auzia argi dago, aitortzen dut; baina arazoa hurbiletik ikusi eta nola gauza tz e n den pentsa t uz gero, galdut a aurkitzen gara bai bate a n bai best e a n , eta iluntasu n beraz uler dezake g u gorputz en atalak elkarri nolat an datxezkien zein guk geuk nola haute m a t e n dugun edo higitzen garen . Gustatuko litzaidake norbaitek nik ulertzeko modu a n azaltzea urreare n edo brontz e a r e n atalak (une bat lehen a g o, funditze a n , bata best e t ik uraren partikulak edo erlojuaren are garau ak bezain solte egond ako ak) zergatik batu eta elkarri gogor datxezkien besorik sendo e n e n indarraz ere ez bana n tz eko modu a n . Hausnark e t a r ak o joera duen gizakia gaizki ibiliko dela uste dut, kontu honet a n bere adime n a edo best e baten a konform e uzteko.

26. Ulergaitza da substan t zia hedatu e ta n atomo e k duten koherent z iaren zergatia .

Ura deritzan fluidoa osatze n duten gorputz nimiñoak txiki- txikiak dira, halat an non sekula ez baitut entzun inork mikroskopioz ere (eta esan didat e n ez tresn a horiek ham ar mila eta ehun mila

aldiz handiago tz e n dute ikusgaia) pret en di tu duenik horien bolume n, irudi eta higidura argiro haute m a t e a era bereizian; eta uraren partikulak bata best e t ik eraba t solte daud e, indarrik, txikienak nabariki bereizten dituelarik. Are, haien eten ga b e k o higidura aintza t hartuz gero, onartu beharko dugu ez dutela kohesiorik bata best e a r e kin; hala ere, hotz, eta ez hain handia ere, eginez gero, batu eta solidotu egiten dira; atomo txiki hauek elkarri datxezkie eta ez dago eurok bana n tz erik, indar handia erabilita izan ezik. Gorpuztxo solte horien piloak irmoki batzen dituzten loturak aurki litzakee n ak, bata best e a ri hain tinko atxikita uzten dituen zemen t u a r e n berri eman lezake e n a k, sekre tu handi eta oraindik ezagu tu gabe a deskubrituko du. Eta, hala ere, hori egin ondore n , gorputz en heda d ur a (bere atal solidoen kohesioa dena) zer den ulergarri egitetik urrun egone n da, harik eta lokarri horien edo zemen t u horren, edo existitzen den materi partikula txikienare n atalen batasu n a edo trinkotas u n a zertan datzan azaltzeko gai izan arte. Horrega tik guztiaga t ik argi dago gorputz are n lehen eta ustez bidezko koalitat e hau, ongi aztertu ondore n, goga m e n a r i dagokion best e edozer bezain ulergai tz agertuko zaigula, eta subst a n tzia solido heda tu bat gauza inmate rial bat bezain burura g ai tz , azken honet a n batzuek aurkitzen dituzten zailtasun guztiak gorab e h e r a .

27. Kohesioa esplikatz ek o erabiltzen den ustezko presioa ulergaitza da .

Izan ere, gure pents a m e n d u e t a n aurrera txo a g o jota, gorputz en kohesioa esplikatzeko erabiltzen den presio hori kohesioa bera bezain ulergai tza da. Zeren, materia , izan ere dudarik gabe den modu a n , finitutzat hartzen bada, eram a n dezala norbaitek bere konten plazioa unibert so ar e n ertzet ar a eta ikus dezala han zer zirgilo, zer lokarri imajina dezake e n materi masa horri presio estua n elkartu t a eust eko; nondik atera tz e n duen altzairuak bere irmotas u n a eta diama n t e a r e n atalek beren gogort a s u n eta bana ezint a s u n a . Materia finitua bada , bere azken ertzak ukan behar ditu, baita mila zatitan barreiatz e a eragotziko dion zerbait ere. Eta, zailtasun hau ekiditeko, norbait ek materia infinitua dela supos a tz e a r e n trokan behera abiatu nahi badu, pents a beza zer argitasu n aterako duen hortik gorputz ar e n kohesioa esplikatz eko eta ea horrela, suposiziorik zentzug a b e k o e n eta ulergai tzen er a jota, hau ulertze tik hubilago jarriko den. Horrela, bada , gorputz ar e n heda d ur a (atal solidoen kohesioa best erik ez dena), beron e n izaera, kausak eta porta er a aztertuz gero, inola ere ez da pentsa m e n d u a r e n ideia baino argiago edo bereiziago a .

28. Higiduraren komu nikazioa bulkadaz zein pentsa m e n d u z era berean ulergaitza da .

Gorputz ari buruz daukagu n best e ideia bat bulkada bidez higidura komu nikat z e k o ahala da, eta arimari buruz daukagu n a , pentsa m e n d u bidez higidura eragiteko ahala da. Esperien tziak nabar m e n kiro dakarzkigu bi ideia hauek; baina sakona go aztertu nahi badugu, berriro aurkitzen gara ilunpe a n . Higidurar e n komunikazioaz, gorputz batek best e ak haren g a n dik hartzen duen adina higidura galtzen duen e a n , eta haux e da kasurik arrunt e n a , bate tik best er a pasa tz e n den higidurari soilik errep ar a t z e n diogu; eta hori, nire ustez, best e hau azaltze a bezain ilun eta pents a ezin a da, alegia, gure adime n ak nola higi ala geldiaraz dezake e n gure gorputz a pents a m e n d u bidez, geure baitan egun ero egiazt a tz e n dugun esperien tzia berau. Are eta zailago da oraindik azaltzea egoer a batzue t a n gerta tz e n bide den edota ikusten omen den bulkad a bidezko higidura gehitzea . Eguneroko esperien tziak bai bulkad az eta bai pents a m e n d u z eragind ako higiduren berri argia emat e n digu, baina nekez ulertzen dugun hori nola gerta tz e n den eta, kasu bate a n zein best e a n , era berea n galduta aurkitzen gara. Eta, horrega tik, gorputz ez zein espirituz eragind ako higidura aintzat hartzen dugun e a n , espirituari dagokion ideia gorputz ari dagokiona bezain argia da behintz a t . Eta higitzeko ahal aktiboa edo, dei niezaioke e n modu a n , higikortasu n a kontua n badu gu, askoz argiago da espirituar e n baitan gorputz ar e n baitan baino. Zeren atsed e n e a n bata best e a r e n ondoa n daud e n bi gorputz ek ez digut e emat e n gorputz batak best e a higitzeko ahalik duen ideiarik, mailega t u riko indarrez izan ezik; goga m e n a k , ordea, egun ero eskaintz en dizkigu gorputz ak higitzeko ahal aktiboare n ideiak; eta, horrega t ik merezi du ikertzea ea ahal aktiboa espirituen atributu propioa ez den eta ahal pasiboa gorputz en a . Hortik

susm a zitekee n espiritu sortuak, aktiboak eta pasiboak izaki, ez daud el a materia tik erab a t bereiz. Espiritu hutsa , hau da, Jainkoa, aktiboa delarik soilik, eta materia hutsa pasibo soila, pentsa liteke best e izaki horiek, aktibo eta pasibo biak bater a direnak, bate a n zein best e a n parte hartzen dutela. Baina, dena dela, uste dut espirituari buruz ditugun ideiak gorputz ari buruz ditugun hainbe s t e eta hauek bezain argiak direla, batar e n zein best e a r e n subst a n tzia maila berea n ezez agu n a zaigulako, zeren espirituan pentsa tz e a r e n ideia gorputz e a n hedad ur a r e n a bezain argia baita; eta pents a m e n d u bidezko higidura- komunikatz e a , espirituari egozt en diogun a, gorputz ari iratxikitzen diogun bulkad a bidezkoa bezain nabaria da. Etenga b e k o esperien tziak biokiko sentibera egiten gaitu, gure adimen laburrak bata ez best e a ulertzeko gai ez izan arren. Zeren, goga m e n a k sentipen e z edo hausn ark e t az ditugun jatorrizko ideiet a t ik harago begira tu eta haien kauset a r a eta sortaraz t eko modu e t a r a sartzen dene a n , kontura tz e n gara bere ikusme n laburra best erik ez duela deskubritzen.

29. Laburbilpena .

Amaitzeko, sentipe n ak subst a n tzia solido hedat u ak daud el a sines t ar az t e n digu eta hausn ark e t ak subst a n tzia pents a tz aileak daud el a; esperien tziak ziurtzatz en digu badirela horrelako izakiak eta batzuek gorputz a bulkad a bidez higitzeko ahala dutela eta best e ek pents a m e n d u bidez; horret az zalantzarik egiterik ez dugu. Esperien tziak, diot nik, uneoro dakarzkigu bien ideia argiak. Baina gure ahalm e n a k ez dira iristen eurei dagozkien iturriet a tik hartzen ditugun ideia horiez haraindi. Euren izaera, kausa eta portaer a ri buruz sakon a go aztertze n saiatze n garen e a n , heda d ur a r e n izaera ez dugu pents a m e n d u a r e n a baino argiago atze m a t e n . Hobeto esplikatu nahi baditugu, erraz t as u n beraz eginen dugu bata zein best e a ; eta ez daukagu zailtasun handiagorik ezagut z e n ez dugun substan t zia batek pents a m e n d u bidez gorputz bat higitzen nola jartzen duen burura tz eko, ezagu tz e n ez dugun best e subst a n tzia batek bulkad az gorputz bat higiduran nola jartzen duen pents a tz eko baino. Eta, beraz, ez daukagu gaitasun handiagorik gorputz ari dagozkion ideiak zertan dautza n deskubritzeko, espirituari dagozkion ak zertan dautza n jakiteko baino. Eta hem e n dik daiteke e n a deritzot pents a m e n d u e n mugak sentipe n ez eta hausn ark e t az hartzen ditugun ideia bakun ak izateari; eta mugot a tik harago, eginah al ak egin arren, gure goga m e n a ez da fitsik ere aurrera tz eko gauz a eta, ideion naturan eta kausa estaliet an sartzen saiatz en dene a n , ez du ezer deskubritzerik.

30. Espirituaz daukag u n ideia gorputzaz daukag u n arekin alderaturik .

Horrela bada , laburbildut a , espirituaz daukagu n ideia gorputz az daukagu n a r e kin aldera turik, haux e atera tz e n da: espirituar e n subst a n tzia ezeza gu n a zaigula eta gorputz ar e n subst a n tzia ere era berea n ezaza gu n a zaigula. Gorputzare n bi lehen koalitate edo propiet a t ei buruz, hau da, atal solido kohere n t e i eta bulkadari buruz ideia argi eta bereiziak ditugu; eta espirituar e n bi lehen koalitat e edo propiet a t ei buruz ere ideia argi eta bereiziak ditugu, hau da, pentsa m e n d u a r i eta ekintza ahalari buruz edo berdin dena, pentsa m e n d u edo higidura ezberdinak abiaraz t eko edo geldiaraz t eko ahalari buruz. Baditugu, halab er , gorputz ei datxezkien koalitat e ezberdine n ideiak ere, eta berau e n ideia argi eta bereiziak ditugu; eta koalitat eok atal solido kohere n t e e n heda d ur a r e n aldaraz p e n ezberdin ak baino ez dira. Era berea n pents a m e n d u a r e n modu diferent e e n ideiak ditugu, hala nola, uste izatear e n , dudatz e a r e n , saiatze a r e n , beldur izatear e n , espero izatear e n ideiak, pents a m e n d u a r e n modu ezberdin ak baino ez direlarik. Nahi izatear e n eta nahi izate horren ondorioz goputz ak eta norbere gorputz a bera ere higitzeare n ideiak ere baditugu, zeren, azaldu den modu a n , espiritua higiaraz t eko gai baita.

31. Espirituaren nozioak ez du bere baitan gorputzarena k baino zailtasun handiagorik .

Azkenez , espiritu inmate rialare n nozio honek, agian, garbitzen erraz ez diren zailtasun batzuk ukan baldin baditzake ere, espiritu horien existen tzia ukatzeko edo zalantz a t a n jartzeko ez dugu, haatik, arrazoi gehiagorik, gorputz ar e n existen tzia ukatzeko edo zalantza t a n jartzeko daukagu n baino, zeren gorputz ar e n nozioak zailtasun latzak baititu, agian guk azaldu edo ulertu ezinezkoak. Norbaitek erakuts diezad a n nahi nuke ea espirituari buruzko gure nozioan ezer

naha si agorik edota kontrae s a n e t ik hubilagorik dagoe n , gorputz ari berari buruzko nozioak berekin daukan a baino; hedad ur a finitu ororen zatigarrit as u n infinituaz ari naiz, berau onartu ala ez, ondorioet a n esplikaezin eta atzem a t e e t a n kontra e s a nk or bihurtzen zaigun a, ondoriook, subst a n tzia inmate rial ezagutz aile baten edozein ondoriok baino zailtasun handiago ak eta absurdu t a s u n nabariago ak dakarzkigutelarik.

32. Gauzei buruz, beraiez ditugun ideia bakun e z harago ez dugu ezer ezagut z e n .

Eta honek guztiak ez gaitu harritu behar, zeren, sentim e n e k kanpoko gauze t a t ik edo goga m e n a k bere barruan esperim e n t a t z e n duen ari buruz hausn ark e t a eginez deskubritzen dizkiguten gauz en zenbai t ideia azaleko best erik ez daukagul arik, hortik gora doan ezagutz a rik ez baitugu, askoz gutxiago gauze n barne osaer a eta zinezko naturaz, horraino iristeko ahalm e nik ez daukagu n e z gero. Eta, horrega tik, ziurtasu n beraz esperim e n t a t z e n eta deskubritzen dugun ez hala geure baitan ezagu m e n a eta nahi izateko ahalm e n a , nola kanpoko gauz et a n parte solidoen kohesioa eta banak e t a , gorputz e n heda d ur a eta higidura direnak, biak esperim e n t a t z e n ditugun ez diot, arrazoi bera dugu espiritu inmat erialari buruz dugun nozioaz eta gorputz ari buruz daukagu n a z konform e egoteko, baita batare n eta best e a r e n existen tziari buruz dauka gu n a z konform e egoteko ere. Izan ere, kontrae s a n handiago a ez delarik pentsa m e n d u a solidotasu n e t ik bereiz eta indep e n d e n t e existitzea , solidotasu n a pentsa m e n d u t ik bereiz eta indep e n d e n t e existitzea baino, biak ideia bakun ak, bata best e t ik indep e n d e n t e a k direlarik, eta geure baitan pents a m e n d u a ri buruz solidotasu n a ri buruz bezain ideia argi eta bereiziak ditugun ez gero, ez dakit zergatik ezin dugun indar beraz onartu solidotas u n gabeko gauza pentsa tz aile bat, hots, inmate riala , existitzen dela eta, era bere a n , pentsa m e n d u gabeko gauz a solido bat, hots, materia existitzen dela, batez ere kontuan izanik ez dela zailago pents a m e n d u a materiarik gabe nola existi daiteke n burura tz e a , materiak nola pentsa lezakee n baino. Zeren sentipe n ez eta hausn ark e t az hartzen ditugun ideia bakun horieta t ik harago joaten eta gauze n natura n sakontz en saiatze n garen guztian, ilunpe a n , naha sk e t a n eta zailtasun e t a n erortzen gara eta geure itsutasu n eta ezjakitea best erik aurkitzeko modurik ez dugu izaten. Baina zein gorputz ar e n a zein espiritu inmate rialare n a izan ideia konplexurik argien a , argi dago berau ek osatze n dituzten ideia bakun ak sentipe n ez edo hausn arke t a z harturikoak best erik ez ditugula, eta gauz a bera gerta tz e n da subta n tziei, are Jainkoari berari buruzko gure ideia guztiei dagokien ez ere.

33. Jainkoaz dugun ideia konplex ua .

Zeren, Izaki Goren ulertezinaz daukagu n ideia aztertz en badugu, ikusiko dugu hau ere bide beretik erdiest e n dugula, eta bai Jainkoaz bai espiritu bereiziez ditugun ideia konplexu ak hausn ark e t a bidez hartzen ditugula; adibidez, zenbait ideia geure baitan esperim e n t a t u rikotik harturik dauzka gularik, hala nola, existen tzia eta iraupe n ar e n edo ezagu tz a eta ahalare n , plazer eta zoriontas u n a r e n ideiak eta edukitze a haiek gabe egote a baino hobeto datorkigun best elako koalitat e eta ahal ezberdine n a k, Izaki Goren az ahalik ideia egokien a eratu nahi dugun e a n , aipatu ideia guztiak infinitutas u n a ri buruz daukagu n ideiaz heda tz e n ditugu eta denak bildurik Jainkoari buruzko geure ideia konplexu a egiten dugu. Zeren, gorago azaldu dugun modu a n, goga m e n a k bada uk a sentipen eta hausn arke t a bidez harturiko ideiak heda tz eko ahal hori.

34. Jainkoari buruz, infinitua denez , daukagu n ideia .

Gauza gutxi batzuk, eta euret ako zenbait , edo denak, beharb a d a ez erab a t ongi, ezagu tz e n ditudal a ohartuz gero, bi bider gauz a gehiago ezagu tz e a r e n ideia era dezaket eta kopuru hau behin eta berriro bi biderkatz erik ere badauk a t kopuru hori gehi nezake e n adina aldiz, eta horrela ezagu tz e az dauka d a n ideia izan diren edo litezkee n gauz a guztiet ar a heda dezaket . Prozedura bera har dezaket gauz a horiek hobeto ezagutz e a ri dagokion ez ere, hau da, euron koalitat e ak, ahalak, kausak, ondorioak, erlazioak, etab., ezagu tz e a ri buruz, harik eta euren baitan edo eurekin nolana hi erlazionaturik dago e n guztia hobezinki ezagut u arte, eta horrela ezagutz a infinitu edo mugarik gabeko ideia era dezake t . Gauza bera egin daiteke ahalari dagokionez ere, ahal infinitua

deitzen diogun er a heldu arte; baita existen tziare n iraupe n ari buruz ere, hasierarik ez amaiera rik gabe burura tuz, eta horrela izaki etern al ar e n ideia era dezake gu . Jainkoa deritzan Izaki subirano ari aplikatzeko, existen tziari, ahalari, jakituriari eta nolabait eko ideiaz burura ditzakegu n best e perfekzio guztiei iratxikitzen dizkiegun mailak edo heda er a infinitu eta mugarik gabeko ak direnez, gure goga m e n a k eratu ahal duen Jainkoare n ideiarik onen a eratze n dugu; eta hau guztia, behin eta berriz esan duda n modu a n, gure goga m e n a k hausn ark e t a z egindako eragiket e n bidez edo kanpoko gauz et a tik sentim e n e n bidez harturiko ideia bakun ak infinitutas u n a k heda ditzake e n amaiga b e k o hedad ur a horret ar aino luzatuz.

35. Jainkoa bere esent zian ezagut e zina da .

Egin ere, infinitutasu n a k egiten du, existen tziari, ahalari, ezagutz a ri, etab. buruzko gure ideiekin baturik, Izaki Gorena ahalik ongien irudikatzeko erdiest e n dugun ideia konplexu a. Zeren, Jainkoa bere esen tzian (inola ere ezagutz e n ez dugun a nonbait ere, harkozkorrare n , euliaren edo gure geure egiazko esentzia ere ez baitugu ezagutz e n) bakun a eta osaga b e a den arren, uste dut esan dezake d al a haren ideia konplexu a best erik ez dauka gula, existen tzia, ezagu tz a , ahal, zoriont asu n eta best e koalitat e infinitu eta betiereko e n ideiez osatua; eta ideia guztiok bereiziak dira, eta eurot ako batzuk, erlatiboak izanik, best e batzuez osatu ak dira; eta denok, azaldua dugun modu a n , jatorriz sentipen e t ik eta hausn arke t a t ik erdiet siak dira eta Jainkoari buruz daukagu n nozioa osatze n dute.

36. Espirituez ditugun ideia konplexu e t a n ez dago sentipe n edo hausnark e ta bidez erdiet sitakoa ez den ideiarik .

Ohartu beharra dago, halab er , Jainkoari iratxikitzen diogun ideiarik ez dagoel a, infinitutas u n a kendut a , best e espirituei buruz ditugun ideia konplexu e n osagai ere ez denik. Izan ere, gorputz ari dagozkionak kendut a , geure goga m e n a r e n eragiket e t a t ik hausn arke t a bidez hartzen ditugun ak best e ideia bakunik edukitzeko gai ez garen ez , bide horret a t ik jasotako ak best erik ezin diegu espirituei iratxiki, eta espirituei buruz pents a tz e a n beraien artea n ezagu tz a , ahal, iraupen, zoriont asu n eta abarren hedad ur a edo mailako diferentziak baino ezin ezar ditzakegu . Zeren gu, espirituez zein best e gauz ez ditugun ideieta n , sentipe n eta hausnarke ta tik harturikoetara muga turik egot e ak argi uzten du espirituei buruz ditugun ideien artea n , gorputz ei buruz ditugun ak baino amaiga b e ki perfektua go a k izan arren, elkarri ideiak erakus t eko duten erari buruzko ideiarik ezin dugula ukan, nahiz eta ezinbes t ez konkluditu beharra daukagu n espiritu bereiziek, guk baino ezagu tz a perfektua go eta zoriontas u n handiago a duten izakiak izanik, guk baino modu hobe a eduki behar dutela beren pents a m e n d u a k komunikatz eko, guk gorputz zeinuez eta soinu bereziez baliatu beharra baitauk a gu , erabili ahal dugun biderik hobere n eta azkarren a direnez gero. Baina bitart ekorik gabeko komunikazioar e n esperien tziarik eta, beraz, inolako noziorik ere geure baitan ez dugularik, hitzez baliatzen ez diren espirituek elkarrekin azkar komunikatz eko daukat e n eraren ideiarik ez daukagu ; edo are gutxiago uler dezake g u gorputzik ez duten espirituak nola izan litezkee n beren pents a m e n d u e n jabe eta nahierara pents a m e n d u o k komunika edo estal, nahiz eta ezinbes t ez supos a t u behar dugun badauk a t e l a ahal hori.

37. Laburbilpena .

Horrela, bada , ikusi dugu nolanahiko substant zi ei buruz zer mota t ako ideiak ditugun, zertan dautza n eta nola erdies t e n ditugun. Hemen dik argi geratz e n dira nire ustez honako hauek:

Lehenik, subst a n tzi mota ezberdinez ditugun ideia guztiak ideia bakun e n bildum ak best erik ez direla, suposizio hau gehituz, alegia, zerbaiti datxezkiola eta zerbaiten baitan diraut ela , suposa tz e n dugun zerbait horret az ideia argi eta bereizirik ez bada uk a g u ere.

Bigarrenik, substratu m komun bate a n horrela bilduriko ideia bakun guztiak, subs t a n tzi mota ezberdin e n gure ideia konplexu ak osatze n duten ak, sentipe n eta hausn ark e t a bidez jasotakoak best erik ez direla. Horret ar a , barru- barrutik ezagu tu uste ditugun eta gure ikusmolde heda tu e n e t a r a gehien hurbiltzen diren gauz et a n ere ezin dezake g u ideia bakun horieta t ik harago

jo. Eta gurekin zerikusia duten gauze t a t ik urrundu e n diruditen e t a n ere, geure baitan hausn arke t az haute m a n edo kanpoko gauze t a n sentipen e z deskubritu dezake g u n oro gainditzen duten e t a n euret a n ere, jatorriz sentipe n edo hausn arke t a bidez harturiko ideia bakun e t a r a baino ez dugu iristerik, aingeru ez eta bereziki Jainkoaz beraz ditugun ideia konplexu e t a n bistakoa denez .

Hirugarre nik, subst a n tziei buruzko gure ideia konplexu ak osatze n dituzten ideia bakun gehien ak , ongi aztertuz, ahalak baino ez direla, guk koalitat e positibotza t hartzeko joera handia izanag a t ik; adibidez, urreaz dugun ideia konplexu a osatze n duten ideia konplexu gehien ak hauex ek dira: horitasun a , pisu handia, harikortas u n a , fundigarrit a su n a eta aqua regia n disolbag arri t a su n a , guztiok substratu m ezeza gu n bate a n bilduta; eta ideia hauek guztiak best e subst a n tzia batzuekiko erlazioak best erik ez dira eta ez daud e, egotez , urrea n, bere baitan soilik kontsidera t urik, haren barne osaera r e n lehen eta zinezko koalitat e e n menp eko diren arren, berau e n bidez hainbat era ezberdin ez jarduteko eta best e subst a n tzia batzue n jardun ar e n eragina jasotzeko gaitasu n a dutelarik.

XXIV. KAPITULUASubstan tzien ideia kolektiboez

1. Ideia kolektiboa ideia bakar bat da .

Subst a n tzia singular ezberdin e n , hala nola gizon, zaldi, urre, bioleta , sagar eta abarre n ideia konplexu ez gain, goga m e n a k subst a n tzien ideia konplexu kolektiboak ere baditu, nik izen hori honex e g a t ik jartzen diedalarik, alegia, ideia horiek bater a kontsider a tz e n diren subst a n tzia partikular askoz osatuak direlako eta horrela ikusirik ideia bakartz a t hartzen direlako; adibidez, armada osatz en duen gizalde a r e n ideia, subst a n tzia bereizien kopuru handi batek osatua izan arren, gizon baten a bezain ideia bakarra da; eta gorputz guztien ideia kolektiboa , mund u a izenak adieraz t e n duen a , munduko materi partikularrik txikienar e n ideia bezain bakarra da, edoz ein ideia bat izateko, ez baita irudikape n edo irudi bakartza t hartze a best erik behar, ideia partikular askoz osatua izan arren.

2. Goga m e n a k ideiak konposat z e k o duen ahalak egindakoa .

Subst a n tzien ideia kolektibo horiek, goga m e n a k beraiek konpos a tz eko duen ahalaz eta ideia bakun zein konplexu ak ideia bakarre a n batuz egiten ditu, ahalm e n beraz subst a n tzia partikularren ideia konplexu ak, subst a n tzia bate a n baturiko ideia bakun ezberdine n eransk e t a n dautz an a k eratze n dituen modu a n. Eta goga m e n a k unitat e a r e n ideia errepikatu ak batuz edozein kopurure n modu kolektiboa edo ideia konplexu a, adibidez hogeikoar e n a edo ham a bi- ham a bikoar e n a , egiten duen bezala, halax e, subst a n tzia partikular ezberdin ak elkartuz, subst a n tzien ideia kolektiboak egiten ditu, hala nola, tropa, armad a , pilo, hiri, untzidi eta abarren ideia; horiet an guztiet an nork bere goga m e n e n a n ideia bakar bat baino ez du irudikatz en , begirad a bakar batez ikusia; eta nozio horren pean gauz a ezberdin horiek untzi bat edo atomo bat bezain gauza bakartz a t hartzen ditu. Eta ez du lan gehiagorik emat e n ham ar mila gizoneko armad a batek nola egin dezake e n ideia bakar bat burura tz e ak, gizon batek ideia bakar bat nola egin dezake e n ulertze ak baino, hain erraza baita goga m e n a r e n t z a t gizon kopuru handi baten ideia bate a n biltzea eta bakartz a t hartze a , nola den gizona konpos a tz e n duten ideia ezberdinak bakar bate a n biltzea eta bakartza t hartze a .

3. Subs tant zia bereiziez osaturiko gauza artifizialak gure ideia kolektiboak dira .

Ideia kolektibo hauen artea n sartu behar dira gauz a artifizial gehien ak, suzbst a n tzia bereiziez osaturikoak beder e n; eta, benet a n ere, ideia kolektibo horiek guztiak, hala nola, armada , konst elazioa , unibertsoa eta horiet arikoak, behar bezala kontsider a tz e n baditugu, best e hainbes t e ideia bakoitz egiten dituzten ez , goga m e n a k egiten dituen marrazki artifizialak baino ez dira, gauz a elkarre t a t ik oso aldend u ak eta elkarrekin zerikusirik ez duten ak ikuspe gi bakar baten pean batuz marraz tu ak , nozio bate a n bilduta eta izen bakar batez adierazita noziook hobeto konten pla tu eta gogoe t a g a i erabiltzeko. Zeren ez baitago goga m e n a k konpos a tz eko trebezia horren bidez ideia

bakar bate a n batu ezin izaterainoko gauz a aldend urik ez elkarren kontrakorik, unibertso izenak adieraz t e n duen ideian argi ikusten den modu a n.

XXV. KAPITULUAErlazioaz

1. Erlazioa zer den .

Goga m e n a k gauz ei buruz euren baitan direnez dauzkan ideia zein bakun zein konplexu ez gain, badira best e batzuk goga m e n a k ideiak elkarrekin aldera tuz erdiest e n dituen ak . Adimen a, edoz er t az pentsa tz e a n , ez da objektu zehatz hartar a muga tz e n; edoz ein ideia bere horret a t ik harago eram a n dezake, edo berorre t a t ik harago begira dezake behintz a t , best e edozeinekin aldera t uz zer erlazio duen ikusteko. Goga m e n a k gauza bat best e baten ondoa n jarriz kontua n hartu eta, nolabait esat eko, bere begirad a bate tik best er a eram a t e n duen e a n , erlazio eta elkarrekikotas u n hitzek adieraz t e n duten ar e n aurrea n gaud e, eta gauz a positiboei emat e n zaizkien izenda p e n a k , elkarrekikotas u n hori iradokitzen duten ak eta gure pents a m e n d u a izendat uriko gaiaz haraindi zerbait bereizira eram a t ek o balio duten hainba t ikurren gisakoak direnak, erlatiboak deritzen ak dira, eta horrela elkarturiko gauz ei erlazionatuak deritze. Horrela, goga m e n a k Kaio izaki positibo modu a n hartzen duen e a n , ideia horret a n Kaiorenga n egiazki existitzen dena best erik ez du hartzen; adibidez , hura gizakitzat hartzen dudan e a n , giza espeziea r e n ideia konplexu a baino ez dut goga m e n e a n . Era berea n , Kaio gizon zuria dela diodan e a n , kolorez zuria den gizona daukat soilik pents a m e n e a n . Baina Kaiori senar izena iratxikitzen diodan e a n , best e pertson a bat iradokitzen ari naiz; eta zuriago izena iratxikitzean , best e zerbait iradokitzen ari naiz; kasu biotan nire pents a m e n d u a Kaiogandik haraindiko zerbaite t a r a da bultzatu a eta bi gauz a jartzen dira pentsa g a i . Eta edozein ideia, dela bakun a dela konplexu a, goga m e n a k bi gauza elkartzeko eta, bi izaki bereizitzat ukan arren, nolabait esat eko, biak bate a n biltzeko okasio izan daiteke e n e z , gure edozein ideia izan daiteke erlazioare n oinarri. Arestian aipaturiko kasua n , esat e baterako, Semproniarekin egindako ezkontz ako kontra tu a eta zerem o nia dira senar izena eta erlazioa sortzeko okasio, eta kolore zuria hura kareh arria baino zuriago a dela esat eko okasio.

2. Erlazioen ideiak termino korrelatiborik gabe ez dira atze m a n errazak .

Hauek eta beste erlazio batzuek, termino erlatiboez, hau da, berauei erantzunez eta elkar iradokiz beste hitz batzuk parean dituzten terminoez adierazten direnek —adibidez, aita eta semea, handiagoa eta txikiagoa, kausa eta efektua— nabarmen eta edonork lehen begiradan hautemateko moduan erakusten dute erlazioa. Izan ere, aita eta semea, senarra eta emaztea bezalako termino korrelatiboek elkarri hertsiki dagozkionak dirudite eta ohituraren poderioz jendearen oroimenera elkarren ihardespen eta errepika dakarte, halatan non, bata zein bestea izendatuz gero, izendaturiko gauzaz haraindi eramaten diren pentsam e n du ak, inor ere ez delarik erlazioa ohartu gabe edo zalantzatan gelditzen, nabariki iradokia delako. Baina hizkuntzak izen korrelatiborik ez duenean, ez da erraz izaten erlazioaz jabetzen. Ohaidea izen erlatiboa da, dudarik gabe, emaztea den bezalaxe, baina honek eta antzeko hitzek termino korrelatiborik ez duten hizkuntzetan jendeak ez ditu aise halakotzat hartzen, elkar

azaltzen dutela eta batera baino ezin existi daitezkeela diruditen korrelatiboen artean izan ohi den erlazio ikur nabaria falta dutelako. Horregatik, izen hauetako askori, behar bezala begiratuta euren baitan erlazio nabariak dituztelako, kanpo izendapenak deitu zaie. Baina hots hutsak baino gehiago diren izen guztiak ideiaren bat adierazten dute, eta ideia hori edo izen hori aplikatzen zaion gauzan bertan dago eta orduan positiboa da eta gauza horri lotuta eta bertan existitzen ikusten da, edo gogam en ak ideia horren eta beste gauza baten arteko alderaketaz aurkitzen duen elkarrekikotasunetik sortzen da, eta orduan erlazioa darama bere baitan.

3. Itxuraz absolutuak diruditen termino batzue k erlazioak dituzt e beren baitan .

Badira best e mota bateko termino erlatiboak, erlatibotza t hartzen ez direnak edo kanpo izendap e n tz a t ez ditugun ak, baina subjektu a n den zerbait absolutu a adieraz t eko tankera eta itxuraren pean erlazio gorde bat, ez hain haute m a n e r r az a , ezkuta tz e n duten ak . Halakoak dira, adibidez , zahar , handi , inperfek tu eta horrelako termino itxuraz positiboak, hurren go kapituluet a n sakona go aztertzeko aukera ema n e n didat en a k .

4. Erlazioa erlazionaturiko gauzeta tik ezberdina da .

Gainera, honet az ere ohar gaitezke, alegia, erlazioari buruzko ideiak berberak izan daitezke el a erlaziona turiko gauz ez oso ideia ezberdinak dituzten gizakien artea n: adibidez, gizonari buruz ideia oso ezberdinak dituzten ak bat etor daitezke hala ere aitaren nozioan; nozio hau subs t a n tziare n edo gizonare n ideiari gehituriko nozioa da, gizon deritzan ar e n ekintza bati dagokiona, hain zuzen ere bere espezieko gizaki baten sorket a n parte hartuz buruturikoari, dena dela gizon hori.

5. Gerta daitek e erlazio aldaketa, erlazionaturiko gauze tan inondiko aldaketarik izan gabe .

Erlazioaren natura, beraz, bi gauzare n arteko aldera tz e a n edo erreferen tzian datza, batak edo biek alderak e t a horrex e t a t ik hartzen dutelarik izendap e n a . Eta gauz a horiet ako bata edo best e a kentzen bada edo izateari uzten badio, desa g e r t u egiten da erlazioa, baita hortik sorturiko izendap e n a ere, best e ak inolako aldarazp e nik ez jasan arren; adibidez, gaur aitatz a t dauka d a n Kaiok aita izateari utziko dio bihar, beraga n inongo aldaket a rik gabe , sem e a hil zaiolako best e barik. Areago, aski da goga m e n a k best e batekin erkatz eko darabilen objektua aldatz e a , gauza berber ak aldi berea n elkarren kontrako izenda p e n a k eduki ahal izateko; adibidez Kaio pertson a ezberdin ekin aldera tu t a , benet a n esan daiteke zaharra go a eta gazte a go a , sendo a go a eta makalago a , etab. dela.

