Μύθοι ζώων Η δημιουργία των μύθων. Η αναλογία ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο ανάγεται σε μια πολύ παλιά περίοδο, όπου εμφανίζεται εν μέρει ως το αποτέλεσμα φυσιογνωμικών ομοιοτήτων, παράλληλα με την ανάπτυξη της αντίληψης ότι ο χαρακτήρας ενός προσώπου ανακαλύπτεται άπό τη φυσιογνωμία του. Η προσέγγιση πραγματοποιείται μέσα από μια διπλή προβολή. Αφενός ο άνθρωπος αφομοιώνεται από το ζώο-τοτέμ (ανάγοντας σ' αυτό την καταγωγή του) και αφετέρου το ζώο γίνεται σύμβολο ανθρώπινων χαρακτήρων και συμπεριφορών (λέμε για παράδειγμα "δυνατός σα λιοντάρι", "πονηρός σαν αλεπού", "δειλός σα λαγός"). Το θέμα λοιπόν της στενής σχέσης και της αναλογίας του ανθρώπου με τα ζώα έχει τροφοδοτήσει διηγήσεις πανάρχαιες. Ο μύθος ζώων, είδος με πλούσια ιστορία από την αρχαιότητα, γεννιέται μέσα από αυτή την παράδοση. Η συγγένεια όμως αυτή ποιον ευνοεί και ποιον υποβιβάζει; Σταδιακά ο άνθρωπος επιβεβαιώνει την ανωτερότητά του στην κλίμακα των ειδών. Σε ένα κόσμο ολοένα πιο ιεραρχημένο, όπου ο άνθρωπος, δημιουργημένος κατ' εικόνα του Θεού, κατέχει κεντρική θέση μέσα στο σύμπαν, και επομένως δεν έχει να φοβηθεί από αυτές τις συγκρίσεις. Στο βιβλίο της Marlene Albert-Llorca L'ordre des choses, αναφέρεται ότι πολλές διηγήσεις καθορίζουν ακριβώς τους κανόνες, που πρέπει να ρυθμίζουν αυτές τις σχέσεις, τα αντίστοιχα δικαιώματα του ανθρώπου και του ζώου. Η συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στα ζώα μοιάζει να διαφέρει ανάλογα με τη ιδιαίτερη φύση, που έχει αποδώσει στο καθένα. Διαφορετικά μεταξύ τους ζώα "δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο και αυτός ο κανόνας εφαρμόζεται και στα άγρια και στα κατοικίδια ζώα". Η συμπεριφορά αυτή καθορίζεται από το πόσο απομακρυσμένο ή κοντινό στην ανθρώπινη φύση θεωρείται ένα ζώο. "Αρκεί να διακρίνουμε κάποια ανθρώπινη αναλαμπή σε ένα ζώο, ώστε να μην μπορούμε πια να το μεταχειριστούμε σαν ζώο". Η εξέλιξη των Αισώπειων μύθων. Ο μύθος ζώων, είδος με πλούσια ιστορία στην αρχαιότητα, υπήρχε πολύ πριν από τον Αίσωπο. Αναφέροντας τα κυριότερα σημεία που συνθέτουν το "αισώπειο ζήτημα" -προέλευση του είδους και λειτουργία του σε διαφορετικές εποχές και κοινωνίες-, ο Μ. Γ. Μερακλής επισημαίνει τα στοιχεία εκείνα που "υποδηλώνουν μια πληθωρική ζωτικότητα και πολυλειτουργικότητα του μύθου". Και προσθέτει: "Αν ένας από τους κύριους σκοπούς και προορισμούς του ήταν (. . . ) η κοινωνική διαμαρτυρία, αυτός δεν ήταν και ο μόνος. Χρησιμοποιήθηκε (ιδίως με την προσθήκη των διδακτικών επιμυθίων) και για κάτι που μπορεί, ίσως, να είναι το αντίθετο του προηγουμένου (αυτή η πλήρης αντιστροφή των σημασιών, πάνω στο σχήμα: αρνητικό-θετικό, μαύρο-άσπρο, είναι συνηθισμένο ιστορικό φαινόμενο). Χρησιμοποιήθηκε λοιπόν για μια διδασκαλία της τυπικής, θα έλεγα, ηθικής, μέσα σ' ένα παγιωμένο κόσμο,

