Lendas e tradicións do Camiño Portugués

145
COEDITA / CO-EDITA: Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia. Consellería de Cultura e Deporte, Subdirección Xeral de Protección da Cidade e Camiños de Santiago. Município de Barcelos. Município de Ponte de Lima. Município de Paredes de Coura. Município de Valença do Minho. DIRECCIÓN EDITORIAL / DIREÇÃO EDITORIAL: Subdirección Xeral de Protección da Cidade e Camiños de Santiago. COORDINACIÓN EDITORIAL / COORDENAÇÃO EDITORIAL: Rosario Álvarez Cao Xosé Soto Andión Ana Suárez Samaniego DESEÑO, MAQUETACIÓN / DESIGN, ARTE-FINAL ASTRON Consultores de Gestión, S.L. REDACCIÓN / REDACÇÃO Galicia: Claudio Buratti Bermúdez Portugal: Carlos A. Brochado de Almeida ILUSTRACIONES / ILUSTRAÇÕES Galicia: Lino Sánchez Portugal: Alexandre Sousa REVISIÓN LINGÜÍSTICA / REVISÃO LINGÜÍSTICA: Begoña González Rey FOTOGRAFÍAS / FOTOGRAFIAS: - Turgalicia. - Subdirección Xeral de Protección da Cidade e Camiños de Santiago - Astron Consultores de Gestión, S.L. - Município de Barcelos - Serviços de Arqueologia - Município de Ponte de Lima. - Município de Paredes de Coura. - Município de Valença do Minho. IMPRIME / IMPRESSÃO: Tórculo Artes Gráficas, S.A. D.L.: C-1974-06 AGRADECEMENTOS / AGRADECIMENTOS: “A todos aqueles que co seu saber contribuíron ao nacemento desta publicación” “A todos aqueles que com o seu saber contribuíram para a elaboração desta publicação”

Transcript of Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Page 1: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

COEDITA / CO-EDITA:Sociedade para o Desenvolvemento

Comarcal de Galicia.Consellería de Cultura e Deporte, Subdirección Xeral de

Protección da Cidade e Camiños de Santiago.Município de Barcelos.

Município de Ponte de Lima.Município de Paredes de Coura.Município de Valença do Minho.

DIRECCIÓN EDITORIAL / DIREÇÃO EDITORIAL:Subdirección Xeral de Protección

da Cidade e Camiños de Santiago.

COORDINACIÓN EDITORIAL /COORDENAÇÃO EDITORIAL:

Rosario Álvarez CaoXosé Soto Andión

Ana Suárez Samaniego

DESEÑO, MAQUETACIÓN /DESIGN, ARTE-FINAL

ASTRON Consultores de Gestión, S.L.

REDACCIÓN / REDACÇÃOGalicia: Claudio Buratti Bermúdez

Portugal: Carlos A. Brochado de Almeida

ILUSTRACIONES / ILUSTRAÇÕESGalicia: Lino Sánchez

Portugal: Alexandre Sousa

REVISIÓN LINGÜÍSTICA / REVISÃO LINGÜÍSTICA:Begoña González Rey

FOTOGRAFÍAS / FOTOGRAFIAS:- Turgalicia.

- Subdirección Xeral de Protección da Cidade e Camiños de Santiago

- Astron Consultores de Gestión, S.L.- Município de Barcelos - Serviços de Arqueologia

- Município de Ponte de Lima.- Município de Paredes de Coura.- Município de Valença do Minho.

IMPRIME / IMPRESSÃO:Tórculo Artes Gráficas, S.A.

D.L.: C-1974-06

AGRADECEMENTOS / AGRADECIMENTOS:“A todos aqueles que co seu saber

contribuíron ao nacemento desta publicación”“A todos aqueles que com o seu saber

contribuíram para a elaboração desta publicação”

6006071-Portada 11 mm.qxp 31/7/06 07:44 Página 1

Page 2: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 1

Page 3: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 2

Page 4: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Índice

Introdución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

LENDAS GALEGASO fogo de San Telmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

O monte Medulio, a Numancia galega . . . . . . . . . 10

Santa María do Camiño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

“O Catabún”, unha diversión sinxela . . . . . . . . . . 16

O monstro “Coca” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Os Fachos de Redondela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Ermida de San Cibrán de Tomeza . . . . . . . . . . . . . 24

A ponte, as lavandeiras e o rito do prebautismo . . . . . 28

A procesión do diaño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

A romaría de San Benitiño de Lérez . . . . . . . . . . . . 36

A invasión normanda. Os viquingos de Catoira . . . 40

O Pedrón de Padrón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Macías o Namorado. O Romeo Galego . . . . . . . . . 48

Iria Flavia e O Tombo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

A Nosa Señora da Escravitude . . . . . . . . . . . . . . . 54

A Raíña Lupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

O Milladoiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Don Gaiferos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

O asasinato do arcebispo en Entrerrúas . . . . . . . . . 66

A Nosa Señora do Portal en Belvís . . . . . . . . . . . . . 68

LENDAS PORTUGUESASA lenda do Señor do Galo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

O milagre do Señor da Cruz de Barcelos . . . . . . . . 76

A lenda da muller morta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

A Señora Aparecida de Balugães. O milagre do pan . . . . . 82

Xoán Mudo é salvado na Ponte de Barcelos . . . . .. 84

San Gonzalo de Arcozelo: un santo casamenteiro . 86

A lenda da Mal Degolada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

As uñas do demo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

A lenda do Castelo do Monte da Nó . . . . . . . . . . . . 96

A lenda do Río do Esquecemento . . . . . . . . . . . . . 100

San Bento da Porta Aberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

A pedra con letras da igrexa de Rubiães . . . . . . . 108

A moura da Cividade de Arnoia . . . . . . . . . . . . . . 112

O home que cambiaba os marcos . . . . . . . . . . . . . . . 116

O rapaz que non se converteu en lobishome . . . . 120

A Raíña Santa Isabel peregrina a Santiago . . . . . 122

Valença destruída polos mouros . . . . . . . . . . . . . . 126

A cova da moura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

O lanzamento da rede da cruz e outras tradicións . 134

A danza dos demos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Índice

Introdução . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

LENDAS GALEGASO fogo de São Telmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

O monte Medulio, a Numância galega . . . . . . . . . .10

Santa Maria do Caminho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

“O Catabún”, uma diversão simples . . . . . . . . . . . 16

O monstro “Coca” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Os Fachos de Redondela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Ermida de São Cibrão de Tomeza . . . . . . . . . . . . . 24

A ponte, as lavadeiras, e o ritual do pré-baptismo . . . 28

A Procissão do diabo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

A Romaria de São Benitiño de Lérez . . . . . . . . . . . 36

A invasão Normanda. Os Viquingues de Catoira . . 40

O Pedrón de Padrón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Macías o Namorado. O Romeu Galego . . . . . . . . . 48

Iria Flavia e O Tombo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

A Nossa Senhora da Escravitude . . . . . . . . . . . . . . 54

A Rainha Lupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

O Milladoiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Dom Gaiferos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

O assassinato do arcebispo em Entrerrúas . . . . . . . 66

A Nossa Senhora do Portal em Belvis . . . . . . . . . . 68

LENDAS PORTUGUESASA lenda do Senhor do Galo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

O milagre do Senhor da Cruz de Barcelos . . . . . . . 76

A lenda da mulher morta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

A Senhora da Aparecida de Balugães . O milagre do pão . 82

João Mudo é salvo na Ponte de Barcelos . . . . . . . . 84

São Gonçalo de Arcozelo: um santo casamenteiro 86

A lenda da Mal Degolada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

As unhas do diabo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

A lenda do Castelo do Monte da Nó . . . . . . . . . . . . 96

A lenda do Rio do Esquecimento . . . . . . . . . . . . . 100

São Bento da Porta Aberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

A pedra com letras da Igreja de Rubiães . . . . . . . 108

A moura da Cividade de Arnoia . . . . . . . . . . . . . . 112

O homem que mudava os marcos . . . . . . . . . . . . . 116

O rapaz que não virou lobisomem . . . . . . . . . . . . 120

A Rainha Santa Isabel peregrina a Santiago . . . . 122

Valença destruída pelos mouros . . . . . . . . . . . . . . 126

A cova da moura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

O lanço da rede da cruz e outras tradições . . . . . 134

A dança dos diabos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 3

Page 5: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Introdución

Non é doado resumir en poucas palabras

a maxia que encerra o mundo das lendas,

dos relatos nos nosos devanceiros. Nesta

publicación, o proxecto TRASLATIO,

enmarcado na Iniciativa Comunitaria

INTERREG III - A Galicia-Norte de

Portugal, quixo recoller unha mostra,

pequena pero significativa, das lendas e

tradicións que percorren o Camiño

Portugués de Santiago de Compostela.

Raíñas, santos, señores, mouras, monstros

e ata o mesmo demo, van da man facendo

un camiño que achega a dous pobos. Quen

lea estas narracións, escoitará a voz des-

tes dous pobos, en lendas que se confun-

den na paisaxe e nas actitudes apaixona-

das dos personaxes que peregrinaron en

tempos pasados e que, dalgún xeito,

seguen percorrendo aínda este Camiño de

concordia envoltos en sentimentos, ilu-

sións e desilusións, morte e vida.

Ponse así de manifesto a esencia final do

Camiño, no que a realidade e a fantasía

conflúen e se mesturan nun só ser que

revive no corazón de cada camiñante.

Que esta publicación nos axude a proxec-

tar a imaxinación facendo da viaxe unha

aventura, que contribúa a manter viva a

memoria histórica deste Camiño

Portugués a Santiago de Compostela e

que reforce os lazos de amizade entre as

nosas xentes!

D. Edelmiro López Iglesias

Conselleiro Delegado da S.A. para o

Desenvolvemento Comarcal de Galicia

Introdução

Não é fácil resumir em poucas palavras a

magia que o mundo das lendas, dos rela-

tos dos nossos antepassados encerra.

Nesta publicação, o projecto TRASLATIO,

enquadrado na Iniciativa Comunitária

INTERREG III - A Galiza-Norte de

Portugal, pretendeu reunir uma amostra,

pequena mas significativa, das lendas e

tradições que percorrem o Caminho

Português de Santiago de Compostela.

Rainhas, santos, senhores, mouras, mons-

tros e até o próprio diabo, vão de mãos

dadas por um caminho que aproxima dois

povos. Quem ler estas narrações, escutará

a voz destes dois povos, em lendas que se

confundem na paisagem e nas atitudes

apaixonadas dos personagens que pere-

grinaram em tempos passados e que, de

certa forma, continuam a percorrer este

Caminho de concórdia envoltos em senti-

mentos, ilusões e desilusões, morte e vida.

Fica patente, assim, a pura essência do

Caminho, onde realidade e fantasia con-

fluem e se misturam num único ser que

revive no coração de cada caminhante.

Que esta publicação nos ajude a projectar

a imaginação fazendo da viagem uma

aventura, que contribua para manter viva

a memória histórica deste Caminho

Português a Santiago de Compostela e

que reforce os laços de amizade entre as

nossas gentes!

D. Edelmiro López Iglesias

Conselheiro Delegado da S.A. para o

Desenvolvimento Comarcal da Galiza

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 4

Page 6: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Lendas Galegas

Lendas Galegas

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 5

Page 7: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O fogo de San TelmoO Fogo de São Telmo

on Pedro González, coñeci-do universalmente comoSan Telmo, é o Santo

Patrón de Tui, cidade na que descansanos seus restos mortais. É patrón, ade-mais, dos mariñeiros en España ePortugal e deulle nome a un fenómenoatmosférico considerado durante sécu-los como sobrenatural e que ocorresobre todo en alta mar: o fogo de SanTelmo (*).

O santo naceu en Frómista, provinciade Palencia, cara ao ano 1190, emorreu en 1246 peregrinando de Tuicara a Santiago. Hoxe por hoxe pode-mos atopar unha placa recordatoria nolugar onde faleceu, á altura da ponte"das febres".

Era sobriño dun bispo de Astorga, quelle custeou a educación relixiosa paraque se ordenase sacerdote. Así, foi pri-

D om Pedro González, conhe-cido universalmente comoSão Telmo, é o santo

padroeiro de Tui, cidade em que des-cansam os seus restos mortais. Paraalém disso, é Padroeiro também dosmarinheiros em Espanha e Portugal edeu nome a um fenómeno atmosféricoconsiderado durante séculos comosobrenatural e que ocorre sobretudono alto-mar: o Fogo de São Telmo (*).