6. Erlazioa bi gauzaren artean baino ez da existitze n .

Existitzen den edo existi daiteke e n , edo gauza bakartz a t har daiteke e n oro positiboa da; eta, horrega tik, ideia bakun ak eta subst a n tziak ez ezik, modu ak ere izaki positiboak dira, berauo n osagai diren atalak sarri askota n elkarrekiko erlatiboak izan arren; izan ere, gauz a bakartz a t hartzen den eta guga n gauz a bakar baten ideia eragiten duen a, alegia, atal ezberdin e n eranske t az eta izen baten pean egina izan arren, gure goga m e n e a n irudi bakar bat bezalako a den ideia eragiten duen osoat a s u n a gauz a edo ideia positibo eta absolutu a da. Horrela triangelu a , haren atalak elkarrekin aldera turik erlatiboak diren arren, haren osotas u n a r e n ideia, ideia positibo eta absolutu a da. Gauza bera esan daiteke familiaz, doinu batez , etab., ezin delako egon erlaziorik bi gauz atz a t kontsider a t uriko bi gauz ar e n artea n izan ezik. Erlazioan egiazki bereiz daud e n edo diferent e tz a t jotzen diren bi gauza edo ideia izan behar dute beti, bata best e a r ekin aldera tz eko oinarria edo abagu n e a egon dadin.

7. Gauza guztiak dira erlazionagai .

Erlazioa ri oro har dago kio n e z , ha u e x e k izan ditzak e g u kontu a n :

Lehenik, ez dago ezer, dela ideia bakun a, subst a n tzia, modu a edo erlazioa, edo gauza horietako edozeine n izena, best e gauzekiko errefere n tzian kontsider azio kopuru ia infinitua edukitzeko gai ez denik, eta, beraz, horrex ek osatz en du giza pents a m e n d u a r e n eta hitzen zati

handi bat; adibidez, gizon bakar batek erlazio piloa eduki ditzake hauex ek guztiak izanik: aita, anaia/n e b a , sem e a , aitona , iloba, aitaginarr e b a , suhia, senarra , laguna, etsaia, menp eko a , jenerala, epailea , ugaz ab a , bezero a , irakasle a , europarr a , ingeles a , uhart e t a r ra , zerbitzaria, maisua , jabea , kapitaina, goikoa, beheko a , handiago a , txikiagoa, zaharra go a , gazte a go a , garaikidea , antzeko a, diferent e a , etab., ia kopuru in infinitu m , best e gauz a batzuekiko adost as u n a r e n edo desad o s t a s u n a r e n edo best e edoz ein errefere n tziar e n araber a aldera tz eko zenba t okasio eduki, hainbat erlazio izateko gai delako, zeren, esan duda n modu a n , erlazioa bi gauz a aldera tz eko edo elkarrekin kontsidera tz eko era bat da, eta haiet ako bati edo biei alderake t a horret a t ik eratorritako izen bat emat eko eta batzuet a n erlazioari berari ere izen bat emat eko modu bat.

8. Erlazioei buruzko gure ideiak sarritan argiagoak dira erlazioaren subjek tu diren gauze na k baino .

Horrez gain, erlazioari dagokion ez best e hau ere aintza t har daiteke , alegia, erlazioa gauze n existen tzia erreale a n sartut a ez dagoe n arren, zerbait kanpoko a eta gainera n t s i a izanik, hala ere, hitz erlatiboak adieraz t e n dituzten ideiak sarritan argiago eta bereiziago ak direla berau ei dagozkien subst a n tzien ak baino. Aitari edo anaiari buruz dauka gu n nozioa askoz argiago a eta bereiziago a da gizonari buruz dauka gu n a baino; edo, nahiago izanez gero, aitatasuna z erraz ago daukagu ideia argia, gizatasu na z baino; eta askoz erraza go uler dezaket lagun a zer den, Jainkoa zer den baino, ekintza baten edo ideia bakun baten ezagu tz a nahikoa delako sarri askotan erlazio baten nozioa niri emat eko, izaki subs t a n tzial bat ezagu tz eko, ordea , ideia zehatz asko biltzea behar den artea n . Gizaki batek bi gauza aldera tz e n dituen e a n , nekez pentsa dezake g u ez dakiela zertan aldera tz e n dituen eta, beraz, edonolako gauzak aldera tz e n dituen e a n , nahita ez izan behar du erlazio horren ideia oso argia. Erlazioari buruzko ideiak, beraz, gure goga m e n e a n substant ziari buruzkoak baino argiago eta bereiziagoak izateko gai dira behint za t . Zeren eskuarki zaila da subst a n tzia bate a n egiat a n daud e n ideia bakun guztiak ezagu tz e a , erlazio baten kasuan , ordea , gehien e t a n nahikoa erraza den artea n pentsa g ai darabildan edo izen bat dauka n edozein erlazio osatze n duten ideia bakun ak ezagutz e a . Adibidez, bi gizon bien aitarekiko errefere n tzian aldera tz e n baditugu, oso erraz dauka gu anaiare n ideiara iristen, gizonar e n ideia erab a t e ko a ukan gabe ere. Zeren, hitz erlatibo esangur a t s u e k , best e ek bezala, ideiak soilik ordezkat e n dituzten ez eta ideiok edo ideia bakun ak edo ideia bakun ez eginak direnez, termino erlatiboak ordezkatz e n duen ideia zehatz a ezagu tz eko nahikoa da erlazioare n oinarria denar e n ikusmolde argia edukitzea ; eta hau erlazioa egozt en zaion gauzare n ideia oso eta argirik eduki gabe ere egin daiteke . Horretara , St. James Parkeko kasuario bien kasuan , hegaz ti batak arrau tz a errun eta arrau tz a horret a t ik gero best e hegaz tia irten zelako nozioa ukanez gero, bien artea n dago e n erlazioaren ideia argia daukat , hau da, ama eta txitoa direla, nahiz eta hegaz tioi euroi buruz beharb a d a oso ideia ilun eta inperfektu a eduki.

9. Erlazio guztiak ideia bakunak dira azken batean .

Hirugarre nik, gauz ak elkarrekin aldera tu ahal izateko hainbat eta hainbat ikuspe gi eta, beraz, erlazio asko daud e n arren, denak amai tzen dira sentipe n e t ik edo hausn ark e t a t ik hartzen ditugun ideia bakun horietan eta berau e n ingurua n dihardut e , eta gure ezagutz a r e n material guztia direla uste dut. Hau argitzeko, nozioren batez ezagu tz e n ditugun erlazio inportan t e e n e t a k o batzue t a n eta sentime n e t a t ik eta hausn arke t a t ik oso urrun daud el a emat e n duten e t a n erakutsiko dut hau horrela dela; eta hauek ere beraien ideiak horiexet a t ik etorriak direla agertuko dute eta zalantzarako tarterik utzi gabe erakutsiko digute beraiez ditugun nozioak ideia bakun zehatz ak best erik ez direla eta, beraz, jatorriz sentim e n e t a t ik eta hausn ark e t a t ik eratorriak.

10. Goga m e n a izendaturiko subjektu tik harago eramat e n duten terminoak erlatiboak dira .

Laugarre nik, erlazioa gauza bat hari arrotz zaion best e gauz a batekin aldera tz e a n datzan ez gero, bistakoa da hitzak aplikatzen zaizkion gauz ar e n baitan egiazki existitu uste diren ideiez

kanpoko best e batzuet a r a goga m e n a eram a t e n duten hitz guztiak hitz erlatiboak direla; adibidez, gizon beltz , zoriontsu , pentsakor , haserre , egarri , hedatua , termino absolutu ak dira, horrela izendat uriko gizonare n g a n egiazki existitzen edo existitu uste dena baino ez dutelako adieraz t e n edo iradokitzen. Baina aita , anaia- neba , erregea , senarra , beltzagoa , zoriontsuag oa , izenda tz e n duten gauzarekin batera , gauz a horren existen tziatik bereiz eta kanpo dagoe n zerbait ere inplikatzen duten hitzak dira.

11. Termino erlatibo guztiak ideia bakun e z osatuak dira .

Erlazioari oro har dagozkion premis ak finkaturik utzi ondore n , orain adibide batzue n bidez azalduko dut erlazioari buruz ditugun ideia guztiak, best e ak bezalax e, ideia bakun ez soilik osatuak direla. Eremurik zabalen a duen erlazioarekin hasiko naiz, existitzen diren edo existi daitezke e n gauz a guztiak hartzen dituen ar ekin, alegia, kausa eta efek tu erlazioarekin; eta hurren go kapituluan agertuko dut erlazio horri buruz dauka gu n ideia gure ezagu m e n a r e n bi iturriet a tik datorkigula, hau da, sentipe n e t ik eta hausn arke t a t ik.

XXVI. KAPITULUAKausa eta efektuaz eta beste

zenbait erlazioz

1. Nondik erdiest e n ditugun kausa eta efek tuare n ideiak .Sentim e n e n bidez gauze n eten g a b e k o gorab e h e r e z ohartze a n , nahitaez kontura tu beharra

dugu bai koalitate eta bai subst a n tzia partikular ezberdinak exisititzen hast e n direla eta beren existen tzia hau best e izakiren baten aplikazio eta jardun ar e n bidez hartzen dutela. Oharpe n honex e t a t ik erdies t e n ditugu kausa eta efektuare n ideiak. Edozein ideia bakun edo konplexu eragiten duena kausa izen orokorraz adieraz t e n dugu eta hark eragindakoari efektua deitzen diogu. Era horret a n , kontura tz e a n argizaria deritzan subs t a n tzian lehen ez zeukan ideia bakun bat, fluidotasu n a , maila jakin bateko beroa aplikatze a n beti sortzen dela, berot as u n a r e n ideia bakun ari, argizariaren fluidotasu n ar e kiko, beron e n kausa deitzen diogu, eta fluidotasu n a efektu a dela esat e n dugu. Era berea n , oharturik zura deritzan subs t a n tzia, zenbai t ideia bakun e n bildum a dena, sua aplikatuz gero, errau ts ak izeneko best el ako subst a n tzia bilakatze n dela, hau da, ideia bakun ez osaturiko multzo bate a n datzan eta zura deitzen diogun ideia konplexutik oso ezberdin a den best el ako ideia konplexu bihurtzen dela, sua, errau ts ekiko, kausatz a t hartzen dugu eta errau ts ak efektutz a t . Horrela, bada, lehen a go existitzen ez zen edozein ideia bakun edo ideia bakun e n bildum a sortzera dara m a n edo sortzeko dihardu e n elme m e n t u kontsidera tz e n dugun guztiak, subst a n tzia zein modu a izan, kausar e n erlazioa dauka gure goga m e n e a n , eta halax e deitzen diogu.

2. Kreatzea, sortzea eta aldaketak eragitea .

Horre t a r a , gorp u tz e k elkarr e n g a n dut e n era gin e a n gur e sen t i m e n e k desk u b r i dez a k e t e n e t ik kaus a et a efekt u a r e n nozioa erdi e t s i ondor e n , hau da, kaus a bes t e edoz ein ga uz a , del a ideia baku n a edo subs t a n t z i a edo mod u a , izat e n has t e a era gi t e n due n a del a , et a efekt u a ber e hasi e r a bes t e ga uz a bati zor dion a del a , gog a m e n a k ez du zailt a s u n han di rik aurki tz e n sorre r a ezb e r d in a k mot a bitan ber e iz t e k o :

Lehe nik, gauz a bat oso- osorik berrir e n berri egin a den e a n , har e n at al ba tik ere ez del arik lehe n a g o exis t i t u ; adibid e z , ma t e r i par t ikul a berri ba t , leh e n a g o exis t e n t z i a r ik eduki ga b e k o a , in reru m natura exis t i tz e n has t e n den e a n , et a honi kreazioa dei tz e n diogu.

Bigarrenik, gauza bat lehen a go existitzen ziren partikulaz egina dene a n , nahiz eta aurretik existitzen ziren eta bater a hartu t a horrelako ideia bakun a eratz en duten partikulez osaturiko gizon, arrau tz a, arrosa, gerezi... konkretu hau bezala inoiz lehen a g o existen tziarik ez eduki. Eta honi, naturar e n abio arrunt e a n barne hast ap e n e k, baina kanpoko eragileren batek martxa n jarritako eta haut e m a t e rik ez dugun era sentigaitz ez dihardu t e n hast ap e n e k sorturiko subst a n tziare n bati dagokione a n , sorkuntza deitzen diogu. Kausa estrinseko a dene a n eta efektu a atal bereizgarrien banak e t a edo eransk e t a sentigarriz eragiten dene a n , egitea deitzen diogu; eta horrelakoak gauza artifizialak dira. Subjektu bate a n lehen a g o izan gabeko ideia bakun e n bat

eragiten dene a n , horri aldaketa deitzen diogu. Horrela, gizakia sortua da, koadroa egina, eta bata zein best e a aldaraziak dira batag a n zein best e a n lehen izan gabeko koalitat e sentigarri edo ideia bakun e n bat sortzen dene a n ; eta lehen a go han egon gabeko eta era horret a n existitzera ekarritako gauz ak efektu ak dira; eta existen tzia hori eragiteko jardun duten ak, kausak. Kasu honet a n , eta best e guztiet a n , ikus dezake g u kausa eta efektu ar e n nozioek sentipen e t ik eta hausn ark e t a t ik hartu ditugun ideieta n dutela sorburu a eta erlazio hori, erem u zabalen a hartu arren, ideia horiexet a n amaitz en dela. Zeren kausa eta efektuar e n ideia edukitzeko nahikoa baita kontura tz e a edozein ideia bakun edo subst a n tzia best e baten eraginez hast en dela existitzen, eragile horrek nola dihardu e n ez jakin arren.

3. Denbora erlazioak .

Denbora eta lekua ere erlazio oso ugarien oinarri dira eta izaki finitu guztiak daud e berau e n erem u barrua n gutxien ez . Baina, nola erdiest e n ditugun ideia horiek best e leku bate a n azaldu a dugun ez , agian nahikoa izan daiteke hem e n iradokitzea denboraren araber a gauzek hartzen dituzten izendap e n gehien ak erlazioak best erik ez direla. Horretara , baten batek dioen e n a n Elizabeth erregin a hirurogei t a bedera tzi urtez bizi izan zela eta berrogei t a bost urtez izan zela erregina , hitz horiek iraunaldi horren eta best e gauz a baten artea n dago e n erlazioa baino ez dute adieraz t e n , eta hauxe best erik ez dute esan nahi, alegia, haren existen tziare n iraunaldia eguzkiaren hirurogei t a bedar a tzi urte- biraket ako a izan zela eta haren agintaritza berrogei t a bost urte- biraket ako a ; eta era berekoak dira zenbat denboraz galder ari erantzut e n dieten hitz guztiak. William Konkistatz aileak 1066. urte ingurua n inbaditu zuen Ingalat err a , honek hauxe adieraz t e n duelarik: gure Salbatz ailear e n garaitik egund ainoko denbora tarte osotza t hartut a, ertz bi horieta t ik zer distan tziat ar a den kokatua inbasio hura, eta horixe egiten dute noiz galderari erantzut e n dioten hitz guztiek, zeren edozein denbor a- puntuk beron e n neurritzat eta erlaziogun e tz a t darabilgun iraupe n luzeagoko denbora batekiko duen distan tzia baino ez baitute adieraz t e n .

4. Positiboak direla uste diren zenbait denbora ideia erlatiboak direla aurkitzen dugu .

Denborari buruzko hitz horiez gain, badira best e batzuk, normale n uste izaten denez ideia positiboak adieraz t e n dituzten arren, sakon a go aztertz e a n positiboak direla ohartzen garen ak, hala nola, gazte, zahar, etab., horrelako hitzek gure goga m e n e a n ideia modu a n dauka gu n luzera jakin bateko iraunaldiarekin zerbait ek duen erlazioa barne hartzen eta iradokitzen dutelarik. Horrela, behin gure pents a m e n d u a n finkatu t a edukirik gizakiaren iraunaldi normala hirurogei t a ham ar urtekoa dela, gizaki bat gazt ea dela diogun e a n , haren adinak gizakiek erdiet si ohi duten ar e n zati txiki bat best erik ez duela hartzen esan nahi dugu; eta zaharra dela diogun e a n , haren iraunaldia gizakiek norm ale a n gainditzen ez duten ar e n ia azkener a heldu dela esan nahi dugu. Horrela, bada, gizaki honen edo best e a r e n adin edo iraunaldi partikularra animali espezie horri normale a n dagokion iraunaldiari buruz goga m e n e a n daukagu n ideiarekin aldera tu best erik ez dugu egiten; eta hau argi ageri da izen horiek best e gauz a batzuei aplikatze a n , zeren hogei urteko gizakiaz gazte a dela esat e n baitugu eta zazpi urtekoaz oso gazte a dela; baina hogei urteko zaldiaz eta zazpi urteko txakurraz , ordea, zaharrak direla esat e n dugu, horietako bakoitzea n haien adina iraunaldiare n ideia ezberdin ekin aldera tz e a n ditugulako, animali mota bakoitzaren tz a t iraunaldi arrunt natural tza t goga m e n e a n ezarrita dauka gu n ideiaren araber a . Baina eguzkiaz eta izarrez, zenbait gizaldiren iraunaldia gainditurik badut e ere, ez dugu esat e n zaharrak direnik, ez dakigulako zenbat eko iraunaldia jarria dien Jainkoak horrelako izakiei. Termino hau, izan ere, gauz en abio natural e a n gainbe h er a haute m a t e n eta aldi jakin bate a n amaiera r a heltzen ikusten ditugun gauzei dagokie, eta, horret ar a , neurri eredu bat dauka gu geure goga m e n e t a n haien iraunaldiare n atal ezberdinak eredu horrekin aldera t u ahal izateko, eta honekin duten erlazioare n araber a beroriez gazte ak edo zaharrak direla esat e n dugu, hau ezin dugularik, beraz, esan rubi edo diama n t e batez, euren iraunaldi normala zein den ezagu tz e n ez dugulako.

5. Leku eta hedad ura erlazioak .

Halaber, erraza da gauz ek euren artea n leku eta distan tziekiko dituzten erlazioez ohartz e a , adibidez , goian, behe a n Charing--Crosse tik milia batera , Ingalat err a n eta Londres e n esa t e n dene a n bezala. Baina iraupen a r e n kasuan bezala heda d ur a r e n eta bolume n a r e n e a n ere, badira ideia batzuk erlatiboak direnak, baina positibotz a t ditugun izenez adieraz t e n ditugun ak; horixe gerta tz e n da, esat e baterako, handi eta txiki ideiekin, izatez erlazioak baitira. Hemen ere, geure goga m e n e a n gauza mota ezberdin e n tamain a finkaturik dugularik maizen ikusi ohi ditugun e n arab er a , neurri eredu bihurtzen ditugu, best e e n bolume n a handik izendatz eko. Horrela sagar bat handia dela esa t e n dugu normale a n ikusten ditugun sagarrak baino handiago a dene a n; eta zaldi txikia, zaldi norm alen tam ainari buruz goga m e n e a n dugun ideiara heltzen ez dene a n ; eta flandiar baten tz a t zaldi txikia dena handia datek e Galesko batentz a t , beraien herrialde e t a n hazten dituzten zaldi arraza ezberdin et a t ik hartut a neurri eredu ari buruz ideia ezberdinak baitituzt e, nork bere eredu ar ekin egiten duelarik aldake t a handia ala txikia den esa t eko.

6. Termino absolutu e k maiz erlazioak ordezka t z e n dituzt e .

Era bere a n , ahul eta sendo ahal izendap e n erlatiboak best erik ez dira, ahal handiago edo txikiagoari buruz orduan ditugun zenbait ideiarekin aldera turik. Horrela, gizon bat ahula dela diogun e a n , zerbait higitzeko gizonek normale a n edo bere tamainako ek eskuarki izaten duten bezainb e s t e indarrik ez duela esa nahi dugu; eta hau gizon horren indarra gizonek edo tamain a horret ako gizonek izan ohi duten indarrari buruz daukagu n ideiarekin aldera tz e a da. Gauza bera gerta tz e n da kreatur a guztiak ahulak direla diogun e a n ; ahula hem e n termino erlatiboa baino ez da, Jainkoaren eta kreatur ar e n ahalare n artea n dago e n aldea edo desproportzioa esa nahi duen a. Eta horrela, gure hizketa arrunt eko hitz asko eta askok erlazioak baino ez dituzte ordezkatz e n , eta hitzak agian zatirik handien a dira, lehen ikusian horrelako esan a hirik ez dutela ema n arren. Adibidez, «untziak badauk a beharrezko hornidura » esat e a n , beharrezko eta hornidura hitz erlatiboak dira biak, batak bidaia egitear ekin eta best e ak geroko erabilerar ekin dutelarik erlazioa. Hain da bistako a, best alde , erlazio hauek guztiak sentipe n e t ik eta hausn arke t a t ik etorritako ideia bakun e t a r a muga tz e n eta beraie t a n amai tzen direla, non best e azalpenik ez den behar.

XXVII. KAPITULUAIdentita t e az eta ezberdinta s u n a z

1. Identitat ea zertan datzan .

Alderatz eko best e abagu n e bat gauze n izatea bera hartuz dauka goga m e n a k , gauza bat leku eta garai zehatz batean existitz en kontsider a tuz , gauz a hori berarekin baina best e garai batean existitz en aldera tz e n dugun e a n , hortik identitateare n eta ezberdintasu nare n ideiak eratze n ditugularik. Leku bate a n eta instan t bate a n gauz ar e n bat, dena dela, ikusten dugun e a n , ziur gaud e berber a dela eta ez aldi berorre t a n best e leku bate a n existitzen ari den best e bat, best e aspektu guztiet an lehen e n go a r e n antzekoe n a eta harta tik bereiztezinen a izan arren; eta honex e t a n datza identitat ea, alegia, gauz a bati egozte n dizkiogun ideiak lehen e n go aldiz kontsidera t u genu e n e a n eta gero kontsidera t u eta haiekin aldera tz e n ditugun e a n ezerta n ez aldatz e a n . Zeren, inoiz ez dugularik aurkitzen, burura tz erik ere ez baitugu, ahalgarri denik espezie bereko bi gauza aldi berea n eta leku bere a n existitze a, zuzen ondoriozta tz e n dugu edoz ein lekutan edo edozein alditan existitzen den edozein gauz ak bere espezie bereko den oro eskluditzen duela eta, beraz, bera bakarrik dela. Horrega tik gauza bat berbera den ala ez galdetz e n dugun e a n , beti ari gara garai eta leku zehatz bate a n existitzen den zerbaitez, une horret a n gauz a hori, ziur, bere buruarekiko gauz a bera, eta ez diferent e a , zelarik. Eta hem e n dik atera tz e n da gauza bakar batek ezin dituela existen tziara hasiera bi ukan, ez eta bi gauz ak hasiera bat ere, ezinezko izanik espezie bereko bi gauz a une bere a n leku berber e a n izatea, edo gauz a bat bera bi leku diferent e t a n izatea . Hasiera bakar bat duen a, beraz, gauz a berber a da, eta garaiari eta lekuari dagokien ez honek ez bezalako hasiera duen a ez da gauz a bera, ezberdin a baizik. Erlazio honi buruzko zailtasun a ekarri duen a, berau egozte n zaien gauz ei buruzko nozio zehatz ak erdiest e n erabilitako ardura eta arret a eskas a izan da.

2. Subs tant zi en identitat ea .

Hiru mota t ako espezie e n ideia baino ez dauka gu: 1) Jainkoa . 2) Adime n finituak . 3) Gorputzak. .

Lehenik, Jainkoak ez du hasierarik, betiereko a, aldaezina eta leku guztiet a n dago e n a da, eta horrega tik haren identit at e a ri buruz ez daiteke zalantzarik egin.

Bigarrenik, espiritu finituek existitzen hast eko beren garai eta leku zehatz a izan duten ez gero, garai eta leku horrekiko erlazioak zehaztuko dio haiet ako bakoitzari bere identit at e a , existen tzian dirauen bitart e a n .

Hirugarre nik, gauz a bera esan daiteke materiazko partikula bakoitzari buruz ere, hauet ako bakoitza ere, materi gehiket arik edo kenket arik egin ezea n , gauz a bera baita. Zeren hiru subst a n tzi motok, izenda tu ditugun modu a n, leku beretik elkar eskluditzen ez duten arren, hala ere, burura tu beharra dauka gu haiet ako bakoitzak bere espezie bereko best e guztiak leku bere tik

nahitaez eskluditu behar dituela, zeren best ela identita t e eta ezberdint as u n a r e n nozioak eta izenak alferreko lirateke, eta ez legoke subs t a n tzia horiek ez best e ezer bata best e t ik bereizterik. Adibidez, bi gorputz leku berea n eta aldi bere a n egon ahal balira, ordua n materi zati bi horiek gauz a bat bera izan beharko lukete, handiak zein txikiak izan; areago, gorputz guztiek gauz a bat bera izan beharko lukete. Zeren, bi materiazko partikula leku berea n egon daitezke e n bezalax e eta arrazoi beraga t ik, gorputz guztiak ere leku berea n egon daitezke; eta suposizio hau onartuz gero, baten eta gehiagor e n arteko ezberdint as u n a eta bereizpe n a deus ez tuko da, zentzuga b e k e ri a ekarriz. Baina bi edo gehiago bat izatea kontrae s a n a denez gero, identita t e a eta ezberdin t as u n a erlazio eta aldera tz eko bide ongi oinarrituak dira eta adimen a r e n t z a t baliagarriak.

3. Moduen eta erlazioen identitatea .

Beste gauz a guztiak azken bate a n subst a n tzie t a n amaitzen diren modu ak edo erlazioak best erik ez direnez , haien existen tzia partikular bakoitza ere era berea n deter min a t u a izanen da; beren existen tzia segida n duten gauz ei dagokien ez bakarrik, hau da, hurren ez hurren eko eten ga b e k o segida n dautz an higidura eta pentsa m e n d u a bezalako izaki finituen ekintzei dagokien ez , ezin da zalantza t a n jar beraue n ezberdint as u n a , zeren, hast en diren unea n bertan iraungitzen direlarik, ezin baitira aldi ezberdin e t a n edo leku ezberdine t a n existitu, izaki iraunkorrak aldi ezberdine t a n leku diferent e e t a n existi daitezke e n modu a n ; eta horrega t ik aldi ezberdin e t a n kontsidera t uriko ezein higidura edo pents a m e n d u izan daiteke bera, haren atal bakoitzak existen tziara hasiera diferent e a baitauka .

4. Principiu m indibiduationis (banakotz e printzipioa)

Esana dugun e t ik erraz da aurkitzen hain biziki bilatu dena , principiu m individuationis ; eta berau , argi dago, existen tzia bera da, edozein mota t ako izakia garai eta leku zehatz bater a deter min a tz e n duen a eta espezie bereko izaki biri komunika ezina dena . Hau, subs t a n tzia eta modu bakun e t a n edo modu e t a n burura err az a g o dirudien arren, ez da, beroni buruz gogoe t a egiten dene a n , pents a ezin a g o a konpos a t u e t a n , zeri aplikatzen zaion arduraz kontua n hartuz gero; adibidez , dem a g u n atomo bat, gorputz jarraiki bat azalera aldaezin baten baitan, aldi eta leku zehatz bate a n existitzen dena; begi- bistakoa da, bere existen tziako edozein unet a n kontsidera t urik, une horret a n bere buruarekiko gauz a bera dela, zeren, une horret a n dena hurax e delarik eta ez best e ezer, gauza bat bera da eta horrelax e iraunen du existitzen diraue n artea n , aldi horret a n gauz a bera, eta ez best e bat, izanen delako. Era berea n , bi atomo edo gehiago masa berea n batzen badira, atomo horietako bakoitza lehen go bera izanen da, aurrea n formulaturiko arauar e n araber a ; eta batu t a diraut e n artea n , atomo horiek osaturiko masa ere masa bera edo gorputz bera izanen da nahita ez , atalak modu bater a zein best era baturik egon. Baina atomo e t ak o bat kendu edo best e bat gehituz gero, ordua n ez da mas a bera edo gorputz bera. Izaki bizien egoer a n , haien identit at e a ez dago partikula beren masa n , best e zerbait e t a n baizik. Izan ere, haieta n materi zati handien aldaket ak ez du identit at e a aldatz en . Haritz bat, landar e txiki izan ondore n zuhaitz handi bihurtzen dena eta gero inausi egiten duten a , beti da zuhaitz bera; eta zaldi egiteraino hasi den pottoa, batzue t a n lodi best e e t a n argal, zaldi bera da aldi guztian, kasu biotan ezinbes t ez atalen aldaket a nabaria dagoe n arren, halat an , non beraiet ako bata ere ez den izatez materiazko masa bera, nahiz eta bata haritz bera eta best e a zaldi bera egiat a n izan. Hau horrela izateko arrazoia, aipaturiko kasu bietan —materiazko masa eta gorputz biziduna— identita t e a gauz a berari ez aplikatze a da.

5. Landaree n identitat ea .

Horrela, bada , azter tu behar dugu haritz bat zertan bereizten den materiazko mas a bate tik, eta nik uste dut honex e t a n bereizten dela, alegia, hau nolabai t baturiko materiazko partikulen kohesioa best erik ez den bitarte a n , hark haritzaren atalak eratzeko moduko partikulen antolaket a izatea n , eta antolake t a hori, elikadur a hartu eta banatz eko gai izanik, haritzaren zura, azala, horriak, etab., landar e- bizitza izateko behar direnak, eratz eko egokia izatea n . Bizitza komun e a n parte hartzen duen gorputz kohere n t e baten atalen antolake t ak eratze n duelarik landare bat

berare n batas u n a , landare horrek bizitza bere a n parte hartzen duen artea n landare berbera izanik irauten du, bizitza hau landare biziari bitalki baturiko partikula berriei komunikatu arren, landar e horrentz a t egokia den antzeko antolake t a baten bidez. Izan ere, antolaket a hau, edozein unet a n materiazko multzoren bate a n dagoe n e a n , best e guztiet a t ik bereizitako izaki konkretu horret a n dagoel arik, bizi indibidual horixe da , alegia, mom e n t u horret a t ik aurrera eta atzera sentigaizki elkarren ondoren etenik gabe datoze n eta landar e a r e n gorputz bizidunar ekin baturik daud e n atalen segidan exisititzen den bizi indibidula, eta landar e hori bat bera eta haren atal guztiak landare berare n atal izatea egiten duen identit at e a dauka, atalok bizitza komun hori eure t a r a eram a t ek o behar den antolake t a jarraiki horret a n baturik existitzen diren artea n .

6. Aberee n identitat ea .

Animalienga n arazoa ez da oso diferent e a eta edonork ikus lezake zerk egiten duen abere a izatea eta bat bera izaten segitze a . Antzeko zerbait gerta tz e n da makinet a n eta gai hau argitzeko balio lezake. Adibidez, zer da erloju bat? Gauza nabaria da xede zehatz baterako egokituriko atalen antolaket a edo eraiket a bat best erik ez dela, behar duen indarra gehituz gero, xede hori erdiest e n duen a . Suposa t uko bage n u makina hau gorputz jarraiki bat dela eta haren atal antolatu ak atal sentigai tzak eteng a b e ki gehitu edo kenduz konpond u, gehitu edo gutxitzen direla bizitza komun bate a n , abere baten gorputz are n oso antzeko zerbait ukane n genuke; baina diferentzia honex ekin, alegia, bizitzaren funtsa den antolake t a r e n egokitasu n a eta higidura batera hast en direla, higidura barrutik datorrelarik, makinak ordea, indarra nabariki kanpotik datorkiolarik, maiz indarrik ez dauka n artea n , organo a behar bezala eta indarra hartzeko prest-prest egon arren.

7. Gizakiaren identitat ea .

Horrek erakus t e n digu, halab er , zertan datzan gizaki berare n identita t e a , alegia, bizitza jarraitu berber az gozatze a n soilik, eteng a b e k o isurian ari diren eta gorputz antola tu berari segidan bitalki baturik daud e n materiazko partikulen bidez. Gizakiaren identita t e a , edozein animaliare n a bezala, une zehatz bate a n ongi antolaturiko gorputz a ez den eta harrezkero bizi-antolaket a bakar baten pean gorputz horri itsat sit a daud e n segidako materiazko partikula jariakor bakoitzea n jarraituriko gorputz a ez den zerbaite t a n jartzen duen edonork lanak izanen ditu enbrioia, heldua, zoroa eta zentzudu n a gizaki bera direla esa t e n , behintz a t honako hau onartz eko moduko suposak e t a egiten ez badu, alegia, Seth, Ismael, Sokrat es , Pilatos, San Agustin eta Zesar Borgia gizon bat bera izan zirela. Izan ere, arimaren identit at e ak soilik egiten badu gizakia bat bera izatea eta materiare n izaeran ezer ez bada go espiritu indibidual bera gorputz ezberdin ei batze a eragoz t e n duen a, posible izanen da garai urrundu e t a n bizi izan ziren izakera diferent eko gizon horiek gizon bera izatea ; eta hitz egiteko era hau gizon hitza era oso arraroa n erabiltzear e n ondorio izan daiteke, hau da, gorputz a eta forma kanpo uzten dituen ideiari aplikaturik erabiltze a g a t ik. Eta hitz egiteko era hau are bater a g ai tz a go litzateke trans migr azioa onartz en duten filosofoen nozioekin, haue n ustez gizakien arimak euren gehiegikerien g a t ik zigortuak izan baitait ezke abere e n gorputz e t a r a aldatz era , han euren neurriko bizilekua aurki dezat e n , euren abere- joerak ase tz eko moduko organo eta guzti. Baina hala ere uste dut, Heliogab alore n arima bere zerri baten baitan dagoel a etsi- etsian sinetsi arren, inork ere ez lukeela esan e n txerri hori gizona edo Heliogabalo bera denik.

8. Identitat earen ideia aplikatze n zaion ideiaren araberakoa da .

Ez da, beraz, subst a n tzi batas u n a identit at e mota guztiak hartzen dituen a edo kasu bakoitzea n identit at e a zehaz tuko duen a; aitzitik, hartaz zuzen pentsa t u eta juzgatz eko, kontua n izan behar dugu zein ideia ordezkatz e n duen aplikaturiko hitzak. Horrela gauza bat da substan t zia bera izatea , best e bat gizaki bera izatea eta best e bat pertsona bera izatea, pertsona , gizaki eta substan t zia hiru ideia ezberdin ordezkatz e n dituzten hiru izen baldin badira; izan ere, zein den izenari dagokion ideia, hurax e izanen da ezinbes t ez identit at e a . Eta hau gogoa n izan balitz, kontu honen ingurua n gerta tu ohi den naha sk e t a neurri handian ekidin zateke e n , itxurazko zailtasun

asko sortzen baitira batez ere identit at e pertsonalari dagokionez , eta horrega tik horixe aztertuko dugu hurren go puntu a n .