που, αυτός, δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση. Κι ακόμα ο μύθος κέρδιζε μια ολοένα πιο αυτόνομη ψυχαγωγική λειτουργία, γινόταν μια διασκεδαστική υπόθεση. Είναι εξάλλου αυτονόητο ότι πολλές φορές -ίσως και πάντα- θα δρούσε ο μύθος συνδυαστικά, με τη μια ή την άλλη μορφή ή σκοπιμότητα: την ψυχαγωγική, τη νουθετική, της αμφισβήτησης κλπ. (. . . ) Ξαναλέω, λοιπόν, ότι αυτή η πολλαπλή χρηστικότητα του μύθου είναι και η απόδειξη της ζωτικής σημασία του". Τον πέμπτο αιώνα δημιουργήθηκε ένας βιογραφικός θρύλος γύρω από έναν δύσμορφο αλλά πανέξυπνο δούλο από τη Σάμο, τον Αίσωπο. Πολλές ομάδες μύθων, που πιθανότατα προϋπήρχαν, αποδόθηκαν λοιπόν σ' αυτόν. Ο βιογραφικός θρύλος του Αισώπου δημιουργούσε ένα ελαστικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο κάποιος νέος μύθος εύκολα θα μπορούσε να φιλοξενηθεί. Οι Αισώπειοι μύθοι ακολούθησαν δυο γραμμές εξέλιξης μέσα στο χρόνο, ο πρώτος μέσω της προφορικής παράδοσης και ο δεύτερος μέσω της γραπτής (χειρόγραφα, ελληνόγλωσσες και ελληνολατινικές εκδόσεις του αρχαίου κειμένου, δημώδεις εκδόσεις κτλ). Θεωρήθηκαν κατάλληλοι για διδασκαλία ήδη από τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους. Συμπεριλαμβάνονταν στα έργα που σπούδαζαν οι αρχάριοι μαθητές κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως μαρτυρούν τα χειρόγραφα εγχειρίδια των σπουδαστών, τα μαθηματάρια, καθώς συνδύαζαν την ηθική διαπαιδαγώγηση με τη γνωριμία της αρχαίας κληρονομιάς. Πέρα από τη σχολική χρήση κυκλοφορούσαν και ως δημοφιλές λαϊκό ανάγνωσμα. Η πρώτη νεοελληνική μετάφραση μύθων του Αισώπου έγινε από τον Κερκυραίο Ανδρόνικο Νούκιο και τυπώθηκε (πεζή μετάφραση) στη Βενετία στα μέσα του 16ου αιώνα. (Ανδρόνικος Νούκιος, Γεώργιος Αιτωλός, Αισώπου Μύθοι (επιμέλεια Γ.Μ. Παράσογλου), Αθήνα, Εστία, 1993). Ο Βίος και οι Μύθοι του Αισώπου συμπεριλαμβάνονταν στους καταλόγους των μικρών και χαροποιών βιβλίων των εκδόσεων της Βενετίας του 18ου αιώνα. Μέσα από τις σχολικές και λόγιες εκδόσεις του, ο Αίσωπος είχε γίνει ένα δημοφιλές ανάγνωσμα και στην Ευρώπη. Σταδιακά αναπτύσσεται μια επιχειρηματολογία, σύμφωνα με την οποία οι Αισώπειοι μύθοι είναι κατάλληλοι για παιδιά και μάλιστα για τις μικρότερες ηλικίες. Ο John Locke στο Some thoughts concerning Education, 1693) προτείνει τους Αισώπειους μύθους ως το κατάλληλο ανάγνωσμα για τα μικρά παιδιά, υπολογίζοντας τις αντιληπτικές τους ικανότητες και την ανάγκη τους να βρίσκουν ευχαρίστηση στο διάβασμα. Την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, η ελληνική εμπορική αστική τάξη επιδιώκει το φωτισμό του Γένους, τη συμμετοχή όλων στην παιδεία: τον αστικό αυτό φιλελευθερισμό εκφράζει ο Μοισιόδαξ στα προλεγόμενα του της μετάφρασης της Ηθικής Φιλοσοφίας του Muratori απευθυνόμενος σε όλα τα κοινωνικά στρώματα: το βιβλίο αυτό είναι “ικανόν να χρησιμεύση και Σοφούς και Αγραμμάτους και ομού να χειραγωγήση προς τα δέοντα κάθε ηλικίαν, κάθε χαρακτήρα [...] Άρχοντες, ιδιώται, πλούσιοι, πτωχοί, γέροντες, νέοι, εκκλησιαστικοί, λαϊκοί, με βραχυλογίαν όλοι ημπορούν να φωτισθούν από αυτό όλοι ημπορούν να κατηχηθούν , έκαστος το ιδιαίτερον χρέος του”. Σε αυτά τα πλαίσια, οι αισώπειοι μύθοι αποτελούσαν διδακτικό και ευχάριστο ανάγνωσμα που απευθυνόταν σε όλους. Στα πλαίσια των αναζητήσεων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στο χώρο της εκπαίδευσης, σταδιακά