O santo nasceu em Frómista, provínciade Palência, por volta do ano 1190 emorreu em 1246 peregrinando de Tui aSantiago. Actualmente, podemosencontrar uma placa comemorativa nolugar onde faleceu, junto da ponte "dasfebres".

Foi sobrinho de um bispo de Astorga,que custeou a sua educação religiosapara que se ordenara sacerdote. Assim,

D

04

Igrexa de San Telmo, Tui Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago / Andrés Pérez

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 6

Page 8: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

meiro cóengo en Astorga, para despoisingresar na Orde Dominica, onde des-tacou como predicador elocuente. Asvilas mariñeiras de Galicia, Asturias ePortugal foron os seus principais desti-nos, e tiña tanta audiencia que as súaspredicacións tiña que realizalas nasprazas, xa que non había espazo abon-do para os seus seguidores nos templos.

En certa ocasión escoitouno predicar orei Fernando III, San Fernando, e gus-táronlle tanto as súas predicacións queo nomeou capelán do seu exército. Apartir daquela, San Telmo acompañouo rei en varias campañas contra osmouros no sur da Península.

Axiña o rei preparou unha frota nonorte para levar a cabo unha incursiónnaval polo Guadalquivir e apoiar oasalto final a Sevilla. Durante a trave-sía cara a Sevilla, ocorreu un fenómenoen alta mar, consistente na acumula-ción de luz no alto dos mastros, queadoita producirse despois das tormen-tas. Ante o nerviosismo das tripulaciónspor este feito asombroso, San Telmo,que ía nun dos navíos, acougou os áni-mos rezando toda a noite ata que des-apareceron as esferas de luz. Co pasodo tempo, este "fogo sobrenatural" aso-ciouse ao santo, coñecéndose como o fogode San Telmo e interpretándose comosigno de protección para os mariñeiros.

Existen máis relatos fantásticos rela-cionados con San Telmo e o mar. Un relato conta que un día, á beira domar, cando predicaba para un grupo depescadores e sen ningún aviso, sobre-veu unha forte tormenta. O pánico apo-

05

O F O G O D E S A N T E L M O

O F O G O D E S Ã O T E L M O

foi primeiro cónego em Astorga, paradepois entrar para a ordem dominica-na, onde se destacou como predicadoreloquente. Os povos marinheiros daGaliza, das Astúrias e de Portugalforam os seus principais destinatários,tendo tal audiência, que os seus ser-mões deviam ser realizados nas praças,já que não havia espaço suficiente paraos seus seguidores nos templos.

Certa vez o Rei Fernando III, SãoFernando, ouviu-o predicar e gostoutanto dos seus sermões que o nomeoucapelão do seu exército. A partir deentão, São Telmo acompanhou o rei emvárias campanhas contra os mouros noSul da Península.

Pouco depois, o rei preparou uma frotano Norte para levar a cabo uma incur-são naval pelo Guadalquivir e apoiar oassalto final a Sevilha. Durante a tra-vessia em direcção a Sevilha, ocorreuum fenómeno em alto-mar, pela acumu-lação de luz no alto dos mastros, e quecostuma produzir-se após as tempesta-des. Ante o nervosismo das tripula-ções por este feito assombroso, SãoTelmo, que ia num dos barcos, acalmouos ânimos rezando a noite inteira atéque as esferas de luz desapareceram.Com o passar do tempo, este "fogosobrenatural" associou-se ao santo,passando a ser conhecido como Fogode São Telmo e interpretando-se comosinal de protecção para os marujos.

Existem mais relatos fantásticos rela-cionados com São Telmo e o mar. Um deles conta que um dia, àbeira-mar, pregando para um grupo de

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 7

Page 9: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

derouse daquela xente, pero San Telmo,sen temor ningún, comezou a rezar convoz calmada e decontado afastouse atormenta. Salváronse.Os mariñeiros comezaron a encomen-darse ás oracións de San Telmo candosaían ao mar, especialmente en temposde tormentas e vendavais. Chegouse adicir que con só oír a voz do santo, omar calmaba. Os mariñeiros dicían ao se embarca-ren: "Frei Telmo, encoméndenos hoxe,que o tempo está difícil!"

Nos procesos para a súa beatificaciónhai centenares de testemuños acerca denáufragos rescatados milagrosamentepolas oracións do santo. En concreto,

pescadores e sem qualquer aviso des-atou-se uma forte tempestade. O pânicoapoderou-se daquela gente, mas SãoTelmo, sem temor algum, começou arezar com voz calma e, de seguida, atempestade afastou-se. Salvaram-se.Os marinheiros começaram a encomen-dar-se às orações de São Telmo quandopartiam para o mar, nomeadamente emépocas de tempestades e vendavais.Chegou-se a dizer que só de ouvir a vozdo santo, o mar acalmava. Os marinheiros diziam ao embarcarem:"Frei Telmo, encomendai-nos hoje, queo tempo está mau!"

Nos processos para a sua beatificação hácentenas de testemunhos acerca de náu-

06

O F O G O D E S A N T E L M O

O F O G O D E S Ã O T E L M O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 8

Page 10: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

atribuíronselle 208 milagres deste tipo.A iconografía máis coñecida destesanto é a súa representación con hábitodominico, un barco nunha man, por sero valedor dos mariñeiros, e unhachama na outra, que nos lembra o"fogo" que leva o seu nome.

(*) O fogo de San Telmo é un tipo espe-cífico de descarga eléctrica, chamada"descarga en coroa", que pode ocorrernos obxectos cando o campo eléctricopreto deles se incrementa por algúnmotivo. A descarga é luminosa e pode iracompañada dun son perceptible. Aoinicio da formación dunha tormenta, ocampo eléctrico increméntase ata unscinco voltios por centímetro, e xustoantes da descarga dun lóstrego o valorelévase a miles de voltios por centíme-tro. De aí que o fogo de San Telmo sóapareza cando o campo eléctrico é moielevado, isto é, na proximidade de tor-mentas ou tornados. Rexistrouse, porexemplo, a presenza do fenómeno en

fragos resgatados milagrosamente pelasorações do santo. Em concreto, atribuí-ram-se-lhe 208 milagres deste tipo.

A iconografia mais conhecida destesanto é a sua representação com hábitodominicano, um barco numa mão, porser o valedor dos marinheiros, e umachama na outra, que nos lembra o"fogo" que leva o seu nome.

(*) O fogo de S. Telmo é um tipo espe-cífico de descarga eléctrica, chamada"descarga em coroa", que pode ocorrernos objectos quando o campo eléctricoperto deles aumenta por algum motivo.A descarga é luminosa e pode seracompanhada por um som perceptível.No início da formação de uma tempes-tade, o campo eléctrico chega a aumen-tar até uns cinco voltas por centímetro,e exactamente antes da descarga de umrelâmpago, o valor eleva-se a milharesde volts por centímetro. Daí que o fogode S. Telmo só apareça quando o campoeléctrico é muito elevado, isto é, naproximidade de tempestades ou torna-dos. Há registros da presença do fenó-

07

O F O G O D E S A N T E L M O

O F O G O D E S Ã O T E L M O

Catedral de Tui Foto: Astron Consultores

Catedral de Tui Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 9

Page 11: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

08

O F O G O D E S A N T E L M O

O F O G O D E S Ã O T E L M O

navallas, coitelos e outros obxectos confío durante a aparición de tornados.

Velaquí algúns testemuños de famosose o seu encontro con este fenómeno:

Xulio César escribiu no seu“Comentarios da guerra das Galias”que "no mes de febreiro, arredor dasegunda hora da noite, apareceu desúpeto unha nube seguida dunha tor-menta de sarabia, e na mesma noite aspuntas das lanzas dos soldados quepertencían á Quinta Lexión parecíanestar en chamas".

Cristóbal Colón relatou na súasegunda viaxe un destes avistamen-tos: "Unha chama fantasma que bai-laba entre os nosos mariños e quelogo quedou quieta como unha can-dea queimándose".

meno, por exemplo, em navalhas, facase outros objectos com fio durante oaparecimento de tornados.

Eis aqui algumas declarações de famo-sos que testemunham o seu encontrocom este fenómeno:

Júlio César escreveu no seu"Comentários da guerra das Gálias" que"no mês de Fevereiro, por volta da segun-da hora da noite, apareceu subitamenteuma nuvem seguida de uma tempestade degranizo, e na mesma noite as pontas daslanças dos soldados que pertenciam àquinta legião pareciam estar em chamas". Cristóvão Colombo reportou na suasegunda viagem uma destas visões: "Umachama fantasma que bailava entre os nos-sos marujos e que, depois, ficou quietacomo uma vela a queimar-se"

Catedral de Tui Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 10

Page 12: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

09

O F O G O D E S A N T E L M O

O F O G O D E S Ã O T E L M O

Francesco Antonio Pigafetta, queacompañou a Magallanes na súa expe-dición (1519-1522), relata con granviveza a aparición deste fenómeno notranscurso da viaxe."Aparecía en máis dunha ocasión ocorpo santo, isto é, San Telmo, comooutra luz entre as nosas, sobre a noiteescurísima, e de tal esplendor cal fachoardendo na punta da gabia (…). Candoesa bendita luz determinaba irse, per-maneciamos medio cuarto de horatodos cegos, implorando misericordia ecréndonos xa mortos".

Álvaro Núñez Cabeza de Vaca, tras unencontro con este fenómeno, escribiuna súa “Relación dos naufraxios”:"estabamos máis preto da morte do queda vida (…), estivemos pedíndolle aoNoso Señor misericordia e perdónpolos nosos pecados".

Na película Moby Dick, Ismael di: "Todos os paus e as vergas estabancoroadas cun lume pálido e, ao tocar-se, tres lóstregos con tres aneis estrei-tos de chamas brancas, en cada un dostres mastros, queimábanse no aire sul-furoso, como xigantescos cirios noaltar... Xuro que en todas as miñas via-xes nunca oíra que o dedo flamíxero deDeus caera sobre a nave...".

Francesco António Pigafetta, queacompanhou Magalhães na sua expedi-ção (1519-1522) relata com muitavivacidade o aparecimento deste fenó-meno no decurso da viagem."Aparecia em mais de uma ocasião ocorpo santo, isto é, São Telmo, comooutra luz entre as nossas, sobre a noiteescuríssima e de tal esplendor qualtocha a arder na ponta da gávea (…).Quando essa bendita luz determinavair-se, permanecíamos meio quarto dehora todos cegos, implorando miseri-córdia e acreditando-nos já mortos".

Álvaro Núñez Cabeza de Vaca apósdeparar-se com este fenómeno escreveuna sua "Relação dos naufrágios":"estávamos mais perto da morte do queda vida (…), estivemos pedindo a NossoSenhor misericórdia e perdão pelosnossos pecados".

No filme Moby Dick, Ismael diz: "Todos os paus e as vergas estavam coro-ados com um fogo pálido, e ao tocar-se,três relâmpagos com três anéis estreitosde chamas brancas, em cada um dos trêsmastros, queimavam-se no ar sulfuroso,como gigantescos círios no altar… Juroque em todas as minhas viagens nuncatinha ouvido que o dedo flamífero de Deustivesse caído sobre a embarcação…".

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 11

Page 13: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O Monte Medulio, a Numancia galegaO Monte Medulio, a Numância galega

Batalla do Monte Medulio é aúltima das grandes batallaslibradas entre as lexións roma-

nas do emperador Augusto e as tribos donorte de España. Nas sanguentas GuerrasCántabras, que finalizan no ano 19 a.C,tras o sometemento das tribos dos vas-cóns, cántabros e ástures, chégalles aquenda aos calaicos (galaicos).

Determinar a situación do Monte Meduliopresenta moitos problemas. Aínda que secoincide en situalo preto do leito dun río,existe diferenza de opinións acerca da súalocalización no río Miño ou no seu afluen-te, o Sil.

Certos autores e defensores da súa locali-zación sobre o leito do Sil barallan a posi-bilidade de que esa localización estea noBierzo, preto das Médulas. Porén, outrosautores sitúan o mesmo monte nas inme-diacións da actual cidade de Tui, no monteAloia.