9. Gizaki bera .

Abere bat gorputz bizidun organiza tu a da eta, beraz, abere bera, esan dugun bezala, materiazko partikula ezberdinei komunikatz e n zaien bizi jarraitu bera da, partikulok segida n gorputz bizidun organiza tu honi elkartu t a daud e n bitart e a n . Eta emat e n diren best elako definizioak gorab e h e r a , behak e t a zorrotzak dudatik kanpo uzten du gizaki soinuak gure ezpainet a n adierazitako nozioa geure goga m e n e a n dauka gu n halako forma jakin bat dauka n abere a r e n zeinua dela. Izan ere, uste osoz baiezta dezaked al a pents a tz e n dut gutariko edonork norber e modura egin eta eratut ako izakia ikusita, beron ek katu edo loro batek baino adimen gehiagorik ez erakutsi arren, ez liokeela horrega tik gizaki izena ukatuko; era berea n , katuari edo loroari entzun e n balio arrazoitsu filosofiaz argudia tz e n , katut za t edo lorotzat soilik hartuko luke, eta lehen az esan e n luke gizaki traket s arrazoime nik gabe a dela eta bigarren az loro argi eta arrazoidun a dela. Autore ospets u baten g a n aurkitzen dugun aipa m e n batek eust e n dio loro arrazoidun baten suposizioari. Horrelax e dio:

«Maruzio printze ar e n berare n ahotik ezagu tu nahi nuen bala- bala zebilen baina sinesgarri t a su n handiz konta tz en zen istorio bat, nik neuk best e askoren g a n dik entzun a nuen a; istorioa printze ak bere agint aldian Brasilen zeukan eta arrazoidun izaki baten pare mintza tz en zein galderei erantzut e n zien loro batez zen, halat a n non haren segiziokoek sorginkeria edo deabru tz e kasu bat zela uste baitzut en; eta gero luzaro Holanda n bizi izan zen haren kapera u batek ordutik aurrera ezin zuen lororik jasan eta loro guztiek deabru a zeukat el a barrua n esa t e n zuen. Istorio honen zehazt as u n asko nituen entzun ak eta sinesgarri t a su n a ukatzerik ez neukan pertson e n g a n dik, eta horrex ek eram a n nindu e n Maruzio printzeari galdetz er a kontu honen egiari buruz. Ohi zuen argita su n eta zehazt as u n a z erantzun zidan egiarik bazela esa t e n zene a n , nahiz eta gezur askorekin nahasirik. Lehenaz informatz e a nahi nuela esa nion. Hotz eta motz erantzun zidan entzun zuela loro zahar hartaz Brasilen egon zenea n eta, esat e n zioten az ezer sinest e n ez zuen arren eta animalia handik urrun egonik ere, hain ikusmin handia zuela, non ekar ziezaiot ela agindu zuen. Loro hura oso handia eta zaharra zen, eta txoria printze a holand ar mordo batekin zegoen gelara sartu baino ez, ziplo bota zuen: Hau duk hau gizon zuri piloa! . Printzea seinala tuz gizon hura nor zela uste zuen galdetu zioten. Eta hark jeneral en bat edo izanen zela erantzun . Loroa hurbildu zioten e a n , printzeak galdetu zion: D’où venez- vous? Eta hark: De Marinnan . Printzeak: A qui estes- vous? Eta loroak: A un Portugais . Printzeak: Que fais- tu là? Eta loroak: Je garde les poulles . Printzeak barrea ri eman zion eta esan zion: Vous gardez les poulles? Loroak erantzun zion: Oui, moi; et je sais bien faire . Eta jende ak txitoei deitzeko egin ohi duen kakara egin zuen loroak lauzpa bo s t bider. Elkarrizket a honet ako hitzak frants es e z jarri ditut, halaxe kontatu baitzidan Maruzio printzeak. Loroa zein hizkuntzaz mintza tu zen galdetu nion printzeari eta esan zidan brasileraz egin zuela. Brasileraz ulertzen ote zuen galdetu nion eta hark ezetz, baina bere aldam e n e a n bi interpre t e edukitzeko ardura hartu zuela, brasileraz mintza tz en zen holand ar bat eta nederlan d er a z egiten zuen brasildar bat, eta biei bana n eta sekretu a n galdetu ziela eta biak bat etorri zirela loroak esand ak o ari buruz. Ezin izan dut kontatu gabe utzi istorio harrigarri hau, kontu arrunt e t a t ik oso urrun dago e n a delako eta lehen eskutik jasoa dudalako, horrek egiazkotz a t hartzeko moduko egiten duelarik, zeren esan e n bainuke printzeak, berak behintza t , esan zidan guztia sinest e n zuela, beti gizon onest eta jainkozaletz a t edukitakoa baitzen. Naturalistei uzten diet kasuar e n ikerket a, eta best e gizonek nork berak nahi duen a sinet s dezat el a; edonola ere uste dut ez dago el a gaizki lantze a n behin gaiak horrelako digresioez ematu edo arintze a , harira etorri ala ez.

10. Gizaki bera .

Irakurleari istorioa, handika bada ere, autore a r e n berare n hitzet an eskaintzeko lana hartu dut, hark ez zuela sines t ezintz a t jo uste dudalako, pentsa e zin a baita hura bezalako gizon jantziak, berak eskainitako testigan tz a guztiak egiazkotz a t berm a tz eko gauz a zenak, horrenb e s t ek o lana hartze a gertak ari hori ezert ar a ez datorren bere obrako leku bate a n , lagun modu a n aipatz e n duen gizon bat ez ezik, oso onest a s u n eta jainkozale t a s u n handia aitortzen dion printze bat ere horrela konpro m e t a t z eko, berak sinest ezin tz a t joz gero barreg arri ere balitzaiokee n istorio bat kontatuz . Argi dago istorio honen egia berm a tz e n duen printze a eta hareng a n dik hartu t a kontatz e n duen autore a istorioko hiztunaz loroa zela esan ez mintzo direla; eta nik istorio hori kontagarria dela uste duen best e edonori galdetz e n diot ea, printze baten hitzak segurt a tz e n digun modu a n, loro horrek eta bere espezieko guztiek beti hitz egin balute, ez ote zirateke e n arrazoidun aberee n arrazatz a t joko eta ea, hala eta guztiz ere, gizakitzat , eta ez lorotzat , hartuak ote zirateke e n . Zeren uste baitut jende gehien ar e n sentipe n e a n gizakiaren ideia egiten duen a ez dela izaki pentsa tz aile eta arrazoidun ar e n ideia bakarrik, baizik horret ar ako forma jakin bat duen gorputz are n ideia batu behar zaiola. Eta gizakiaren ideia hori bada, guztia batera aldatu gabe segidan berber a diraue n gorputz ak parte hartu beharko du, espiritu inmat erial berarekin bater a, gizaki bera osatz en .

11. Identitat e pertsonala

Horiek direlarik identit at e pertson al a aurkitzeko premisak, orain pertson a hitzak zer ordezkatz e n duen aztertu behar dugu. Nik uste dut pertson a izaki pentsa tz aile eta adimen d u n a dela, arrazoitzeko eta hausn ar tz eko gai dena eta bere burua berbera tz a t har dezake e n a , aldi eta leku ezberdin et a n pentsa tz e n duen gauz a beratz a t ; eta hori guztia, pents a tz e tik bana ezin a eta nire ustez pentsa tz eko esentziala ere den kontzien tzia duelako egiten du, inork ere haute m a n ezin duelarik haute m a t e n duela haute m a n gabe. Edozer ikusten, entzut e n , usaintze n, dast a tz e n , sentitzen, hausn ar tz e n edo nahi dugun e a n , badakigu horixe egiten ari garela. Horixe gerta tz e n da beti gure sentipen eta pertzepzio prese n t e e t a n , eta horrex e g a t ik da bakoitza bere tz a t norbera deritzan a , kasu honet a n ez delarik begira tz e n ea norbera horrek subst a n tzia berea n edo ezberdin e t a n jarraitzen duen, zeren kontzien tzia beti pents a m e n d u a r e kin datorrelarik bakoitza gara norbera deritzan a , gainer ako edozein gauz a pents a tz ailere n g a n dik guztiz best elako a, horrex e t a n bakarrik datzalarik identita t e pertson al a, hots, izaki arrazoidun ar e n berber a t a s u n e a n ; eta kontzien tzia hori iragan eko egintze t ar a eta pentsa m e n d u e t a r a heda daiteke e n bezain urrun iristen da pertson a horren identit at e a , eta lehen a g oko bera dirau orain ere norber a horrek; eta egintza hori egin zuen berbera da orain hartaz hausn ar tz e n ari dena.

12. Kontzien tzia edukitz eak egiten du identitate pertsonala .

Baina, gainer a, ea subs t a n tzia berber a den galdetz e n da. Gutxik leukake hortaz dudatz eko arrazoirik, baldin pertzepzio horiek berorien kontzien tziarekin goga m e n e n e a n beti prese n t e baleud e, halat an non gauza pentsa tz aile bera beti kontzien t eki prese n t e eta, pents a tz eko a litzateke e n modu a n , nabariki berbera izanez legokee n. Baina zailtasun a sortzen duen a , dirudien ez , honako hau da, alegia, ahanzturak kontzientzia edukitze hori eteng a b e ki etet e a , geure bizitzako une bate a n ere ez baitauk a gu geure begien aurrea n iragand a ko egintzen katea guztia, oroimen onen a duten ek ere alde bata galtzen dutelarik best e a ri so egote a n ; izan ere, guk batzue t a n , eta hori geure bizitzako zatirik handien e a n , ez dugu geure iragand a ko norberaz hausn ark e t a rik egiten, geure oraingo pents a m e n d u e i adi ari garelako eta lo sakone a n gaud ela inolako pentsa m e n d u rik ez daukagul ako, edo ez behintz a t itzarrik gaud e n e ko pentsa m e n d u e k ageri duten kontzien tziaz hornituriko pents a m e n d u rik. Kasu horiet an guztiet a n , diot, gure kontzien tzia etenik gerta tz e n delarik, eta iragan eko norber a bistatik galtzen zaigularik, zalantz ak sortzen dira gauza pents a tz aile berber a , hau da, substan t zia berber a ote garen ala ez. Honek, arrazoizko edo arrazoigab e ko izan, ez du inolako zerikusirik gure identita t e pertsonalarekin . Auzia, izan ere, pertson a berber a izatea zerk egiten duen garbitze a da, eta ez ea subst a n tzia berber a ote den pertson a berea n beti pentsa tz e n duen a, honek, kasu honet a n , ez duelarik inolako garrantzirik.

Izan ere, subst a n tzia ezberdin ak pertson a bere a n batu t a egon daitezke kontzientzia berare n bidez, berone t a n partaide izanik, hain zuzen gorputz ezberdin ak bizitza berare n bidez animalia bate a n batzen diren modu a n, subst a n tzien aldaket a horret a n bizitza jarraitu bakarrare n batas u n a k salbatz e n duelarik animaliare n identita t e a . Zeren, kontzientzia bera edukitze a delarik gizakia berber a berber e tz a t izatea egiten duen a, horrex et a n bakarrik datza identit at e pertson al a , subst a n tzia indibidual bakar batera muga tu rik egon zein subst a n tzia bat baino gehiagor e n segidan jarraitu. Izan ere, edozein izaki adime n d u n , iragan d ak o edozein egintzar e n ideia lehen e n g oz hartaz izan zuen kontzientziaz eta edozein egintza prese n t e z duen kontzientziaz errepika dezak e e n heine a n , neurri horrex et a n da norber a pertson a berbera . Izan ere, bere pents a m e n d u eta egintza prese n t e e z duen kontzientziaga tik da berbera berberet za t orain, eta berber a izaten segituko du, kontzien tzia bera iragan eko eta etorkizun eko egintze t ar a heda dezake e n bitarte a n; eta denborazko distan tziag a t ik edo subst a n tzi aldake t a g a t ik ez lirateke bi pertson a , ez behintz a t gizaki bat bi gizaki litzateke e n baino gehiago, gaur, lo luze edo labur bat bitart eko dela, atzo erabilitakoe t a t ik diferent e ak diren jantziak dara m a tz al ako soine a n , kontzien tzia berak batzen baititu bi egintza horiek pertson a berare n g a n , direnak direla ekintzok sortzen parte harturiko subst a n tziak.

13. Identitat e pertsonala substant zi aldaketan .

Geure gorputz e t a n dauka gu hori horrela dela nolabai t frogatz eko aukera , zeren gure gorputz ar e n partikula guztiak, izaki pents a tz aile eta kontzien t e berber ari bitalki baturik daud e n bitart e a n , halat an non sentitu egiten dugun noiz diren ukituak, baita gerta tz e n zaien on edo txarra ere, bietaz kontzien t e izanik, gure geure zati baititugu, hau da, geure norbera pentsa tz aile kontzien t e a r e n zati. Horrela, giza soinaren atalak norber ar e n zati dira, eta norberak haiekiko sinpatia eta ardura dauka. Esku bat moztu eta gorputz ak haren beroaz , hotzaz eta best e sentipe n ez zuen kontzien tziatik bana tuz gero, orduan ez da jada norber ar e n zati, materiazko partikularik urrundu e n a den baino gehiago. Horret ar a , ikusten dugu garai bate a n norber a pertson al a egiten zuen substan t zia best e subs t a n tzia batera alda daiteke el a, identita t e pertson al a aldatu gabe, ez dagoel arik dudarik, bere zati izandako atalak moztu arren, pertson a bera izaten segitzen duela.

14. Nortasuna substant zi aldaketan .

Baina auzia da ea subst a n tzia pentsa tz aile a aldatz e a n pertson a berber a den, ala subst a n tziak berber a iraunez gero pertson a ezberdinak izan daitezke e n .

Eta honi haux e erantzut e n diot. Lehenik, hau ez da auzia pents a m e n d u a subst a n tzia inmate rialik gabeko animali osaer a hutse a n jartzen duten guztientz a t . Zeren, haien ustea egiazkoa den ala ez albo batera utzita, argi dago haiek identita t e pertson al a subst a n tzi identit at e a ez den best e zerbaite t a n gordetz e n dela pentsa tz e n dutela, animali identit at e a bizitza identita t e a n gordetz e n den modu a n , eta ez subst a n tzi identit at e a n . Eta, horrega tik, pents a m e n d u a subst a n tzia inmate rial bate a n soilik jartzen duten ek, haien iritziarekin sartu aurre tik, azaldu beharra dute zergatik ezin den salbatu identita t e pertson al a subst a n tzia inmat erialen aldaket a n edo subst a n tzia inmate rial partikularren bariet a t e a n , animalien identita t e a subst a n tzia materialen aldaket a n edo gorputz partikularren bariet a t e a n salbatz e n den modu a n ; honako hau baiez ta tu ezea n bedere n , alegia, espiritu inmate rial bat bera dela abere e t a n bizitza bera egiten duen a, gizakienga n espiritu inmate rial bat bera den modu a n pertson a bera egiten duen a, carte siarrek bedere n onartuko ez duten a berau , abere ak ere gauz a pentsa tz aile bihurtze ar e n beldur baitira.

15. Subs tant zia pentsa t zailea aldatzean pertsona bat bera izan daiteke e n

Baina, hurren, galder ar e n lehen e n go parte a aztertuko dugu, hau da, ea subst a n tzia pents a tz aile bera aldatuz gero (materiag a b e k o subst a n tziak bakarrik pents a tz e n dutela suposa t u rik), pertson a berber a izan daiteke e n . Nire erantzun a haux e da: hori hurren go hau

dakiten ek baino ezin erabaki dutela, alegia, zein subs t a n tziak pents a tz e n duen eta ea iragan eko egintzen kontzien tzia subst a n tzia pents a tz aile baten g a n dik best e baten g a n a pasa daiteke e n . Onartzen dut hori ezin izan litekeela, egintza indibidual beretik kanpoko zerbaite n kontzientziarik eduki gabe; baina iragan eko ekintzaren irudikape n aktuala delarik, frogatz ek e dago nolat an den ezinezko inoiz errealki izan ez den hura goga m e n e a n irudikatze a egiaz izan bailitzan. Eta horrega tik zail ukane n dugu erabakitzen iragan eko ekintzen kontzientzia zenba t e r aino atxiki dakioke e n eragile indibidual bati best e bati ezin atxikitzeko modu a n , harik eta pertzepzio egintza erreflexurik gabe egin daiteke e n a zer nolako ekintza den jakin arte eta hartaz kontzient e izan gabe pents a t u ezin duten subst a n tzia pents a tz aileek ekintza hori nola burutze n duten jakin arte. Baina kontzien tzia bera deitzen diogun a ekintza indibidual bera ez denez, zail izanen dugu gauz en natura tik atera tz e n zergatik subst a n tzia intelektual batek ezin duen irudikatu berak egindako modu a n berak inoiz egin gabeko eta agian best e batek egindako gauza bat, zergatik, esan nahi dut, ezin litekee n irudikape n hori egitat ezko auziaren errealita t erik gabeko a izan, amet s e t a ko irudikap e n batzuk diren modura , amet s ak diraue n artea n guk egiazkotza t ukan ohi ditugun arren. Eta subst a n tzia pents a tz aile e n naturare n ezagutz a argiago a ukan arte, hori horrela ez dela jakiteko biderik onen a Jainkoare n ontasu n er a jotzea dugu; izan ere Jainkoak, bere kreatura sentikorren zoriona ala zoritxarra jokatzen denez gero kreaturon halab e h a r r eko errakun tz a bateg a t ik, ez du bate tik best er a pasako saria edo zigorra dakarre n kontzien tzia. Beste batzuek erabakitz eko uzten dut zenbat e r a ino balio dezake e n argudio honek, pentsa m e n d u a animali espiritu iheskorren siste m a n datzala uste duten e n aurka egiteko. Baina hala ere, eskuart e a n darabilgun auzira itzulita, onartu behar da ezen, baldin kontzientzia bera (azaldu den modu a n, gorputz ar e n zenbakizko zifratik edo higidura tik zeharo diferent e a dena) subst a n tzia pents a tz aile bate tik best e bater a pasa badai teke , bi subs t a n tzia pentsa tz ailek pertson a bakar bat egin ahal izanen dutela. Zeren kontzientzia berak iraunez gero subst a n tzia berea n edo best e ezberdin bate a n , identit at e pertson al ak ere iraun egiten du.

16. Subs tant zia inmat erial berak iraunik, bi pertsona izan daitezk e e n e n t z .

Galderar e n bigarren parte a ri dagokionez , hau da, subst a n tzia inmate rial berak iraunik bi pertson a izan daitezke e n e n tz , uste dut auzi honen funtsa haux e dela: ea izaki inmat erial berari, bere iragan eko iraunaldiko ekintzez kontzien t e izanik, ken dakiokee n iragan eko bere existen tziare n sentipen oro, haiek eraba t galdu arte, berreskura tz e posibilitaterik gabe , halako moldez non epealdi berrian kontu berria hast erako a n egoera berriaz haraindi heda ezinezko kontzien tzia izan dezan . Horrela pents a t s e n dute, argi dagoe n e z , arimen aurrexis t en tzian sinest e n duten ek, arimari aurrexist e n tziako egoer a n edo gorputz e tik guztiz bereiz edo best e gorputz e n bate a n sartut a egindako ar e n kontzientziarik ez zaiola geratz e n onartze n duten ez ; eta horrela pents a t uko ez balute, argi dago esperien tzia beraien aurka egon e n litzateke el a . Era horret a n , identita t e pertson al a kontzien tziatik harago iristen ez delarik, aurrexist en tzia izan duen espiritu batek, isiltasun egoera n hainbe s t e arotan existitzen segitu ez duen ez gero, pertson a ezberdinak egin behar izan ditu. Dema gu n kristau platoniko edo pitagoriko batek, Jainkoak kreazio lan guztiak zazpi egun e t a n bukatu zituela oinarritza t hartut a, uste duela bere arima orduan tx e t ik existitzen dela eta giza gorputz ezberdin e t a n izan dela, neuk ezagut u nuen gizon bat bete- bete a n sinet sit a zegoen modu a n bere arima Sokrat e s e n a izandako berbera zela (ez dakit zenbe s t ek o arrazoiz uste zuen hori, baina baiezt a dezaket berak bete t ako lanpos tu a n , eta ez zen munt a eskas eko a, zentzuzko gizontza t zeukat el a, eta argitara eman ziren bere obret an frogatz en du ez zitzaiola falta agud ezi arik, ez jakintzarik). Suposizio horret a n , baten batek esan e n ote luke gizon hori, Sokrat es e n egintza edo pents a m e n d u e z inola ere kontzien t e izan gabe, Sokrat es den pertsona berber a izan litekeel a? Dema gu n batek bere buruaz hausn ar t u eta ondorio modu a n atera tz e n duela bere baitan espiritu inmat erial bat daukal a, berega n pents a tz e n duen a eta bere gorputz ar e n aldaket a eteng a b e a n beti bat bera izaten mant e n t z e n duen a, eta berak norbera deitzen diona dela; dem a g u n , halaber , berak uste duela espiritu hori Nestorren edo Thersites e n baitan Troia

setiatze n egond ako arima bera dela (arimei, izan ere, berdin zaie edoz ein materi zati, euren izaeraz jakin ahal izan dugun ez beder e n , suposizio honek ez du berekin absurdu nabar m e nik), horietako baten arima izan zitekee n eta, orain best e edoz ein gizakirena den modu a n; baina Nestorren edo Thersites e n egintzen kontzien tziarik eduki gabe, nolatan pents a daiteke norber a biotako bat izandako pertson a bera dela? Bere buruar e n ardura p e a n jar al ditzake ekintza horiek? Har ote ditzake berak egindakotz a t edo bereak dituela pentsa , edonoiz existitu den best e edozein gizonen a k baino area go? Era horret a n , kontzientzia hori gizon bi horien ezein ekintza t a r a iristen ez denez , bera ez da biotako inorekin bat bera, orain bere baitan duen arima edo materiaga b e k o espiritua bere oraingo gorputz a biziaraz t en hasi zene a n kreatu a izan balitz baino area go, egia balitz ere Nestorren edo Thersites e n gorputz a biziarazi zuen espiritu bera orain haren a biziaraz t en duen berber a dela zenbakiz. Izan ere, horrek ez lioke Nestorrekin pertson a bera izaten lagund uko, inoiz Nestorren zati izandako materiare n partikulet ariko bat gaur gizon horren zati balitz baino areago. Zeren kontzien tzia bera ez daukan subst a n tzia inmat erial bat berak, gorputz honi lotuta egona g a t ik, ez baitu pertson a bera osatz en , materiazko partikula berak, gorputz e n bati lotutako kontzien tziarik gabe , pertson a bera egiten duen baino gehiago. Baina gizon hori kontura tz e n bada bera Nestorren edoz ein ekintzaz kontzien t e dela, orduan Nestorrekin batera pertson a berra dela aurkituko du.

17. Gorputzak eta arimak egiten dute gizakia .

Era horret a n , trabarik gabe burura dezake gu pertson a bera existitzen berpizkund e a n , nahiz eta ez mundu honet a n zeukan zati berber ez osaturiko gorputz e a n , beti ere gorputz horret a n bizi den arimak kontzien tzia bera bada uk a . Baina, hala ere, arima bakarrik, gorputz e n aldaket a n , arima gizon bihurtzen ez duen ar e n t z a t ez best e guztien tz a t ez da nahikoa gizon bera egiteko. Zeren, baldin printze baten arima, printzear e n iragan eko bizitzaren kontzientzia berekin dara m al a , bere gorputz a utzi bezain laster zapat ari baten ariman sartu eta berau biziaraziko balu, edonork ikusiko luke printzea r ekin pertsona bera dela printze ar e n egintzei dagokien ez soilik; baina nork esan e n luke gizon bera dela? Gorputz ak ere parte hartzen du gizakia egiteko lanea n eta, uste dudan e z , kasu honet a n gizona nor den erabakiko luke eta arimak, ordea, printze ar e n pents a m e n d u guztiak aldea n dituela, ez luke best e gizon bat eginen eta beretz a t ez best e guztien tz a t zapat a ri bera izanen litzateke . Badakit, mintza tz eko era normale a n , pertson a berak eta gizon berak gauz a bat eta bera ordezkatz e n dutela. Eta, jakina, nornahik askat a s u n a du beti berak nahi duen modu a n hitz egiteko eta ideiei egoki deritzen soinu artikulatu ak aplikatzeko, baita soinuok nahi duen erara aldatz eko ere. Baina, espiritu , gizaki edo pertsona bera zerk egiten duen jakin nahi dugun e a n , espirituare n , pertson ar e n edo gizakiaren ideiak ongi zehaztu behar ditugu geure goga m e n e a n ; eta hitz horiez zer esan nahi dugun garbi erabaki ondoren , ez dugu zail ukan e n horiek eta antzeko ak noiz diren eta noiz ez diren gauz a bera zehazt e n .

18. Kontzien tziak soilik batze n ditu ekintzak pertsona beraren baitan .

Baina materiaga b e k o subst a n tzia edo arima bakarrik, dena dela eta edozein egoer a t a n egond a, gizaki bera egiteko nahikoa ez bada ere, argi dago kontzien tziak, berau heda daiteke e n punturaino —iragan eko aldiak barne—, denbor a n oso urrun daud e n existen tziak eta ekintzak pertsona berare n baitan batzen dituela, oraintxe bertan iragand a ko existen tziak eta ekintzak batzen dituen modu a n , halat an , non kontzientzia dauka n iragan eko eta etorkizun eko ekintza guztiak pertson a berari dagozkion. Noeren kutxa eta uholde a ikusi izanare n kontzientzia banu, iragan neguko Tamesi ibaiaren gainezka tz e a ikusi izanare n edo une honet a n idazten ari naizen kontzien tzia daukad a n modu a n , ezin izanen nuke zalantz a t a n jarri orain idazten ari naizen hau, iaz Tamesi gainezka ikusi nuen hau eta uholde unibert s al a ikusi nuen hau nor berber a dela —nor hau nahi den substan t zian jarrita ere—, idazten ari naizen hau, horret a n ari naizen bitarte a n (materiag a b e k o edo materiazko subst a n tzia beraz osaturikoa izan ala ez) atzo izandako ni neu berber a naizen bezalax e. Zeren, nor bera izatear e n auzi honi dagokionez , berdin zaio oraingo nia

subst a n tzia beraz edo best e batzuez egina izatea, hain interes a t u a bainago eta hain erantzule sentitzen bainaiz orain dela mila urte egindako az , nitaz dudan kontzien tziak nik neuk egindakotz a t orain lepora tu didan az , nola orain hurren go unea n egindako az interes a t u a nagoe n eta erantzule sentitzen naizen.

19. Norbera kontzien t ziaren menp e dago, eta ez substant ziaren menp e .

Norbera gauz a kontzient e pentsa tz aile horixe da, albo batera utzita zein subst a n tziaz egina den —subst a n tzia espirituala zein materiala, bakun a zein konposa t u a izateak berdin diolarik- , plazer eta oinaze ar ekiko sentiber a eta zorioneko edo zoritxarreko izateko gai dena , bere buruar e n ardura dauka n a kontzien tzia heda tz e n den punturaino. Horretara , gutariko bakoitzak esperien tziat ik daki hatz ttipia, kontzien tzia horren pean hartu t a , best e edozein gorputz a t al e n neurri berea n dela norberar e n osagarri. Hatz ttipi hori gorputz e tik apart a tuko bage n u eta kontzien tzia gorputz ar e n gainontz eko a aban do n a t uz hatz ttipiarekin joanen balitz, argi legoke hatz ttipia pertson a litzateke el a , pertson a bera, eta ordua n norber ak ez lukeela zerikusirik gorputz ar e n gainontz eko ar ekin. Kasu honet a n , zati bat best e t ik bana n tz e n dene a n , subst a n tzia osatz en duen a, pertson a bera egiten duen a eta norber a bana ezin hori eratze n duen a kontzien tzia den modu a n, horixe gerta tz e n da denbor a n urrun daud e n subst a n tziei dagokien ez ere. Present e dagoe n gauza pents a tz aile horren kontzien tziari bat dakiokee n horrex ek egiten du pertson a bera, eta berarekiko, eta ez best e ezeinekiko, bat bera da; eta, horrela, gauz a horren ekintza guztiak bere buruari egozte n dizkio eta beretz a t hartzen ditu, kontzientzia hori iristen den punturaino, eta ez harago, horret az gogoe t a egiten duen ak haute m a n e n duen bezala.

20. Pertsonak dira, eta ez substan t ziak, sarien eta zigorren subjek tuak .

Identita t e pertson al honex e t a n oinarriturik daud e sari eta zigorraren eskubide eta zuzenbid e guztia, zoriona eta zorigaitza izanik nor bera ardura tz e n duen a, kontzientzia horri loturik ez dagoe n edo berorren eraginik ez duen edoz ein substan t ziari gerta tz e n zaionare n axolarik ukan gabe. Zeren, arestian jarri dudan adibide a n argi gera tz e n den modu a n , kontzientzia apart a t uriko hatz ttipiarekin joanez gero, bezper a n gorputz guztiaz, norbere zati zenaz, ardura tz e n zena litzateke norber a bera, eta haren lehengo ekintzak orain bere ekintza tz a t hartu behar ditu. Hala ere, gorputz berak bizitzen jarraitu eta hatz ttipia apart a t u ondore n bere kontzien tzia berezia balu, hatz ttipiak ezagu tu gabe , orduan hatz ttipiarekin joand ako norberak ez luke gorputz are n gainerako ar e n inolako ardurarik ukane n eta ez luke haren ekintzarik bere ekintzatz a t hartuko, ezingo litzaioke el arik haiet ako bat ere berari egotzi.

21. Eta horrek iden t i t a t e pert s o n a la zerta n dat za n erak u s t e n du .

Horrek identita t e pertson al a zertan datzan erakuts diezaguk e: ez subst a n tziar e n identita t e a n , baizik, esan duda n modu a n, kontzientziaren identit at e a n ; eta, horren araber a , Sokrat es ek eta Queinboroug h- ko oraingo alkate ak kontzien tzia horret a n bat egiten badut e , pertson a bera dira; eta itzarrik eta lo dagoe n Sokrat es berak kontzien tzia bere a n parte hartzen ez badu, itzarrik eta lo dago e n Sokrate s ez da pertson a bera. Eta itzarrik dagoe n Sokrat es lo dagoe n Sokrat es ek , itzarrik dago e n Sokrate s inola ere kontzient e izan gabe , pents a t u rikoa g a t ik zigortzea ez litzateke zuzena go izanen , biki bata best e bikiak egindako a g a t ik zigortze a baino, honek egindako az ezertxo ere ez jakinda ere, antz handia edukirik nor nor den bereizterik ez dago el a-eta, bikiekin sarri gerta tu izan den modu a n.

22. Ahanz tura erabatek oa k ahantzi dena pertsonaren g a n dik apartat ze n du, baina ez gizakiarenga n dik .

Baina, objekzio bat jar daiteke . Dema gu n neure bizitzaren zati batzuei buruzko oroimen a galtzen dudala, inoiz berriro berreskura tz eko modurik gabe galdu ere, handik aurrera sekula ez naizelarik haiez kontzient e izanen. Hala ere, ez al naiz ni neu ekintza horiek egindako edo pents a m e n d u horiek edukiriko pertson a bera, noizbait haiez kontzien t e izandako a, orain ahantzi baditut ere? Honi erantzut e n diot ongi kontura tu behar dugula ni hitza zeri aplikatzen zaion, eta

kasu honet a n gizakiari bakarrik aplikatzen zaio. Eta gizaki bera pertson a bera dela uste denez , ni hitzak hem e n pertson a bera ordezkatz e n duela suposa tz e n da aise. Baina gizaki berak aldi ezberdin e t a n kontzientzia komunika ezin bereiziak eduki ahal izanez gero, dudarik ez dago gizaki bera aldi diferent e e t a n pertson a ezberdinak litzateke el a; eta hau gizateriak bere iritzien deklarazio nagusie t a n agertz en duen sentim e n d u a n ikusten dugu, giza legeek ez baitut e zigortzen zoroa bere sene a n dagoe n a r e n egintzen g a t ik, ez eta bere sene a n dagoe n a zoroak eginag a t ik ere, bi pertson a diferent e tz a t hartuz; eta hau ingeles ezko esa m old e batzuet a n ere ikusten da, urlia «bera ez dela» («not himself») edo «bere onetik kanpo» («beside himself») dago el a esat e n dugun e a n , esa m old e ok zera iradokitzen dutelarik, alegia, erabiltzen dituzten ek , edo behintz a t lehen e n g oz erabili zituzten ek pentsa tz e n zutela norbera aldatu a zela, gizaki hartan norbera bera ez zegoela.

23. Gizakiaren eta pertsonare n identitat e e n arteko aldea .

Hala ere, ez da erraz burura tz e n Sokrate s , gizaban a ko bera, bi pertson a izatea. Honetan laguntz eko, gogoan izan behar dugu Sokrat e s e k edo gizaba n ak o berak zer esan nahi duen. Honako hauet ako bat izan behar du.

Edo —lehenik— subst a n tzia pents a tz aile indibidual eta inmate rial bera; labur esan d a , zenbakiz arima bera, eta ez best e ezer.

Edo —bigarrenik— animalia bera, ezein arima materialekin zerikusirik gabe a .

Edo —hirugarrenik— espiritu inmate rial bera animalia berari lotuta.

Orain, suposizio horiet a tik nahi dena hartut a , ezinezko da identita t e pertson al a kontzientzian best e ezerta n egote a , ez hortik harago iristea.

Zeren, lehen e n g o suposizioaren arab er a , daiteke e n tz a t onartu behar da emaku m e ezberdin e n g a n dik jaiotako gizakia gizaki bera izatea. Eta hau onartze a , onartzen duen ak onartu, gizaki bera bi pertson a ezberdin izan daiteke el a onartze a da, garai ezberdin et a n elkarren pents a m e n d u e n berririk gabe bizi izandako bi pertson a bezain ezberdinak.

Bigarren eta hirugarre n suposizioei buruz, Sokrat es bizitza honet a n eta gero ezin da inola pertson a bera izan, kontzientzia berare n bidez izan ezik. Eta, horrela, giza identita t e a identit at e pertson al a jartzen dugun gauza bere a n jarriz, ez da eragozp e nik izanen gizaki bera pertson a bera dela onartzeko. Baina, kasu honet a n , giza identit at e a kontzientzian soilik eta ez best e ezerta n jartzen duten ek , kontua n hartu beharko dute nola egin dezake t e n Sokrate s haurra berpizkund e osteko Sokrat e s bera izatea. Baina, dena dela batzue n ustez gizakia eta, beraz, gizaba n ak o bera egiten duen a , eta honet a n gutxi datozke bat, guk behintz a t identita t e pertson al a kontzientzian best e t a n ezin dugu jarri (honex ek bakarrik egiten baitu guk norbera deitzen diogun a) absurdu handiegi e t a n erori gabe.