αναπτύσσεται μια επιχειρηματολογία, σύμφωνα με την οποία οι αισώπειοι μύθοι είναι κατάλληλοι ως ένα πια λογοτεχνικό ανάγνωσμα για παιδιά και μάλιστα για τις μικρότερες ηλικίες. Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ στο έργο του Πραγματεία περί παίδων αγωγής (1779) διατυπώνει το αίτημα για μια εκπαίδευση που θα επιδιώκει την ουσιαστική γνωριμία με το πνεύμα της κλασσικής παιδείας και όχι τη στεγνή γραμματική κατάρτιση. Η γνώση της αρχαιοελληνικής μπορεί να αποκτηθεί μόνο με μεθόδους διδασκαλίας, που προκαλούν "ηδονήν" και κεντρίζουν την περιέργεια. Ο Μοισιόδαξ αναφέρει και ένα ακόμα επιχείρημα: τα παιδιά αγαπούν τους μύθους, γιατί αισθάνονται μια φυσική κλίση προς τους ήρωές τους, τα ζώα. Διατυπώνει έμμεσα μιαν αντίληψη που υπήρχε και πολύ πριν από αυτόν: εκείνη της σχέσης, της αναλογίας ανάμεσα στο παιδί και το ζώο, ιδέα που θα αξιοποιηθεί από την παιδική λογοτεχνία του 19ου αιώνα που προβάλει το ζώο ως συμβολικό υποκατάστατο του παιδιού . Ο Κοραής εκδίδει το 1810 στο Παρίσι τους αισώπειους μύθους στο αρχαίο κείμενο “δια να μάθωσιν οι νέοι, από πόσην λαμπρότητα εις πόσον σκότος κατεβυθίσθη το ταλαίπωρον ημών γένος και πόσους κόπους θα χρειασθούν να κοπιάσωσιν εάν αγαπώσιν να ανασύρωσιν από τον βυθόν της απαιδευσίας την Ελλάδα”. Οι επίγονοι του Αισώπου Μορφές και φιγούρες που μοιάζουν στον Αίσωπο ως προς τα χαρακτηριστικά και τη συμπεριφορά θα βρούμε πολιτισμικά και τοπικά προσαρμοσμένες σε πολλούς λαούς. Στην Ανατολή, ο σοφός Luqman, μια μυθική φιγούρα της Αραβίας πριν από το Ισλάμ, στον οποίο αποδίδονται πολλοί αραβικοί μύθοι ζώων, παίρνει τον Μεσαίωνα τη μορφή ενός σκλάβου, αρχίζει δηλαδή και μοιάζει πολύ με τον Έλληνα Αίσωπο. Μια ιστορία που του αποδίδεται είναι πανομοιότυπη με την αντίστοιχη του Αισώπου. Όταν του ζήτησαν να προσφέρει στους ανθρώπους που φιλοξενούσε ο αφέντης του τα καλύτερα μέρη του αρνιού που είχαν σφάξει, εκείνος τους έφερε την καρδιά και τη γλώσσα. Την επόμενη φορά όταν του ζήτησαν να σερβίρει τα χειρότερα, έφερε πάλι την καρδιά και τη γλώσσα. Οι μύθοι που του αποδίδονται στο παλαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο (1299), με μία εξαίρεση, αντιστοιχούν στον Αίσωπο. Δεδομένου του ενδιαφέροντος για μετάφραση ελληνικών κειμένων στα αραβικά κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Αββασιδών (8ος-9ος αι., στην Βαγδάτη) μια αραβική εκδοχή του Αισώπου πρέπει να ήταν τότε διαθέσιμη. Οι μύθοι αυτοί λοιπόν βρίσκουν το δρόμο τους και προς την αραβική λογοτεχνία και τις Αραβικές Νύχτες. Στον ευρωπαϊκό χώρο, ταπεινοί ή καταφρονεμένοι ήρωες της λαϊκής λογοτεχνίας μοιάζουν ως προς την κοινωνική καταγωγή (είναι αγρότες, υπηρέτες ή σκλάβοι) και την εξυπνάδα με τον Αίσωπο: η φιγούρα του Eulenspiegelf στη γερμανική παράδοση, του Balda (που αναπτύσσει ο Αλέξανδρος Πούσκιν στο διήγημα «Το παραμύθι του ιερέα και του εργάτη του Μπάλντα) , ο Nasreddin Hodscha στην ανατολή, ο Μπερτόλδος και ο Giufà στην ιταλική παράδοση, ο Hităr Petar στη βουλγαρική ή ο Pedro di Urdemales των πορτογαλικών λαϊκών διηγήσεων είναι μερικά παραδείγματα.