A importancia desta batalla radica na

A Batalha do Monte Medúlio é aúltima das grandes batalhastravadas entre as legiões roma-

nas do imperador Augusto e as tribos doNorte de Espanha. Nas cruentas guerrascantábricas, que finalizam no ano 19 a.C.,após a submissão das tribos dos vascões,cântabros e ástures, chega a vez doscalaicos (galaicos).

A localização da situação do MonteMedúlio coloca muitos problemas. Apesarde que se coincide em situá-lo perto doleito de um rio, há diferença de opiniõessobre a sua localização no Rio Minho ouno seu afluente, o Rio Sil.

Alguns autores e defensores da sua locali-zação no leito do Sil cogitam a hipótesede que este esteja no Bierzo, perto de LasMédulas. Outros autores, contudo, situamo mesmo monte nas imediações da actualcidade de Tui, no monte Aloia.

A importância desta batalha reside nagesta, heróica e suicida, dos habitantes

A

10

Monte Aloia, Tui

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 12

Page 14: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

xesta heroica e suicida dos habitantesdeste mítico monte, que prefeiron pórllefin ao asedio romano dun xeito orixinal.Non presentaron batalla, senón que sesacrificaron aos seus deuses, por medio dosuicidio colectivo, desaparecendo así casetodo o poboado. Se non hai vencidos, nonhai vencedores.

Esta dinámica de autoinmolación ten osseus precedentes noutro asedio romano nonorte de España, que tivera lugar un sécu-lo antes en Numancia (Soria). Outro poboenteiro desaparece entre chamas antes desucumbir á deshonra do sometemento eescravización por parte de estranxeiros.

Os poboadores atlánticos eran ben coñe-cidos polo seu culto e desprezo á morte, acal buscaban en combate. Todo iso relátaoo emperador Xulio César, que durante asGuerras Galas que salpicaron Francia echegaron ata Galicia recompila gran can-tidade de información sobre estas tribos.Entre outras moitas cuestións menciona odesprezo que os galos senten pola arma-dura, os escudos e calquera tipo de pro-tección corporal. De aspecto fero, prefirenentrar en combate nus e totalmente pinta-dos.

Empregaban un sistema de combate queCésar denominou "furor celta". Tras botarenxordecedores berros de batalla, entra-ban en tromba polo centro das liñas inimi-gas buscando romper as súas formacións.Esta carga frontal era temida polos roma-

deste mítico monte, que preferem pôr fimao assédio romano de forma original: nãooferecendo batalha. Decidem sacrificar-seaos seus deuses, mediante o suicídiocolectivo, desaparecendo, assim, quasetodo o povoado. Ao não haver vencidos,não há vencedores.

Esta dinâmica de auto-imolação tem pre-cedentes em outro assédio romano noNorte de Espanha, que teve lugar um sécu-lo antes, em Numância (Sória). Outropovo inteiro desaparece entre as chamasantes de sucumbir à desonra da submissãoe escravização por parte de estrangeiros.

Os povoadores atlânticos eram bem conhe-cidos pelo seu culto e desprezo pelamorte, a qual buscavam em combate. Tudoisto é relatado pelo imperador Júlio Césarque, durante as guerras galas que salpica-ram a França e chegaram até a Galiza,compila grande quantidade de informaçãosobre estas tribos. Entre outras muitasquestões, menciona o desprezo que osgalos sentem pela armadura, pelos escu-dos e qualquer tipo de protecção corporal.De aspecto orgulhoso, preferem entrar emcombate despidos e totalmente pintados.

Utilizavam um sistema de combate queCésar denominou "furor celta". Após lan-çar ensurdecedores gritos de guerra,investiam com ímpeto no centro das linhasinimigas tratando de romper as suas for-mações. Esta carga frontal era temidapelos romanos, mas tinha um defeito de

11

Monte Aloia, Tui

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 13

Page 15: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

nos, pero tiña un defecto de base: erademasiado previsible. Sen outra orde decombate, os poboadores atlánticos axiñasucumbiron ante a infantería romana, amellor acoirazada e disciplinada, e que xaprevía todos os seus movementos nocampo de batalla. A súa cabalería lixeiratamén era moi temida pola súa velocidadee pola puntería dos arqueiros.

Cóntase que case 20.000 calaicos parti-ciparon nas guerras cántabras. Entreeles, neiros, céltigos e ártabros, apoiadospor lusitanos, límicos, etc. Moitos pere-ceron nos enfrontamentos directos cosromanos e outros no asedio final aquírelatado.Os historiadores Orosio e Floro contanque, tras unha serie de derrotas, os calai-cos foron concentrándose en grandes mul-titudes no cerro fatídico, acompañadosdas súas familias, animais e pertenzas.

base: era demasiado previsível. Sem outraordem de combate, os povoadores atlânti-cos não tardaram em sucumbir ante ainfantaria romana, mais bem couraçada edisciplinada, e que já previa todos os seusmovimentos no campo de batalha. A suacavalaria ligeira também era muito temi-da pela sua velocidade e pontaria dosarqueiros.

Conta-se que quase 20.000 calaicos par-ticiparam das guerras cântabras. Entreeles, neiros, célticos e ártabros, apoiadospor lusitanos, límicos, etc. Muitos pere-ceram nos confrontos directos com osromanos, e outros, no assédio final aquirelatado.Os historiadores Orósio e Floro contamque após uma série de derrotas, os calaicosforam-se concentrando em grandes multi-dões no cerro fatídico, acompanhadospelas suas famílias, animais e pertenças.

12

O M O N T E M E D U L I O , A N U M A N C I A G A L E G A

O M O N T E M E L U D I O , A N U M Â N C I A G A L E G A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:10 Página 14

Page 16: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Eran incapaces de continuar a loita cosromanos, pola desigualdade das armas.Os romanos optaron por cercalos e ren-delos por fame. Fixeron un foxo de 25quilómetros arredor do monte para impe-dir a fuxida, e así comezou o asedio. Foiun xaque mate.

Ante a imposibilidade de fuxir ou vencer,chegou a solución final. No MonteMedulio as mulleres recolleron a seivadunha árbore sagrada: o teixo (en latín oseu nome é Taxus, de onde deriva a pala-bra tóxico). A súa inxestión produce amorte por envelenamento con convul-sións e espasmos terribles. As nais bebé-rono e déronllelo aos seus fillos. Foi asúa fin. Pola súa banda, os guerreirosinmoláronse coas súas propias espadascurtas, introducíndoas verticalmentepola zona trapezoidal ata o corazón.Rápido, efectivo, directo.

En moitas sociedades militares, morrer devello era considerado unha deshonra.Morrer con honor garantía o paso aoparaíso. Para os calaicos, o paraíso esta-ba preto: máis alá do mar dos mortos, nafin do mundo, no Avalón. E alí han deestar aínda!

Eram incapazes de continuar a luta comos romanos, devido à desigualdade dasarmas. Os romanos optaram por cercá-lose rendê-los pela fome. Cavaram um fossode 25 quilómetros à volta do monte paraimpedir a fuga, e assim começou o assé-dio. Foi um xeque-mate.

Ante a impossibilidade de fugir ou vencer,chegou a solução final. No MonteMedúlio as mulheres colheram a seiva deuma árvore sagrada: o teixo. (Em latimchama-se Taxus, de onde deriva a palavratóxico). A sua ingestão leva à morte porenvenenamento, com convulsões e espas-mos terríveis. As mães beberam-na ederam-na aos seus filhos. Foi o seu fim.Por sua parte, os guerreiros imolaram-secom as suas próprias espadas curtas, cra-vando-as pela zona trapezoidal até aocoração. Rápido, efectivo, directo.

Em muitas sociedade militares, morrervelho era considerado uma desonra.Morrer com honra abria as portas doparaíso. Para os calaicos, o paraíso esta-va próximo: para além do mar dos mortos,no fim do mundo, no Avalón. E ali hão-deestar ainda!

13

O M O N T E M E D U L I O , A N U M A N C I A G A L E G A

O M O N T E M E L U D I O , A N U M Â N C I A G A L E G A

Monte Aloia, Tui Foto: Astron Consultores

Monte Aloia, Tui

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 15

Page 17: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Santa María do CamiñoSanta Maria do Caminho

a capela da Virxe do Camiñoexiste unha lenda de carácteroral arredor dunha serie de fei-

tos estraños que ocorreron no seu interiorhai xa moito tempo.

Conta esta lenda que a igrexa se construíuorientada cara ao leste, algo realmenteinusual por estas rexións do mundo. Trasinaugurar a igrexa, colocouse a imaxedunha virxe, a Virxe do Leite.

Relátase que á imaxe da virxe non lle gus-tou a orientación da igrexa nin o feito deque o altar se colocara ao revés, xa que nonlle permitía ver o solpor todos os días.Celebrada a primeira misa e chegada anoite, pechouse a igrexa. A sorpresa foienorme cando, ao abrir a igrexa ao díaseguinte para o culto, viron que a estatuamudara de lugar. Trasladárase exactamenteao extremo oposto da igrexa, quedandosituada fronte á porta principal do templo.Estrañado, o sacerdote volveu colocar a

N a capela da Virxe do Camiño(Nossa Senhora do Caminho)existe uma lenda de tradição

oral sobre uma série de factos estranhosque ocorreram dentro dela há muitos anos.

Conta esta lenda que a igreja foi construídaorientada para o Leste, algo realmenteinusual por estas regiões do mundo. Apósconsagrar-se a igreja, colocou-se a imagemde uma Nossa Senhora, a Virxe do Leite(Nossa Senhora do Leite).

Dizem que a imagem da Nossa Senhora nãogostou da orientação da igreja nem do factode que o altar fosse colocado ao contrário,já que não lhe permitia ver o pôr do soltodos os dias. Celebrada a primeira missa echegada a noite, fechou-se a igreja. A sur-presa foi enorme quando ao abrir a igreja,no dia seguinte, para o culto, viram que aestátua tinha trocado de lugar. Tinha-setransferido exactamente para o extremooposto da igreja, ficando situada diante daporta principal do templo.

N

14

Capela da Virxe do Camiño, Rebordáns, Tui. Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 16

Page 18: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

estatua no seu lugar orixinal. Ao día seguin-te, a estatua desprazárase outra vez á entra-da do templo, sempre do lado contrario aoaltar. E así repetidamente. Os habitantes dolugar, abraiados, tomaron estes feitos sobre-naturais como unha mensaxe clara daVirxe. Todos se puxeron mans á obra.Tapiaron a porta principal e derrubaron aábsida para abrir unha nova porta coa súafachada correspondente no extremo opostoda igrexa. Hoxe o templo apunta cara aooeste, tal como mandan os canons cristiánse tal como mandou a Virxe. Esta imaxe, de gran devoción na zona, é con-siderada protectora de nenos e peregrinos.

No muro da actual ábsida da igrexa póden-se observar perfectamente os restos do arcoda antiga porta, que foi tapiada por manda-to divino.

Intrigado, o sacerdote voltou a colocar aestátua no seu lugar original. No diaseguinte, a estátua tinha-se deslocado outravez para a entrada do templo, sempre dolado oposto ao altar. E assim repetidamen-te. Os habitantes do lugar, atónitos, inter-pretaram estes factos sobrenaturais comouma mensagem clara da Virgem. Todospuseram mãos à obra. Emparedaram aporta principal e derrubaram a abside paraabrir uma nova porta com a sua fachadacorrespondente no extremo oposto da igre-ja. Hoje, o templo está orientado para oOeste, como mandam os cânones cristãos ecomo mandou a Virgem. Esta imagem, degrande devoção no lugar, é consideradaprotectora de crianças e peregrinos.

Na parede da actual abside da igrejapodem-se observar perfeitamente os vestí-gios do arco da antiga porta, que foi fecha-da por mandato divino.

15

S A N T A M A R Í A D O C A M I Ñ O

S A N T A M A R I A D O C A M I N H O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 17

Page 19: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Concello do Porriño

“O Catabún”, unha diversión sinxela“O Catabún”, uma diversão simples

o concello do Porriño, concre-tamente na parroquia de SanSalvador de Budiño, hai unha

montaña de granito chamada Montefaro.Este monte está situado a uns 400 metrosde altura sobre o nivel do mar e desde oseu cumio divísase o fermoso val deLouriñana e o monte Aloia.