24. Baina ez al da pertson a bera mozkorturik eta edan gabe dagoe n gizona? Zergatik best ela zigortzen dute mozkor zegoel arik egindako a g a t ik, gero hartaz kontzien t e ez izan arren? Pertson a bera da, izan, hain zuzen ere amet s e t a n ari dela ibili eta best e gauz a batzuk egiten duen gizakia pertson a bera eta egoer a horret a n egindako oker ororen erantzule den modu a n . Giza lege ek bata zein best e a zigortzen dute gizakien ezagupid e ei egokituriko justiziaz, zeren kasu mota horietan ezin baitute segura n tziaz bereizi erreal a eta akastun a; hartaz, ezjakina ez da mozkorturik edo lotan egindako ar e n aitzakiatza t hartzen . Zeren zigorra pertson a t a s u n a ri eta pertson a t a s u n a kontzien tziari lotzen bazaio ere, eta mozkorra agian berak egindako az kontzient e ez izan arren, gizarte honet ako epaileek bidez zigortzen dute, haren kontra egintza frogatu egiten dutelako, haren alde kontzien tziarik eza, ordea, frogatz erik ez dago e n artea n . Baina azken judizioko egun handian, bihotz guztien sekretu ak agerian gera daiteze n e a n , sinest eko eskubide dugu inork ere ez duela erantzun beharrik izanen erab a t ezez agu n zaigun az , eta zor zaion epaia jasoko duela bakoitzak, norber e kontzientziaren salaket a edota zuriket ap e a n .

25. Kontzien tziak soilik batze n ditu existen t z ia urrunduak pertsona bat beraren baitan .

Kontzientziak soilik bil ditzake existen tzia urrundu ak pertson a berare n baitan; subs t a n tziare n identita t e a k ezin du hori egin; zeren subst a n tzian , dena dela eta dena delako moduz eratu a izan, kontzien tziarik ez bada go ez dago pertson arik, eta gorpu a ere kontzientzia gabeko zeinahi subst a n tzia bezalax e izan daiteke pertson a . Suposa bage ni tzake bi kontzien tzia ezberdin elkarrekin komunika ezine a n , gorputz berea n txand ak a dihardut e n a k , bata egun ez eteng a b e eta best e a gauez , eta best alde supos a bage n ez a k e kontzien tzia bat bera aldika bi gorputz ezberdin e t a n dihardu e n a , galdera hau egiten dut, alegia, lehen e n g o kasuan egun eko gizona eta gaueko gizona ea ez ote ziren bi pertson a izanen , Sokrat es eta Platon bezain ezberdinak, eta bigarren kasuan ea ez ote zen pertson a bat bakarra izanen bi gorputz ezberdin e t a n , gizon bat bi soineko ezberdinez jantzita gizon bat bera den modu a n . Eta ez dit ezertarako balio esat e ak goian aipaturiko kasuet a n kontzientzia berber a eta kontzientzia ezberdin hori, bata subst a n tzia inmate rial berekoa eta best e a gorputz horiet an sartzen duten subst a n tzia ezberdin eko a izatear e n ondorio direla; izan ere, horrek, egia ala gezurra izan, ez du kasua aldatz en , zeren kontzientziak era berea n deter min a t uko bailuke identita t e pertson al a, kontzientzia hau subst a n tzia inmat erial banak akor e n bati lotuta egon ala ez. Baina subst a n tzia pents a tz aile ak gizakiaren g a n ezinbe t ez inmate riala izan behar duela supos a t uz gero, bistako a da gauza pentsa tz aile inmat erialak noiz behinka iragan eko kontzientzia burutik kendu egin behar duela, gero berriro gogora tz eko, gizakiek sarri izaten duten iragan eko ekintzei buruzko ahanz tur a n nabari denez; eta goga m e n a k askotan hogei urtez zeharo galduta ukan duen iragan ar e n kontzientziaren oroimen a erdies t e n du berriro. Demagu n orain oroitzap e n eta ahanz tur a une horiek egun ar ekin eta gauar ekin egokitzen direla beti: bi pertson a dira hor espiritu inmate rial bat berarekin, lehen e n g o adibide a n bi pertson a gorputz berarekin diren bezalax e . Hortik ondoriozta tz e n da subst a n tziar e n identit at e ak edota ezberdin t a s u n a k ez duela norbera zehazt e n , honet az ziur egoteko kontzien tziare n identit at e a baita ezinbes t eko.

26. Ez ditu batze n kontzien t ziarekin lotuta egon daitezk e e n substan t ziak .

Norberak egiat an burura dezake norber a osatz en duen subst a n tzia lehen a go existitu dela izaki kontzien t e bere a n bat eginda; baina kontzientzia kenduz gero subst a n tzia hau ez da norbera ez eta norber ar e n parte ere, best e edozein subst a n tzia den baino gehiago, arestian aipaturiko gorputz e tik apart a t uriko atalare n adibide a n argi ageri denez, haren bero edo hotzaren edo best e sentipe n e n kontzien tziarik gabe , atal hori ez baita gizakiaren norber ar e n zati, unibert soko best e edoz ein materia den baino gehiago. Antzeko neurrian ukane n du zerikusirik niretza t ni neu izatea egiten duen kontzien tziaz husturik dagoe n edozein subst a n tzia inmat erialekin; baldin orain ni neu izatea egiten duen kontzien tzia prese n t e a r e kin oroituz batu ezin dudan haren existen tziare n zatirik bada go, hura ez da, bere existen tziare n zati horri dagokion ez , ni neu , best e edozein izaki inmate rial den baino gehiago. Zeren zernahi delarik ere subst a n tzia batek egin edo pentsa t u duen a, nik gogora tu eta neure kontzien tziare n bidez neure pentsa m e n d u eta ekintza egin ezin badut , hura ez da nirea izanen , nire neure zati batek pents a t u edo egin bazuen ere, edonon existitzen den best e izaki material batek pents a t u edo egin balu nirea ez litzateke e n bezalax e.

27. Kontzien tziak substan t zia materialak edo espiritualak pertsona berarekin batzen ditu .

Ados nago kontzien tzia hori subst a n tzia banako inmat erial bakarrari loturik doala eta eragiten diola dioen iritzia daiteke e n tz a t duten ekin.

Baina utz diezaiegu n gizakiei beren hipotesi ezberdine n arab er a ongien deritzoten modu a n auzi hau ebatz dezat e n . Izaki adime n d u n eta zorion eta zorigaitzarekiko sentiber a orok onartu beharra dauka berbera den zerbait dago el a , ardura erakartz en diona eta zoriontsu egin nahi lukeen a; norbera hori lipar bat baino iraunaldi jarraitu luzeagoz existitu dela eta, beraz, lehen izan den bezala etorkizuneko hiletan eta urtee t a n zehar existi daiteke el a , iraunaldi horri muga zehatzik ipintzerik ez dago el arik, eta kontzien tzia berari esker norber a bera izan daiteke el a etorkizune a n . Eta, horrela, kontzien tzia horren eraginez aurkitzen du bera urte batzuk lehen a go horrelako edo

halako ekintza hura, orain bera zorioneko edo zoritxarreko egiten duen a , egin zuen norber a bera dela. Norbera horren azalpen guztian, substan t zia bera barik, kontzien t zia jarraitu bera hartzen da norber a bera egiten duen elem e n t u tz a t ; eta kontzien tzia horret a n subs t a n tzia ezberdinak bilduak eta gero berta tik berriro apart a tu a k izatea baliteke e n arren, norbera berorren parte izan daitezke guztiak, ordua n kontzientzia daukan subjektu ar ekin batas u n bitalean iraun duten bitart e a n . Horret ar a , geure baitan kontzient e denar ekin bitalki baturiko geure gorputz ar e n edoz ein atal geure zati dugu, baina kontzien tzia hau komunikatz e n duen batas u n bital honet a tik apart a t uz gero, mom e nt u bat lehen a g o geure zati genu e n a ez da jada gure zati, best e gizon baten atal bat nire zati den baino areago, eta ez da ezinezko denbor a gutxian best e pertson a baten egiazko zati bilakatz e a . Eta horra hor nola subst a n tzia zenbakiz bera pertson a ezberdin biren zati bihurtzen den eta nola subst a n tzia ezberdine n aldaket a r e n eraginp e a n ere pertson a berak diraue n . Espirituren bat iragan eko bere ekintzekiko oroimen az eta kontzien tziaz, gure goga m e n a k gure e n zati handi baten az beti eta guztien az sarri egoten diren modu a n, zeharo gabet urik dago e n espiritu bat imajina tu ahal bage n u , subst a n tzia espiritual horren batasu n ak edo banaku n tz ak ez luke identita t e pertson al a aldatuko, edozein materi partikulare n ak aldatuko lukeen a baino gehiago. Subst an tzia pents a tz aile prese n t e honi bitalki baturiko subst a n tzia oro orain existitzen den norber a bera berorren zati da eta iragan eko ekintzen kontzien tziare n bidez hari baturiko edozer ere norber a horren zati zen orduan eta da orain.

28. Pertsona auzitegiko terminoa («forensic term») da .

Pertsona , nik ulertzen dudan modu a n, norbera hori adieraz t e n duen izena da. Batek norber a deitzen diona aurkitzen duen guztian, best e batek han pertson a bera dioela esan dezake. Auzitegiko («forensic») terminoa da pertson a , ekintzen eta euren merezim e n d u a r e n edo desm er e zim e n d u a r e n jabetz a egozt en duen a eta, beraz, egile adimen d u n ei eta lege a bete tz eko eta zoriontsu edo zoritxarreko izateko gai direnei soilik dagokien a . Pertson a t a s u n hau oraingo existen tzia tik harago iragan ekor a heda tz e n da kontzientziaren ez best er e n eraginez , berone n bidez pertson a iragan eko ekintzez ardura t u t a eta haien erantzule eta jabe sentitzen delarik, ekintzok bere buruari egotziz, oraingo ak egozteko dauzkan oinarri eta arrazoi beraz. Eta hau guztia ezinbes t ez kontzien tziarekin loturik dago e n zorionarekiko arduran oinarritzen da, zeren plazer eta oinaze az kontzien t e den orok kontzient e den norbera hori zoriontsu izatea nahi baitu. Eta horrega tik norbera prese n t e honi uztartu edo jabetza egotzi ezin dion iragan eko ekintzez ezin da ardura tu , sekula egin ez balitu baino area go; halata n non, horrelako ekintza bate g a t ik plazerra edo oinaze a , hots, saria edo zigorra jasotze a , best e hau bezainb a t litzateke e n , alegia, inola ere merezi gabe, bere existen tziako lehen unetik zorioneko edo zoritxarreko izatea bezainb a t . Izan ere, dem a g u n best e bizitza bate a n egindako a g a t ik, eta hartaz inola ere jabetz arik ez daukala, orain zigortua izan den gizaki bat: zer alde legoke zigor honet a tik zoritxarreko kreatu a izatera? Eta, horrega tik, apos toluak diosku judizio egun e a n bakoitzak «bere egintzen araber a jasoko duen e a n , bihotz guztiet ako sekre tu ak agerian geratuko direla». Epaia honako honek justifikatuko du, alegia, pertson a guztiak kontzien t e izateak eta jakiteak euren norberak (« they the m s e l v e s »), dena delako gorputz e a n agertu edo kontzien tzia hau dena delako subst a n tziari lotuta egon, ekintza horiek egindako berberak direla eta ekintzong a t ik zigor hori merezi dutela.

29. Suposizio hauei harrigarri iriztea barkagarri da gure ezjakinea n .

Uste dut gai hau aztertz e a n irakurle batzuei harrigarri gerta dakizkiekee n zenbai t suposizio egin ditudal a eta badai teke izan ere harrigarriak izatea . Baina hala ere uste dut barkagarri direla, geure baitango geure norberatza t daukagu n gauza pents a tz aile horren izaeraz oso ezjakinak garen ez gero. Bagen eki zer den edo animali espiritu iheskorren halako siste m a bati nolat an dagoe n lotuta, edo gurea bezala organiza turiko gorputz bate tik kanpo pents a tz eko eta oroitzeko ekintzak egin ditzake e n ala ez, edo ea Jainkoak espiritu horiek gure ak bezalakox e gorputz ei baino loturik ez egote a nahi izan duen, haren oroimen a gorputz horren organo ak behar bezala organiza turik egote a r e n menp e egonik, hori guztia bage n eki, diot, ikusi ahal izanen genuk e egin

dituda n suposizio horiet ako batzue n zentzuga b e t a s u n a . Baina gizakiaren arima, orain normale a n hartzen dugun bezala (gaioi buruzko ilunbe a n), materiarekiko lokabe eta materia guztiarekiko aiherga den subst a n tzia inmaterial tza t hartu t a , ez dago gauze n naturan oinarrituriko inolako zentzug a b e k eri arik suposa tz e a n arima bera aldi ezberdine t a n gorputz ezberdinei lotuta dago el a eta aldi horret a n gorputzokin gizaki bakar bat osatz en duela, best e hau supos a tz e a n bezala, alegia, atzo ardi baten zati izandako a bihar gizaki baten gorputz ar e n zati izan daiteke el a eta batasu n horret a n Melibeoren berare n zati bital izatera hel daiteke el a , lehen a go ahari baten zati izan zen bezalax e .

30. Zailtasuna izenak gaizki erabiltze tik dator .

Amaitzeko, existitzen hast e n den subst a n tzia orok nahita ez berbera izan behar du bere existen tzia guztian zehar; existitzen hast en den edoz ein subst a n tzi konpos ak e t a n , subst a n tzia horien batasu n ak diraueino, konpos ak e t a k berber a izan behar du; existitzen hast e n den modu oro bere existen tzia guztian zehar berber a da eta, horrela, baldin subs t a n tzia diferent e e n eta modu ezberdin e n konpos ak e t a bada , arau berari jarraitzen dio. Heme n dik argi ageri da gai honi buruz izan den zailtasun a eta iluntasu n a izenak gaizki erabiltzetik sortzen dela, gauze t a n eure t a n dagoke e n iluntasun e t ik baino gehiago. Zeren, zeinahi izanik ere izen batek adierazitako ideia konkretu a , baldin ideia hori eteng a b e ki izen horri lotzen bazaio, gauza baten identita t e a edo ezberdin t a s u n a erraz burura tuko da, zalantzarik sortzeko bitarterik gabe .

31. Gizakiari buruz daukag u n ideia konplex uare n jarraikitasunak egiten du gizakia dena bera .

Izan ere, supos a t urik espiritu arrazoidun a izatea n datzala gizakiaren ideia, erraz da jakiten gizaki bera zer den, zeren kasu honet a n espiritu bera, gorputz e tik apart e edo gorputz e a n , izanen da gizaki bera . Itxura eta osaera jakin bateko gorputz ari bitalki loturiko espiritu arrazoidun ak egiten duela gizakia suposa t uz gero, espiritu arrazoidun horrek atalen osaer a bital horri lotuta dirauen artea n , nahiz eta atalak hurren ez hurren aldatuz doazkion gorputz bate a n jarraituz, gizaki bera izanen da. Baina norbait en tz a t gizakiaren ideia forma jakin bate a n atalen batasu n bitala baino ez bada , batasu n bital eta forma horrek konpos ak e t a bate a n diraue n artea n , segidako partikula iheskorren jario bate a n bera izaten jarraituz iraun ere, gizaki bera izanen da. Zeren, zeinahi delarik ideia konplexu a osatz en duen konpos ak e t a , beti ere existen tziak izen baten pean gauz a partikular bat egiten duen bitart e a n , existen t z ia jarraitu berak egiten du gauz a horrek banako bera izaten segitzea izen berare n pean .

XXVIII. KAPITULUABeste zenbait erlazioz

1. Erlazio proportzionalen ideiak .

Gauzak bata best e a r ekin erkatzeko eta erlazionatz eko ares tian aipaturiko denbor a , leku eta kausalita t ezko abagu n e z gain, best e hainba t eta hainba t abagu n e dira, esan dudan modu a n , eta eurotako batzuk aipatuko ditut.

Lehenbizi aipatuko duda n a zera da, alegia, atal eta mailaket a r ako gai izanik, bere kokagun e diren subjektuak elkarrekin aldera tz eko abagu n e a eskaintz en duen ideia bakun a, adibidez, zuriago, gozoago, berdina, gehiago . Erlazio hauei, ideia bakun berare n berdint a s u n edo gaindiket a n dautz an e z , proportzionalak dei dakieke nahi izanez gero; erlaziook sentipen a r e n eta hausn ark e t a r e n bidez harturiko ideia bakun horiei soilik dagozkiela, best alde , hain bistakoa da, non alferreko litzateke e n frogatz e n aritzea.

2. Erlazio naturala .

Bigarrenik, gauz ak elkarrekin aldera tz eko edo gauz a bat berare n kontsiderazio barrua n best e edoz ein gauz a sartzeko modu a n kontsider a tz eko abagu n e bat haien jatorri edo hasierar e n inguruak dira, gerora aldatz e n ez direnez , dagozkien subjektu ek bezain luzaro irauten duten erlazioen oinarri direnak, adibidez, aita eta sem e- alabak, neba- arreb ak, lehen gu s u- lehengu sin ak , maila diferent e a n lotzen dituzten odol- ahaidet a s u n e z ko erlazioak berau ek, baita herrialde edo lurralde berea n jaioriko herkidee n artekoak ere. Eta erlazio hauei naturalak deitzen diet. Honetan , ohar gaitezke gizakiek beren nozioak eta hizkuntza elkarbizitzako erabilerar a egokitu dituztela, eta ez gauz en egia eta hedap e n e r a . Zeren egia baita sortzailear e n eta sortuar e n arteko erlazioa izatez bera dela hala best e animalien arraza ezberdine t a n nola gizakien artea n; baina gure artea n ez dizu inork erraz esan e n : zezen hori zekor haren aitona da, edo bi uso horiek lehengu sin ak dira. Egokia da oso gizakien artea n aipaturiko erlazioak azpimarra tz e a eta izen ezberdinez izenda tz e a , lege et a n eta beraien arteko best e harre m a n batzue t a n bada go el ako horrelako erlazioen araber a gizakiez hitz egiteko eta izendatz eko abagu n e rik. Gainera, hem e n dik eginbe h a r batzuk bete beharra sortzen da gizakien artea n , animaliei dagokien ez , ordea, gizakiek erlazio horiek haiei aplikatzeko zio gehiegirik edo bat ere ez duten ez , ez diote egoki iritzi haien kasuan izen berezi eta partikularrak erabiltzeari. Honek, bide batez , hizkuntze n egoera eta garap e n a ri buruzko ezagu tz a ema n diezaguk e; hizkuntz ak gizakiak elkarrekin eroso komunikatz eko eginak direlarik, gizakiek dituzten nozioen eta egun ero elkarri komunikatu behar dizkioten pentsa m e n d u e n neurrikoak dira, eta ez gauz en errealita t e eta hedap e n a r e n neurrikoak, ez eta haien artea n aurki datezke e n erlazioen, ez euren ingurua n era daitezke e n kontsider azio abstrak tu ezberdin e n neurrikoak ere. Nozio filosofikorik ez duten tokian ez dute horiek adieraz t eko hitzik ere, eta ez da harritzekoa gizakiek izenik ez asm atz e a solase a n erabiltzeko parad arik ez duten gauz en tz a t . Heme n dik ez da zail iruditzen herrialde batzue t a n zaldia esa t eko ere hitzik ez edukitze a , best e batzue t a n , ordea,

gizakiek beren gene alogiaz baino zaldienaz ardura gehiago duten e t a n , zaldi partikularrek ez ezik, beraien artea n daud e n ahaide go maila ezberdinek ere izenak dituzten artea n .

3. Ezarritako edo nahitako erlazioen ideiak .

Hirugarre nik, gauzak elkarrekiko harre m a n a r e n arab er a kontsider a tz eko funtsa, norbaitek zerbait egiteko duen eskubide morala, ahala edo obligazioa izan ohi da batzue t a n . Horrela, adibidez , jeneral a armad a bat zuzentz eko ahala duen a da; eta jeneral baten pean dago e n armad a , gizon baten esan a bete behar duten gizon armatu e n multzoa da. Hiritar edo burges bat hango edo hem e n go lekutan pribilegio batzue t a r ako eskubide a duen a da. Horiek guztiak gizakien nahiaren edo gizarte- ados t a s u n a r e n ondorio direnez, ezarritako ak edo nahitako ak deitu diet, eta naturale t a t ik honex e t a n bereizten dira, alegia, aldagarriak eta noizbait haien jabe izandako pertson ei kengarriak izatea n , nahiz eta horrela erlaziona turiko subst a n tzia bat ere ez deus ez tu . Orain, nahiz eta hauek guztiak, best e ak bezala, elkarrekikoak izan eta gauz a biren elkarrekiko harre m a n a eram a n barruan , hala ere, gauz a bietako batek maiz harre m a n hori adieraz t e n duen izenik ez duelako, gizakiak ez dira hartaz kontura tz e n eta ez dute erlazio hori aintzat hartzen . Adibidez, erraz ohartz en da edonor patroia eta bezeroa erlatiboak direla, baina kantzilerra edo diktadore a ez dira entzun eta batera erlatibotz a t hartzen diren horiet ako ak, diktadore a r e kiko edo kantzilerrarekiko harre m a n e t a n daud e n e n tz a t erlazio hori adieraziko duen izen berezirik ez dagoel ako, nahiz eta egia izan biek dutela ahala best e batzue n g a n eta horrega tik pertson a horiekin elaziona turik daud el a , patroia bere bezero ar ekin edo jeneral a bere armad a r ekin erlazionat urik dagoe n bezala.

4. Erlazio moralen ideiak .

Laugarre nik, bada best e erlazio mota bat, gizakien nahitako ekintzek berau ek aldera tz eko eta epaitzeko erabiltzen den arau ar ekiko duten egokitzap e n a edo dese gokitzap e n a dena; eta honi, nire ustez, erlazio morala dei dakioke, gure egintza moralak kalifikatzen dituelako, eta merezi du berone t az aztertze ak , ezagu tz ar e n arlo honet a n best e ezeinet a n baino ahalegin handiagoz jokatu behar dugulako ideia zehatz ak erdiest eko eta, ahal dugun neurrian, iluntasu n a eta naha s m e n d u a ekiditeko. Giza egintzak, beren helburu, modu eta zirkunst a n tziekin ideia konplexu bereiziet an eratze n direne a n , best e hainbes t e modu misto dira, esan dudan modu a n, eta eure t ako askok izenak dituzte erantsi t a . Horrela, suposa t u rik esker ona harturiko mese d e a k aitortu eta itzultzeko prest a s u n a dela edo poligamia aldi berea n emazt e bat baino gehiago edukitze a dela, geure goga m e n e a n nozio horiek eratze n ditugun e a n , best e hainbes t e ideia zehatz edo modu misto dauzkagu. Baina hori ez da gure ekintzei buruz interes a t z e n den guztia; ez da nahikoa haiez ideia zehatz ak edukitze a eta ideien halako eta best elako konbinak e t a ri zein izen dagokien jakitea. Interes handiago a eta hori baino urruna go heda tz e n dena dauka gu: ekintza horiek moralki onak ala txarrak diren jakitea.

5. Ongi morala eta gaizki morala .

Ongia eta gaizkia, azaldu den modu a n , (II Lib, XX Kap. 2, eta XXI. kap. 43) plazerra eta oinaze a best erik ez dira, edo guk plazerra eta oinaze a izatear e n abagu n e a edo kausa . Eta ongi morala edo gaizki morala nahitako ekintze n eta legearen artean dagoe n adostasu n a edo desados ta s u n a best erik ez da, honek ongia edo gaitza dakarkigularik legegilearen gogo eta ahalm e n are n arabera ; eta ongi eta gaitz horri, plazer edo oinaze horri, legegileare n erabakizko lege a bete tz e a r e n edo haus t e a r e n ondorio denari, saria eta zigorra deitzen diogu.

6. Arau moralak .

Gizakiek beren ekintzak neurtu eta onak ala txarrak diren epaitzeko erabiltzen dituzten arau edo lege moralak hiru motatakoak direla deritzot, hiru hertsa p e n ezberdin edo sari eta zigor dituztelarik. Izan ere, eraba t alferreko litzateke e n e z gizakien ekintza libreei jarritako lege bat suposa tz e a , lege horri, gizakiaren nahim e n a deter min a tz eko, ongiare n eta gaizkiaren hertsa p e n e n bat jarri gabe , lege bat suposa tz e n dugun guztian, sari eta zigor bat suposa t u behar dugu lege

horri eran tsi t a . Izaki adime n d u n batek alferreko luke best e baten ekintzei araurik jartzea, lege hori bete tz e a saritzeko edota haus t e a zigortzeko ahalm e nik ez balu, ekintzare n berare n sorkari eta ondorio natural ez den ongiare n edo gaizkiaren bidez. Zeren berez eroso edo deseroso denak beren ez ukan e n luke eragina, lege premiarik gabe. Horixe da, oker ez bana go, zehazki lege deritzan lege ororen bene t ako izaera.

7. Legeak .

Gizakiek beren ekintzak zuzenak ala okerrak diren juzgatz eko neurgailutz a t erabiltzen dituzten legeak hiru mota t ako ak dira: lege jainkotiarra , lege zibila eta iritzizko edo erreputaziozko lege a, horrela izenda tz erik badut. Lehen e n go a r ekin duten erlazioaren arab er a , gizakiek beren ekintzak bekatu ak ala egiteko ak diren juzgatz en dute; bigarren a z , ekintza kriminal ala erruga b e a k diren; hirugarre n az , bertu t e ak ala bizioak diren.

8. Lege jainkotiarra, bekatuare n eta egitekoare n neurria .

Lehenik, lege jainkotiarra Jainkoak gizakien ekintzei ezarri dien lege a da, naturar e n argiaz edo erreb el azioare n ahotsaz aldakarritua . Ez dut uste inor ere izanen denik, Jainkoak gizakiak gobern a daitez en arau a ema n duela ukatzeko bezain kirtenik. Jainkoak hori egiteko eskubide osoa du; bere kreatur ak gaitu eta gure ekintzak ondoe n datorkigun xeder a gidatzeko behar diren ontasu n a eta jakituria dauzka, baita pisu eta iraupen infinituko geroko bizitzako sari eta zigorren bidez gu legea bete tz er a bultzatzeko ahala ere, zeren inork ere ez baikaitzake haren eskuart e t ik atera. Horixe da zuzent a s u n moralare n zinezko froga- harri bakarra; eta beren ekintzak lege honex ekin aldera tuz heltzen dira gizakiak ekintzok ongi edo gaizki moral handien az juzgatz er a , hau da, ea, egitekoak ala bekatu ak izanik, Ahalguztidun ar e n eskuta tik zoriona ala zoritxarra ekartz eko modukoak diren juzgatz era .

9. Lege zibila, krimen e n eta errugab e t as u n are n neurria .

Bigarrenik, lege zibila best e arau bat da, gizarte ak kide dituen e n ekintzei jarritako arau a , gizakiek beren ekintzak neurtu eta kriminalak diren ala ez juzgatz eko dena. Inork ez du albora uzten lege hau, berau pisuz hornitzen duten sari eta zigorrak beti berta tik bertar a emat eko ak eta lege a egiten duen ar e n ahalare n , hau da, gizarte a r e n indarrare n neurrikoak baitira, gizarte ak bere lege e n arab er a bizi direnen bizia, askat a s u n a k eta ondas u n a k babes t eko konpro miso eta legea bete tz e n ez duten ei bizia, askat a s u n a eta ondas u n a k kentzeko ahalm e n a duelarik, era horret a n bere legear e n kontra egindako irainak zigortuz.

10. Lege filosofikoa, bertut earen eta bizioaren neurria .

Hirugarre nik, iritzizko edo erreput aziozko legea dago. Mundu guztiak uste du bertut e eta bizio hitzek berez ordezkatz e n dituztela ekintza onak eta txarrak eta, horrela ulertzen diren neurrian, bete- bete a n datoz bat goian aipaturiko lege jainkotiarrarekin. Baina, zeinahi izanda ere giza pret en t sioak, argi dago bertut e eta bizio hitzak, zehazki nola erabiltzen diren kontuan hartzen badugu, eteng a b e ki iratxikitzen zaizkiela egintza hauei ala best e ei , mund uko nazio eta gizarte ezberdin e t a n zehar herrialde edo gizarte bakoitzak ohore t s u ala lotsagarri tza t hartzen dituen araber a . Eta ez da harrigarritza t jo behar gizakiek, alde guztiet a n , euren artea n goresg arri tza t daud e n ekintzei bakarrik emat e a bertu t e izena eta gaitzesg a rri tza t dauzkat e n ei bizioa deitzea , zeren best el a euren buruak konde n a t uko lituzket e eta, goresp e nik egozte n ez dioten zerbait ona dela eta gaitzesp e nik iratxikitzen ez dioten zerbait txarra dela uste balut e. Horrela, alde guztiet an bertut e eta bizio deitu eta halakotz a t hartzen denare n neurria, mund uko gizarte , tribu eta elkart e bakoitzea n irizkideta s u n tazitu eta sekretu ak gauza tz e n duen baiesp e n edo mesprez u , estimu edo arbuio horixe da; eta berone n bidez ekintza ezberdinek onarp e n a edo ezezp e n a jasotzen dute hango jende ar e n artea n , tokian tokiko irizpen, arau eta usadioe n arab er a . Zeren gizarte politikoet a n bildutako gizakiek euren indar guztien eraket a esku publikoet a n utzi badute ere, halako moldez, non ezin dituzten haiek erkidee n kontra erabili herrialdeko legeek ezarritako mugez kanpo, hala eta guztiz ere, eurekin harre m a n e t a n bizi direnen ekintzez ongi ala gaizki

pents a tz eko ahalm e n a daukat e beti, haiek ones t eko ala gaitzes t eko ahalm e n a ; eta onesp e n edo gaitzesp e n horrex e n bidez ezartzen dute euren artea n zeri deitu bertut e a eta zeri bizioa.

11. Gizakiek bertut ea eta bizioa deritzana zehaz t e k o eskuarki aplikatzen duten neurria .

Horixe dela bertu t e eta bizioaren neurri komun a edonork ikusiko du argi, kontuan bada uk a ezen, nahiz eta herrialde bate a n biziotzat duten a best e bate a n bertut e tz a t —edo ez behintza t biziotzat— ukan, bertut e a eta goresp e n a , bizioa eta gaitzesp e n a , elkarrekin doazela nonahi. Bertut e a goresg arri dena da edonon, eta jende ar e n estimu a duen ari best eri ez zaio bertu t e a deituko. Bertute a eta goresp e n a hain doaz bat eginik, non maiz izen beraz izendatz e n diren biak. Sunt sua prae mia laudi , dio Virgiliok; eta Ciceronek: Nihil habet natura prestantius , qua m hones ta t e m , qua m laude m , qua m dignitate m , qua m decus , eta jarraian diosku horiek guztiak gauz a bera esat eko izenak direla. Filosofo jentilen hizkera da hori, ongi ulertu zuten e n a zertan dautza n bertut e a r e n eta bizioaren nozioak. Eta nahiz eta giza mota ezberdine n izakera, hezkuntz a, ohitura, arau eta interes ezberdine n eraginez leku bate a n goresg arri tza t zegoe n a , best e bate a n gaitzesp e nik gabe ez geratu eta, horret ar a , gizarte bate tik best er a bertut e a eta bizioa gauz a diferent ak izan, hala ere, funtsari dagokionez nozio horiek berber ak izan ziren alde guztiet an . Izan ere, norber ari abant aila eskaintz en dionari estimu a eta izen ona emat e a eta kontrakoa gaitzes t e a eta izen txarra emat e a baino gauz a natural agorik ez dago e n e z , ez da harritzekoa estimu a eta desohore a , bertut e a eta bizioa, neurri handian , Jainkoak ezarritako onaren eta txarrare n arau aldaezinar ekin bat etortze a alde guztiet an , ez baitago ezer ere mundu honet a n gizateria guztiaren ona hark gizakiei jarri dien lege ei men egite ak baino arteza go eta nabar m e n kia go segur t a tz e n eta bultzatz en duenik, ez eta lege horiek ez bete tz e ak baino oker eta naha s m e n d u gehiago sortzen duenik ere. Eta horrega t ik gizakiek, sen komun ari eta arrazoi orori eta eteng a b e ki hain maite duten euren interes a ri uko egin ezea n , ezin izan dira eskuarki erratu euren goresp e n a edo gaitzesp e n a behar ez den tokian jarriz. Are, lege horien kontrako porta er a eram a n d a k o gizakiek ere beti eman izan diote euren onesp e n a jokabide zuzen ari, gutxi izan direlarik eurek egindako hutse gi t e ak, best e e n g a n beder e n , ez gaitzes t eko adinako gaiztakeriara heldu direnak; eta horrega tik ongi zaindu dira, ohiturak usteldu e n zeude n e a n ere, bertu t e eta bizioaren arau izan behar duen lege natural ar e n mugak, halata n non doktore inspiratu ek ere ez duten izan eragoz p e nik euren aholkuet a n erreput azio komun er a jotzeko: «Maitagarri dena , izen oneko dena , bertut erik bada, goresp e nik bada ...» (Fil.4,8).

12. Lege horri indarra emat e n diona goresp e n a eta mespre z u a dira .

Baten batek uste badu legeari ezarri diodan nozioa ahan tzi egin zaidala, diodan e a n gizakiek bertut e az eta bizioaz juzgatz eko darabilten legea , hura egiteko behar den agint erik ez duten eta, batez ere, —lege ororentz a t hain beharrezko eta funtsezkoa dena— lege hori bete tz er a behartz eko ahalik ez duten gizaki partikularren adost as u n a best erik ez dela, horri eran tzun niezaioke goresp e n a eta gaitzesp e n a eurekin harre m a n e t a n bizi direne n iritzi eta arau e t a r a egokitzeko motibo indart su ak ez direla uste duen ak badirudiela ez daukal a gizateriaren izaerare n edo historiaren ezagutz a handirik, zeren gizakirik gehien ak ohituraren lege honen agint ep e a n , soilik ez bada , nagusiki beder e n , bizi direla egiaz ta tuko baitugu, halat an , non inguruko e n iritzi onean mant e n d u ko dituen a egiten duten , Jainkoaren eta magis t ra tu e n legeari asko begira tu gabe . Jainkoaren legeak haus t e a k dakartza n zigorrei dagokien ez , gizaki batzuek, eta beharb a d a gehien ek , bakanki egiten dute horiez gogoe t a rik seriotas u n e z , eta egiten duten e n artea n , legea haus t e n dihardut e n bitarte a n , gero Jainkoarekin adiskidetz eko eta legeh a u s t e horienga tik bakeak egiteko pents a m e n d u e t a n ari izaten dira. Eta Estatu ar e n lege ak haust e a g a t iko zigorrei dagokien ez , zigorga b e gera tz eko espera n t z ak adore tz e n ditu sarri. Baina alde nahi dituen ingurukoe n ohitura eta iritzien aurka jokatzen duen inork ere ez dio ihes egiten haien gaitzezp e n eta arbuioar e n zigorrari. Eta ham ar milatik batik ere ez dago bere inguruko lagune n mespr ez u a eta gaitzezp e n iraunkorra jasat eko bezain gogor eta sentigaitz a denik. Izaera arraro eta ezohikoa

ukan behar du batek, bere inguruko gizarte ar e n aurre a n eten g a b e desohor ez eta fama txarrez bizitzeko. Gizaki asko dira bakard a d e a bilatu eta egoer a horret a n pozik bizitzea lortu duten ak; baina norbere giza izakerar e n sentipen espirik geratz e n zaion inor ezin da lagunar t e a n bizi bere senide eta inguruko pertson e n arbuioar e n eta iritzi txarrare n pean. Pisu handiegia da hau gizakien eusm e n a r e n t z a t ; eta kontra e s a n uztarrezinez egina izan behar du, lagun ar t e az gozatu eta, hala ere, lagun e n mespr ez u eta arbuioar ekiko sentigaitz a denak.