No alto de Montefaro hai unha enormerocha, atravesada por unha fenda que tenno seu interior unha pedra granítica queposúe certa mobilidade, por estar ensemiequilibrio con outra inferior. Estapedra, coñecida na zona moi graficamen-te como "O Catabún", é descoñecida paracase todo o resto do mundo.

O curioso costume local consiste en ache-garse ao lugar e, saltando coa debidaforza, movela ata que bate contra a pedraveciña. O estrondo é fortísimo, acentuadopola resonancia do enclave, ata o punto deque ata hai pouco se podía oír "o catabún"ata na veciña cidade de Tui. Hai uns anos, a paixón local provocou querompese un anaco desa rocha, co que oruído na actualidade é moito menor.

N o Concelho de Porriño, con-cretamente na Freguesia deSão Salvador de Budiño, exis-

te uma montanha de granito chamadaMontefaro. Este monte está situado a uns400 metros de altura acima do nível domar e do seu cume divisa-se o belo vale deLouriñana e o monte Aloia.

No alto de Montefaro há uma rocha enor-me, atravessada por uma greta em cujointerior existe uma pedra granítica quetem certa mobilidade, por estar em semi--equilíbrio com outra inferior. Esta pedra,conhecida no lugar muito popularmentecomo "O Catabún", é desconhecida porquase todo o resto do mundo.

O curioso costume local consiste em ir alie, pulando com a devida força, movê-laaté fazê-la chocar contra a pedra vizinha.O estrondo é fortíssimo, acentuado pelaressonância do encrave, até ao ponto deque, até pouco tempo atrás, podia-se ouvir"o catapum" até na cidade vizinha de Tui. Há alguns anos, a paixão local provocou arotura de um pedaço dessa rocha, e porisso o ruído actualmente é bem menor.

N

16

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 18

Page 20: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Lendas locais atribúenlle a esta rochaunha función ancestral comunicadoraentre montes. Inventarían os oriúndos oprimeiro sistema Morse para se comuni-caren entre si?

Sexa como sexa, a práctica de abalarpedras con algún fin non é única destazona. A pedra móbil máis famosa deGalicia está na vila de Muxía, na Costa daMorte. Situada practicamente sobre o mar,e con outro carácter máis cristián, osdevotos á Virxe achegábanse e intentabanfacer bascular a pedra. Requiríanse entre20 e 30 persoas para crear a forza necesa-ria. Se daban movido a pedra caprichosa,terían un ano de prosperidade.

A pedra de Muxía leva varios anos anco-rada, tras unha rotura importante que ainmobilizou.

O “Catabún” segue funcionando, pero senunha atribución relixiosa ou pagá concre-ta. Simplemente fai catabún. Un catabúnlúdico.

Lendas locais atribuem a esta rocha umafunção ancestral comunicadora entre mon-tes. Inventariam os oriundos o primeiro sis-tema Morse para se comunicar entre si?

Seja como for, a prática de balancearpedras com alguma finalidade não éexclusiva desta zona. A pedra móvel maisfamosa da Galiza encontra-se na localida-de de Muxía na Costa da Morte.Localizada praticamente sobre o mar, ecom outro carácter mais cristão, os devo-tos de Nossa Senhora iam lá e tentavamfazer a pedra oscilar. Eram necessáriasentre 20 e 30 pessoas para criar a forçanecessária. Se conseguiam mover a pedracaprichosa, teriam um ano de prosperida-de.

A pedra de Muxía leva vários anos entra-vada, devido a uma ruptura considerávelque a imobilizou.

O "Catapum" continua a funcionar, massem a atribuição religiosa ou pagã con-creta. Faz, simplesmente, catapum. Umcatapum lúdico.

17

“ O C A T A B Ú N ” U N H A D I V E R S I Ó N S I N X E L A

“ O C A T A B Ú N ” U M A D I V E R S Ã O S I M P L E S

O Catabún

O Catabún

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 19

Page 21: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A Coca de Redondela

O Monstro “Coca”O Monstro “Coca”

s lendas de monstros mariñosque atacaban navíos, devora-ban mariñeiros e mesmo don-

celas que paseaban polas praias son untema moi recorrente na costa atlánticaeuropea. Sen dúbida, o máis famoso detodos estes seres míticos das profundida-des é o Monstro do Lago Ness enEscocia. Moi publicitado, o misterioarredor da súa posible existencia fixodeste lago e do seu contorno unha atrac-ción. Algúns habitantes do lugar afirmantelo visto e escoitado. Ao monstro chá-manlle cariñosamente Nessie.

Galicia conserva a súa propia lendasobre un monstro mariño da familia deNessie, que asolou a nosa costa devoran-do nenas e doncelas. Ao dragón chamá-ronlle afectuosamente Coca. Esta lendasitúase na ría de Vigo, concretamente nacidade de Redondela, onde hoxe por hoxeé imposible o reencontro co monstro áescocesa, xa que, segundo conta a lenda,foi aniquilado polos habitantes do lugarhai moitos séculos.

A s lendas de monstros marinhosque atacavam navios, devora-vam pescadores e até mesmo

donzelas que andavam a passear pelaspraias são um tema muito recorrente nacosta atlântica europeia. Sem dúvidaalguma, o mais famosos destes seres míti-cos das profundezas é o Monstro do LagoNess na Escócia. Bastante publicitado, omistério acerca da sua possível existên-cia fez deste lago e do seu meio envolven-te uma verdadeira atracção. Alguns habi-tantes do lugar afirmam tê-lo visto e escu-tado. Ao monstro chamam-lhe, carinhosa-mente, Nessie.

A Galiza conserva a sua própria lendasobre um monstro marinho da família doNessie, que assolou a nossa costa devo-rando meninas e donzelas. Ao dragãochamaram-lhe, carinhosamente, Coca.Esta lenda situa-se na Ria de Vigo, con-cretamente na cidade de Redondela,onde, actualmente, é impossível o reen-contro com o monstro à escocesa por-que, segundo conta a lenda, foi aniquila-

A

18

Foto: Concello de Redondela

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 20

Page 22: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A Coca foi descrita como un ser concorpo de dragón e cola de serpe. O seucorpo, con catro patas e gadoupas moiafiadas, era viscoso e do seu costadosaían unhas ás que lembraban as dosmorcegos. Vivía nas profundidades doocéano e subía ata os ríos na procura decomida, depredando humanos e o seugando. De aspecto arrepiante, dicíaseque "os seus ollos brillan e que da bocalle asoman moitos e afiados dentes".

A lenda conta que nun día de treboada, deentre as ondas que asolaban a costa, xur-diu unha criatura monstruosa e enguliudúas nenas que estaban xogando na prazade Redondela, e que deseguido desapare-ceu. Foi o primeiro ataque. Os ataquesrepetíronse moitas veces ata que a viladecidiu poñer remedio. Escolleron os 24homes máis fortes e afoutos para lle darcaza e morte a esta criatura. Desde o cam-panario da igrexa vixiábase a ría e así quese albiscou o animal, soou a campá ensinal de alarma. Os homes conseguironrodear o monstro e cravarlle as súas espa-das e picas. Houbo moito sangue.

Tras lle dar morte, formouse inmediata-mente unha gran procesión e os loitado-res iniciaron unha danza arredor do dra-gón morto; as mozas seguiron o bailesubindo aos ombreiros as nenas máisnovas e bailando con elas en alto. Porfin, libráranse do pesadelo.

Velaquí a orixe da Danza das Espadas e

do pelos habitantes do lugar há muitosséculos.

A Coca foi descrita como um engendrocom corpo de dragão e rabo de serpen-te. O seu corpo, com quatro patas egarras muito afiadas, era viscoso e dassuas costas saíam umas asas que lem-bravam as dos morcegos. Vivia nas pro-fundezas do oceano e subia até aos riosem busca de comida, depredando sereshumanos e o seu gado. De aspectoespantoso, dizia-se que os "seus olhosbrilham e que a boca deixa entrevermuitos e afiados dentes".

A lenda conta que num dia de tempesta-de, do meio das ondas que assolavam acosta, surgiu uma criatura monstruosa,que engoliu duas meninas que estavam abrincar na praça de Redondela e, deseguida, desapareceu. Foi o primeiroataque. Os ataques repetiram-se muitasvezes até que o povo decidiu acabar como terror. Escolheram os 24 homens maisfortes e valentes para caçar e matar estacriatura. Do campanário da igreja vigia-va-se a ria e assim que avistaram o ani-mal, tocaram o sino em sinal de alarme.Os homens conseguiram cercar o mons-tro e cravar-lhe as suas espadas e lanças.Correu muito sangue.

Após matá-lo, formou-se imediatamenteuma grande procissão e os lutadorescomeçaram uma dança ao redor do dra-gão morto, as raparigas acompanharam

19

Ría de Vigo Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 21

Page 23: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

do Baile das Penlas, cos que anualmentese celebra a morte da Coca nas festas doCorpus, as grandes festas de Redondela.Aínda que é unha festa cristiá, a súa prin-cipal figura segue sendo, desde a IdadeMedia, a Coca e a celebración da súamorte.

As orixes desta festa pérdense na IdadeMedia, e hai constancia xa desde o sécu-lo XVI da celebración da Danza dasPenlas. Xa daquela as nenas mostraban ocaracterístico vestido con cintas de sedade cores e aros na cintura.

Amais do Baile das Penlas e dasEspadas, nas festas de Redondela taménse recrea o desfile da Coca, que, acompa-ñada por xigantes e cabezudos e repre-

o baile pondo às cavalitas as meninasmais jovens, dançando com elas no alto.Por fim, tinham-se livrado do pesadelo.

Esta é a origem da Dança das Espadas edo Baile das Penlas, com os quais anual-mente se celebra a morte da Coca nasfestas do Corpo de Deus, as grandes fes-tas de Redondela. Apesar de se tratar deuma festa cristã, a principal figura damesma continua a ser, desde a IdadeMédia, a Coca e a comemoração da suamorte.

As origens desta festa perdem-se naIdade Média, tendo-se conhecimento, jádesde o séc. XVI, da celebração da dançadas Penlas. Já na altura, as meninasmostravam o característico vestido com

20

O M O N S T R O “ C O C A ”

O M O N S T R O “ C O C A ”

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 22

Page 24: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

fitas de seda coloridas e aros nacintura.

Para além do Baile das Penlas edas Espadas, nas festas deRedondela também se recria odesfile da Coca que, acompa-nhada por gigantes e cabeçu-dos" e representada por umboneco, percorre as ruas davila.

Festas similares não eramexclusivas de Redondela. Eramtambém celebradas em outrascidades como Pontevedra,Compostela ou Betanzos, embo-ra só se tenham conservado em

Redondela.

Há referências de outros monstros tam-bém chamados Coca no norte dePortugal, como em Monção, Coimbra,Braga e O Porto. Em Betanzos, baptiza-ram este monstro de Camelo, chamaram-no Coquetriz em Ourense, Tarea naCorunha, Crocodilo em Ferrol ...Seria o mesmo monstro que assolou todaa comarca?

21

O M O N S T R O “ C O C A ”

O M O N S T R O “ C O C A ”

Festa do Corpus, Redondela Foto: Turgalicia

sentada por un boneco, percorre as rúasda vila.

Festas semellantes non eran exclusivas deRedondela. Tamén se celebraban noutrascidades como Pontevedra, Compostela ouBetanzos, aínda que Redondela é o únicolugar onde se conservaron.

Hai referencias doutros monstros taménchamados Coca no nortede Portugal, como enMonção, Coimbra,Braga e O Porto. EnBetanzos bautizaron estemonstro como Camelo,chamáronlle Coquetrizen Ourense, Tarea naCoruña, Crocodilo enFerrol...

Sería o mesmo monstro oque asolou toda acomarca?

Coca, Redondela Foto: Concello de Redondela

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 23

Page 25: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Alameda, Redondela

Os Fachos de RedondelaOs Fachos de Redondela

ai poucos anos que Redondelarecuperou unha tradición ances-tral e de carácter completamen-

te pagán. É a Festa dos Fachos, que se cele-bra na noite de San Xoán. Estes fachos oufachóns, como se lles chama noutras localidadesgalegas (Castro Caldelas) son enormes fachosconstruídos especialmente para a ocasión.

Estas pesadas estruturas son transportadaspolos habitantes do lugar ata o cumio doveciño Monte da Peneda, entre os municipiosde Redondela e Soutomaior. Alí, o espectácu-lo é grandioso. Sobre o cumio, decenas defachos de grande envergadura arden naescuridade. Arredor, centos de persoas agar-dan a chegada da media noite para celebra-ren o comezo do verán. É a gran celebraciónmáxica do solsticio de verán.

A orixe destas festas é de claro culto solar. Aveneración e estudo do deus Sol polos anti-gos levounos a comprender que este día erao gran momento da súa viaxe ou curso solar,era o día máis longo do ano. A partir destedía comezaba o seu declive. Dise que antiga-mente os pobos europeos acendían fogueirasnos seus campos para axudaren o Sol nunacto simbólico coa finalidade de que "nonminguase o seu poder".

H á poucos anos Redondela recu-perou uma tradição ancestrale de carácter completamente

pagão. É a festa dos fachos que se celebra nanoite de São João. Estes fachos, ou fachós,como são conhecidos em outras localidadesgalegas (Castro Caldelas) são tochas enormesconstruídas especialmente para a ocasião.

Estas pesadas estruturas são transportadaspelos moradores do lugar até ao cume doMonte da Peneda, que fica nas proximidades,entre os municípios de Redondela e Sotomayor.Ali, o espectáculo é grandioso. Sobre o cume,dezenas de tochas de grande envergaduraardem na escuridão. Ao redor, centenas de pes-soas esperam a chegada da meia-noite paracelebrar o começo do verão. É a grande cele-bração mágica do solstício de verão.

A origem destas festas é de claro culto solar.A veneração e estudo do deus Sol por partedos antigos, levou-os a compreender que estedia era o grande momento da sua viagem oucurso solar, era o dia mais longo do ano. Apartir deste dia começava o seu declive. Diz--se que, antigamente, os povos europeusacendiam fogueiras nos seus campos paraajudarem o Sol num acto simbólico com o fimde que "não minguasse o seu poder".

H

22

Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 24

Page 26: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

É palpable unha relación directa entre estafesta e a celebración celta do Beltaine, que sefacía alá polo mes de maio. O "lume de Bel"era un festival anual en honor ao deusBelenos. Durante as súas celebracións acen-díanse fogueiras con longas varas e o gandopasábase a través do lume purificador. Afinalidade desta festa era a de rogarlles aosdeuses para que o ano fose frutífero, e paraiso facíanse ofrendas e sacrificios.

Os gregos construían cacharelas tamén nes-tas datas e con carácter purificador en honorao seu deus Apolo.

Os romanos dedicáronlle á deusa Minervaunhas festas en que o principal compoñenteera o lume. Existía o costume de saltar tresveces sobre as chamas, e atribuíanlles propie-dades medicinais ás herbas recollidas naque-les días. Este costume segue latente hoxe.

Mesmo os incas, tan lonxe das nosas civiliza-cións occidentais, celebraban este día, hoxechamado de San Xoán, como o Día do Sol.

Volvendo a Redondela, esta Festa doLume ten un momento moi especial candoa inxente columna humana chega ao altodo cumio e se congrega arredor da foguei-ra principal. Préndenlle lume dicindo"Coroamos hoxe este fermoso monte daPeneda para lembrarmos a nosa culturamilenaria, buscando retomar os mitos quedurmiron no seu colo".

É palpável uma relação directa entre estafesta e a celebração celta do Beltaine, que sefazia por volta do mês de Maio. O "fogo deBel" era um festival anual em louvor ao DeusBelenos. Durante as suas celebrações acen-diam-se fogueiras com longas varas e fazia-seo gado passar através do fogo purificador. Afinalidade desta festa era a de rogar aos deu-ses para que o ano fosse frutífero, e para istofaziam-se oferendas e sacrifícios.

Os gregos faziam fogueiras também por voltadessas datas e com carácter purificador, emhomenagem ao seu Deus Apolo.

Os romanos dedicaram à deusa Minervaumas festas em que o principal componenteera o fogo. Havia o costume de pular trêsvezes sobre as chamas e atribuíam qualidadesmedicinais às ervas recolhidas naqueles dias.Este costume continua latente hoje.

Mesmo os incas, tão longe das nossas civili-zações ocidentais, celebravam este dia, hojechamado de São João, como o dia do sol.

Voltando a Redondela, esta festa do fogoconta com um momento muito especialquando a ingente coluna humana chega aoalto do cume e se congrega ao redor dafogueira principal. Ateiam-lhe fogo dizendo"Coroamos hoje este lindo monte daPeneda, para recordar a nossa cultura mile-nar, buscando retomar os mitos que dormi-ram no seu regaço".

23

Ponte do tren, Redondela Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 25

Page 27: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Ermida de San Cibrán, Tomeza

Ermida de San Cibrán de TomezaErmida de São Cibrão de Tomeza

sta ermida atópase a escasadistancia do camiño, chegandoa Pontevedra. Foi erixida en

honor a San Cibrán ou San Cipriano deCartago, un santo moi particular, acabalo entre santo e herexe.

Patrón dos meigos, e como moitos santoscunha advocación concreta, atribúesellea curación do meigallo (*) e, neste caso,tamén a autoría dun libro de maxia ouGrimorio: O Ciprianillo. (**)

San Cibrán naceu cara ao ano 200, pro-bablemente en Cartago, no seo dunhafamilia rica e culta. A súa mocidade,chea de excesos e luxos, lévao polo cami-ño das artes escuras ata converterse nunmago poderoso. As súas prácticas inclu-ían conxuros, feitizos, pautos co demo eun longo etcétera.

Máis tarde abandonou o mundo esotéri-

E sta ermida fica a escassa dis-tância do caminho, chegando aPontevedra. Foi erigida em

homenagem a São Cibrão ou SãoCipriano de Cartago, um santo muitoespecial, um meio-termo santo e herege.

Padroeiro dos magos, e como muitos san-tos com uma invocação concreta, atribui--se-lhe a cura do "Meigallo" (*) e, nestecaso, também a autoria dum livro demagia ou Grimório: O Ciprianillo. (**)

São Cibrão nasceu por volta do ano 200,provavelmente em Cartago, no seio deuma família rica e culta. A sua juventude,cheia de excessos e luxos, leva-o pelocaminho das artes ocultas até se tornarnum mago poderoso. As suas práticasincluíam conjuros, feitiços, pactos com odiabo e um longo etc.

Mais tarde abandonou o mundo esotérico

E

24

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 26

Page 28: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

co para abrazar a fe cristiá, convertén-dose en bispo de Cartago no ano 248. Émoi curioso o feito de que, durante os 10anos do seu apostolado, manifestara untalante tremendamente intransixentecontra os "herexes" norteafricanos, che-gando a manter discusións co propiopapa Estevo sobre a actitude que haberíaque tomar sobre o perdón, aceptación eposterior bautizo de conversos doutrasrelixións. Esquecería o seu propio pasa-do?

Cibrán morreu mártir o 14 de setembrodo ano 258 defendendo o cristianismodurante as violentas persecucións dosemperadores Decio e Valeriano.

A lenda relata que San Cibrán se enfron-tou con grande ousadía ao seu verdugoaboándolle os honorarios pola súa deca-pitación. Nada menos que 25 moedas deouro!

Antes da súa conversión ao cristianismo,disque queimou os libros que recompila-ra de diversas fontes para deixar atrás oseu escuro pasado, algúns dos calesescribira el mesmo en grego, como oCiprianillo.

Pero circulan rumores de que no ano1000, un monxe alemán chamado XonásSulferino recibiu a visita nocturna dunhacriatura infernal. Este demo reveloulle ocontido deste e doutros libros e o monxerecompilounos en latín, co que se difun-diu de novo O Ciprianillo ou o Libro deSan Cibrán secretamente por todaEuropa. O libro e o seu autor volveronter sona, nacendo así o culto a estesanto, mártir e tamén experto en maxianegra ao que se lle pide experta axuda.

25

E R M I D A D E S A N C I B R A N D E T O M E Z A

E R M I D A D E S Ã O C I B R Ã O D E T O M E Z A

para abraçar a fé cristã, vindo a serbispo de Cartago no ano 248. É bastan-te curioso o facto de que, durante os 10anos do seu apostolado, manifestara umarbítrio tremendamente intransigentecontra os "hereges'' norte-africanos,chegando a manter discussões com opróprio papa Estêvão sobre a atitude quese deveria tomar relativamente ao per-dão, aceitação e posterior baptismo deconversos de outras religiões. Teriaesquecido o seu próprio passado?

Cipriano morreu mártir no dia 14 deSetembro do ano 258 defendendo o cris-tianismo durante as violentas persegui-ções dos imperadores Décio e Valeriano.

A lenda relata que São Cibrão enfrentoucom muita ousadia o seu verdugo pagan-do-lhe os honorários pela sua decapita-ção. Nada menos que 25 moedas de ouro!

Antes da sua conversão ao cristianismo,supostamente queimou os livros que tinhacompilado de diversas fontes para deixaratrás o seu obscuro passado, alguns dosquais ele mesmo havia escrito em grego,como o Ciprianillo.

Correm rumores, porém, de que no ano1000, um monge alemão, chamado JonasSulferino recebeu a visita nocturna de umacriatura infernal. Este demónio revelou-lhe o conteúdo deste e de outros livros, e omonge recompilou-os em latim. Assimdifundiu-se novamente o Ciprianillo, ou oLivro de São Cibrão, secretamente, portoda a Europa. O livro e o seu autor volta-ram à popularidade, nascendo, assim, oculto a este santo, mártir e também espe-cialista em magia negra, ao qual se pedeajuda especializada.

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 27

Page 29: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O culto subsiste. Os devotos de SanCibrán en Tomeza seguen subindo omonte a pé ata a súa capela calquera díado ano, pero sobre todo o día da festa, o28 de marzo, e pídenlle a súa intercesiónpara desfacer un posible meigallo.

Lévase a cabo un ritual moi curioso.Despois de facer a ofrenda ante a imaxedo santo, coa correspondente esmola,segundo sexa a entidade do mal, dansenove ou máis voltas arredor da capela.Hai quen di que se dan as voltas no sen-tido das agullas do reloxo, hai quen dique se dan ao contrario, pero, xa sexanun sentido ou noutro, durante as voltasos oferentes recollen pedras do chan earrebólanas por riba do tellado, tratan-do de que caian polo lado contrario eprocurando non mancar a ninguén.Aínda así, ás veces hai pequenos inci-dentes. Se este ritual non funcionaba,antigamente podíase acudir a un profe-sional para erradicar este maldito mei-gallo.

Os habitantes do lugar lembran que haimoitos anos había en Tomeza un veciñoque era célebre por curar meigallos;chamábanlle o Manso. Achegábase cos"enmeigados" e os seus familiares ácapela pola noite e no máis absolutosecreto. O Manso recorría aos exorcis-mos dun libro secreto e, para que fosemáis efectivo, abríao ao revés (disqueeste personaxe, en realidade, non sabíaler!). Non se sabe de certo de que librose trataba, pero se cadra era o famosoLibro de San Cibrán, moi usado noutro-ra en Galicia.

(*) Conxuro ou feitizo que provoca unhatransformación psíquica que posúe a per-

O culto subsiste. Os devotos de SãoCibrão em Tomeza continuam a subir omonte a pé até à sua capela, qualquer diado ano, mas sobretudo no dia da festa, 28de Março, e pedem que interceda paradesfazer um possível "meigallo".

Realiza-se um ritual muito curioso. Apósfazer a oferenda ante a imagem do santo,com a correspondente esmola, conformeseja a entidade do mal, dão-se nove oumais voltas em torno da capela. Unsdizem que se deve dar as voltas no senti-do horário, outros, que deve ser ao con-trário, mas, quer seja num ou noutro sen-tido, durante as voltas os ofertantesrecolhem pedras do chão e vão-nas lan-çando por cima do telhado, tratando deas fazer cair do outro lado, e tentandonão magoar a ninguém. Ainda assim, àsvezes, ocorrem pequenos incidentes. Seeste ritual não funcionava, antigamentepodia-se acudir a um profissional paraerradicar este maldito feitiço.