13. Hiru lege hauek ongi moral eta gaizki moralaren arauak dira .

Hiru hauek, hau da, Jainkoaren lege a, gizarte politikoen legea eta ohituren edo gaitzesp e n pribatu ar e n legea dira, beraz, gizakiek beren ekintzak era ezberdin ez aldera tz eko arau modu a n erabiltzen dituzten ak; eta beren ekintzek lege horietako batekin duten ados t a s u n a r e n araber a neurtz en dute euren zuzent a s u n morala eta beren ekintzak on ala txartza t juzgatz en dituzte.

14. Moraltasuna nahitako ekintze k arau horiekin duten erlazioa da .

Baldin gure nahitako ekintzak berarekin, froga harri bat bailitzan, aldera tz eko eta haien ontasu n a egiaz ta tu ondoren balio marka bezalako a den izena jartzeko erabiltzen dugun araua herrialdeko ohiture t a t ik edo legegileare n nahitik hartzen badugu, goga m e n a erraz ohar daiteke edoz ein ekintzak arau honekin duen erlazioaz eta ekintza arau ar ekin ados edo desa do s dagoe n juzga; eta horret ar a ongi moral edo gaizki moralare n nozioa dauka, ekintza baten arau horrekiko adost as u n a edo desad o s t a s u n a best erik ez dena; eta horrega t ik sarri zuzent a s u n morala deritza. Arau hau ideia bakun ezberdin e n bildum a bat best erik ez denez , beronekiko adost as u n a honex e t a n best e t a n ez datza, ekintza halako moldez orden a tz e a n , non osagai dituen ideia bakun ak bat etor daitez en legeak eskatz en dituen ekin. Eta horrela ikusten dugu izaki moralek eta horret ariko nozioek sentipe n eta hausn ark e t a bidez hartzen ditugun ideia bakun e t a n dutela oinarria eta amaier a . Adibidez, hilketa hitzak adieraz t e n duen ideia konplexu a aztertze n badugu, atalka hartu eta zehatz arakatz e a n , aurkituko dugu sentipen edo hausn ark e t a bidez erdiet sit ako ideia bakun e n bildum a bat best erik ez dela. Hau da, lehenbizi geure goga m e n a r e n eragitei buruzko hausnark etare n bidez nahi izatear e n , kontsidera tz e a r e n , aldez aurretik asm atz e a r e n , maliziaren edo best e bati txarra desira tz e a r e n ideiak ditugu, eta baita bizitzaren , pertzepzioar e n eta autohigidurar e n ideiak ere. Bigarren , sentipen bidez gizakiaren g a n aurkitzen diren ideia bakun eta sentigarrien eta gizaki horren g a n pertzepzioari eta higidurari akab er a emat eko balio digun ekintzaren baten bildum a bat hartzen dugu, eta ideia bakun horiek guztiak biltzen dira hilketa hitzean . Ideia bakun e n multzo hau ni hazi nintzen herrialdeko estimu ar ekin ados ala desad o s dagoe n eta hango gizaki gehien e n goresp e n a ala gaitzesp e n a zer merezi duen ikusi ondore n , ekintza horri bertu t ezko a ala biziozkoa deitzen diot; Legegile goren ar e n nahia neure arautz a t hartuz, ekintza hori Jainkoak agindu a ala debeka t u a dela ikusten badut, ona ala txarra, bekatu a ala egitekoa , deitzen diot; eta ekintza hori lege zibilarekin aldera tz e n badut , hau da, herrialdeko botere legegileak egindako arauar ekin, orduan legezkoa edo legez kanpoko a deitzen diot, krimen a edo krimen a ez dena . Eta, era horret a n , nonahitik hartu t a ere ekintza moralen arauak eta zeinahi direlarik bertu t e e n eta bizioen ideiak goga m e n e a n eratzeko darabiltzagu n eredu ak, hasieran sentipe n ez edo hausn arke t a z harturiko ideia bakun e n bildum a bate a n soilik dautza eta bildum a horixe dute osagai bakar; eta ekintza horien zuzenta s u n a ala zuzenga b e k eri a legeren bate a n ezarritako moldear ekin ados ala desad o s etortze a n datza.

15. Ekintza moralak edo absolutuki edo erlazio ideia modua n ikus daitezk e .

Ekintza moralak behar bezala burura tz eko ikuspegi bikoitzetik begira tu behar diegu. Lehenik, beren ez diren modu a n, hau da, ideia bakun e n bildum a modu a n. Horrela, mozkortas u n a k edo gezurrak modu mistoak deitu diedan ideia bakun e n multzoa esan nahi dute, eta zentzu honet a n zaldi baten edat e a edo loro baten hitz egite a bezain ideia positibo absolutuak dira. Bigarrenik, gure ekintzak on, txar edo ez bata ez best e tz a t hartzen dira, eta ikuspegi honet a tik erlatiboak dira, araure n batekin ados ala desa do s egote ak egiten dituelarik arauzko ala arauz kanpoko, on ala

txar; eta arau batekin aldera tz e n eta hortik sailkatzen diren neurrian, erlazioz lotzen dira. Horret ar a , gizon bati desafioa bota eta berarekin borrokatz e a ri, ekintza mota partikular baten modu positibo bat, ideia partikularren bidez best e guztiet a t ik bereizten dena izanik, duelua deritza; eta berau Jainkoaren legear ekiko konparazioz hartzen dene a n , bekatu izendatz e n dugu; ohiturare n lege ar ekin aldera tz e n dene a n , ordea, herrialde askota n ausart a s u n eta bertut e tz a t hartzen da; eta zenbait gobern a m e n d u r e n herri lege ekin aldera tuz gero, heriotza merezi duen krimen a. Kasu haue t a n , modu positiboak izen bat duen e a n eta legear ekiko duen erlazioare n araber a best e izen bat, bereizpe n a erraz ikus daiteke, subst a n tzie t a n gerta tz e n den modu a n, berau e t a n izen bat, adibidez gizona , gauz a adieraz t eko erabiltzen baita eta best e izen bat, adibidez aita , erlazioa adieraz t eko.

16. Ekintzen izenak sarri nahas t e n gaituzt e .

Baina, oso maiz ekintzare n ideia positiboa eta erlazio morala izen berare n pean hartzen direnez eta modu a edo ekintza eta berone n zuzenta s u n edo zuzeng a b e k e ri a morala adieraz t eko izen bera erabiltzen denez gero, erlazioa bera ez da hain aintza t hartzen eta maiz ez da bereizpenik egiten ekintzare n ideia positiboar e n eta arau ar ekiko duen errefere n tziare n artea n . Berba bere a n kontsiderazio diferent e bi horiek naha s t e a g a t ik, soinue n inpresioen eraginp e a n erraze gi erori eta izenak gauz atz a t hartzeko joera duten ak naha si egiten dira sarri ekintzez juzgatz e a n . Horrela, best e baten a den gauz a bat hark jakin edo baime nik ema n gabe hartze ari zehazki lapurtu deritza; baina hitz hori entzut e a n ekintza horren gaiztakeria morala eta lege ar ekiko duen kontrakota s u n a ere eskuarki ulertzen direnez , gizakiek lapurtu hitzaz adieraz t e n den guztia gaitzes t eko joera dute, zuzenbide a r e n arau ar ekin bat ez datorren ekintza txar modu a n. Baina, hala ere, herritar pribatu batek zoroari, inori minik egin ez diezaion, ezpat a kentze ari lapurre t a zehazki esa t e n zaion arren, modu misto horri dagokion izen modu a n, hala ere, Jainkoaren legear ekin aldera tu eta arau goren horrekin erlazionaturik hartzen dene a n , ez da bekatu edo legeh a u s t e a , nahiz eta lapurre t a hitzak norm ale a n horixe adierazi.

17. Erlazioak kontatu ezin ahala dira, eta garrantzi tsu e n a k bakarrik aipatuko ditut he m e n .

Giza ekintzek legear ekiko duten erlazioa da, beraz, erlazio moralak deitzen dieda n e n funtsa.

Liburu handi bat egin behar izanen nuke mota guztiet ako erlazioak ukitzeko; ez da, beraz, espero izatekoa nik hem e n guztiak aipatz e a . Gure oraingo helbururako nahikoa da hauen bidez erlazioa deritzan kontsiderazio zabal horret az zein ideia ditugun azaltzea . Izan ere, erlazioa oso anitza eta hura sortzeko abagu n e a k ere hainbat eta hainbat izanik (gauzak elkarrekin erkatzeko daud e n guztiak), ez da erraz araup e a n jartzea edo izenburu e n pean sailkatze a . Aipatu dituda n ak inportan t e e n e t a rikoak dira nire ustez, eta erlazioen ideiak nondik jasotzen ditugun eta non oinarritzen diren ikusten laguntz eko moduko ak. Baina gai hau amai tu aurretik, utz iezadaz u e esan dudan e t ik jarraian datoze n oharrak atera tz e n .

18. Erlazio guztiak ideia bakun e t a n amaitzen dira .

Lehenik, begi- bistakoa da erlazio oro sentipe n eta hausn ark e t a bidez geure g a n a t z e n ditugun ideia bakun e t a n amai tzen eta oinarritzen dela eta, horrela, erlazioak ordezkatz eko diren berbak erabiltzen ditugun e a n geure pentsa m e n d u e t a n daukagu n guztia (zerbait e t a n pentsa tz e n badugu edo pents a tz e n dugun ak esan gur a rik badu) edo best e batzuei adierazi nahi diegun guztia ezer best ek ez duela osatz en , elkarrekin aldera turiko ideia bakun ek edo ideia bakun e n bildum ek baino. Hau best e inon baino nabar m e n a g o proportzional ak deritzen erlazioet a n ageri da. Izan ere, norbait ek dioene a n «eztia argizaria baino gozoago a da», argi dago haren pents a m e n d u a k ideia bakun bate a n , gozotas u n a r e n e a n , amai tzen direla, hau gainer ako erlazio guztiet an ere berdin gerta tz e n delarik, nahiz eta erlazioak konpos a t u ak edo birkonpos a t u a k direne a n , nekez ohartz en garen osagai dituzten ideia bakun ez . Adibidez, aita hitza aipatz e n dene a n , lehenik gizon hitzak adieraz t e n duen espezie partikularra edo ideia kolektiboa ulertzen da; bigarrenik; sortzea hitzak adieraz t e n dituen ideia bakun sentigarriak, eta hirugarre nik, sortze ar e n ondorioak eta sem e- alaba

hitzak adieraz t e n dituen ideia bakun sentigarri guztiak. Era bere a n , adiskide hitzak, best e gizaki bat maite duen eta hari ongia egiteko gertu dago e n gizakia adierazita , hurren go ideia guztiak ditu osagai: lehenbizi, gizaki edo adime n d u n izaki hitzak bere baitan dituen ideia bakun guztiak; bigarren, maitasu n a r e n ideia; hirugarre n prest edo gertu egote a r e n ideia; laugarre n , ekintzaren ideia, edoz ein pents a m e n d u edo higidura mota hartzen duen a; bosgarr e nik, ongiare n ideia, adiskide a r e n zoriona area go t u dezake e n zerbait esan nahi duen a eta, azter tuz gero, azken bate a n ideia bakun partikularre t a n amaitzen dena , ongi hitz orokorrak bere baitan hartzen dituelarik ideia bakun horiek guztiak, halat a n , non horiek eraba t kenduz gero, hitz horrek inolako esan a hirik ez duen. Eta, horrela, termino moral guztiak ere, agian urruna go jota, baina azken bate a n ideia bakun e n bildum a bate a n amaitz en dira, zeren hitz erlatiboak, nahiz eta oso maiz ezagu n tz a t daud e n best e erlazio batzuek adierazi lehen e n g o eta behin, erlazio bate tik best er a pasaz gero, ideia bakun e t a n amai tzen baitira beti.

19. Normalean erlazioari buruz beronen oinarri diren gauze n ideia bakun ei buruz bezain nozio argia eduki ohi dugu .

Bigarr e nik , azpi m a r r a t u na hi dut erlazio a n , gehi e n e t a n , be ti ez ba d a , erlazioari buruz beron e n oinarri diren ideia bak u n e i buruz bez ain nozio argi a ed uki tz e n dugul a ; nor m al e a n erlazio a r e n funt s den ado s t a s u n edo des a d o s t a s u n a r i buruz bes t e edoz e r i buruz bez ain ideia argi ak eduki tz e n ditug u , idei a baku n a k et a ber a i e n mail ak ber eiz t e a bes t e r ik egin be h a r ez del arik, hori ga b e ez a g u t z a ber e izirik ez ge n u k e et a . Zer e n , gozot a s u n a r e n , argi a r e n edo hed a d u r a r e n idei a argi a ba d a u k a t , horie t a k o bakoi tz ek o kant i t a t e ber din a r e n , ha n di a g o r e n edo gutxi a g o r e n ideia argi a ere bad a u k a t . Eta nik gizon bati dago kio n e z bad a ki t zer de n em a k u m e bat e n g a n d i k , Sen pr o ni a r e n g a n d i k es a t e ba t e r a k o , jaiotz e a , ba d a ki t bes t e gizon bati da gokio n e z ere zer den Sen pr o ni a em a k u m e bero rr e n g a n d ik jaiotz e a ; et a , horrel a , an ai t a s u n a r i buruz jaiotz a ri buruz bez ai n ideia argi a dauk a t , edo argi a g o a beh a r b a d a . Zere n sine t s iko ban u Sen pr o ni a k perr ex il sail ba t e n azpi t ik at e r a zuel a Tito, hau r r e i kont a t u ohi zaien e z , et a horrel a har e n am a bilaka t u zela , et a gero , era ber e a n , perr e x il sail horre n azpi tik at e r a zuel a Kaio ere , em a gi n ik treb e e n a k bez ain argi uka n e n nuk e Tito et a Kaiore n art eko an ai erlazio a , bien jaiotz a n era ber e a n am a mod u a n em a k u m e ber a k par t e har tu izan ar e n nozio a n oinarri t u dud a l a k o erlazio a , na hiz et a em a k u m e a k nola egin zue n hori nik jakin ez edo horri buruz iritzi okerr a uka n . Biok per t s o n a ber a r e n g a n d i k sortu a k izat e a r e n ikusp e gi t ik erka t z e a na hiko a da, sortz e a r e n inguru zeh a t z a ez a g u t u gab e ere , an ai a k diren ala ez diren dios t a n nozio a ri oina rri a em a t e k o . Baina , na hiz et a erlazio partikularren ideiak beh a r bez al a az t e r t z e n dituz t e n e n gog a m e n e t a n mod u misto e n a k bez ai n argi et a ber e izi ak, et a sub s t a n t z i e n a k baino zeh a t z a g o a k izan dai t ez k e e n , hal a ere , erlazio ei da goz kie n izen a k sub s t a n t z i e n edo mod u misto e n izen a k bez ain dud a z k o a k et a ziurt a s u n ik gab e k o a k dira maiz, et a idea baku n e n izen ak baino asko dud a z k o a g o a k . Izan ere , hitz erla t ibo a k konp a r a z io a r e n ikurrak dire n e z et a konp a r a z io a gizaki e n pe n t s a m e n d u a n soilik egin a dela rik gizaki e n gog a m e n e a n baino exis t i tz e n ez den e z , gizaki ek sarri t a n hitz horiek ga uz e n konp a r a z io ezb er d i n e i aplika tz e n dizkie ber e n irudim e n e n ara b e r a , et a ha u e k ez dira be ti ba t etor tz e n hitz ber a dar a b il t e n bes t e ba tz u e n irudim e n e k i n .

20. Erlazioaren nozioa bera da, edozein ekintza alderatz ek o erabiltzen den araua egiazkoa zein faltsua izan .

Hirugarre nik, erlazio moralak deitzen diedan e t a n , ekintza arau ar ekin aldera tuz , erlazioaren nozio egiazkoa daukat , erabilitako araua egiazkoa zein faltsua izan. Izan ere, zerbait yarda batez neurtz en badut , badakit neurtu duda n gauz a yarda tz a t daukad a n hori baino luzeago ala laburrago a den, neurtz eko erabili duda n yarda estand a rr a r ekin justu- justu bat ez etorri arren, hau best e kontu bat delarik. Zeren araua okerreko a izan eta ni horret a n erratu arren, aldera tu dudan gauz an ikusten dudan arauar ekiko ados t a s u n edo desad o s t a s u n a k erlazioa haute m a t e r a nara m a . Nahiz eta okerreko araua erabilita neurtze ak haren zuzent a s u n moralaz oker juzgatz er a eram a n e n

naue n, egiazkoa ez den arauaz egiaz ta tu dudalako, hala ere ez naiz erratu ekintza horrek berarekin aldera tz eko erabili duda n arauar ekin duen erlazioari dagokionez , beronekin ados edo desad o s dago el arik.

XXIX. KAPITULUAIdeia argi eta ilunez, bereizi eta

nahasiez

1. Ideia batzuk argi eta bereiziak dira, best e batzuk, ordea, ilun eta nahasiak .

Honainokoa n gure ideien jatorria zein den azaldu dugu eta ideia mota ezberdinei begirad a bat bota diegu; ikusi dugu zer alde dagoe n ideia bakun e n eta konplexu e n artea n eta nolat an ideia konplexu ak modu, subst a n tzia eta erlazioet a n bana tz e n diren, hau guztiau, nire ustez, goga m e n a k gauz ak atzem a n eta ezagutz eko burutze n duen prozesu a sakon e tik ezagu tu nahi duen edonork egin behar duelarik, eta hau egin ondore n , pents a t uko da agian behar bezain luze ekin diodala ideiak azter tz e a ri . Baina, hala ere, berau ei buruz best e zenbait gogarp e n egiten uzteko eskatuko nuke.

Lehene n g o esan behar dut batzuk argiak eta best e batzuk ilunak direla, batzuk bereiziak eta best e batzuk nahasiak .

2. Argia eta iluna, ikus m e n are n bidez azaldurik .

Goga m e n a r e n pertzepzioa ikusme n a r ekin erlazionat uriko hitzez hobeto azaltzen denez, gure ideiei buruz argiak eta ilunak zer esan nahi duen hobeto ulertuko dugu ikusm e n a r e n objektu et a n argia eta iluna zeri esa t e n diogun hausn ar t uz . Argia objektu ikusgarriek erakus t e n digute n a denez, objektu bate a n ikus daitezke e n irudia eta koloreak zehatz- meh a tz ikusteko adinako argitan ez dagoe n a ri eta argipe hobe a n bereizgarri litzateke e n a ri iluna deitzen diogu. Era bere a n , gure ideia bakun ak argiak dira sortarazi dituzten objektuak sentipe n edo pertzepzio ongi orden a t u a ri eskatz en zaizkion baldintza guztiekin aurkezt e n dituzten e a n edo aurkez ditzaket e n e a n . Oroimen ak horrela gordetz e n dituen e a n eta eure t a n pentsa tz eko abagu n e a duen guztian oroimen a ri aurkez diezazkioke e n e a n , ideia argiak dira. Jatorrizko zehazt a s u n hau falta zaien heine a n edota, nolabai t esat eko, lehenbiziko freskota s u n hura galdu eta denbor ar ekin hits eta zimel bilakatz en diren neurrian, ilunak dira. Ideia konplexu ak argiak dira euren osagarri bakun ak argiak direne a n eta ideia bakun horien kopuru a eta orden a m e n d u a finkatu t a dago e n e a n .

3. Iluntasunaren kausak .

Ideia bakun e t a n iluntasu n a r e n kausak badirudi hauex ek direla, alegia, edo organo ak motelak izatea , edo objektu ak inpresio arin eta iragankorrak eragite a edo, best ela , oroime n a k ideiak jaso bezala gordetz eko gai ez izaterainoko ahultasu n a edukitze a . Zeren, ikusgai diren objektu e t a r a berriro itzuliz gai hau atze m a t e n lagun diezagu t e n , baldin haute m a t e k o organo edo ahalm e n e k , hotzak gogorre gi bihurturiko argizariak bezala, zigiluaren inpresioa hartzen ez badut e hura inprimatz eko beharrezko izan ohi den presioa egin arren, edo argizari bigune giak bezala, inpresio hori mante n tz e n ez badut e behar bezala inprimatu a izan ondore n , edo argizaria bere puntu egokian egonik, zigilua inpresio argia eragiteko moduko indarraz aplikatu ez dene a n bezala

badihardu t e , hiru kasuotako edoz ein et a n zigiluak utzitako inpresioa iluna izanen da. Eta uste dut honek ez duela azalpen gehiagorik behar argiago uzteko.

4. Zer den bereizia eta zer nahasia .

Ideia argia goga m e n a k , horret ar ako gai den organo bate a n behar bezala eragiten duen kanpoko objektu bate tik harturikoa bezalako pertzepzio bete eta nabariz haut e m a t e n duen a den bezala, ideia bereizia best e ideia guztiet a t ik ezberdin haute m a t e n duen a da; eta ideia nahasia ezberdin a behar lukeen best e bate tik nahiko bereizgarri ez dena da.

5. Objekzioa .

Ideia bat, ezberdin a behar lukeen best e bate tik nahikoa bereizten ez dene a n bakarrik baldin bada nahasia , baten batek esan lezake nekez aurki daiteke el a ideia nahasirik . Zeren ideiak, edonolako a delarik ere, goga m e n a k haute m a t e n duen modukoa izan behar du nahita ez , eta pertzepzio honek nahikoa bereizten du best e ideia guztiet a t ik, hauek ezin direlarik best e batzuk, hots, ezberdinak izan, goga m e n a k horrela dela haute m a n gabe. Ez dago, beraz, ideiarik ezberdina behar lukeen best e bate tik bereiztezina denik, ideia hori berber e t ik ezberdin a izatea nahi izan ezean beder e n , zeren best e guztiet a tik nabariki ezberdina baita.

6. Ideien nahas m e n d u a beraue n izenarekin loturik dago .

Zailtasun honi irtenbide a emat eko eta edozein mom e n t u t a n ideiei iratxikitzen zaien naha s m e n d u a zerk eragiten duen behar bezala burura tz e n laguntz eko, kontuan izan behar dugu izen ezberdin e n pean sailkaturik daud e n ideiak bereizi ahal izateko bezain diferent e ak bide direla, halata n , non espezie bakoitza bere izenaz marka eta apart eko gauza modu a n aipa daiteke e n behar den guztian; eta ez dago ezer nabariagorik, izen ezberdinik gehien ek gauza ezberdinak adieraz t e n dituztela dioen baiezta p e n a baino. Orain, gizakiak duen ideia oro zer den hurax e eta ideia bere tik ez best e guztiet a tik bereizia denez, ideia hori nahasi bihurtzen duen a berori adieraz t e n duen izenetik diferent e a den best e batez izenda tu ahal izatea da; eta izen bi horien pean sailkaturiko gauzak bereizi mante n tz e n eta gauza batzuk izen batari eta best e batzuk best e a ri gehiago lotzea eragiten duen diferentzia kanpo a n uzten delarik, izen ezberdin horien bidez mant e n d u nahi zen bereizket a eraba t galtzen da.

7. Nahas m e n d u hau eragiten duten akatsak. Lehen e n g o akatsa, ideia bakun gutxiegiz osaturiko ideia konplex ua k .

Hona hem e n, nire ustez, naha s m e n d u hau eragin ohi duten akats nagusiak.

Lehena, ideia konplexur e n bat (ideia konplexu ak dira, izan ere, naha s m e n d u r a joera handien a duten ak) ideia bakun gutxiegiz osaturik dagoe n e a n eta ideiok best e gauz a batzuekiko komun ak direne a n , ideia horri izen ezberdin a ezartzeko merezim e n d u a dakarkioten diferentziak kanpo uzten dira. Horrela, orband u n larrua duen piztia baten ideia bakun hutsez osaturiko ideia duen ak leopardo ar e n ideia naha si a dauka, ez baita bereizten kata motz a r e n g a n d ik, ezta larru orband u n a duten best e piztia askoren g a n dik ere. Horretara , ideia hori, leopardo izen partikularra daukan arren, ezin bereiz daiteke katam otz edo panter a izenek adierazitako e t a t ik, eta berdin har dezake katam otz zein leopardo izena. Zeuek pents a tz eko uzten dut hitzak termino orokorrez definitzeko ohiturak zenbat e r a ino dakarre n guk haiek erabiliz ideia naha si eta zehazg a b e a k adieraz t e a . Gauza nabaria da ideia nahasiek hitzen erabilera zalantz ag a rria izatea dakart el a eta izen ezberdin e t a tik atera daiteke e n aban t aila deus ez t a tz e n dutela. Berba ezberdinez adieraz t e n ditugun ideiek euren izen ezberdin ei dagokien alderik ez duten e a n eta, beraz, izen horiez haiek bereizterik ez dago e n e a n , ordua n egiazki dira naha si ak.

8. Bigarren akatsa: ideia konplex u e n osagai diren ideia bakunak elkarrekin nahast ea .

Gure ideiak naha si ak izatea eragiten duen best e akats bat haux e da: ideia konplexu a osatze n duten ideia partikularrak kopuruz behar adina izan arren, elkarrekin oso nahasirik egote a ,

halata n egon ere, non oso zaila den bereizte a ideia hori zeri dagokion gehiago, emat e n zaion izenari ala best e edozein izeni. Nahas m e n d u hau ulertzeko berebizikoak dira koadro mota batzuk, artelan txundigarri modu a n aurkeztu ohi direnak, pintzelaz taulan bertan koloreak aplikatzeko eraga t ik irudi oso arraro eta ezohikoak irudikatze n dituzten ak eta orden a bereizgarririk ez duten ak. Horretara simetriarik ez orden arik agertz en ez duten atalez egindako marrazkia ez da lainoz estaldut ako zeruar e n koadro bat baino naha si ago a , hau, bertan koloreen edo irudien orden a handirik aurkitzerik ez bada go ere, inork koadro nahasitza t ez dauka n a izan arren. Zer da, bada , orduan naha si a dela pents a tz e r a gara m a tz a n a , simetri faltak horret ar a ez baldin bagar a m a t z a? Zeren argi dago ez gara m a tz al a , hau imitatuz egindako best e koadro batez ezin baita esan nahasia denik. Nire erantzun a haux e da: ideia bat naha si a dela pentsa tz e r a ideia horri best e bati baino berezikiago ez dagokion izen bat aplikatze ak gara m a tz al a : adibidez , koadro bat gizon baten edo Zesarren koadroa dela esa t e n dene a n , zentzua duen edonork naha si tza t dauka, baldin dagoe n modu a n batek ez badaki gizon edo Zesar izena hobeto doakion, tximino edo Ponpeio izena baino, azken biok gizon edo Zesar izenek esan nahi dituzten ideieta tik diferent e ak ordezkatz e n dituztelarik. Baina mirail zilindriko batek, koadro horrekiko behar den modu a n jarrita, koadroko marra irregular horiek dagozkien orden a eta proportziora ekartzen dituen e a n , ordua n naha s m e n d u a ezab a t u egiten da eta begiak behingo a n ikusten du gizon bat edo Zesar dela, hau da, izen horiei dagokiela eta tximino baten g a n dik edo Ponpeiore n g a n d ik, hau da, izen horiez adierazitako ideieta t ik, erraz bereiz daiteke el a . Horixe jazotzen da gure ideiekin ere, gauz en irudiak bezalako ak dira eta. Adimen ar e n pinture t ako ezein ere ezin dugu nahasia deitu, haren atalak nolan a hi elkartu t a egond a ere; zeren edozelakoak izanda ere, pintura horiek best e edoz ein e n g a n dik argi eta garbi bereizgarri izanen baitira, harik eta izen arrunt batez izendat u ak izan daiteze n arte, eta ezin ikus dezake gu izen horri adiera ezberdin eko best e edoz eini baino hobeto doakionik.

9. Hirugarren akatsa: ideia bakunak aldakorrak eta zehazga b e a k izatea .

Gure ideiei ideia nahasi deitzera maiz gara m a tz a n best e akats bat, ideiok zalantzazko ak eta zehaz ga b e a k izatea n datza. Horrela, ikusten dugu gizaki batzuek, euren hizkuntz e t ako hitz arrunt ak erabiltzeko hitzon esan a hi zehatz a ikasi arte itxaron barik, eragoz p e nik gabe erabiltzen dituztela, hitz hauei atxikitako ideia edo berau ordezkatz e n duen berba aldatuz euren solase a n agertz e n diren ia aldiro. Horren araber a esan daiteke gizaki batek elizaren edo idolatriaren ideia naha si a duela, bataz edo best e az pents a tz e n duen bakoitzea n , hitz bi horien ideiatik kanpoa n zer utzi edo barrura zer sartu behar duen ziur ez dago el ako, ideia bi horietako bakoitza osatze n duten ideien konbinazio zehatz ari iraunkorki eust e n ez dione a n ; eta hau aurreko paragr afo a n propos a t u den arrazoi beraga t ik, hau da, ideia aldakor bat (ideia bakarra dela onartuz gero) ez dagokiolako izen bati best e bati baino gehiago eta, beraz, izen ezberdinek adierazi behar duten bereizpe n a galtzen dutelako.

10. Izenekiko erreferen t ziarik gabe nekez burura daiteke nahas m e n d u a .

Esan dugun e tik ohar gaitezke zenbat e r a ino diren izenak , gauz en zeinu finko direnez eta era ezberdin ez ordezkatz e n eta berez ezberdinak diren gauz ak bereiz mante n tz e n dituzten ez , guk ideiei bereiziak edo naha si ak deitzear e n kausa , goga m e n a k bere ideien eta izen horien artea n jartzen duen errefere n tzia sekretu eta oharkab e a r e n bidez. Hau agian hobeto ulertuko da hirugarre n Liburuan hitzei buruz diodan a irakurri eta aztertu ondore n. Baina ideiak izen ezberdin ekin, gauz a ezberdin e n zeinu gisa, duten erreferen tzia hori kontua n hartu gabe , zail izanen da ideia naha si a zer den esat e a . Eta, horrega tik, gizaki batek izenen batez mota bateko gauz ak edo gauz a partikular bat, best e guztiet a tik ezberdina dena , izendatz e n duen e a n , izen horri lotzen dion ideia konplexu a, zenbat eta osatze n duten ideiak partikularrago ak izan eta euren kopurua eta orden a handiago eta zehatz a go a , ordua n eta bereiziago a izanen da. Zeren zenbat eta aipaturiko koalitat e e t a t ik gehiago eduki, alde haute m a n g a r ri gehiago izanen ditu eta best e izen

batzuei dagozkien ideieta tik, hurbilekoen dituen e t a t ik ere, bereiz eta ezberdin mant e n d u ahal izanen da eta naha s m e n d u oro ekidin.

11. Nahas m e n d u a bi ideiari dagokie beti .

Nahas m e n d u a k bereiz behar luketen bi gauz a bereizte a zail bihurtzen duelarik, bi ideiari dagokie beti, eta bata best e t ik hurbil daud e n ei batez ere. Horrega tik, ideia bat naha si a dela susm atz e n dugun guztian, arret az aztertu beharko dugu zein den beronekin nahas t eko arriskua duen edo berone t a t ik erraz banat u ezin daiteke e n best e ideia, eta beti aurkituko dugu best e ideia hori best e izen batez izendatz e n dela eta best e gauza bat izan behar duela, berone t a t ik, alabaina , aski bereizia ez dena , zeren edo gauza bera da, edo haren zati bat, edo behintza t izen horrekin izen berorren pean sailkaturiko best e a bezain egokiro izenda daiteke e n a ; eta horrela best e ideiatik ez du izen ezberdinek suposa tz e n duten aldea mant e n t z e n .

12. Ideia nahasien kausak .

Horixe da, nire ustez, ideiei dagokien nahas m e n d u a , beti ere bere baitan izenekiko halako errefere n tzia sekretu bat dara m a n a . Eta ideien best e nahas m e n d u rik ere egon arren, haux e da beder e n istilu gehien sortzen duen a gizakien pents a m e n d u e t a n eta diskurtsoe t a n , izena ezarrit ako ideiak baitira gehienb a t gizakiek beren barrua n pents a tz eko eta beti ere best e ekin solase a n aritzeko erabiltzen dituzten ak . Eta horrega tik, euren hitz- hotsak bezain bereizgarri ez diren bi izen ezberdin ez markaturiko bi ideia ezberdin daud e n tokian, hutsik gabe dago han naha s m e n d u a . Nahas t e hau saihes t eko bidea honex e t a n datza, alegia, best e batzuet a t ik bereizten duten osagai guztiak ideia konplexu bakarre a n ahalik zehazkien bildu eta elkartze a n eta kopuru eta orden a muga tu a n horrela bilduriko osagaioi beti izen bat bera ezartze a n . Baina hau ez datorren e z bat gizakien nagiarekin ez harropuzkeriarekin, eta egiaren helbururako soilik balio duen ez , eta hau ez da beti haien asmo e n jomuga, halako zehazt a s u n a ez da espero ditugun gauze t arikoa , nahi ditugun e t a rikoa baizik. Eta ia ezdeus hutsa diren ideia zehaz ga b e eta aldakorrei egindako izenen aplikazio laxoak gure ezjakina estal tzeko balio izaten duen ez bate tik, eta gainontz eko ak naha s t eko eta aldreb e s t e ko best e t ik, hau benet ako jakituriatz a t eta ezagu tz e gaian gailent as u n seinaletz a t hartzen delarik, ez da harritzeko a gizakirik gehien ek hitzak horrelax e erabiltzea , best e ek hori berori egiten dutelako kexu diren artea n . Baina, gizakien nozioet a n aurkitzen dugun naha s m e n d u a r e n zati ez txikia era zehatz eta agiatiago a n hitz egiten saiatuz ekidin litekeel a uste dudan arren, nahas m e n d u hau nahitakoa dela baiezt a tz e tik oso urrun nago. Ideia batzuk hain dira konplexu ak eta zati anitzez osatu ak, non oroime n a k ez dauka n erraz ideia bakun e n konbinazio zehatz bera izen bat berare n pean gordetz e n , eta oraindik zailago daukagu behin eta berriro best e gizaki baten ahota n izen batek zein ideia adieraz t e n duen igartzen . Horietako lehen e n go t ik gizakiaren baitako arrazoina m e n d u eta iritzietan sortzen da naha s m e n d u a ; bigarren e t ik, best e ekin eztab aid a t u eta argudia tz e a n sarri askota n izaten den naha s m e n d u a . Baina hurren go Liburuan zabalago azterturik ditudan e z hitzak eta berau e n akatsak eta abusu ak, hem e n ez diot honi gehiagorik ekinen.