Os habitantes do lugar lembram que hámuitos anos atrás havia em Tomeza umvizinho que era famoso por curar feiti-ços; chamavam-no Manso. Achegava-secom os "enfeitiçados" e os seus familiaresà capela pela noite e no mais absolutosigilo. O Manso recorria aos exorcismosde um livro secreto e, para que fosse maisefectivo, abria-o ao contrário (diz-se queeste personagem, na verdade, não sabialer!). A bem da verdade, não se sabe deque livro se tratava, mas talvez fosse ofamoso Livro de São Cibrão, muitousado, tempos atrás, na Galiza.

(*) Conjuro ou feitiço que provoca umatransformação psíquica que possui a pes-soa, privando-a de vontade própria, comose um ente entrasse no corpo de uma pes-

26

E R M I D A D E S A N C I B R Á N D E T O M E Z A

E R M I D A D E S Ã O C I B R Ã O D E T O M E Z A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 28

Page 30: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

soa, privándoa de vontade, como se unente entrase no corpo dunha persoa que osofre, como por exemplo un endemoñado,un enfeitizado, etc.

(**) Este libro é un manual para facerpautos co demo; contén fórmulas de des-encantamento, para atopar tesouros aga-chados polos espíritos dos castros chama-dos mouros, rituais máxicos e outrostemas. A súa simple lectura implicaba aexcomuñón. Aínda que desconcerte saberque un santo puidese escribir un librosemellante, non é o único. Outros exem-plos son O Grimorio do Papa Honorio, oGran Grimorio de Santo Alberte Magno,O Grimorium do xesuíta Plangiere, etc.

soa que o sofre, como por exemplo umendemoniado, um enfeitiçado, etc.

(**) Este livro é um manual para fazerpactos com o diabo, contém fórmulas dedesencantamento, para encontrar tesourosescondidos pelos espíritos dos castroschamados mouros, rituais mágicos eoutros temas. A sua simples leitura impli-cava a excomunhão. Embora desconcertesaber que um santo tenha podido escreverum livro assim, não é o único. Outrosexemplos são o Grimório do papaHonório, o Grande Grimório de SãoAlberto Magno, o Grimorium do jesuítaPlangière, etc.

Vista de Pontevedra dende a Ermida

27

E R M I D A D E S A N C I B R A N D E T O M E Z A

E R M I D A D E S Ã O C I B R Ã O D E T O M E Z A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 29

Page 31: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ontevedra conta cunha das tra-dicións máis fantásticas emellor difundidas de todo o

anecdotario galego.

Esta tradición nace no río Lérez, sobre a"ponte antiga" ou "do burgo" e o desapareci-do cruceiro que estivo situado no seu centro.

O río Lérez proporciónalle a esta tradiciónun ser mitolóxico, un dos moitos entesmáxicos "das augas" que aparecen nosríos, regatos, fontes e lavadoiros deGalicia: as lavandeiras.

As lavandeiras son espíritos errantes, seresque están entre dous mundos. Son almas enpena, mulleres eternamente condenadas alavar os panos ensanguentados dos seusfillos perdidos antes de nacer ou abortados.Son espíritos de mulleres mortas durante oparto ou nais de nenos mortos sen bautizar.

Hai unha canción tradicional galega queexplica perfectamente un encontro con este seranimista (hoxe versionada por Carlos Núñez):

P ontevedra conta com uma dastradições mais fantásticas e maisbem divulgadas de todo o anedo-

tário galego.

Esta tradição nasce no rio Lérez, sobre a"ponte antiga" ou "do burgo" e o desaparecidocruzeiro que esteve localizado no meio dela.

O rio Lérez contribui para esta tradiçãocom um ser mitológico, um dos muito entesmágicos "das augas" (das águas) que apa-recem nos rios, regatos, fontes e lavadourosda Galiza: as Lavadeiras.

As Lavadeiras são espíritos errantes, seres queestão entre dois mundos. São almas em pena,mulheres eternamente condenadas a lavar os tra-pos sangrentos dos seus filhos perdidos antes denascer ou abortados. São espíritos de mulheresque morreram durante o parto ou mães de crian-ças que morreram sem serem baptizadas.

Há uma canção tradicional galega que explicaperfeitamente um encontro com este ser animis-ta (existe uma versão feita por Carlos Núñez):

P

A ponte, as lavandeiras e o rito do prebautismoA ponte, as lavadeiras e o ritual do pré-baptismo

28

Ponte do Burgo, Pontevedra Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 30

Page 32: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Era unha noite de lúa, era unha noite clara,Eu pasaba polo río,

de volta da muiñada. Topei unha lavandeira,

que lavaba ao par da augaEla lavaba no río,

e unha cantiga cantaba:

Moza que vés do muíño, moza que vas pola estrada

Axúdame a retorcer, a miña saba lavada.Santa María te axude,

e San Lourenzo te valla!Desaparece a lavandeira,como fumeira espallada.Onde as sabas tendera,poza de sangue deixara.

Era unha noite de lúa,era unha noite clara.

Nunha sociedade rural e pagá ancestral,cun índice elevado de mortalidade infantil,o temor de que calquera futura nai se con-vertese nunha posible lavandeira e vagaseeternamente chorando a pena producidapor ese infortunio provocou o nacementodun rito claramente pseudocristián ou san-teiro: o prebautismo sobre a ponte veterana.

Este antigo cruceiro e o seu enclave sobre aponte foron obxecto de devoción por partedun considerable número de mulleres emba-razadas. Ante o temor de complicaciónsdurante o embarazo, posibles abortos, mal-formacións e mesmo a morte, acudían a estelugar para realizar o ritual de prebautismo.

Este rito consistía en achegarse ao crucei-ro á noite e agardar polo primeiro estrañoque cruzase a ponte. Acompañando amuller ata o río, este estraño debería axu-

Era uma noite de luar, era uma noite claraEu passava pelo rio, de volta da moenda.

Topei com uma lavadeira, que lavava à beira da água

Ela lavava no rio,e uma cantiga cantava:

Rapariga que vens do moinho, rapariga que vais pela estrada

Ajuda-me a torcer, o meu lençol lavado.

Santa Maria que te ajude, S. Lourenço que te valha!Desaparece a lavadeira,

como fumaceira espalhada.Onde os lençóis estendera,

poça de sangue deixara.

Era uma noite de luar, era uma noite clara.

Numa sociedade rural e pagã ancestral, comum índice elevado de mortalidade infantil, otemor de qualquer futura mãe se tornarnuma possível lavadeira e vagar eternamen-te chorando a pena produzida por esse infor-túnio, ocasionou o nascimento de um ritualclaramente pseudocristão ou santeiro: opré-baptismo sobre a ponte veterana.

Este antigo cruzeiro e a sua localização sobrea ponte foram alvo de devoção por parte deum considerável número de mulheres grávi-das. Ante o temor de complicações durante agravidez, possíveis abortos, malformações eaté mesmo a morte, acudiam a este lugarpara realizar o ritual do pré-baptismo.

O rito consistia em achegar-se ao cruzeiroà noite e esperar pelo primeiro estranhoque atravessasse a ponte. Acompanhando amulher até ao rio, este estranho deveria

29

A P O N T E , A S L A V A N D E I R A S E O R I T O D O P R E B A U T I S M O

A P O N T E , A S L A V A D E I R A S E O R I T U A L D O P R É - B A P T I S M O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 31

Page 33: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

dar no bautismo do neno aínda en xesta-ción, precipitando a auga sobre o ventre danai, que simbolicamente baña o feto. Coniso eliminaría a mácula do pecado orixinalque garante a súa entrada no ceo en casode complicación posterior.

Este proceso evitaría, á súa vez, que a nai,en caso de desgraza, se convertese enlavandeira. E, segundo a tradición, o estra-ño converteríase en padriño do futuro bebé.

Sen renunciar ao sacramento, adaptouse enfunción das necesidades e crenzas.Cambiouse a localización do rito da píabautismal na igrexa a unha ponte; adian-touse a data do rito ao nacemento do nenoe cambiouse o sacerdote por un estraño.

Evidentemente, os ritos católicos prohibenterminantemente esta práctica. Misteriosascrenzas sacro-profanas potenciaron estadobre protección. Con Deus, si, pero, por seacaso, os rituais pagáns tamén.

ajudar no baptismo da criatura ainda emgestação, deitando água sobre o ventre damãe, que simbolicamente banha o feto.Com isso, estaria a eliminar a mácula dopecado original, o que garantiria a suaentrada no céu caso houvesse alguma com-plicação posterior.

Este processo evitaria, ao mesmo tempo,que a mãe, em caso de desgraça, se tornas-se Lavadeira. E como prevê a tradição, oestranho tornava-se padrinho do futurobebé.

Sem renunciar ao sacramento, adaptou-seem função das necessidades e crenças.Mudou-se a localização do rito da pia bap-tismal na igreja para uma ponte; adiantou--se a data do rito ao nascimento da criançae substituiu-se o padre por um estranho.

Evidentemente os ritos católicos proíbem termi-nantemente esta prática. Misteriosas crençassacro-profanas potencializaram esta dupla pro-tecção. Com Deus, sim, mas por se acaso, comos rituais pagãos também.

30

A P O N T E , A S L A V A N D E I R A S E O R I T O D O P R E B A U T I S M O

A P O N T E , A S L A V A D E I R A S E O R I T U A L D O P R É - B A P T I S M O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 32

Page 34: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Existen outros lugares en localidades deGalicia e do norte de Portugal onde se repi-ten estas tradicións, como na Ramallosa een Barcelos, que demostran que non sontradicións illadas ou só propias dePontevedra.

Este mesmo enclave (ponte e cruceiro) tenoutra función engadida relacionada comundo da fertilidade.

Mulleres con problemas de fertilidade ouque non daban quedado embarazadas acu-dían á ponte de Pontevedra, en circunstan-cias idénticas ás descritas anteriormente.Adoitaban achegarse nas noites de luar aocruceiro no medio da ponte, esperar o pri-meiro estraño que cruzase e pedirlle que llebotase auga sobre o ventre. Ela volvía ácasa e, tras copular, quedaba embarazada;o estraño tamén podería converterse nopadriño do novo ser.

Outras opcións para aumentar a fertilidadee procrear danse na veciña praia daLanzada, por medio do baño das noveondas na noite de San Xoán. Ou tamén dur-mindo co amado á intemperie na camapétrea de San Guillerme no cabo Fisterra.Ou, quizais, sirva a "Pedra da Serpe" docastro de Penalba, no Campo Lameiro, alípreto, copulando sobre a pena e ofrecéndo-lle un cuartillo de leite sen ferver á serpe.Ou talvez... un xinecólogo.

Existem outros lugares em localidades daGaliza e do Norte de Portugal, onde estastradições se repetem, como em Ramallosa eBarcelos, o que demonstra que não se tratade tradições isoladas ou exclusivas dePontevedra.

Este mesmo sítio (ponte e cruzeiro) temoutra função agregada relacionada com omundo da fertilidade.

Mulheres com problemas de fertilidade, ouque não conseguiam engravidar acudiam àponte de Pontevedra, em circunstânciasidênticas às descritas anteriormente. Estascostumavam ir até ao cruzeiro, no meio daponte, nas noites de luar, esperar o primei-ro estranho que passasse por ali e pedir-lheque lhe deitasse água sobre o ventre. Elavoltava para casa e, depois de copular,engravidava; o estranho também poderia vira ser o padrinho do novo ser.

Outras opções para aumentar a fertilidadee procriar dão-se na praia da Lanzada, quefica nas proximidades, através do banho dasnove ondas na noite de São João. Ou entãodormindo com o amado à intempérie nacama pétrea de São Guilherme, no caboFinisterra. Ou quiçá, sirva a "Pedra daSerpe" do castro de Penaba, em CampoLameiro, próximo dali, copulando sobre arocha e oferecendo um quartilho de leite semferver à serpente. Ou talvez... um ginecolo-gista.

31

A P O N T E , A S L A V A N D E I R A S E O R I T O D O P R E B A U T I S M O

A P O N T E , A S L A V A D E I R A S E O R I T U A L D O P R É - B A P T I S M O

Basilíca de Santa María

Praza da Leña Foto: Xerencia de Promoción do Camiñode Santiago / Andrés Pérez

Foto: Xerencia de Promoción do Camiñode Santiago / Andrés Pérez

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 33

Page 35: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

n Pontevedra, na véspera da fes-tividade de San Bartolomeu (o23 de agosto), o diaño anda

solto. Un personaxe disfrazado de demovermello corrica polas rúas do centro his-tórico animando e perseguindo os transe-úntes co seu tridente. O ambiente é entra-ñable e festivo, con bo humor, no que ata osmáis cativos gozan facendo rabiar estedemo-trasno-burlón.

Esta festa en si desaparecera enPontevedra durante case medio século. Noano 2001, o Concello recuperou unha cele-bración que, se ben ten carácter lúdico efestivo, alude á batalla librada polo apósto-lo san Bartolomeu contra o demo duranteas súas predicacións. Alude á eterna bata-lla entre o ben e o mal.

Conta a tradición que San BartolomeuApóstolo predicou o Evanxeo na India elogo en Armenia. Aquí entrou nun templono que se idolatraba un demo chamadoAstarot (*). Este astuto demo cegaba, muti-laba e paralizaba os habitantes do lugar

E m Pontevedra, na véspera dafestividade de São Bartolomeu(23 de Agosto), o diabo anda à

solta. Um personagem fantasiado de demó-nio vermelho corre endiabrado pelas ruasdo centro histórico animando e perseguin-do os peões com o seu tridente. O ambien-te é de cumplicidade e festivo, com muitobom humor, no qual até os miúdos desfru-tam a gozar com o duende endiabrado.

Esta festa em si tinha desaparecido emPontevedra durante quase meio século. Noano 2001, a Câmara Municipal recuperoua comemoração, que embora tenha carác-ter lúdico e festivo, alude à batalha travadapelo apóstolo São Bartolomeu contra odemónio durante as suas predicações.Alude à eterna batalha entre o bem e o mal.

Conta a tradição que o Apóstolo SãoBartolomeu pregou o Evangelho na Índia e,depois, na Arménia. Aqui, entrou num tem-plo onde era idolatrado um demónio cha-mado Astarot (*). Este astuto demóniocegava, mutilava e paralisava os habitantes

E

A Procesión do diañoA Procissão do diabo

32

Igrexa de San Bartolomeu, Pontevedra Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago / Andrés Pérez

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 34

Page 36: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

para logo curalos ante a súa imaxe a travésdos seus sacerdotes. Estes obtiñan enormesbeneficios económicos, e utilizaban o lugartamén como oráculo para predicións e adi-viñacións. Un día, o santo entrou neste tem-plo e, de súpeto, o demo enmudeceu. Todosquedaron perplexos ante os feitos, así queos sacerdotes de Astarot consultaron outrodemo, ao que se adoraba nunha cidadepróxima, chamado Berít. Preguntáronllepor que non falaba Astarot e este contestou-lles: "Porque Bartolomeu, Apóstolo do ver-dadeiro Deus, entrou nese templo, e tenoencadeado con cadeas de lume".

Bartolomeu obrigou o diaño a confesar assúas artimañas en público. A multitudeenfureceuse e respondeu derrubando aestatua do ídolo, do que saíu, segundonarra Santo Isidoro no seu relato acercadeste suceso, "un homiño negro, co rostroprolongado e unha barba longa, os ollosacesos coma o lume, e botando deles chis-pas, e polos narices lanzaba un fume negroe fedorento".

Naquel momento o Apóstolo ordenoulle aodiaño que marchase ao deserto e que nonaparecese máis entre a xente, e el obede-ceu. As conversións ao cristianismo foronnumerosas. O diaño e o seu culto foronderrotados.

A consecuencia desta derrota, dise popu-larmente que a véspera da festividade deSan Bartolomeu o diaño derrotado non tenpoder ningún e, polo tanto, ten permisopara saír do inferno. Ese día é aproveitadopor moitas vilas en España para represen-talo, parodialo e burlarse del (sempre pro-texidos por San Bartolomeu). Calqueraoutro día do ano hai que ter coidado, xaque o demo volve ter plenas facultades.

do lugar, para depois curá-los ante a suaimagem através dos seus sacerdotes. Estesobtinham enormes benefícios económicosutilizando o lugar também como oráculopara predições e adivinhações. Um dia, osanto entrou neste templo e, de súbito, odemónio emudeceu. Todos ficaram perple-xos ante os factos; assim sendo, os sacerdo-tes de Astarot consultaram outro demónio,que era adorado numa cidade vizinha, cha-mado Berít. Perguntaram-lhe porquêAstarot não falava e este respondeu:"Porque Bartolomeu, Apóstolo do verda-deiro Deus, entrou nesse templo, e o man-tém encadeado com correntes de fogo".

Bartolomeu obrigou o diabo a confessar assuas artimanhas em público. A multidãoenfureceu-se e respondeu derrubando aestátua do ídolo da qual saiu, conformenarra São Isidoro no seu relato sobre esteacontecimento, "um homenzinho negro,com o rosto alongado e uma barba compri-da, olhos acesos como fogo, que deitamcentelhas, e pelas ventas lançava fumopreto e hediondo".

Na altura, o Apóstolo ordenou ao diaboque fosse embora para o deserto e quenão aparecesse mais entre o povo, e eleobedeceu. As conversões ao cristianismoforam numerosas. O diabo e o seu cultoforam derrotados.

A partir desta derrota, diz-se popularmenteque, na véspera da festividade de SãoBartolomeu, o diabo derrotado não tempoder algum e, portanto, tem permissãopara sair do inferno. Muitos povoações emEspanha aproveitam esse dia para o repre-sentar, parodiá-lo e zombar dele (sempreprotegidos por São Bartolomeu). Em qual-quer outro dia do ano deve-se ter cuidado jáque o demónio volta a ter plenos poderes.

33

A P R O C E S I Ó N D O D I A Ñ O

A P R O C I S S Ã O D O D I A B O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 35

Page 37: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Así, o diaño paséase sen poderes nesta fes-tividade polas rúas de Pontevedra. El e oseu séquito saen desde os arcos de SanBartolomeu na zona vella sobre as 12.30 h.da mañá e dedícanse a facer inocentes dia-bruras.

Tamén se pasea por Xerez de losCaballeros, na provincia de Badaxoz, ondese procede a unha particular pero tradicio-nal "solta do diaño" na véspera de SanBartolomeu.

En Sepúlveda, provincia de Segovia, unentrañable demiño percorre as rúas aoserán, perseguindo e facendo correr osnenos.

En Higuera la Real, tamén na provincia deBadaxoz, desde a igrexa xesuíta de San

Assim, o diabo vagueia sem poderes nestafestividade pelas ruas de Pontevedra. Ele eo seu séquito saem dos arcos de SãoBartolomeu, na zona antiga, por volta das12h30 e dedicam-se a fazer inocentes dia-bruras.

Também vagueia por Jerez de losCaballeros, na província Badajoz, onde sefaz uma particular mas tradicional "larga-da do diabo" na véspera de SãoBartolomeu.

Em Sepúlveda, província de Segóvia, umafável diabinho percorre as ruas ao anoite-cer, perseguindo e fazendo os meninoscorrerem.

Em Higuera la Real, também na provínciade Badajoz, da igreja jesuíta de São

34

A P R O C E S I Ó N D O D I A Ñ O

A P R O C I S S Ã O D O D I A B O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 36

Page 38: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Bartolomeu, sae outro diaño que acosa ebate coa súa vasoira os transeúntes, aomesmo tempo que reparte caramelos. Denoite, procédese á queima simbólica dodemo nunha fogueira.

En Puertollano, na illa de La Palma, hai undiaño que en idénticas datas anda solto,pero case angustiado pola presión e forzados habitantes locais. A este chegan a tor-turalo atándolle certas partes do corpo cunlazo para que sufra máis.

En fin, unha festa diabolicamente divertida.

(*) Lucifer é o emperador do inferno,Belcebú é o seu príncipe e o seu duque éAstarot, que controla un tesouro e comanda40 lexións no abismo. É un grande amanteda preguiza e, segundo aconsellan os librosantigos, cando este demo aparece, un debemanterse a distancia, pois o seu cheiro éinsoportable.

Bartolomeu, sai outro diabo que acossa edá vassouradas a quem passa; ao mesmotempo vai atirando rebuçados. À noite,faz-se a queima simbólica do demónionuma fogueira.

Em Puertollano, na ilha de La Palma, exis-te um diabo que em idênticas datas anda àsolta, mas quase angustiado pela pressão eforça dos moradores locais. A este chegama torturá-lo atando-lhe certas partes docorpo com um laço para que sofra mais.

Enfim, uma festa diabolicamente divertida.

(*) Lúcifer é o imperador do inferno,Belzebu é o seu príncipe e o seu duque éAstarot, que controla um tesouro e comanda40 legiões no abismo. É um grande amanteda preguiça e, segundo aconselham os livrosantigos, quando este demónio aparece,deve-se guardar distância, pois exala odoresinsuportáveis.

35

A P R O C E S I Ó N D O D I A Ñ O

A P R O C I S S Ã O D O D I A B O

Pontevedra, vista aérea Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 37

Page 39: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

aíndo de Pontevedra en direccióna Santiago e a escasa distanciado camiño, atópase outro lugar

que ben merece unha parada: o antigomosteiro "do santo máis milagreiro", fun-dado no século X co nome de San Salvadordo Lérez.

Grazas a concesións reais, importantes pri-vilexios e exencións de impostos, ao poucotempo do seu establecemento enPontevedra, axiña adquiriu un extensopatrimonio e unha grande influencia nacomarca, chegando a manter litixios depoder co mosteiro próximo de Armenteira ecoa casa dos Bao por cuestións de terras napenínsula do Salnés.

Tras un grande esplendor medieval, chega-ron transformacións sucesivas que conclu-íron na ruína final e exclaustración coadesamortización de Mendizábal. Os bene-ditinos desapareceron, pero subsistiu unhaforte devoción ao santo.

A devoción a San Benito (San Benedetto diNursia) ten a súa orixe na forte expansión e

S aindo de Pontevedra, em direc-ção a Santiago e a pouca distân-cia do caminho, encontra-se

outro sítio que bem merece fazer uma para-gem: o antigo mosteiro "do santo maismilagreiro", fundado no séc. X com o nomede São Salvador do Lérez.

Graças a concessões reais, importantes pri-vilégios e isenções de impostos, poucodepois de se estabelecer em Pontevedra,não demorou a adquirir um extenso patri-mónio e uma grande influência na comar-ca, chegando a manter litígios de podercom o vizinho mosteiro de Armenteira ecom a casa dos Bao por questões de terrana península do Salnés.

Após um grande esplendor medieval, che-garam transformações sucessivas que con-cluíram na ruína final e exclaustração coma desamortização de Mendizábal. Os bene-ditinos desapareceram, mas subsistiu umaforte devoção ao Santo.

A origem da devoção a São Bento (SanBenedetto di Nursia) é decorrência da forte

S

A Romaría de San Benitiño do LérezA Romaria de São Benitiño do Lérez

36

Romaría de San Benitiño de Lérez, Pontevedra Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 38

Page 40: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

implantación desta orde relixiosa duranteos primeiros séculos da Idade Media enGalicia. No Lérez, os monxes darán a coñe-cer a vida, obra e milagres do santo, con-verténdoo nun dos máis populares e queri-dos do santoral.

Unha boa publicidade e unha serie de mila-gres e curacións no templo déronlle a estesanto sona de Santo Milagreiro. A SanBenito tocoulle a curiosa advocación decurar toda clase de grans, vultos, tumorese, sobre todo, verrugas e ata o bocio.

Un dos milagres recollidos describe oaccidente dun mozo que, xogando aosbolos, lle deu a un neno na cabeza contanta forza que o matou. A nai do neno,desesperada, entrou na igrexa pedindo aintercesión do santo. Ao pouco tempo, oneno saíu do templo andando, como senada ocorrera.

Son moitas as persoas que afirman queforon curadas pola intercesión do santo, easí o testemuñan os miles de devotos e cren-tes chamados "ofrecidos" que acoden todosos anos o 21 de marzo e o 11 de xullo enromaría (*) para visitar o seu santo mila-greiro, ao que chaman cariñosamenteBenitiño.

Os penitentes chegan implorando cura-cións e cumprindo promesas. Algúns perco-rren o adro de xeonllos ou pasan por baixodo altar do santo. Outros traen ofrendas,cargan con cruces, cadeas, chegan vestidosde branco, de morado, á escolla de cadaun. Outros simplemente van ás misas. Perocase todos realizan o rito máis coñecido: orito do óleo.