13. Ideia konplexu a k aldez bereiziak eta aldez nahasiak izan daitezk e .

Gure ideia konplexu ak bakun e n bildum ek eta, beraz, askotariko bakun ek osatu ak direnez, oso argi eta bereiziak izan daitezke bate tik, eta oso ilun eta naha si ak best e t ik. Kiliedro batez, edo mila aurpe giko gorputz batez mintzo den gizaki baten baitan, irudi honen ideia oso nahasia izan daiteke , kopuru ar e n a guztiz bereizia izan arren; horret ar a , mila zenbakiar e n inguruko bere ideia konplexu ar e n zatiari buruz diskurritzeko eta frogap e n a k egiteko gai delarik, kiliedroaren ideia bereizia daukala pents a dezake, nahiz eta argi egon ez duela haren irudiaren ideia hain zehatz a , 999 aurpe gi baino ez dituen best e bate tik bereizteko moduko a. Honetaz ez ohartz e ak hainbat errakuntz a dakartza gizakien pents a m e n d u e t a r a eta hainbat naha s m e n d u euren diskurtsoe t a r a .

14. Honek, aintzat hartu ezean, nahas m e n d u a sortzen du gure arrazoibide e ta n .

Berak kiliedro baten irudiaren ideia bereizia duela uste duen ak egin beza aprob a, materia uniform e bereko zati bat, adibidez, urre edo argizari zati bat, bolum e n bereko a, hartuz eta berarekin 999 aurpe giko irudi bat eginez . Bereizi ahal izanen ditu, dudarik ez dut, ideia bi horiek bata best e t ik aurpe gie n kopurutik, baita eurei buruz bereiztasu n e z arrazoitu eta argum e n t a t u ere, bere pents a m e n d u a k eta arrazoina m e n d u a euren kopuru e n ideieta n jarrita mant e n t z e n dituen bitart e a n , hala nola, batar e n aurpe gi kopuru a erdibi daiteke el a eta best e a r e n a erdibitzerik ez dagoel a eta horrelako ak esan ez . Baina bi horiek iruditik bereizten jarrita, galdut a dabilke, eta ezin izanen du, nik uste, bi ideia bata best e t ik bereiziak eratu goga m e n e a n , urrezko pieza bi horien irudi hutse t a t ik, urre zati bi horiek bata kuboa eta best e a bost aurpe giko irudia balira, egin ahal izanen lukeen modu a n. Ideia osaga b e horien ingurua n , best alde , joera handia izaten dugu geure buruak engaina tz e r a eta best e ekin eztab aid ak a aritzera, batez ere izen partikularrak eta eskuarki ezagu n ak dituzten e a n . Zeren, konben tzitut a gaud el arik argi dauka gu n ideiaren zatiaz, eta ohiko dugun ideiaren izena ideia guztiari, inperfektu a eta iluna den zatia ere barruan duen ari aplikatzen zaiolarik, izen hori zati naha si a adieraz t eko erabiltzera jotzen dugu, eta beron e n esan gur ako zati ilunari buruz best e zatiari buruz egiten dugun konfiantza beraz ondorioak atera tz er a .

15. Honen adibide bat betierekotas u n e a n daukagu .

Betierekota s u n hitza ahotan maiz erabiltzen dugularik, haren ideia positiboa eta osoa daukagul a pentsa tz e r a gara m a tz a horrek, hori best e hau esa t e a adina delarik, alegia, ez dagoel a iraupen horren zatirik, gure ideian argiro ezagun a ez denik. Egia da hori uste duen ak iraupen a r e n ideia argia daukala; gainera , iraupe n oso luzeare n ideia argia ere ukan dezake; horrez gain, iraupen luze horren best e luzeago batekiko alderake t a r e n ideia argia ere ukan dezake; baina iraupen a z , luzeen az ere, duen ideian amairik gabeko suposat z e n duen iraupenare n luzera guztia sartu ezin duen ez , bere pentsa m e n d u a n irudikaturiko iraupe n luze horren muge t a tik harago dagoe n bere ideiaren zati hori oso ilun eta zehaz ga b e a da. Horra zergatik, betierekot a s u n a ri buruz edo best e edozein infinituri buruz eztab aid a tz e n eta argudia tz e n dene a n , absurduk eri a nabar m e n e t a n naha s t e n garen , best erik ezinea n .

16. Materiaren zatigarritasun infinitua .

Materiari dagokion ez , ez dauka gu haren zatien txikitasun a r e n ideia argirik gure sentime n e t a n eragina duen zati txikiene tik askoz harago, eta horrega tik materiare n amaiga b e k o zatigarrita su n a z mintzo garen e a n , zatitzear e n eta zatigarrita su n a r e n ideia argiak dauzka gu n arren, baita gauza oso bat zatituz egindako zatiena ere, hala ere, horrela zati daitezke e n korpuskulue n , edo gorputz nimiñoen, oso ideia ilun eta naha si ak baino ez ditugu, behin aldez aurreko zatitzez gure sentime n e n pertzepzioa askoga tik gainditzen duten txikitasun er a ekarriz gero. Eta, horrela, zatiket az oro har edo abstraktu a n eta totu m eta pars -aren arteko erlazioaz baino ez dugu ideia argi eta bereizirik; baina horrela, zenbai t progresiore n ondoren amairik gabe zati daiteke e n gorputz are n bolum e n a z , uste dut inolako ideia argi eta bereizirik ez dugula. Zeren edonori galdetuko nioke, ea berak, sekula ikusi duen hauts atomorik txikiena hartu t a , izanen ote lukeen ideia bereizirik (hedad ur a r ekin zerikusirik ez duen kopuru a salbu utzita) atomo horren 100.000r e n a r e n eta 1.000.00 0r e n a r e n artea n . Edo bere ideiak puntu horret ar aino zorrotz ditzake el a uste badu, partikula bi horiek bistatik galdu gabe , zifra horiei gehi diezaiela ham arn a zifra. Ez da arrazoiga b ek o maila horret ako txikitasun a supos a tz e a , zeren puntu horret ar aino eram a n d a k o zatiket ak ez baitu amaiga b e ko zatiket a tik erdibitzeak baino hurbilago jartzen. Aitortu beharra dut nik neuk ez dudala gorputz horien bolum e n edo heda d ur a r e n ideia argi bereizirik, biena ere ideia oso iluna daukat eta. Era horret a n , uste dut ezen, gorputz e n amaiga b e k o zatiket az mintzo garen e a n , zatiketar e n objektu a eta oinarria den haien bolume n bereiziez dugun ideia, behin progresioa n apur bat aurrera joz gero, naha si izatera eta ia- ia ilunbe a n galtzera heltzen dela. Zeren handitas u n a baino irudikatz en ez duen ideia ezinbes t ez da naha si a eta iluna, baldin ham ar bider handiago a den best e bate tik, kopurua g a t ik izan ezean , bereizterik ez badugu halat an , non esan genez ak e e n ham arre n eta baten ideia argi bereiziak ditugula, baina ez horrelako bi

heda d ur a r e n ideia bereizirik. Argi dago, beraz, gorputz are n edo heda d ur a r e n amaiga b e k o zatiketaz mintzo garen e a n , gure ideia bereizi eta argi bakarrak kopuru az direla, baina heda d ur a r e n ideia argi bereiziak, progresioan apur bat aurrera joz gero, eraba t galtzen direla. Eta zati nimiño horiez ez dugu inongo ideia bereizirik, zeren, infinituaz ditugun ideia guztiak bezala, azken e a n beti ere gehitu beharreko kopurura itzultzen delako, baina benetako zati infinituen inolako ideia berezira inoiz ere heldu gabe . Zatiket az, egia esan, ideia argia daukagu , hartaz pents a tz e n dugun guztian; ez dugu, haatik, materian daud e n zati infinituez ideia argiagorik, kopuru infinituaz, harturiko edozein kopururi kopuru berriak gehitzeko gai izanik, dauka gu n baino. Izan ere, amaiga b e k o zatigarrit as u n ak ez digu emat e n bene t ako zati infinituaz ideia argi eta bereiziagorik, gehigarrit a su n infinituak (horrela mintza tz erik badut) egiazko kopuru infinituaz emat e n digun a baino, bata eta best e a kopuru a beti gehitzeko ahalm e n e a n baitau tz a , kopuru hori nahi denik handien a izanda ere. Horretara , oraindik gehitzeko geratz e n denaz ( horrexe tan datza infinitutasun a ) ideia ilun, inperfektu eta nahasia baino ez dauka gu, berrore t az ezin dugularik argum e n t a t u edo arrazoitu, aritmetikan 4 edo 100 zenbakiaz bezalako ideia bereizirik ez daukagu n zenbaki batez egin dezake g u n baino ziurtasun eta argitasu n handiagoz, horret az ideia ilun eta erlatiboa baino ez dauka gularik, hau da, best e edozeinekin aldera tu t a infinitua oraindik handiago a dela adieraz t e n diguna; eta infinitua 400.000.0 0 0 baino handiago a edo gehiago dela esat e n edo burura tz e n dugun e a n , ez dugu haren ideia positiboagorik eta argiagorik, 40 edo 4 baino handiago a dela esan e n bage n u baino, 400.000.00 0 ez baitago 4 baino zenbaki gehiket ar e n amaier a tik hurrago. Izan ere, lau lauri gehituz jokatzen duen a laurehu n milioi laurehu n milioiri gehituz ari dena bezain laster helduko baita gehiket a guztiaren azken er a . Eta gauza bera gerta tz e n da betierekot a s u n a ri dagokion e a n ere; lau urtere n ideia baino ez duen ak, laurehu n milioi urteren ideia duen ak bezain ideia positibo osoa dauka betierekot a s u n a z , zeren urte kopuru bi horiez haraindi betierekot a s u n e t ik gera tz en dena hain argia da batari zein best e a ri dagokion ez , hau da, ez batak ez best e ak dauka horren inolako ideia positibo argirik. Zeren lau urteri best e lau gehituz ari dena betierekot a s u n e r a laurehu n milioi urteri best e laurehu n milioi gehituz bezain laster eta, nahiago izanez gero, emaitz a gura adina aldiz bikoiztuz jokatzen duen a bezain laster helduko da, gera tz en den troka progresio horien guztien amaier a tik egun baten edo ordub e t e r e n luzera tik bezain urrun dago el ako oraindik. Izan ere, finitua den ezerk ez du inolako proportziorik infinituarekin, eta beraz, gure ideiek ere ez, finituak direlako. Gauza bera gerta tz e n da hedad ur az daukagu n ideiari dagokion ez ere, gehiket az luzatzen edo zatiket az laburtzen dugun e a n eta gure pents a m e n d u a k espazio infinituraino luzatzen saiatz en garen e a n . Izan ohi ditugun e n artea n handien ak bide diren heda d ur a r e n ideia horiek zenbai t aldiz biderkatu ondore n , espazio horren ideia argi eta bereizia bistatik galtzen zaigu eta naha siki haut e m a t e n dugun heda d ur a handi bihurtzen da, oraindik hedad ur a handiago a gera tz e n zaiolarik; eta horret az argu m e n t a t u edo arrazoitu nahi dugun guztian zeharo galduta ibiliko gara eta ideia naha si ek, beraien alde nahasiari dagozkion argum e n t u eta dedukzioet a n ari garela, naha s m e n d u r a eram a n e n gaituz te beti.

XXX. KAPITULUAIdeia errealez eta fantas tikoez

1. Ideiak euren arketipoe kin erlazioan hartuta .

Ideiei buruz esan a dugun az gain, best e gogarp e n batzuk ere bada gozkie, euren iturburu diren edo eurek irudikatze n dituzt en gauzak kontuan hartut a; eta ikuspegi honet a tik hirutan bana daitezke:

Lehenik, errealak edo fantas tikoak

Bigarrenik, egokiak edo dese gokiak

Hirugarre nik, egiazkoak edo faltsuak

Lehenik, ideia errealtzat hartzen ditut natura n oinarria duten ak eta gauze n izate eta existen tzia errealarekin eta arketipoekin ados datoze n ak. Fantastikoak edo kimerikoak naturan oinarririk ez duten ei eta arketipo gisa erlaziona turik daud e n izakiaren errealit at e a r ekin ados ez datoze n ei deitzen diet. Arestian aipaturiko ideia mota ezberdin ak aztertz en baditugu, jarraian diogun a aurkituko dugu.

2. Ideia bakun guztiak gauze n agerpe n errealak dira .

Gure ideia bakun guztiak errealak dira, gauz en errealit at e a r e kin ados datoze n ak, ez existitzen denare n imajinak edo irudikape n a k direlako denak, honen kontrako a jada frogatu a baitugu gorputz e n lehen koalitate ei ez best e guztiei buruz. Baina zuritasu n a eta hoztasu n a elurrare n baitan existitzen ez diren arren, bertan oinaze a existitzen den baino areago, zuritasu n eta hoztasu n a r e n , oinaze ar e n eta abarren ideiak, haatik, kanpoko gauz ek guga n dauzkat e n ahalen ondorio direlarik, gure Egileak sentipe n horiek gureg a n eragiteko jarritakoak, guga n daud e n bene t ako ideiak dira eta beraien bidez bereizten ditugu gauze n beraien baitan egiat an daud e n koalitat e ak . Zeren, agerp e n horiek gurekin zerikusia duten gauz ak ezagu tu eta bereizteko seinaleak izateko diseinatu ak direlarik, gure ideiek xede horret ar ako ere balio digut e eta ezaug arri egiat a n bereizgarriak bezalako ak dira, direla efek tu iraunkorrak , edo direla gauz et a n euret a n dagoe n zerbaite n antzekota s u n zehatzak , zeren errealit at e a agerp e n horiek izaki erreale n osaera ezberdin ekin duten egokitzap e n e a n baitatz a. Baina osaer a horiei kausa edo eredu direnez erantzut e n dien ala ez, garran tzirik gabeko gauza da; nahikoa da beti haiek sortaraziak izatea . Eta, horret ar a , gure ideia bakun ak erreal ak eta bene t ako ak dira beti, gure goga m e n e t a n ideia horiek eragiten dituzten gauze n ahal horiei eran tzut e n dietelako eta beraiekin ados datoz elako, haux e delarik haiek errealak, eta ez nahierara egindako fikzioak, izateko behar den guztia. Zeren ideia bakun e t a n , azaldu dugun modu a n , goga m e n a gauzek bere baitan duten eragiket ar a eraba t muga tu rik dago eta harturikoez gain ez du bere kabuz best e ideia bakunik egiterik.

3. Ideia konplexu a k nahitako konbinazioak dira .

Goga m e n a bere ideia bakun ekiko eraba t pasiboa den arren, esan genez ak e , nik uste, ez dela horrela bere ideia konplexu ekiko. Zeren, hauek ideia bakun ak elkartu eta izen berare n pean baturiko konbinazioak direlarik, argi dago gizakiaren goga m e n a k nolabait eko askat a s u n a darabilela ideia konplexu horiek eratze a n . Nola best el a gerta liteke gizaki batek urreaz edo justiziaz duen ideia best e batek beroriez duen e t ik ezberdina izatea, batak ideia horret a n best e ak jarri ez duen ideia bakun e n bat sartu duelako edo best e ak sartut ako bat kanpoa n utzi duelako ez bada? Auzia, ordua n, konbinazio horiet a tik zein den erreal a eta zein irudizkoa jakitea da, ideien bildum a horietarik zein datorren ados gauz en errealita t e a r ekin eta zein ez.

4. Modu mistoak eta erlazioak, ideia bateragarriz osatuak, errealak dira .

Bigarrenik, modu mistoe k eta erlazioek gizakien goga m e n e a n dauka t e n a z apart e best e errealita t e rik ez duten ez , mota honet ako ideiak errealak izan daitez en elkarrekin existitzeko eta bater a g a r ri izateko posibilitate a baino ez da behar. Ideiok eurok arketipoak direlarik, ezin dute arketipoe t a tik alderik ukan eta, beraz, ezin daitezke kimerikoak izan, norbait ek batera g a rri ez diren ideiak naha si ezea n . Izan ere, ideia hauek hizkuntz a ezagun bateko izenak iratxikirik dituzten ez , ideiok goga m e n e a n dituen ak izen horien bidez adieraz t e n dizkielarik best e ei , ez da nahikoa existitzeko posibilitat e hutsa; jarritako izenare n esan gur a arrunt ar ekin ados t a s u n bat behar dute, fantas t ikotz a t hartuak izan ez daiteze n , norbait ek erabilera norm ale a n askat as u n a deritzan ari justizia izena ema n e n balio gerta tuko litzateke e n modu a n . Baina fantas t ikot a s u n hau hizkuntz propiet a t e a r e kin dago lotuago, ideien errealit at e a r ekin baino. Zeren gizaki bat arriskuare n aurrea n urduritasu nik gabe egote a , zer egin behar duen lasaitas u n e z pents a tz e a eta ekintza irmotasu n ez burutze a , existi daiteke e n ekintza baten modu misto bat edo ideia konplexu bat da. Baina arriskuar e n aurrea n urdurita su nik gabe egote a nork bere ez arrazoim e n a ez trebezia erabili gabe ere gerta daiteke e n a da, eta, beraz, best e a bezain ideia erreala. Hala ere, lehen e n g o a ri adore izena emat e n zaiolarik, izen honekin duen erlazioare n arab er a ideia zuzena edo okerra izan daiteke, baina best e ak , inolako hizkuntz a ezagu n ek o izen eskuarki onarturik iratxikita ez duelarik, ezin du akatsik ukan, bera ez den best e ezerekiko erreferen tziarik ez duelako.

5. Subs tant zi en ideia konplex ua k errealak dira gauze n existen t z iarekin ados datoze n e a n .

Hirugarre nik, substan t ziez ditugun ideiak guga n dik kanpo existitzen diren gauz en erlazioan eta subst a n tziak errealit at e a n diren modu a n irudikatzeko eginak direnez, ezin dira erreal ak izan, ez bada , ideia bakun e n konbinake t ak direlarik, guga n dik at elkarturik existitzen diren gauz et a n zinez batu t a eta bizikidetu t a . Fantas tikoak dira, aldiz, sekula egiaz batut a egon ez diren eta sekula subst a n tzia berea n elkartut a aurkitu izan ez diren ideia bakun e n bildum ez osatu ak, hala nola, zaldiaren burua eta buru horri lotuta giza formako gorputz a duen arrazoidun kreatur a bat edo zentauro bat deskribatu obi duten modu a n , edo gorputz hori, oso xaflakor, fundigarri eta finkoa, baina ur arrunt a baino arinago a , edo gorputz uniforme eratu gabeko bat, sentim e n e t a r a emat e n duen ez , antzeko atalez osatu a eta pertzepzioz eta nahim e n e zko mugikort asu n e z hornitua . Horrelako subst a n tziak existi litezkee n ala ez, agian inoiz ere ez dugu jakinen; baina dena dela, subst a n tzien ideia hauek guk ezagu tz e n dugun inongo eredur ekin bat ez datoze n ez , eta inongo subst a n tziak bilduta inoiz erakutsi ez dizkigun ideien bildum e t a n dautz an e z , irudizko ideia hustza t eduki behar ditugu; baina askoz ere irudizkoago ak dira beren baitan atalen arteko bater a ezin t a s u n edo kontrae s a n e n bat daukat e n a k .

XXXI. KAPITULUAIdeia egokiez eta desegokiez

1. Ideia egokiak beren arketipoak perfektuki irudikatze n dituzte na k dira .

Gure ideia erreal e t arik batzuk egokiak dira eta best e batzuk dese gokiak. Egokiak deitzen dieda n ek goga m e n a k berau e n sorburutz a t dituen arketipoak perfektuki irudikatze n dituzte: goga m e n a k arketipo horien ordez ipini nahi ditu eta ideiok haiekin lotu. Ideia dese go kiak berau e n errefere n tzia diren arketipo horiek aldez edo ez- osoro irudikatze n dituzten ak dira. Honeta n oinarritut a, argi dago jarraian datorren a .

2. Ideia bakun guztiak egokiak dira .

Lehenik, gure ideia bakun oro dira egokiak . Izan ere, guga n sentipe n horiek eragiteko Jainkoak gauze t a n jarri eta eraturiko ahalak best erik ez direnez, ahal horiei egokiro erantzut e n dieten ak izan beharra dute, eta ziur gaud e ados datozela gauz en errealita t e a r ekin. Zeren, azukre ak gure baitan zuritasun a eta gozotasu n a deritzen ideiak eragiten baldin baditu, ziur gaud e azukre ar e n baitan gure goga m e n e a n ideia horiek eragiteko ahala dago el a , best el a ezin zituzkee n eragin eta. Horret ar a , sentipe n bakoitzak gure sentim e n e n bate a n eragiten duen ahalari erantzut e n diolarik, horrela eragind ako ideia erreal a da (eta ez goga m e n a r e n fikzioa, ez baitauk a ideia bakun ak sortzeko ahalm e nik), eta egokia izan behar du ezinbes t ez , ahal horri eran tzun best erik ez baitu egiten, eta, horrega tik, ideia bakun guztiak egokiak dira. Egia da guga n ideia horiek eragiten dituzten gauzak ez ditugula izenda tz e n ideion kausa balira bezala, ideia horiek gauz et a n daud e n izaki errealak balira bezala baino. Zeren sua, ukimen er ako mingarria dela esan badai teke ere, argitsu a eta beroa dela esa t e n dugu, argia eta berot as u n a suaren baitan egiazki dagoe n zerbait balira bezala, gure baitan ideia horiek kitzikatzeko ahalak baino area go, eta horrega tik suaren baitako edo suare n koalitat e ak deritze. Baina hauek, izatez, gure baitan ideiak kitzikatzeko ahalak best erik ez direnez , zentzu honet a n ulertu behar zait bigarren koalitateak gauz et a n euret a n daud el a esan ez edo euron ideiez guga n berau ek kitzikatzen dituzten objektuak direla baiezt a tuz mintzo naizen e a n . Hitz egiteko erok, nahiz eta herritar nozioet ar a egokitut a, hori gabe ez liguket elako ezer ulertuko, hala ere ez dute egiat a n best erik adieraz t e n , gure baitan zenbait sentipe n edo ideia kitzikatzeko gauz et a n existitzen diren ahal horiexek baino. Izan ere, suak ikusm e n e a n eta ukimen e a n eragiten dituen inpresioak hartzeko organo egokirik ez izatea gerta tuz gero, edo organo horiekin loturiko goga m e n ik izan ezean suare n g a n d iko edo eguzkiaren g a n diko inpresio horien bidez argiare n eta berota s u n a r e n ideiak hartzeko, mundu a n ez legoke inolako argirik ez berot as u nik, oinazerik ez legokee n bezalax e , oinaze a sentitzeko kreatur a sentikorrik ez balego, eguzkiak orain arte bezala segitu arren eta Etna mendiak garra inoiz baino gorago jaurtiki arren. Zein bere ideiaz ezagutz e n ditugun solidotasu n a , heda d ur a eta beron e n akaber a den irudia, higidura eta atsed e n a r e kin batera , orain egon daud e n bezalax e errealki leudeke mundu a n , berau ek haute m a t e k o kreatura sentikorrik egon ala ez egon, eta horrega t ik

badugu arrazoirik horiek materiare n aldakun tz a erreal tza t eta gorputz e t a t ik hartzen ditugun sentipe n ezberdin e n kausa kitzikatzailetz a t hartzeko. Baina hau ez denez hem e n dagokigun ikerket a, honet a n sakona go sartu barik, ideia konplexu e n artea n zein diren egokiak eta zein desegokiak azaltzera pasako naiz.

3. Modu guztiak egokiak dira .

Bigarrenik, modu e z ditugun ideia konplex ua k goga m e n a k ezein arketipo erreal ekiko edo best e lekuren bate a n existitzen den ezein eredu finkorekiko erreferen tziarik gabe biltzen dituen ideia bakun e n nahitako bildum ak direnez , ideia egokiak dira eta, izan ere, ezin dira best erik izan. Zeren egiazki existitzen den zerbaiten kopia modu a n barik, goga m e n a k eratze n duen arketipo bezala sortzen direnez , gauz ak sailkatu eta izendatz eko erabiltzen dituelarik, ezin dute ezeren faltarik eduki, beraie t ako bakoitzak goga m e n a k bilaturiko ideien konbinazio hura eta, beraz, perfekzio hura daukalarik halat a n , non goga m e n a k , eurekin konform e gera tz e n delarik, ezin duen beraiet a n ezeren faltarik aurkitu. Horrela, hiru angelu egiten dituzten hiru aldeko irudi baten ideia daukad a n e a n , ideia osotua daukat , hura perfektu egiteko best e ezer behar ez dudalarik. Eta argi dago goga m e n a eraba t konform e dago ela ideia honen perfekzioarekin eta ez du somatz e n inoren adimen a k eduki izan duenik edo eduki dezake e nik triangelu hitzak esan nahi duen gauz ar e n ideia osotua gorik edo perfektua gorik —existitzen dela supos a t u t a- , triangelu a , nonahi eta edonola dagoel arik ere, harentz a t funtzezko den guztia edo hura osotzeko beharrezko den guztia esan ez bere hiru aldez eta hiru angeluz definitzen duen ideia konplexu ak baino. Baina substant zi ez dauzkag u n ideietan best erik gerta tz e n da. Hauet a n , gauz ak errealita t e a n existitzen diren modu a n kopiatu eta haien propiet a t e guztien funtsa den gauzare n osaer a irudikatu nahirik, kontura tz e n gara gure ideiak ez dutela nahi dugun perfekzioa erdies t e n ; egiaz ta tz e n dugu haiet an izatea gust a tuko litzaiguke e n zerbait falta dutela; eta horrega tik dese gokiak dira guztiak. Baina modu mistoak eta erlazioak , eredurik gabeko arketipoak direnez eta euren burua baino iruditu beharrik ez duten ez , egokiak izan behar dute ezinbes t ez , dena beraien tz a t baitira. Haute m a n d a k o arriskuare n ideia, beldurrak eragind ako larridurarik ezaren a , egin beharreko ar e n gogarp e n baket su ar e n a eta arriskuar e n ikararik gabe edo arriskuak galarazi gabe hura betebid er a tz e a r e n a bildu zituen ak konbinazio horrek osaturiko ideia zeukan bere goga m e n e a n ; eta, izatez egiazki dena izatea eta bere baitan dituen ideia bakun ak baino ez edukitzea best e helbururik bilatzen ez zuelarik, nahitaez eduki behar izan zuen ideia egokia; eta, horret ar a , hau bere oroimen e a n adore izena iratxikita jarriz best e e i ideia hau adieraz t eko eta aurrera n tz e a n honekin ados datorrela ikusitako edozein ekintzari izen hori emat eko, eredu bat zeukan ekintzak beronekin zer neurrit an datoze n ados neurtzeko eta horren araber a izendatz eko. Ideia honek, horrela eratu eta eredu modu a n jarrita, egokia izan behar du ezinbes t ez , ez baitu bere buruarekiko best e ezerekiko errefere n tziarik, ezta lehenbizi konbinazio hau egin zuen ar e n gustua eta nahia best e sorbururik ere.

4. Moduak, ezarritako izenei buruz, deseg okiak izan daitezk e .

Gainera, gero best e bat baldin badator eta aurrekoar ekin solase a n adore hitza ikasten badu, honek adore izena, best e ak izen horri aplikatu dion eta berori darabilen e a n goga m e n e a n duen ideiatik ezberdinari ema n diezaioke. Eta kasu honet a n pentsa m e n d u a n duen ideia hori best e a r e n ideiarekin bat etortze a nahi badu, mintza tz e a n darabilen hitza irakatsi zionaren hitzarekin soinuz bat datorren modu a n , orduan berone n ideia oso okerra eta dese gokia izan daiteke . Izan ere, kasu honet a n , best e a r e n ideia delarik berak pents a tz e a n daukan ideiaren eredu a , best e a r e n hitza edo soinua mintzatz e a n eredu duen modu a n, bere ideia akas tu n a eta desegokia da, ideia horrekin lotzen duen eta berorri jarritako izenaz adierazi nahi duen arketipo edo eredutik aldentz e n den heine a n . Izan ere, izen hori best e gizakiaren ideiaren zeinu litzateke (lehen bizi erabilera propioan honixe atxikia delarik) eta bere ideiaren a ere bai, harekin ados etortze a nahi duen heine a n . Eta berone n ideia best e harekin eraba t ados ez bada tor , akas tu n a eta dese gokia da.

5. Orduan, propieta t e z hitz eginda, best e goga m e n e n batean daude n ideiei dagozkiela esan nahi duelako .

Horrega tik, guk modu e n ideia konplexu hauek best e izaki adime n d u n baten ideiekin lotzen ditugun e a n eta haiekin ados etortze a nahi dugun e a n beraiei aplikatz en diegun izenen bidez adieraziz, ordua n akas tu n a k, okerrak eta dese gokiak izan daitezke, goga m e n a k euren arketipoa eta eredu a izatea nahi duen ar ekin bat ez datozelako, eta ikuspegi honet a t ik soilik izan daiteke modu e n ideia bat okerra, inperfektu a edo desegokia. Eta horrega t ik ideia mistoez ditugun ideiak best e edoz ein baino erraza go izan daitezke akas tu n ak, baina honek zerikusi gehiago du hizkuntz propiet a t e a r ekin ezagutz a r e n doitasu n ar e kin baino.

6. Subs tant zi en ideiak, esent zia errealei dagozkien e z , ez dira egokiak .

Hirugarre nik, gorago azaldu dut zein ideia ditugun substant zi ez . Orain, ideia horiek goga m e n e a n errefere n tzia bikoitza dute. 1. Batzuet a n , gauz en espezie bakoitzare n esentzia errela bide denari dagozkio. 2. Beste batzue t a n , existitzen diren gauz en irudiak edo irudikape n a k izatea soilik nahi izaten da, beraiet a n haute m a n daitezke e n koalitat e e n bidez. Kasu biotan original edo arkitepo horien kopiak inperfektu ak eta dese gokiak dira.

Lehene n g o a ri dagokion ez , gizakiek subst a n tzien izenak esentzia errealez —horrelako edo halako espeziekoak izatea dakarkien ez— hornituriko gauz ak ordezkatz eko egin ohi dituzte, eta, izenek gizakien goga m e n e a n daud e n ideiak baino ordezkatz e n ez dituztelarik, beren ideiak esen tzia erreal horiekin lotu behar dituzte («must refer»), haien arketipo bezala. Gizakiek —batik bat mundu ar e n alde honet a n irakast e n diren doktrine t a n hezi direnak— subst a n tzien zenbait esen tzia espezifiko suposa tz e n dituztela, banako bakoitza, zein bere espezie diferent e a n , esentzia horren arab er a egina eta bertan partaide delarik, hain da frogarik behar ez duen a, non arrarotz a t joko litzateke e n norbait ek horrela ez jokatzea . Eta, horret ar a , eskuarki izen espezifikoak aplikatzen dizkiete esentzia erreal horien bidez bereiziriko gauzei eta izen horien pean subst a n tzia partikularrak sailkatzen dituzte. Ba al da, izan ere, inor, txartza t hartuko ez lukeenik baten batek zalantza t a n jartzea berak bere buruari gizaki, gizakiaren esentzia erreal a adieraz t e n duen esan a hiar ekin barik, best e batekin deitzen ez ote dion? Baina, hala ere, esentzia erreal horiek zer diren galdetuz gero, argi dago gizakiak horret az zeharo ezjakinak direla eta ez dakitela zer diren. Hemen dik atera tz e n da beren goga m e n e t a n dituzten ideiak, esentzia errealekin lotzen direlarik ezez agu n diren arketipo bezala, arras desegokiak direla, esentzia horien inolako irudikape n tz a t ezin hartzeraino. Subst a n tziez ditugun ideia konplexu ak, azaldu dugun bezala, bilduta existitzen ikusi edo suposa t u diren ideia bakun e n bildum a batzuk dira. Baina horrelako ideia konplexu a ezin izan daiteke ezein subst a n tziar e n esentzia erreala, zeren orduan gorputz horret a n aurkitzen ditugun propiet a t e a k ideia konplexu horren menp e leudek e eta berorre t a t ik deduzitu ahal izanen lirateke propiet a t e ok, berorrekin duten ezinbes t eko lotura ezagut uko litzateke el arik, triangelu baten ideia guztiak beren baitan espazio bat hartzen duten hiru lerroren ideia konplexu ar e n menp e daud e n eta ideia horret a t ik deduzigarriak diren modu a n. Baina gauza nabaria da subst a n tziez ditugun ideia konplexu e n baitan ez dagoel a horrelako ideiarik, hau da, subst a n tziot an aurkitu beharreko best e koalitat e guztiak bere menp e dituen ideiarik. Gizakiek burdinaz duten ideia komun a kolore, pisu eta gogort a s u n jakin bateko gorputz are n a da, eta berone n koalitate tz a t ikusten duten propiet a t e bat xaflakortas u n a da. Baina, hala ere, propiet a t e honek ez du ezinbes t eko loturarik ideia konplexu horrekin ez berorren ezein atalekin; eta ez dago arrazoi gehiagorik xaflakort asu n a kolore, pisu eta gogort a s u n horren menp e dago el a pents a tz eko, kolore hori edo pisu hori haren xaflakortas u n a r e n menp e dago el a uste izateko baino. Baina, hala eta guztiz ere, esentzia erreal horiez ezertxo ere ez dakigun arren, ez dago ezer arrunt a gorik, gizakiek gauz en espezie ak esentzia horiexei egozte a baino. Horrela gizakirik gehien ak supos a tz e n dute atza m ar r e a n darabildan eraztun a osatze n duen materi zati konkretu ak esentzia erreala duela, eta berone n eraginez urrezkoa dela eta nik beron e n baitan aurkitzen dituda n propiet a t e a k ere, hau da, kolorea , pisua, gogort a s u n a , fundigarrit a su n a , finkotasu n a eta merkurioare n ukitu

batez kolorea aldatz e a , e.a., esentzia horrixe dagozkiola. Ikertzen eta esentzia hau bilatzen ari naizen e a n , argi ohartze n naiz ez dudala propiet a t e hauek guztiak darizkion esentzia hau aurkitzerik. Gehien ere honako hau imajina dezake t , eraz tun a gorputz bat best erik ez denez , koalitat e horiek menp e a n hartzen dituen bere esentzia edo barne osaer a ezin dela best erik izan, eraz tun ar e n irudia, tamain a eta atal solidoen lotura baino. Eta haue t ako ezeinen pertzepzio bereizirik ez duda n ez , haren esen tziaren inolako ideiarik ere ez dut, berau delarik eraz tun ak horitasu n partikularra, bolume n bereko edozerk baino pisu handiago a , eta zilarbiziaren ukituaz kolorez aldatz eko gaitasu n a edukitze ar e n kausa. Norbaitek baldin badio, propiet a t e horiek bere menp e dituen esen tzia erreala edo barne osaera , irudia, tamain a eta atal solidoen erakera edo lotura barik, gorputz horren forma partikularra deritzan a dela, orduan lehen baino urruna go nago haren esentzia erreal ar e n ideiaren bat edukitzetik. Zeren nik badauk a t , oro har, atal solidoen irudi, tamain a eta kokaerar e n ideia bat, nahiz eta ez dudan goian aipaturiko koalitate ak sortzen dituzten irudi, tam aina edo atal- bilketa partikularrar e n ideiarik, koalitat eok atza m ar r e a n dauka d a n materi zati honet a n aurkitzen ditudal arik, eta ez idazteko lumari punta atera tz eko erabiltzen duda n best e materi zati horret a n . Baina norbaitek diostan e a n gorputz horren irudi, tamain a eta parte solidoen kokaeraz apart e best e zeozer, forma subs tan t ziala deritzan zerbait, dago el a gorputz horren esen tzian , aitortu beharra dut horret az ez dudala inolako ideia bereizirik, formar e n soinuare n a best erik, hau haren esentzia errealare n edo osaer ar e n ideia edukitzetik oso urrun dago el arik. Subst an tzia partikular honen esen tzia erreal az dudan ezjakite bera dut best e gauz a natural guztien esen tzia errealaz ere, esen tzia horiez inolako ideiarik ez dudala aitortu beharra baitut , eta uste dut best e batzuek ere, beren ezagutz a aztertze a n , puntu honi dagokion ez antzeko ezjakintas u n a aurkituko dutela beren baitan.

7. Gizakiek ez dituztelako ezagut z e n substan t zie n esent zia errealak .

Orain, atzam a rr e a n daukad a n materi zati honi gizakiek erabiltzen den izen orokor bat aplikatu eta urrea deitzen dioten e a n , ez al diote eskuarki gorputz espezie partikular bati dagokion izena emat e n , edo ez al da behintz a t emat e n diotela ulertzen, hain zuzen ere subst a n tzia partikular hori espezie horret ako a izatea eta izen horrez deitzea egiten duen barne esentzia erreal bat dauka n ari dagokiona? Hau horrela baldin bada, eta argi dago horrelax e dela, gauz ak esentzia hori daukat el a adieraz t e n duen izena lehen e n g o eta behin esentzia horrex ekin lotu beharko da («must be referred »), eta, beraz, izen hori emat e n zaion ideia ere esen tzia berorrekin lotu beharko da eta berori irudikatze n saiatu. Baina izenak horrela erabiltzen dituzten ek esentzia hori ezagu tz e n ez duten ez gero, haien subst a n tziei buruzko ideia guztiak, ezinbes t ez , dese gokiak izanen dira, ez daukat el ako beren baitan goga m e n a k edukitze a nahi lukeen esen tzia erreal hori.

8. Subs tant zi en ideiak, beraue n koalitate e n bildu m a bezala hartuta, dese go kiak dira .

Bigarrenik, subst a n tziak bereizteko esentzia erreal ezeza gu n a k suposa tz e a albo bater a uzten duten ak mundu a n existitzen diren subst a n tziak beraie t a n koexistitzen aurkitzen dituzten koalitat e sentigarrien ideiak bilduz kopiatz en ahalegin tz e n dira. Egia da horrela jokatzen duten ak subst a n tzia horien izaera tik askoz hurbilago iristen direla, zer diren ez dakiten esentzia erreal espezifikoak asm atz e n dituzten ak baino. Hala ere, ez dira iristen horrela beren goga m e n e t a n kopiatu nahi lituzket en subst a n tzia horien ideia guztiz egokiet ar a eta kopia horiek ez daukat e beren baitan zehazki eta oso- osoan beraien arketipoe t a n aurki daiteke e n guztia. Izan ere, subst a tzien koalitat e eta ahal horiek, haien ideia konplexu ak egiteko erabiltzen ditugun ak, hain dira asko eta askotarikoak, non ezein gizakiren ideia konplexu ak ezin dezake e n haiek guztiak bere baitan hartu. Begi- bistakoa da subs t a n tziez ditugun ideia konplexu ek ez dituztela beren baitan hartzen gauz et a n eure t a n bilduta daud e n ideia bakun guztiak , gizakiek bakanki jartzen dituztelako subst a n tziare n batez duten ideiaren baitan gauza horret a n bada u d el a dakiten ideia bakun guztiak. Izan ere, haien izenen esan a hi a ahalik argien eta arinen bihurtzen ahalegintz e n direlarik, subst a n tzia moten ideia espezifikoak, gehien e t a n , eure t a n aurki daitezke e n ideia bakun e t a riko gutxi batzuez egiten dituzte. Baina ideia horiek, kanpoa n utzitakoekin aldera tu t a , jatorriaga t iko

lehent a s u n e z barruan sartzeko eta ideia espezifikoa egiteko eskubide gehiagorik ez duten ez , argi dago gure ideiak, arrazoi bionga tik, akas tu n a k eta dese gokiak direla. Subst an tziei buruzko ideia konplexu ak egiteko erabiltzen ditugun ideia bakun guztiak (mota batzue n irudia eta bolume n a soilik kendut a) ahalak dira; eta ahalak best e subst a n tzia batzuekiko erlazioak direnez , ez dugu inoiz ziur jakiterik gorputz bate a n daud e n ahal guztiak ezagutz e n ditugula, harik eta esperim e n t a zioz jakin arte zer nolako aldake t ak har ditzake e n eta best e subs t a n tziei eragin diezazkieke e n , beraien aplikazio era ezberdin et a n . Eta hau gorputz bate a n ere egiazt a ezina denez , eta askoz gutxiago guztiet an , ezinezkoa da guk ezein subst a n tziaz haren propiet a t e guztiak bilduz osaturiko ideiarik edukitze a .

9. Subs tant zi en ahalek egin ohi dituzt e haiei buruz ditugun ideia konplexu ak

Urre hitzaz adieraz t e n dugun subst a n tzia mota horren zati bati lehenbizi errep ar a t u zionak materi zati horret a n ikusitako bolum e n a eta irudia ezin izan zituen, arrazoiz jokatut a behintza t , haren esentzia erreal ar e n edo barne osaer ar e n menp eko tz a t hartu. Horrega tik, bi horiek ez ziren inoiz sartu berak gorputz espezie horri buruz egindako ideiaren baitan; baina agian urreare n kolore berezia eta pisua izan ziren lehenbizi abst rai tu zituen ak, espezie horren ideia konplexu a egiteko. Eta bi hauek ahalak baino ez dira; bata gure begiet a n modu berezian eragin eta gure baitan horia deitzen diogun ideia sortaraz t e n duen a, eta best e a balan tz a bate a n bolum e n bereko best e gorputz baten kontra jarrita, gorputz hori gorantz eram a t e n duen a . Beste gizaki batek agian hauei fundigarrit as u n a r e n eta finkotasu n ar e n ideiak gehitu zizkien, suak urreare n baitan duen eraginar ekin erlaziona turiko bi ahal pasibo; best e batek, harikortasu n a eta aqua regia -tan disolbag arri t a su n a , best e gorputz batzue n eragiket a r ekin erlaziona turiko best e bi ahal, eragiketok urreare n kanpoko irudia aldatu edo zati sentigai tze t a n bana n tz e n dutelarik. Ideia hauek, edo euret ako zati batek, batera bilduta, eratze n dute eskuarki gizakien goga m e n e t a n urrea deitzen diogun gorputz espezie a .

10. Substan t ziek kontatu ezin adina ahal dituzt e , guk haietaz ditugun ideia konplex u e t a n barne hartzen ez ditugunak .

Baina, oro har gorputz e n propiet a t e a k edo espezie honen ak bereziki aztertu dituen inork ezin du zalantz a t a n jarri urrea deritzan ak bere ideia konplexu ar e n baitan ez daud e n best e hainba t eta hainba t propiet a t e dituela. Espezie hau arret a handiagoz aztertu duten batzuek urreare n baitan ham ar bider propiet a t e gehiago konta litzaket e, guztiak kolorea eta pisua bezain bana ezin ak urreare n barne osaer a tik; eta baten batek gizaki ezberdinek metal honet a n aurkitu dituzten propiet a t e guztiak ezagut uko balitu, baliteke urrear e n ideia konplexu a n gaurd aino edozein gizakik sartu dituen ak baino ehun bider ideia gehiago sartze a ; eta, hala eta guztiz ere, metal honet a n oraindik aurkitzeke dagoe n a r e n milaren a ere ez litzateke hori. Izan ere, gorputz batek best e baten g a n dik jaso eta hari eragin diezazkion aldaket ek , behar bezalako aplikazioen ondore n , guk dakigun a ez ezik, imajina dezake g u n a ere txiki uzten dute. Eta hau ez zaio paradox a handiegi a irudituko gogoan hartzen duen ari zein urrun gaud e n oraindik gizakiok hain irudi konpos a t u a ez den triangelu a r e n propiet a t e a k ezagu tz e tik, nahiz eta gutxi ez diren jada mate m a t ikariek aurkituak.

11. Subs tant zi en ideiak, beraue n koalitateak bilduz erdietsi takoak direnez , dese go kiak dira guztiak .

Horretara , bada , subst a n tziez ditugun ideia guztiak inperfektu ak eta dese gokiak dira. Eta hau berdin litzateke irudi mate m a t ikoei dagokien ez ere, baldin ideia konplexu ak best e irudi batzuekin erlazionat uz baino erdiet si ezin bage ni tu. Zein ziurgab e a k eta inperfektu ak ez ote lirateke elipse ari buruz, adibidez, guk egindako ideiak, hartaz geneuk ak e e n ideia osoa haren propiet a t e batzue t a r a muga t uko balitz? Geure ideia argian irudi horren esentzia osoa sartuz, ordea, harta t ik haren propiet a t e a k deduzitzen ditugu eta frogap e n e z ikusten dugu irudi horri darizkiola eta bana ezinki datxezkiola.

12. Ideia bakunak, ´ εκτυπα edo kopiak izan arren, egokiak dira

Horrela goga m e n a k hiru mota t ako ideia abst raktu ak edo esen tzia nominalak ditu.

Lehenik, ideia bakunak , ´ εκτυπα edo kopiak direnak, baina hala ere egiat a n egokiak, zeren, goga m e n e a n sentipen hori eragiteko gauze t a n dago e n ahala adieraz t e a best e zereginik ez duten ez , sentipen hori sortzen dene a n , ezin daiteke ahal horren ondorio best erik izan. Horrela idazten ari naizen paperak, argipe a n egonik (argiaren nozio arrunt ar e n arab er a mintzo naiz), gizakienga n zuria deitzen diodan sentipe n a eragiteko ahalm e n a duen ez , sentipe n hori ezin daiteke goga m e n e t ik at dago e n zerbaitek eragind ako ondorioa best erik izan, goga m e n a k ez baitu bere baitan horrelako ideiarik sortaraz t eko ahalik; eta, horret ar a , sentipe n horrek ahal horren efektu a baino esan nahi ez duelarik, ideia bakun hori erreal a eta egokia da; goga m e n e a n daukad a n zuriaren sentipe n a , paperak sentipen hori eragiteko duen ahalare n efektua delarik, hobezinki egokitzen zaio ahal horri; edo osteran tz e a n ahal horrek best e ideia ezberdin bat sortaraziko luke.

13. Subs tant zi en ideiak ´ εκτυπα edo kopiak dira, eta deseg okiak .

Subs tant zi en ideia konplexu ak ere kopiak dira, baina ez perfektuak, ez egokiak. Gogam e n a r e n t z a t garbi dago hori, argi haut e m a t e n baitu ezin duela ziurtatu existitzen den edoz ein subst a n tziaz egiten duen ideia bakun e n zehinai bildum ak subst a n tzia horret a n dagoe n guztiari bete- bete a n erantzut e n dionik. Izan ere, best e subst a n tzia guztiek honen g a n izandako eragiket a guztiak egiazt a tu ez dituelarik, ez eta best e subst a n tziek hari edo hark best e e i eragind ako aldake t ak ikusi ere, ezin du haren ahalm e n aktibo eta pasibo guztien bildum a egokirik eduki; eta, beraz, ez dauka existitzen den ezein subst a n tziar e n ahalm e n e n eta erlazioen ideia konplexu egokirik, horrelakox e a delarik subst a n tziez daukagu n ideia konplexu a. Eta, azken e a n , geure ideia konplexu ar e n baitan subst a n tzia baten bigarren koalitate guztien bildum a bete- bete a eduki ahal bage n u edo bage n u, ez genuk e, haatik, gauz a horren esentziare n ideia. Izan ere, guk haute m a n ditzakegu n ahalak edo koalitat e ak subst a n tzia horren esen tzia erreala ez direlarik, horren menp e daud e n a k eta horri darizkionak baizik, koalitat e horien ezein bildum a, dena dela, ezin da gauza horren esen tzia erreal a izan. Honek argi uzten du subst a n tziez ditugun ideiak ez direla egokiak, ez direla goga m e n a k haiek izatea nahi lukeen bezalakoak. Gainera , gizakiak ez du oro har subst a n tziari buruzko inolako ideiarik eta subst a n tzia bera zer den ere ez daki.

14. Moduen eta erlazioen ideiak arketipoak dira eta egokiak izan behar dute ezinbe s t e z .

Hirugarre nik, modu e n eta erlazioen ideia konplexu ak orijinalak eta arketipoak dira; ez dira kopiak, ez eta goga m e n a k ideiokin ados eta euroi bete- bete a n erantzut e n ikusi nahi lukeen ezein existen tzia erreal en eredu ar e n arab er a egindako ak ere. Hauek, goga m e n a k berak bater a bilduriko ideia bakun e n bildum ak direnez eta bildumot ako bakoitzak goga m e n a k bertan egote a nahi lukeen guzti- guztia dauka n ez bere baitan, existi litezkee n esentzia eta modu e n arketipoak dira; eta horrela modu horiek irudikatzeko zeregin bakarra duten ez eta modu horiei dagozkien ez , existitzen direne a n , ados t a s u n bete a daukat e ideia konplexu horiekin. Moduen eta erlazioen ideiek, beraz, egokiak izan beharra daukat e ezinbes t ez .

XXXII. KAPITULUAIdeia egiazkoez eta faltsuez

1. Egiatasuna eta faltsutasu n a proposizioei dagozkie zehazki, ez ideiei .

Egiatasu n a eta faltsut a s u n a , propiet a t ez hitz eginda, proposizioei soilik dagozkien arren, ideiez egiazkoak edo faltsuak direla esan ohi dugu maiz (eta zein hitz ez ote da erabiltzen laxotas u n handiz eta euren esan a hi hertsi eta zehatz e tik nahiko aldend u t a? ) . Nik, hala ere, uste dut, ideiak eurak egiazkoak edo faltsuak direla esat e n dene a n , proposizio ezkutu edo tazitu bat dagoel a beti, izendap e n horren oinarri dena , ideiak horrela izenda tz e n diren abagu n e konkretu ak aztertuz gero ikusiko dugun modu a n . Horietan guztiet an nolabai t eko baiezt ap e n edo ezezta p e n bat aurkituko dugu, izendap e n horren arrazoi dena . Zeren gure ideiei buruz, goga m e n e k o agerpen a k edo pertzepzioak best erik ez direlarik, ezin da esan, zehazki eta soilki eurak kontsidera t uz , egiazkoak edo faltsuak direnik, gauza baten izen soila egiazkoa ala faltsua dela esan litekee n baino areago.

2. Ideiak eta hitzak, zinez ideiak eta hitzak diren heinean, egiazkoak direla esan daitek e .

Benet a n ere ideiak eta hitzak, egia hitzaren adiera metafisikoan, egiazkoak direla esan daiteke , era bater a edo best era existitzen diren best e gauz a guztiak egiazkoak direla, hau da, existitzen diren moduko ak direla esa t e n den bezalax e, nahiz eta egiazkoak deituriko gauze t a n , zentzu beron e t a n deitut a ere, egia horren eredu tz a t hartzen diren gure ideiekiko errefere n tzia sekre tu bat egon agian, hau proposizio mental bate a n gauza tz e n delarik, norm ale a n gu horret az ohartze n ez bagar a ere.

3. Ideia bat bera ere, goga m e n e k o agerpen denez , ez da egiazkoa edo faltsua .

Baina hem e n gure ideiak egiazkoak edo faltsuak izateko gai direnen tz ez dugu aztertz en egia zentzu metafisikoan hartu t a , hitzok eskuarki hartzen duten adieran baizik. Eta, horret ar a , nik diot goga m e n e a n ditugun ideiak han daud e n pertzepzioak edo agerp e n a k best erik ez direnez , haietako bat bera ere ez dela faltsua , eta, horrega tik, zentauro ar e n ideiak, gure adime n e a n agertz e a n , ez duela faltsut a s u n handiagorik, zentauro hitzak ahoska tz e n edo papere a n idazten dugun e a n duen a baino. Zeren, egiat a s u n a zein faltsut a s u n a baiezta p e n edo ezezta p e n hitzezko edo ment al bate a n datzalarik beti, gure ideiet ako bat bera ere ezin daiteke faltsua izan, goga m e n a k haiet az judizioa egin arte, hau da, haiei buruz zerbait baiezta tu edo ezezt a tu arte.

4. Euretatik kanpoko zerbaiti buruzko ideiak egiazkoak edo faltsuak izan daitezk e

Goga m e n a k bere ideiet ako bat eure t a t ik kanpoko zerbaitekin lotzen duen e a n («refers to»), ordua n ideia horri egiazkoa edo faltsua dei dakioke, goga m e n a k , lotura edo errefere n tzia horret a n , ideia horrek gauza horrekiko duen adost as u n a z uste tazitua eratz en duelako; eta uste hori egiazkoa ala faltsua gerta tz e n den neurrian, ideiei ere egiazkoak ala faltsuak deritze. Hau jarraian datoze n kasuet a n gerta tz e n da gehienb a t :

5. Gizakien ideiak eskuarki beste gizaki batzuen ideiekin, existentzia errealarekin eta ustezko esentzia errealekin lotu («refer») ohi dira .

Lehen kasua n , goga m e n a k uste du bere ideiet ako bat ados datorrela best e gizaki baten goga m e n e a n izen berarekin dago e n best e ideia batekin, adibidez, goga m e n a k ulertzen edo juzgatz e n duen e a n duen e a n justiziaz, neurrit asu n az , erlijioaz berak dituen ideiak, best e gizaki batzuek izen horiek eman e z adieraz t e n dituzten ideia berak direla.

Bigarren kasuan , goga m e n a k uste du bere baitan duen ideia existen t zia errealen batekin datorrela ados. Horrela gizakiaren eta zentauro ar e n ideiak, subst a n tzia errealei dagozkien ideiak direla suposa t uz gero, bata egiazkoa da eta best e a faltsua , batak ados t a s u n a baitu egiazki existitzen den zerbaitekin, eta best e ak ez.

Hirugarre n e a n , goga m e n a k bere ideiaren bat zerbaite n osaera eta esen t zia errealarekin , gauz a horren propiet a t e guztiak menp e a n dituen ar ekin, lotzen du («refers»); eta kasu honet a n subst a n tziei buruzko gure ideia gehien ek , denak ez badira, faltsuak dira.

6. Erreferent zia horien kausa .

Goga m e n a k erraz egin ditzake suposizio horiek tazituki bere ideiei buruz. Baina puntu hau aztertuz gero, aurkituko dugu hori nagusiki, soilik ez bada , bere ideia abstraktu konplexu ei buruz egiten duela. Izan ere, goga m e n a r e n berezko joera ezagu tz er a da eta argi ikusten du, ezagutz a hori gauz a partikularrei buruzkoa bakarrik balitz, oso astiro eginen lukeela aurrera eta amaiga b e k o lana lukeela; horrega t ik, ezagu tz ar ako bidea laburtzeko eta pertzepzio bakoitzea n gauz a gehiago hartzeko, ezagu tu nahi dituen gauz ak aitzin- gibel begiratuz edo best e ekin haiet az hitz eginez harturiko ezagu tz a erraza go zabaltzeko oinarri bezala lehenbizi zera egiten du, alegia, gauzok mordo e t a n bildu eta espezie e t a n sailkatu, haiet ako bat ezagu tuz gero, ezagu tz a hori espezie horret ako best e guztiei ziurtasu n osoz hedat u ahal izateko modu a n , horret ar a , urrats luzeago ak eginez jarduer a nagusi duen ezagu tz ar a n tz . Horixe da, best e leku bate a n azaldu dudan modu a n , guk gauzak, izenak erantsi t a , ideia zabale t a n edo genero eta espeziee n , hau da, klase eta moten barruan biltzeko dauka gu n arrazoia.

7. Gauzen izenek beren baitan haien esent zi en ezagut za daramat ela suposatz e n da .

Horrega tik, goga m e n a r e n higidurak arret az begira tu eta ezagutz a r ako normale a n zein bide hartzen duen ikusten jartzen bagar a , uste dut aurkituko dugula goga m e n a k konten plazioa n edo diskurtso a n erabil dezake el a uste duen ideia bat erdiest e n duelarik, lehenbizi ideia hori abstrai tu eta izen bat jartzen diola eta ideia bere biltegian, oroimen e a n , gordetz e n duela espezie bateko gauz en esentzia barne hartuz, izen hori beti esen tzia horren seinale izango delarik. Horrega tik maiz, norbait ek berak ezagutz e n ez duen motako gauzare n bat ikuste a n , bereh al a galdetz e n du gauz a hori zer den, galdera hori eginez izena best erik ez duelarik bilatzen, izenak bere baitan espeziea r e n edo berone n esentziare n ezagutz a balekar bezala, izena bene t a n ere berone n seinale modu a n erabiltzen eta eskuarki beroni eran tsi t a suposa tz e n delarik.

8. Gizakiek uste dute beren ideiak gauzei dagozkiela betean , baita izene n ohiko esanahiari ere .

Baina ideia abstraktu hori goga m e n e a n existitzen den gauzare n eta emat e n zaion izenare n bitart e a n dago e n zerbait delarik, gure ideiet an datza hala gure ezagutz a r e n zuzent a s u n a nola gure hizkerar e n propiet a t e a eta ulergarri t as u n a . Eta horrex e g a t ik ausartz e n dira gizakiak uste izatera beren goga m e n e t a n dituzten ideiak ideia horiek aipatz e n dituzten eta euren g a n dik at existitzen diren gauzekin bat datoze n ak direla, eta, halab er , beraiei emat e n dizkien izenekin ados datoze n ak, hizkuntza horri dagokion erabilera eta propiet a t e a bitarteko direla. Izan ere, euren ideien adost as u n bikoitz hori gabe, ohartze n dira gauz ei buruz euren baitan direnez oker pents a t uko luketela, alde bate tik, eta eurei buruz mintzatz e a n inork ezin ulertzeko modu a n hitz eginen luketela, best e t ik.

9. Ideia bakunak faltsuak izan litezke izen bereko best e batzue kiko, baina horrelakoak izateko ezgaienak dira .

Lehenbizi, ordua n, diot ezen, gure ideien egia best e gizaki batzuek dituzten eta eskuarki izen beraz adieraz t e n diren izenekiko ados t a s u n a r e n araber a ebazt e n dene a n , ideia horiet ako edozein izan litekeela faltsua . Hala ere, ideia guztiet arik bakun ak dira ezgaien ak errakun tz a eragiteko. Izan ere, gizakiak bere sentime n e z eta egun eroko behak e t a r e n bidez erraz jakin dezake zein diren eskuarki erabiltzen diren izenek ordezkatz e n dituzten ideia bakun ak, izenok gutxi direlarik eta halakoak, non gizakiak, eurei buruz duda- mud a n edo erratu t a egonez gero, bere okerra erraz zuzendu lezakee n ideion objektu direne n bidez. Horrega tik bakanki erratz en da inor ideia bakun ei jartzen dizkien izenet a n , edo, best ela esand a , berde ar e n ideiari nekez jartzen dio gorri izena, edo garra tz ar e n ideiari gozo izena; eta are nekez a go nahas t e n dituzte gizakiek sentim e n ezberdinei dagozkien ideiak, kolore bati gustu baten izena eman e z , e.a. Bistakoa da, beraz, izenen bat ema n ez izendatz e n dituzten ideia bakun ak, best e batzuek izen berak erabiltzen dituzten e a n dauzkat e n eta adierazi nahi dituzten berberak direla.

10. Modu mistoe n ideiak errazago izan daitezk e faltsuak zentzu honetan .

Ideia konplexu ek, honet a n , faltsuak izateko ahalbide gehiago dute, eta modu mistoen ideia konplexu ek subst a n tzien ak baino askoz gehiago, zeren subst a n tzie t a n (bereziki edozein hizkuntza t a n erabilitako izen komun ez eta mailega t u gabeko ez izendatz e n direne t a n ) norm ale a n mota bat best e t ik bereizteko balio duten zenbait koalitat e sentigarri nabar m e n e k erraz eragoz t e n diete, hitzen erabileran arduraz dabiltzan ei beder e n , hitzok inola ere ez dagokien subst a n tzia motei aplikatze a . Baina modu mistoet a n duda- muda gehiago izan ohi dugu, ez baita hain erraz zenbait ekintzari buruz zehazt e a zer izen ema n behar zaien, justizia ala ankerkeria , eskuza baltasu n a ala zarrastelkeria . Eta, era horret a n , gure ideiak, izen bereko best e gizakien ekin erlazionatz e a n , faltsuak izan daitezke, eta goga m e n e a n dauka gu n eta justizia izenaz adieraz t e n dugun ideiak agian best e izen bat behar luke.

11. Edo behint za t faltsutza t hartuak izan daitezk e .

Baina modu mistoei buruzko gure ideiak direla edo ez direla best e nolana hikoak baino gaiago best e gizakien izen bereko ideieta tik ezberdin ak izateko, hau behintz a t gauz a ziurra da, alegia, mota horret ako faltsut a s u n a best e edonolako ideiei baino eskuarkiago aplikatzen zaiela modu mistoei buruzko gure ideiei. Gizaki batek justiziaz , esker onaz edo loriaz ideia faltsua duela uste dene a n , izen horiek best e gizakien goga m e n e t a n zeinu diren ideiekin bat ez datoz elako baino ez da.

12. Eta zergatik? .

Honen arrazoia haux e dela uste dut: modu mistoen ideia abstrak tu ak gizakiek ideia bakun e n bildum a zehatz horietan egindako nahitako konbinazioak direnez eta, beraz, espezie bakoitzare n esen tzia gizakiek soilik eratu a denez halat an , non ez dauka gu n horien nonbait existitzen den eredu sentigarririk, izena edo izen horren definizioa best erik, ez daukagu gure ideia edo modu misto hauek egokitzeko eta ados t eko best e eredurik, izen horiek ustez euren esan a hi zehatz e n e a n darabiltzat e n e n ideiak baino; eta, horret ar a , gure ideiak haiene kin ados datoz en edo haiene ta tik aldentz e n diren heinea n , egiazkotza t edo faltsutza t jotzen dira gure ak. Eta hauxe da esan nahi nuen a gure ideiek beren izenekiko duten egia edo faltsut a s u n a ri buruz.

13. Existen t zia errealari dagozkion e z , gure ideietako bat ere, substan t zie na k izan ezik, ezin daitek e faltsua izan .

Bigarrenik, gauze n existen tzia errealarekiko gure ideien egia edo faltsut a s u n a ri dagokionez , beraien egiaren eredutz a t existen tzia erreala ezartzen dene a n , haietako ezein ere ezin da faltsutz a t jo, subst a n tziez ditugun ideia konplexu ak izan ezik.

14. Lehenik, ideia bakunak zentzu honetan ez direla faltsuak eta zergatik ez diren .

Gure idei a baku n a k Jainkoak guk har tz ek o era t u a k dire n e z gero horr e t a r a k o kan p ok o objekt u e i , har e n jakituri a r e n ara b e r a k o bain a gure t z a t ulerg a i tz dire n lege et a ere n bidez ideiok sort a r a z t e k o ah al a em a n e z , hai e n egi a gug a n era gi t e n dut e n ag er p e n e t a n baino ez datz a et a hark kan p ok o objekt u e t a n jarrit ako ah al horiei egoki tu be h a r r a dut e , zere n bes t e l a ezin izan e n lirat ek e gur e bai t a n sortu et a , horre g a t ik , ah al horiei era n t z u n e z , izan be h a r dut e n a dira, ha u da, ideia egi azko a k . Eta ezin dakiek e faltsu t a s u n ik ego tz i , baldin gog a m e n a k (gizaki ge hi e n e t a n ger t a t z e n den mod u a n ) ideia horiek ga uz e t a n eur e t a n dau d e l a irizte n badio . Izan ere Jainko ak ber e jakituri ar e n barru a n gauz e t a n sein al e et a ber e iz pid e mod u a n ipini ditu e n e z guk ga uz a bat bes t e e t a t i k ber e izi et a ge ur e era bil er a r a k o be h a r dugu n a auk e r a t u ah al izat eko , ez du gur e idei a baku n a r e n izaer a alda t z e n urdin a r e n ideia biole t a lore a n ber t a n ala ge ur e gog a m e n e a n soilik dago e l a pe n t s a t z e a k , biole t a n ber t a n ber e at al e n ehu n d u r a et a argi a r e n par t ikul e n islaker a jakin bat e n bidez ideia hori era gi t e k o ah al a bes t e r ik ez dago e l a r ik. Zere n objek t u a k dauk a n eh u n d u r a horr ek et e n g a b e urdin a r e n ideia ber a era gi t e n digu n e z , geur e begi e n bidez hur a bes t e edoz ein gauz a t a t ik ber e iz t e k o balio digu, ber e iz mark a hori, biole t a n ber t a n aurki tz e n de n mo d u a n , at al e n eh u n d u r a ber e z i ba t izan zein gog a m e n e a n dugu n idei ak adi e r a z t e n due n kolore a ber a izan. Eta era ber e a n ag er p e n horr ex e k era gi t e n du urdin a deitz e a , idei a hori gug a n zerk sortz e n du e n , be n e t a k o kolore a k ala ga uz a r e n eh u n d u r a ber e z i ak , berdin del a rik, urdin izen a k ez bai tu bes t e r ik es a n na hi, biole t a ba t e a n dago e n ber eiz mark a , geur e begi ez soilik ber e iz dai t ek e e n a baino , funt s e a n zern a h i del arik ere ; ha u jakit e a , edo n ol a ere , gure ah al ez har a i n di da go et a zer den ber e iz t e k o ah al m e n e n jabe izat e a k beh a r b a d a em e n d i o gutxi a g o egin e n liguk e.

15. Gizaki batek urdinaz duen ideia, hala ere, best e batek duen e tik ezberdina izan daitek e .

Gure ideia bakun ei ezin dakieke faltsut a s u nik egotzi, baldin gure organo e n egitura ezberdin a g a t ik objektu berak gizaki ezberdinen adime n e t a n ideia ezberdinak sortaraziko balitu aldi bere a n , adibidez , baldin bioletak gizaki bati bere begiez ikusten duen e a n eragiten dion ideia, ilen batek best e baten adime n e a n eragind ako bera balitz ere, eta alderan tziz. Zeren, hau jakiterik ez legoke e n e z gero, gizaki baten goga m e n a k ez duelako best e gizaki baten gorputz era pasa tz erik haren organo ek eragind ako agerp e n a k haute m a t e k o, ez lirateke nahasiko ez ideiak ez izenak eta ez legoke faltsut as u nik ez batzue t a n ez best e e t a n . Izan ere, bioletar e n ehundur ako gauz a guztiek hark urdina deituriko ideia eraginen luketen ez beti eta ilenare n ehundur ako ek hark horia deiturikoa beti, goga m e n e k o agerp e n a k zernahi direlarik ere, ordua n agerp e n horiet a tik iraunkort a s u n beraz bereizi ahal izanen lituzke gauz ak bere erabilerar ako, baita urdin eta hori hitzek markaturiko bereizpen horiek ulertu eta adierazi ere, lore bi horieta t ik bere goga m e n e a n harturiko agerp e n a k edo ideiak best e gizaki baten goga m e n e k o berber ak balira bezala. Nik, hala ere, joera handia dut uste izatera objektu berak gizaki ezberdine n goga m e n e t a n eragind ako ideia sentigarriak oso hurbilekoak eta bereizgaizki berdinak direla. Iritzi honen alde arrazoi asko ekar daitezke el a uste dut, baina hau nire oraingo egitekotik kanpo dagoe n e z , ez diot gogait eragine n irakurleari horiek azaltzen jarriz; baina ohartxo bakar bat eginen diot esan ez iritzi honen kontrakoa, frogatz erik balego, baliagarri t as u n urrikoa dela, hala gure ezagu tz a n aurrera egiteko nola bizitzako komen e n tzie t a r ako , eta horrega t ik ez du merezi hori azterzeko lana hartzerik.

16. Ideia bakunak, bat bera ere, ezin daitezk e faltsuak izan existen t zia errealarekiko .

Ideia bakun ei buruz esan a dugun e t ik, uste dut nabaria dela gure ideia bakun e t ak o bat bera ere ezin dela faltsua izan guga n dik at existitzen diren gauz ekiko. Izan ere, gure goga m e n e k o agerp e n eta pertzepzio horiek, esan dugun modu a n, kanpoko objektuek sentim e n e n bidez guga n agerp e n horiek sortaraz t eko duten ahalei erantzut e a n dautza n ez eta berauot ako bakoitza den modu a n dagoe n e z goga m e n e a n , sortzen duen ahalare n arab er ako a izanik eta hura soilik irudikatz en duelarik, ikuspegi honet a t ik edo eredu honekiko ezin dira faltsuak izan. Urdina eta horia, gozoa eta garratz a ezin dira sekula ideia faltsuak izan; goga m e n e k o pertzepzio horiek bertan diren moduko ak dira, Jainkoak berau ek sortaraz t eko jarritako ahalei eran tzut e n dienak, eta,

horret ar a , diren hurax e eta euren definizio natural ar e n araber a izan behar duten hurax e dira. Izenak, jakina, gaizki aplika daitezke, baina horrek ez dakarkie faltsut a s u nik ideiei, ingelesik ez dakien batek purpre (purpura) denari scarlet (gorrimin) deitze a n bezala.

17. Bigarrenik, modua k ez dira faltsuak, eta gauze n esent zi ekiko, izan ere, ezin izan daitezk e faltsuak .

Bigarrenik, modu ei buruzko gure ideia konplexu ak ere ezin daitezke faltsuak izan, egiazki existitzen den gauz ar e n baten esentziarekiko, edozein moduri buruz dauka d a n zeinahi ideia konplexuk ez duelako errefere n tziarik existitzen den edo naturak egindako ezein eredurekin; izan ere, ez da suposa tz e n bere barruan eduki dauzkan ideiak best erik dauzkanik, ez eta irudikatz en duen ideien konbinazioa best erik ordezkatz e n duenik ere. Horrela, gizaki batek bere ondasu n eta aberas t a s u n e k eskain liezazkioket e n eta bere gizarte mailak eskatz en dituen jan, edan, jantzi eta bizitzako best e erosot a s u n a k bere buruari ukatzeko ekintzaren ideia dauka d a n e a n , ez daukat ideia faltsurik, neuk aurkitzen edo imajinatz e n dudan modu a n ekintza bat irudikatze n duen ideia bat baizik, eta zentzu honet a n ezin dakioke egiat as u nik ez faltsut a s u nik egotz. Baina ekintza honi urritasun edo bertut e izena emat e n diodan e a n , orduan dei dakioke ideia faltsua , propiet a t ez hitz eginda urritasu n izenari dagokion ideia dela edo bertu t e a r e n eta bizioaren neurria den lege ar ekin ados datorrela uste izanez gero.

18. Hirugarrenik, substant zi en ideiak faltsuak izan daitezk e existitz en diren gauzekiko

Hirugarre nik, subst a n tziei buruzko gure ideia konplexu ak, gauze t a n eure t a n daud e n eredu ekiko errefere n tzia duten ak izanik, izan litezke faltsuak. Gauzen esen tzia ezez agu n e n irudikap e n tz a t jotzen direne a n faltsuak direla begi- bistakoa da eta ez da behar horret az ezer esat erik. Uste kimeriko honet a n gera tu barik, beraz, gauze t a n eure t a n beti existitzen diren ideia bakun e n konbinazioet a t ik jasota goga m e n e a n daud e n ideia bakun e n bildum a tz a t hartuko ditut subst a n tziak, konbinazio hauek goga m e n e a n eraturiko ideia bakun e n bildum ak diren kopien orijinalak direlarik. Eta gauze n existen tziarekiko duten errefere n tzia honet a n ideia faltsuak dira hurrengo kasu hauet a n . 1) Gauzen existen tzia erreale a n batas u nik ez duten gauzak batera biltzen dituzten e a n , zaldi bate a n bater a existitzen diren forma eta tamain ari ideia konplexu berea n txakur batek bezala zaunka egiteko ahala batzen zaiene a n gerta tz e n den bezala, hiru ideia horiek, goga m e n e a n bildu arren, naturan ez baitira sekula elkartu t a aurkitzen; eta horrega t ik hori zaldiaren ideia faltsua dela esan daiteke. 2) Ikuspe gi honet a tik, subst a n tzien ideiak faltsuak dira, halaber , beti batera existitzen diren ideia bakun e n bildum a bate tik eteng a b e haiekin baturik egon ohi den ideia bakun e n bat ukazio bidez kentzen dene a n . Horretara , baldin urreare n heda d ur a , solidotasu n , fundigarri ta su n , pisu berezi eta kolore horiari norbait ek berun ak eta kobre ak duten a baino finkotasu n maila handiago a r e n ukazioa batzen baldin badie bere pents a m e n d u a n , horrek ideia faltsua daukala esan daiteke , ideia bakun horiei finkontas u n perfektu eta absolutu ar e n ideia batzen diene a n bezalax e . Izan ere, urreare n ideia konplexu a, kasu bi horiet an , natura n baturik existitzen ez diren ideia bakun ez osaturik egonik, ideia faltsua dei dakioke. Baina finkotasu n a , behin bere goga m e n e a n batu gabe utziz, behin gainer ako guztitik bana n d uz urreaz duen ideiatik eraba t kanpo uzten badu, ideia hau, ene ustez, faltsutza t baino gehiago dese goki eta inperfektu tz a t hartu behar da, zeren, natura n baturik daud e n ideia guztiak hartzen ez baditu ere, elkartut a existitzen direnak baino ez baititu elkarrekin ipintzen.

19. Egiatasuna k eta faltsutasu na k ezez tap e n a edo baieztap e n a suposatz e n dute beti .

Nahiz eta, hizkera arrunt er a egokitze arr e n azaldu duda n gure ideiei zein zentzut a n eta zertan oinarritut a dei dakieken batzue t a n egiazkoak edo faltsuak, hala ere, auzia hurbilagotik begira tu t a , ideia bat egiazkoa edo faltsua dela esat e n den kasu guztiet a n aurkituko dugu hori goga m e n a k egiazkoa edo faltsua dela ebatziz egindako judizioaren indarrez gerta tz e n dela. Zeren, egiat a s u n a edo faltsut as u n a baiezt ap e n edo ezezta p e n ageriko edo taziturik gabe ez delarik ezer, bata ere ez da aurkitzen zeinuak, ordezkatz e n dituzten gauz ekiko ados t a s u n edo

desad o s t a s u n a r e n arab er a , batzen edo bana tz e n diren lekuan baino. Guk nagusiki erabiltzen ditugun zeinuak ideiak edo hitzak dira, eta eurekin proposizio ahozkoak edo mental ak egiten ditugu. Egia ordezkari horiek batu edo bana tz e a n datza, berau ek ordezkatz e n dituzten gauzak elkarrekin duten adost as u n edo desa do s t a s u n a r e n araber a ; eta faltsut as u n a , horren aurkakoa n datza, gero zehatz a go azalduko dugun modu a n.

20. Ideiak, beren e z , ez dira ez egiazkoak ez faltsuak .

Goga m e n e a n dauka gu n edozein ideiari buruz, ordua n, gauze n existen tziarekin edo best e gizaki batzue n goga m e n e t a n dagoe n edoz ein ideiarekin ados datorren a izan ala ez, ezin daiteke horrega tik bakarrik faltsua denik esan , propiet a t ez bedere n . Zeren irudikape n horiek beren baitan kanpoko gauze t a n egiazki existitzen dena best erik ez badauk a t e , ezin daitezke faltsutz a t jo, zerbaiten irudikape n doiak baitira; eta beren baitan gauze n errealita t e t ik diferent e a den zerbait badut e , orduan ere ezin daiteke esan irudikape n faltsuak edo irudikatze n ez dituzten gauze n ideiak direnik. Errakuntz a edo faltsut as u n a zertan datzan , aldiz, jarraian azaltzen da.

21. Faltsuak dira: 1) Juzgatzen dugun e a n best e gizaki baten ideiarekin ados datozela, horrela izan gabe .

Goga m e n a k , ideia bat ukanik, juzgatu eta ondoriozta tz e n duen e a n ideia hori best e gizaki batzue n goga m e n e a n izen beraz adierazita dago e n bera dela, edo hitz horren eskuarki onarturiko esan a hiari erantzut e n diola, horrela izan gabe , ideia hori faltsua da, gehienb a t modu mistoet a n gerta tz e n delarik errakun tz a hau, nahiz eta best e ideia batzue t a n ere gerta daiteke e n .

22. 2) Juzgatzen dugun e a n existen t z ia errealarekin ados datozela, horrela izan gabe .

Goga m e n a k , naturak inoiz batera bildu gabeko ideia bakun e n bildum az osaturiko ideia konplexu bat ukanik, juzgatz en duen e a n egiazki existitzen den kreatura espezie batekin ados datorrela, orduan ere faltsua da, adibidez , urreare n kolore, fundigarrit a su n eta finkotasu n ari estainu ar e n pisua batzen diene a n .

23. 3) Juzgatzen duen e a n egokiak direla, horrela izan gabe .

Goga m e n a k , mota bateko kreature t a n egiazki existitzen diren hainba t ideia bakun bilduz, baina horiek bezain bana ezinak diren best e batzuk bildu gabe utziz eraturiko ideia konplexu bat ukanik, juzgatz e n duen e a n hau mota bateko gauze n ideia perfektu eta osoa dela, izatez horrela ez den arren, ordua n ere faltsua da; adibidez, honako haue n ideiak batu ondoren , alegia subst a n tzia, hori, xaflakor, pisutsu, eta fundigarriare n a , ideia konplexu hau urrear e n ideia osotzat jotzen duen e a n , nahiz eta haren finkotasu n berezia eta aqua regia -tan disolbag arri t a su n a gorputz horren gainerako koalitate edo ideieta t ik, haiek bata best e t ik bezain bana ezin ak izan.

24. 4) Esentzia erreala irudikatz e n dutela juzgatz e n denea n .

Are handiago a da errakuntz a juzgatze n dudan e a n ideia konplexu horrek existitzen den edoz ein gorputz e n esentzia erreal a daukala egiazki bere baitan, edukitzez, bere esentzia edo osaer a erreal ari darizkion propiet a t e e t a riko gutxi batzuk baino ez dauzkan e a n . Propieta t e horietako gutxi batzuk diot, propiet a t e horiek gorputz batek best e gauz a batzuekiko dituen ahal aktibo eta pasiboe t a n dautz alarik gehienb a t , gorputz batekiko eskuarki ezagutz e n direnak, hau da, genero horret ako gauz en ideia konplexu a egiteko erabili ohi ditugun ak, gutxi batzuk baino ez direlako, gorputz hori era askotara aztertu duen gizakiak berorrekiko ezagu tz e n dituen e n aldea n; eta gizakirik adituen ak ezagutz e n dituen ak gutxi batzuk baino ez dira, gorputz horret a n egiazki daud e n e kin aldera tu t a , hau da, berorren barruko edo esentziazko osaera r e n menp e daud e n e kin. Triangelu ar e n esentzia esparru txiki bate a n datza, oso ideia gutxitan: espazio bat hartzen duten hiru lerrok egiten dute triangelu a r e n esentzia. baina esen tzia honi darizkion propiet a t e a k aise ezagu tz eko edo zerrend a tz eko baino gehiago dira. Gauza bera gerta tz e n da subs t a n tziei dagokien ez ere; haien benet ako esentzia ere esparru txiki bate a n datza, baina barne osaera hari darizkion propiet a t e a k konta tu ezin ahala dira.

25. Ideiei buruz noiz esate n den faltsuak direla .

Bukatzeko, gizakiak berag a n dik at dagoe n zerbait en inolako noziorik ez duen ez goga m e n e a n hartaz duen ideiaren bidez izan ezik, (horri berak nahi duen izena jar diezaioke el arik), era dezake ideia bat, ados ez datorren a ez gauz en arrazoiarekin ez best e e n hitzek eskuarki adieraz t e n duten ideiarekin. Baina ezin dezake ideia okerreko edo faltsurik egin hartaz duen ideiaren bidez baino ezagu tz e n ez duen gauza bati buruz; adibidez , gizaki baten zango, beso eta gorputz ar e n ideia eratu, eta horiei zaldi baten burua eta lepoa batzen dizkieda n e a n , ez dut ezeren ideia faltsurik egiten, ez duelako nigandik at dago e n ezer irudikatze n . Baina hau gizakia edo Tartalo dela esan eta nigandik kanpoko izaki bat irudikatz en duela edo best e batzuek izen horrekin izenda tz e n duten ideia bera dela uste izanez gero, erratu egin naiteke kasu biotan. Eta ikuspegi horrex et a tik esat e n zaio ideia faltsua, nahiz eta faltsut a s u n a ez dago e n ideian, baizik honi proposizio ment al tazitu baten bidez egozt en dizkiogun eta eduki ez dauzkan adost as u n eta antzekota s u n e a n . Baina, hala eta guztiz ere, baldin, neure goga m e n e a n horrelako ideia, gizakiaren edo Tartaloren existen tzia edo izena dagokiola pents a t u gabe, eratu ondore n, ideia horri gizakia edo Tartalo deitu nahi badiot , izen fantas tikoa jarri diodala esan ahal izanen zait, baina inola ere ez judizioan erratu naizela edo ideia faltsua dela.

26. Ideiei buruz, propietat e z mintza tu ta, zuzena k edo okerrekoak direla esan behar da .

Gure ideiak, nire ustez, goga m e n a k kontsidera tz e n dituen modu a n hartut a , hau da, edo euren izenei dagokien esan a hi zehatz ar ekiko edo gauz en errealit at e a r e kiko, zuzenak edo okerrekoak direla esan daiteke , beraien errefere n tzia tz a t erabiltzen diren eredu ekiko duten adost as u n a r e n edo desad o s t a s u n a r e n araber a . Baina baten batek egiazkoak edo faltsuak direla esan nahi badu, aske da gauzei nahi duen izena jarri eta guztiok dauka gu n eskubide horret az baliatzeko; baina, propiet a t ez mintza tu t a , egiatasu na eta faltsutasu na nekez dagozkie ideiei, beren baitan aldez edo moldez birtualki proposizio mental e n bat daukat e n heine a n izan ezik. Gizaki baten goga m e n e a n daud e n ideiak, soilki hartu t a , ezin dira okerreko ak izan, atal bater a ezin ak bilduta dituzten ideia konplexu ak kenduz gero. Beste ideia guztiak beren ez zuzenak dira, eta haiei buruz dugun ezagu tz a ere zuzena eta egiazkoa da. Baina ideiok zerbait ekin, haien eredu eta arketipo modu a n , lotzen ditugun e a n («com e to refer»), ordua n faltsuak izan daitezke, euren arketipoekin ados ez datoz en neurrian.

XXXIII. KAPITULUAIdeien elkarlotzeaz

1. Gizaki gehien e n g a n arrazoigab e k o zerbait dago .

Ia inor ere ez dago, best e gizakien iritzi, arrazoina m e n d u eta ekintze t a n bitxi deritzon eta izan ere nabar m e n den zerbait aurkitzen ez duenik. Edonork du begia norberak ez duen akats a best e e n g a n ikusteko bezain zorrotz, eta ez duke arrazoi faltarik inoren akats hori gaitzes t eko , berak bere iritzietan eta jokabide a n arrazoigab e t a s u n handiago ak, sekula haute m a n gabeko ak eta best e ek ere nekez sines t ar aziko dizkioten ak , eduki arren.

2. Hori beti ez dator norberek eria hutse tik .

Hori ez dator beti norberek eria hutse tik, honek arrazoiga b e t a s u n e a n zerikusi handia izaten duen arren. Goga m e n orekat suko gizakiak, beren merezim e n d u a k larres t eko bezain harroputz ak ez direnak, akats horren errudun izaten dira maiz; eta kasu askotan zelebre ak iruditzen zaizkigu baliozko gizaki baten argudiak e t ak eta harriduraz ikusten dugu egoskor, egun argia baino argiago begi- bistan daukan arrazoiaren aurrea n amore eman nahi ezik.

3. Hezike ta tik ere ez dator .

Mota honet ako arrazoiga b e t a s u n a heziket ari eta aurreiritziari egotzi ohi zaie, eta gehien e t a n zuzen egotzi ere, nahiz eta hori egiten duten ek ez diren gaitzare n hondora iristen, ez eta behar bezain garbi erakus t e n ere arrazoigab e t a s u n hori nondik datorren edo zertan datzan. Heziketa arrazoiz izendatz e n da maiz honen kausa modu a n eta aurreiritzia gauz a bera adieraz t eko izen orokor egokia da; baina erokeria mota honen sustrairaino heldu eta gizaki oso orekats u eta zentzudu n e n g a n akats horren sorburu a zertan datzan argi utzi nahi duen ak aurrera go begira tu beharko duela uste dut.

4. Gizaki gehien e n g a n erokeri mailaren bat aurkitzen dugu .

Barkatuko zaidala uste dut horri erokeria bezalako izen latza jarri izana, arrazoiaren kontrako izate horrek erokeria best e izenik ez duela merezi eta izan ere benet ako erokeria dela gogoa n izanez gero. Eta ia gizaki bat bera ere ez dago horret a t ik guztiz libre denik eta, batzue t a n ohi duen bezala kasu guztiet an argudia tu eta jokatuko balu, bizitza zibilean barik zoroetx e a n eduki beharrekotz a t ez genuk e e nik. Hau esat e a n gizakia grina gartsu eutsezine n menp e dagoe n unee t az barik, bere bizitzako egoera norm al eta lasaiez ari naiz. Izen latz hau erabiltze ar e n eta begira m e n d u rik gabe gizateriaren zatirik handien ari egozt e a r e n errutik are libreago utziko nauen best e gauza bat erokeriaren izaerari buruz biden a b a r apur bat ikertzea n aurkitu duda n a da (II Lib., XI kap., 13.), hots, erokeria hem e n mintzo garen sustrai bere tik sorturikoa eta kausa berare n menp eko a dela. Eta, orain aztertz en ari naizen gaia inola ere kontua n ez nuen e a n gauz a bera kontsidera tz e a k iradoki zidan pentsa m e n d u hori. Eta baldin hori gizaki guztiak hain orokorki

ukitzen dituen ahultas u n a bada, baldin gizateria guztiaren g a n a hain unibert s alki heda tz e n den akats a bada, konturik handien a hartu beharko da akats hori bere benet ako izenaz aurkezt eko eta gizakiak akats horri buruzko prebe n tzioa eta erre m e dio ak artat su erabiltzera bultzatzeko.

5. Ideiak oker lotzetik sortzen da .

Gure ideiet ako batzuek halako kidetas u n eta elkarren arteko lotura natural bat dauka t e . Gure arrazoime n a r e n zeregina eta gorent a s u nik handien a ideia horiek deskubritze a eta berorien existen tzian aurkitzen den kidet asu n eta elkart asu n horret a n batut a eust e a da. Honez gain, bada ideien best e elkarlotze bat ere zoriaren edo ohituraren ondorio dena . Berenez inondiko lotura naturalik ez duten ideiak, halata n baturik gerta tz e n dira gizaki batzue n goga m e n e t a n , non oso zail egiten den horiek bata best e t ik bana n tz e a ; beti elkarrekin ageri dira eta eurotako bat adimen e r a etorriz gero, beron e n lagun a ere bereh al a etortzen da; eta horrela elkarlotuak bi baino gehiago badira, talde guztia agertz en da bater a eta bana ezin beti.

6. Lotura hau ohituraz egiten da .

Goga m e n a k berez lotura gabeko ak diren ideien konbinazio sendo hau nahita edo zoriz egiten du, eta horrela gizaki ezberdine n g a n , euron joera, heziket a , interes . . . ezberdine n arab er a , oso ezberdinak izan ohi dira. Ohiturak pents a tz eko azturak ezartzen ditu adimen e a n , erabakitz eko ak nahim e n e a n eta mugitzeko ak gorputz e a n , hauek guztiak, dirudien ez , ez direlarik animali espiritue t a n gerta tz e n diren higidura jarraituak best erik, behin abian jarriz gero, ohiturazko pauso ak eginez segitzen duten higidurak, pausook sarri eginez eta ibiliaren ibiliaz azken er ako bidea tinko bihurtze a eta berta t ik ibiltzeko mugim e n d u a k errazak eta, nolabait esat eko, natural ak izatea lortzen delarik. Pentsa tz e a zer den uler dezake gu n neurrian, badirudi horrelax e sortzen direla ideiak gure goga m e n e a n ; edo, horrela sortzen ez badira, ideiak, behin euren bidea n jarriz gero, ohiko katea n elkarri nola jarraitzen dioten esplikatz eko balio du horrek, gorputz ar e n higidura horiek esplikatz eko balio duen modu a n. Edozein doinutara ohiturik dagoe n musikari batek aurkituko du ezen, behin doinu hori bere buruan hasiz gero, nota guztiak bata best e a r e n ondore n eta orden a n pasako direla bere adimen e a n , berak ezelako ardurarik ez arret arik jarri gabe , hasitako doinua jotzeko bere atza m ar r ak , pentsa m e n d u a k horret a n arret arik jarri gabe eta best e nonb ai t en barreia tu t a ibili arren, organo ar e n tekleta n zehar mugitzen diren erregular t a s u n beraz. Ez dut hem e n zehaztuko ideia hauen kausa naturala eta, era berea n , organo- jolearen atza m ar r e n dantz a horren a haren animali espirituen higidura den ala ez, adibide honet a n gehienb a t badel a dirudien arren, baina, edonola ere, honek adimen a r e n azturez eta ideien elkarlotze az zerbait ulertzen lagun diezaguk e .

7. Zenbait antipatia eta beraue n efek tuak .

Ohituraz egindako ideien elkarlotze ak gerta tz e n direla, gerta tu, gizakirik gehien e n goga m e n e t a n , ez dut uste inork auzitan jarriko duenik, bere baitan eta best e e n g a n zer jazotzen den gogoa n badu; eta honixe beharb a d a egotzi behar zaizkio gizakienga n haute m a n dezake gu n sinpatia eta antipa tiarik gehien ak, natural ak balira bezain indart su dihardu t e n a k eta haiek bezalako ondorio erregularrak eragiten dituzten ak; eta horrex e g a t ik deitzen zaie horrela, nahiz eta hasieran ez duten ideia biren elkarlotze akzident al a best e sorbururik, ideiok hain sendo loturik gerta tu zirelarik behin lehen inpresioar e n indarrag a t ik behin geroa goko atsegina g a t ik, non handik aurrera ideia bakarra balira bezala beti elkarturik joan diren gizaki horren goga m e n e a n . Antipatiarik gehien ak , esan dut, ez denak, haietako batzuk egiazki naturalak direlako, gure jatorrizko osaer ar e n menp e daud e n a k eta geurekin bater a jaioak. Baina naturaltz a t pasa tz e n ditugun e t a ko asko, zehazki aztertuz gero, oharkab ek o inpresio agian goiztiarre t a t ik edo fantasia barrigarrie t a t ik sortuak direla jakin beharko genuke. Eztiz gainez egiteraino aseb e t e den pertson a heldu batek, eztiaren izena entzun best erik ez, bereh al a nabari tzen du irudimen a k nazka eta goragal e a eragiten diola urdailea n eta eztiaren ideia jasan ezin bihurtzen zaio; larria, zorabioa eta okagale a r e n best e ideia batzuk ere badatozkio eta ondoezik senti tzen da; baina badaki noiztik duen eta zerk eragin zion ondoez hori. Haurtxoa zela ezti gehiegi jatea g a t ik jazo balitzaio hau,

ondorio berberak jasan zituzkee n , baina kausari dagokion ez , erratu eta antipa tia natural tza t pasa zukee n.

8. Gaztet xo e n hezike tan arduraz jagon behar da elkarlotzearen eragina .

Hau aipatu badut, ez da izan gure argu m e n t u r a ko antipa tia natural eta harturikoen artea n zehazki bereizteko premia handirik dago el ako, baizik best e gauza bater ako, alegia, haurrak dituzten ak, edo haurrak hezteko eginkizuna duten ak kontura daitez en zein inportan t e a den kontuz ibiltzea eta arduraz jokatzea gazte txo e n goga m e n e t a n elkarlotzerik gerta ez dadin. Haurtzaro a da inpresio iraunkorre t ar ako aldirik egokien a eta, gorputz ar e n osasun a ri dagozkionak jende zentzudu n ak arduraz hartzen eta zaintzen dituen arren, zalantza t a n jarriko nuke batez ere goga m e n a r i dagozkionak eta adimen e a n edo pasioet a n amaitz en direnak behar baino ardura gutxiagoz ez ote diren hartzen; are, susm atz e n dut adimen a ri soilik dagozkionak erab a t albo bater a uzten dituztela gizakirik gehien ek .

9. Ideien elkarlotze okerra errakunt z e n kausa nagusi bat da .

Berez banako ak eta elkarrekiko lokabe ak diren ideiak gure goga m e n e t a n lotze honek hain eragin handia dauka eta hain indar handikoa da geure egintza moral eta natural e t a n , geure grinet a n , arrazoina m e n d u e t a n eta nozioet a n eure t a n gu desbider a tz eko, non agian ez dago e n best e ezer hau baino zaindu beharreko a go a denik.

10. Adibide bat .

Mamue n eta espirituen ideiek ez dute, ukan, zerikusi handiagorik iluntasu n a r ekin, argiarekin baino; baina haurtz ain inuzent e batek ideia ezberdin horiek bater a sarri aipatz e n badizkio ume ari, honek beharb a d a bere bizitza guztian ere ezin izanen ditu bata best e t ik bana n d u , eta iluntasu n a k aurreran tz e a n ideia beldurgarri horiek ekarriko dizkio beti eta hain bat eginda ikusiko ditu, non iluntasu n a mam u a bezain jasan ezin gerta tuko zaion.

11. Beste adibide bat .

Gizon bati best e batek irain handi bat egin dio eta gizon hartaz eta haren egintzaz pents ak e t a n eta ideia horiei buelta eta buelta , hausn ar eta hausn ar, oso gogor elkarlotzen ditu ideia biak, ia bat egiteraino; eta ezin du gizon horreng a n pentsa t u , sufrituriko oinaze a eta atsek a b e a goga m e n e r a etorri gabe , halat an , non bereizi ere ia ezin dituen, batak eta best e ak erra bera eragiten diotelarik. Horrelax e sortzen dira maiz gorrotoak, auzi txiki eta arinet a tik, eta horrelax e zabaltzen dira eta irauten dute haserre a k mundu a n .

12. Hirugarren adibidea .

Gizon bat oinazez edo gaixo egon da gela bate a n , edo laguna hiltzen ikusi du gela horret a n . Horiek, berez, elkarrekin inolako zerikusirik ez duten arren, lekuare n ideia goga m e n e r a datorkione a n , oinaze ar e n a eta atseka b e a r e n a dakarzkio berarekin; eta nahasi egiten ditu biak goga m e n e a n , eta bata best e a bezain jasan ezin bilakatze n zaio.

13. Zergatik denborak osa ditzake e n arrazoim e n a k ezin osatu dituen goga m e n e k o desoreka batzuk .

Konbinazio hau ezartzen dene a n eta dirauen arte, arrazoim e n a k ez du ahalik beronek eragiten dizkigun ondorioak arinduz guri laguntz a emat eko. Gure goga m e n e k o ideiek, bertan ditugun artea n , beren natura eta zirkuns t a n tzien araber a diharduk e t e . Eta, horret ar a , ikusten dugu zergatik denbor ak osatz en dituen zenbait zirrara, arrazoim e n a k, nahiz eta iradokizun zuzenak egin eta zuzen ak direla onartu, gainditu ezin dituen ak , arrazoim e n a best e kasu batzue t a n jaramo n egiten dioten pertson e n g a n ere ez delarik gai izaten horrelako zirrarare n kontra nagusi atera tz eko. Amaren begien egun eroko atse gin a eta arimare n pozkaria izandako haurrar e n heriotzak bizipoz guztia kentzen dio bihotze tik amari eta imajina ahala oinaz e ekartz en. Ama hori kontsola tu nahirik arrazoiez baliatzen bagar a , kontura tuko gara hori oinaze astoan dagoe n a ri lasaitas u n a predikatz e a bezala dela eta hezurrak euren giltzeta tik atera tz e a n sentitzen duen oinaze izugarria

geure diskurtso az arinduko diogun espera n tz a izatea bezala. Harik eta denborak oroimen er a datorkion haurrar e n ideiatik poz galdu hura guztiz bana n d u arte, irudikape n guztiak, noizbait hain arrazoizkoak izandako ak, alferrik dira; eta horrega t ik ideia horien arteko batasu n a ezaba tz e n ez zaien pertson ek doluminet a n pasa tz e n dute bizitza osoa eta pena senda e zin a eram a t e n dute hilobiraino.

14. Ideien elkarlotzearen ondorioen best e adibide bat .

Nire lagun batek gizon bat ezagu tu zuen ebakun tz a gogor eta erasokor baten bidez amorru tik eraba t senda t u zena. Horrela send a t u zen gizonak, ezkerron eta aintzat e s p e n handien az , bere senda tz e a har zezake e n mese d e rik handien a zela onartu zuen geroztik bizi guztian; baina, esker onak eta arrazoiak best erik agintzen zioten arren, ebakitzailea ikuste hutsa jasan ezineko egiten zitzaion, haren irudiak beraren eskutik pairaturiko oinaze parega b e a zekarkiolako, eust eko baino ere izugarriago eta jasan gai tz a go zitzaiona.

15. Adibide gehiago .

Haur askok, eskolan jasotako zigorrak liburuei egotziz, bi ideia horiek bate a n lotzen dituzte eta liburua eraba t gorrot a tz er a heltzen dira, gero euren bizi guztian ez direlarik liburuekin adiskidetz e n edo haiek erabiltzera edo ikaster a hurbiltzen; eta horrela, irakurtze a tortura bihurtzen zaie, best ela agian bizitzako plazer nagusi luketen a . Gela batzuk, izatez, aski egokiak dira, baina gizaki batzuek ezin dute haiet an ikasi eta forma jakin bateko ontzi batzuk, izatez, oso garbi eta erosoak dira, baina batzuek ez dute haieta t ik edan nahi, eta hori gauza horiei ideia akzident al batzuk erans t e ak haientz a t desa t s e gin bihurtzen dituelako gerta tz e n da. Eta nork ez du ikusi inoiz norbait , bere nagusi ez den bat agertz e a n , edo beronekin dagoe n e a n , beldurrez , noizbait nagusi izan zuelako. Izan ere, pertson ar e n ideiari agint ari tzare n eta urrunt as u n a r e n ideia batzen zaio eta horrela men eko izandako a ez da bi horiek bana n tz eko gai.

16. Adibide bitxi bat .

Oso ugariak dira horrelako adibide ak eta best e bat gehiago eskaintze n badut, bitxia eta atsegina delako da. Gizon gazte batek dantza n ikasi zuen, ezin hobeto ikasi ere, kutxa zahar bat zegoen gela bate a n hain zuzen. Tresna nabar m e n honen ideia hain nahasi zen gazte a r e n dantz a guztiet ako pauso eta biribilketekin, non gela hartan oso ongi dantza zezake e n , baina kutxa hura bertan zegoel a soilik; eta best e inon ere ezin zuen ongi dantza tu, kutxa hura edo antzeko bat bertan eta bazter egokian egon ezea n . Baten batek istorio hau natural e tik gorako zenbait ukitu komikoz polito apaindu t a dagoe n susmo a badu, hitz emat e n dut kasua ezagu tu zuen gizon zentzudu n eta balioko baten g a n dik jaso nuela duela zenbai t urte hem e n konta tz en dudan bezalax e. Eta hau irakurtzen ari diren pertson a gogoet a zaleen artea n gutxi izanen dira, ausartuko nintzat ek e esa t er a , historia honen pareko ak edo hau justifikatzeko moduko ak entzun ez dituzten ak edo antzeko adibide ak ikusi ez dituzten ak .

17. Elkarlotzeare n eragina adim e n are n azturetan .

Horrela harturiko aztura eta akats ak ez dira gutxiagot a n gerta tz e n direnak ez indar txikiagokoak, nahiz eta beraie t az gutxiagot a n ohartu. Materiare n eta izakiaren ideiak gogor loturik bada u d e , behin heziket a g a t ik edo behin horret az sarri pentsa tz e a g a t ik, horiek goga m e n e a n horrela konbinaturik daud e n bitarte a n , zer nozio, zer arrazoina m e n d u izanen da han espiritu bereiziei buruz? Txiki-txikitatik ohiturar e n eraginez Jainkoaren ideiari irudi eta formare n ideia lotu badio goga m e n a k , jainkotas u n a ri zer nolako zentzuga b e k e ri ak egozteko arriskua n ez ote dago? Utzezintas u n a r e n ideia pertson a bati bereiztezinki loturik bada go eta ideia bi horiek goga m e n a z jabetz e n badira, orduan aldi bere a n leku bitan dago e n gorputz ar e n ideia aztertze n ere jarri gabe egia ziurtzat irentsiko da fede inplizituz, pertson a ustez utzezin horrek halaxe diktatu duelako, baiesp e n a eskatz e n duen guztian irentsi ere.

18. Filosofia eta erlijioko sekta diferent e e n elkarren aurkako iritzietan ikus daiteke elkarlotzeare n eragina

Ideien konbinazio oker eta ez- natural horietako batzuk filosofia eta erlijioko sekta ezberdin e n arteko aurkakot a s u n batera e zine n onarrian aurkituko ditugu; izan ere, ez dago pentsa tz e rik doktrina horien jarraitzaileek euren burua nahita engain a tz e n dutenik eta arrazoim e n a k argiro eskaintze n dien egia ukatzen dutenik. Kasu honet a n interes ak zerikusia handia duen arren, ezin da hala ere pents a t u interes a dela sektakide orok, salbues p e nik gabe, faltsut a s u n a ri ohartut a eust eko moduko makurkeria unibert s al are n zergatia . Onartu beharra dago batzuek bedere n guztiek dioten a egin egiten dutela, hau da, egia zintzo bilatu. Horrega tik, zerbait dago, egon egin behar du, haien adime n a itsutu eta egiatza t hartzen duten a faltsua dela ikusten uzten ez diena. Gizakien arrazoime n e z horrela jabetz e n dena eta horret ar a begiak itxita zintzotas u n e t ik eta sen onetik atera tz e n dituen a mintzag ai darabilgun a dela aurkituko dugu gaia aztertze n dugun e a n , hau da, best e ekin inolako lokarririk ez duten ideia lokabe batzuk, heziket are n , ohiturare n eta ideia horien aldekoe n eten ga b e k o ekinaren bidez, hertsiki lotzea euren goga m e n e t a n eta beti bater a agertz e a ; eta, horrega tik, ideia bakarra balitz bezain bereiztezin gerta tz e n zaizkie eta bakarra balitz modu a n jokatzen dute. Honex ek emat e n dio zentzua hizkera ulertezinari, frogap e n a absurduk eriei eta kohere n tzia zentzuga b e k e ri ei, eta munduko errore guztiet arik handien a dela esan e n nuke, edo, horrenb e s t e r a heltzen ez bada , arriskugarrien a behintza t badel a, bere helburu ak bete tz e n dituen heine a n , gizakiei ikuste a eta ezagu tz e a eragozt e n die eta. Berez bana n d urik daud e n bi gauz a bistara beti batut a agertz e n direne a n , begiak batut a ikusten baditu nahiz eta lokabe egon, non hast en dira zuzentz en pertson a horiek, eurak ere nire ustez kontura tu gabe batare n ordez best e a ikusteraino baturik egon diren bi ideia horiei datxezkien errakuntz ak? Honek, engainu horren pean daud e n bitarte a n , ez die uzten konbe ntzitzen, eta euren buruak egiaren aldeko txapeldun ei zor zaien modu a n txalotzen dituzte, eta bi ideia ezberdin naha s t e a k , beren goga m e n e a n ohituraz horrela lotuta eta ideia bakar bihurtu t a edukiz, burua iritzi faltsuz eta arrazoina m e n d u a k ondorio faltsuz bete tz e n dizkie.

19.Amaier a

Azaldu ditudalarik gure IDEIEN jatorria, motak eta hedap e n a , gure ezagu tz ar e n (ez dakit hurrengo hitza erabili behar duda n) tresna edo material hauei buruzko best e gogarp e n batzuekin bater a , hasiera n neure buruari jarri nion metodo ak orain jarraian zera azaltzea eskatuko luke, alegia, adimen a k horiek nola erabiltzen dituen eta euren bidez zer nolako EZAGUTZA erdiest e n dugun. Hasieran horixe egin behar nuela pents a t u nuen, baina arazoa hurragotik aztertu t a , kontura tu nahiz ideia eta HITZEN artea n lotura oso handia dagoel a eta gure ideia abstraktu ek eta hitz orokorrek erlazio iraunkorra dutela elkarrekiko, hainbes t e r aino, non ezinezko den gure ezagu tz az era argian eta bereizian hitz egitea , proposizioz osatua baita, aurre tik hizkuntzare n natura, erabilera eta esan a hi a aztertu gabe, horixe izanen delarik, beraz, hurren go liburuar e n gaia.