O rito para conseguir a intervención dosanto consiste en acudir como romeiro na

expansão e implantação desta ordem reli-giosa durante os primeiros séculos daIdade Média na Galiza. No Lérez, os mon-ges darão a conhecer a vida, obra e mila-gres do santo tornando-o num dos maispopulares e queridos do santoral.

Uma boa publicidade e uma série de mila-gres e curas no templo conferiram-lhe famade santo miilagreiro. Coube a São Bentoatender a curiosa invocação para curartodo o tipo de borbulhas, caroços, tumorese, sobretudo, verrugas e até mesmo o bócio.

Um dos milagres atribuídos ao santo des-creve o acidente de um jovem que, duranteum jogo da malha, atingiu um menino nacabeça com tanta força que o matou. A mãeda criança, desesperada, entrou na igrejapedindo a intercessão do santo. Poucodepois, o menino saiu do templo a andar,como se nada tivesse ocorrido.

São muitas as pessoas que afirmam ter sidocuradas por intermédio do santo, e assimdão fé os milhares de devotos e crentes cha-mados de "oferecidos" que acodem todosos anos, nos dias 21 de Março e 11 deJulho, em romaria (*), para visitar o seusanto milagreiro, ao que chamam carinho-samente de Bentinho.

Os penitentes chegam implorando curas, epagando promessas. Alguns percorrem oátrio de joelhos ou passam por baixo doaltar do santo. Outros trazem oferendas,carregam cruzes, arrastam correntes, che-gam vestidos de branco, de roxo, à escolhade cada um. Outros limitam-se a assistir àsmissas. Quase todos, porém, realizam o ritomais conhecido: o ritual do óleo.

O ritual para conseguir a intervenção dosanto consiste em acudir como romeiro na

37

A R O M A R Í A D E S A N B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

A R O M A R I A D E S Ã O B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 39

Page 41: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

súa festividade e introducir e mollar o panono aceite da lámpada destinada a iluminaro altar do santo. Débese aplicar o panodecontado sobre as verrugas, vultos ou opescozo pedindo a curación. O pano taménse pode pasar pola imaxe do santo, paraque adquira as súas virtudes sandadoras eaplicalo sobre a zona afectada.

Hai tamén múltiples exvotos. As persoasafectadas de problemas e aquelas que xaforon curadas piden ou dan as grazas a tra-vés dos exvotos. Trátase de figuras de ceraque representan certas partes do corpo queestán ou estiveron enfermas. Hai represen-tacións de pernas, brazos, mans, cabezas,seos, etc.

Tamén se poden dar as grazas de formamaterial: con ofrendas de ovos, galiñas, oudiñeiro ao máis puro estilo medieval. A gra-titude é enorme.

Hai varios santuarios na zona que, aíndaque menos coñecidos, son devotos de SanBenito. Todos manteñen parecidas advoca-cións e crenzas, en San Benito en

sua festividade e introduzir e molhar olenço no óleo da lamparina destinada a ilu-minar o altar do santo. Rapidamente, deve--se aplicar o lenço sobre as verrugas, caro-ços, ou pescoço, pedindo a cura. O lençotambém pode ser passado pela imagem dosanto, para adquirir as suas virtudes cura-doras, e, depois, aplicado na parte afecta-da.

Há também múltiplos ex-votos. As pessoascom problemas e aquelas que já foramcuradas pedem ou agradecem a graça rece-bida através dos ex-votos. Trata-se de figu-ras de cera que representam certas partesdo corpo que estão ou estiveram doentes.Há representações de pernas, braços,mãos, cabeças, seios, etc.

Também se pode agradecer de forma mate-rial: com oferendas de ovos, galinhas, oudinheiro, ao mais puro estilo medieval. Agratidão é enorme.

Há vários santuários na região que, apesarde serem menos conhecidos, são devotos deSão Bento. Todos mantêm invocações simi-

38

A R O M A R Í A D E S A N B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

A R O M A R I A D E S Ã O B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

Romaría de San Benitiño de Lérez, Pontevedra Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 40

Page 42: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Cambados (tamén se realizaban ofrendas deviño), San Benito en Lores (para desafiuza-dos recuperados que traen o seu propio ata-úde en procesión), San Benito de Paredes,etc.

Tamén existe, como é lóxico, debido áabundancia de San Benitos, a competenciaentre santuarios, como testemuña o seguin-te verso:

Se vas ao San Benitiño,Non vaias ao de Paredes,

Que hai outro máis milagreiro,San Benitiño do Lérez

Se o santo italiano erguese a cabeza !!!!!!!!!

Tras a parte devocional, chega o máis lúdicoda romaría: a festa, os gaiteiros, o polbo emoito, moito albariño. Hai actuacións de ban-das de música e grupos folclóricos. Esta festa eprocesión foron declaradas de interese turísti-co nacional.

(*) Romaría quere dicir viaxe ou peregrinacióna un lugar santo e é a máxima expresión festi-va do pobo galego: rezar e, logo, comer e bai-lar.

lares e crenças, em São Bento emCambados (também se faziam oferendas devinho), São Bento em Lores (para desenga-nados recuperados que trazem o seu pró-prio caixão em procissão), São Bento deParedes, etc.

Também existe, logicamente, devido àabundância de São Bentos, concorrênciaentre santuários, como se pode comprovarpor estes versos:

Se fores ao S. Bentinho,Não vá ao de Paredes,

Que há outro mais milagreiro,S. Bentinho do Lérez

Se o santo italiano levantasse a cabeça !!!!!!!!!

Após a parte devocional, chega o mais festivoda romaria: a festa, os gaiteiros, o polvo emuito, muito vinho alvarinho. Há actuações debandas de música e grupos folclóricos. Estafesta e procissão foram declaradas de interes-se turístico nacional.

(*) Romaria significa viagem ou peregrinaçãoa um lugar santo e é a máxima expressão festi-va do povo galego: rezar e, depois, comer edançar.

39

A R O M A R Í A D E S A N B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

A R O M A R I A D E S Ã O B E N I T I Ñ O D O L É R E Z

Romaría de San Benitiño de Lérez, Pontevedra Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 41

Page 43: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

nacemento da cidade deCompostela e o seu pulo comocentro de peregrinacións esti-

vo moi comprometido nos primeiros sécu-los da súa existencia. Son tempos difícilespara os bispos da veciña sé de Iria Flavia,que se verán desbordados por dous inimi-gos de carácter moi diferente, pero igual-mente destrutivos. Por un lado están ascontinuas razzias ou incursións musulmás,que desde Al-Andalus visitarán estas terrase, por outro, os saqueos continuados dosnormandos ou homes do norte, tamén cha-mados viquingos.

Certas fontes citan as primeiras incursiónsviquingas arredor do ano 844. DesdeAsturias, Ramiro I virá a Galicia a socorrere poñer freo a esta expedición. Derrótaosna badía da Coruña, pero continuarán coasúa odisea, remontando o río Miño coassúas naves (drakkers) ata chegaren á zonalucense de Chantada. Na Igrexa de SantaMaría do Campo desta localidade recórda-se a segunda derrota infrinxida polo reiástur e a posterior fuxida viquinga.

No ano 851, outra incursión viquinga des-cobre un acceso directo a Compostela.Remontando a ría de Arousa e o río Ulla,

O nascimento da cidade deCompostela e o seu impulsocomo centro de peregrinações

esteve bastante comprometido nos primei-ros séculos da sua existência. São temposdifíceis para os bispos da vizinha sede deIria Flavia que se verão desbordados pordois inimigos de carácter bem diferente,ainda que igualmente destrutivos. Por umlado, estão as contínuas razias ou incursõ-es muçulmanas, que a partir do Al-Andalusvisitarão estas terras, e, por outro, osincessantes saques dos normandos ouhomens do Norte, também chamadosViquingues.

Certas fontes citam as primeiras incursõesviquingues por volta do ano 844. DasAstúrias, Ramiro I virá à Galiza parasocorrer e conter esta expedição. Derrota-os na baía da Corunha, mas continuarãocom a sua odisseia, remontando o rioMinho nos seus barcos (drácares) até che-garem à região lucense de Chantada. Naigreja de Santa Maria do Campo destalocalidade recorda-se a segunda derrotainfringida pelo rei ásture e a posteriorfuga viquingue.

No ano 851, outra incursão viquingue des-

O

A invasión normanda. Os viquingos de CatoiraA invasão normanda. Os viquingues de Catoira

40

Torres do Oeste, Catoira Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago / Melitón

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 42

Page 44: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

chégase facilmente a Iria Flavia. OCronicón Iriense fala de 100 naves viquin-gas asolando a comarca, obrigando o cabi-do a trasladarse temporalmente aCompostela, baixo o amparo das súasmurallas. Así, e por cuestións de segurida-de, o bispo Adulfo II trasladou definitiva-mente a sé bispal a Compostela no ano 855,aínda que a capital seguiu sendo Iria.

Debémoslle ao bispo Sisnando a fortifica-ción inicial da zona exterior da ría deArousa a mediados do século X. Para isoempregou canteiros e traballadores dasvilas veciñas para construír as defensas,erixindo, entre outras, a torre da Lanzada.

No ano 968 Sisnando terá que facer frontea outra enorme incursión. Pola ría deArousa entraron unhas 100 naves e uns8.000 normandos. O bispo púxose á frontedun pequeno exército e enfrontouse ao con-tinxente invasor con empeño, pero morreuna batalla atravesado por unha frechainimiga. Tras a súa morte, os viquingossaquearon a pracer a rexión durante casetres anos.

Tras estes sucesos, San Rosendo deCelanova asume a defensa de Galicia e aadministración da Sé de Iria e da SéApostólica, e tócalle lidar na terceira onda-da escandinava de maior importancia entreo ano 966 e o ano 971.

Entre a alternancia de saqueos normandos esarracenos chegamos a outro episodio inte-resante co santo bispo compostelán Pedrode Mezonzo. Desta vez, a expedición nor-manda lidéraa un viquingo chamadoGunderedo. O conde González Sánchezrepele os visitantes e dálle morte ao seulíder.

Poucos anos máis tarde (997) chegou opeor pesadelo de todos, procedente de

cobre um acesso directo a Compostela.Remontando a ria de Arosa e o rio Ullachega-se facilmente a Iria Flavia. OCronicón Iriense fala de 100 navios viquin-gues a assolar a comarca, obrigando ocabido a transferir-se temporariamentepara Compostela, ao amparo das suasmuralhas. Assim, e por questões de segu-rança, o bispo Adulfo II transferiu definiti-vamente a sede episcopal para Compostelano ano 855, embora a capital continuasse aser Iria.

Devemos ao bispo Sisnando a fortificaçãoinicial da zona exterior da ria de Arosa emmeados do séc. X. Para isto, empregoupedreiros e trabalhadores das povoaçõesvizinhas para construir as defesas erigindo,entre outras, a torre da Lanzada.

Em 968, Sisnando terá de enfrentar outraenorme incursão. Pela ria de Arosa entra-ram umas 100 embarcações e uns 8000normandos. O bispo pôs-se à frente de umpequeno exército e enfrentou-se ao contin-gente invasor com empenho, mas morreuna batalha, trespassado por uma seta inimi-ga. Após a sua morte, os viquinguessaquearam a seu bel prazer a região duran-te quase três anos.

Após estes acontecimentos, São Rosendo deCelanova assume a defesa da Galiza e aadministração da sede de Iria e da sedeapostólica e tem de combater na terceiravaga escandinava de maior importânciaentre os anos 966 e 971.

Entre a alternância de saques normandos esarracenos chegamos a outro episódio inte-ressante com o santo bispo compostelano,Pedro de Mezonzo. Dessa feita, a expediçãonormanda é liderada por um viquinguechamado Gunderedo. O conde GonzálezSánchez repele os visitantes e mata o seulíder.

41

A I N V A S I Ó N N O R M A N D A . O S V I Q U I N G O S D E C A T O I R A

A I N V A S Ã O N O R M A N D A . O S V I Q U I N G U E S D E C A T O I R A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 43

Page 45: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Córdoba. As hostes musulmás de Almanzorarrasarán a comarca. Iria Flavia e amesma Compostela serán decimadas. Peroprosigamos cos viquingos.

No ano 1015 teremos outra visita viquingamoi especial. Un viquingo cristián, OlafHaraldsson, que será o futuro rei Olaf II, etoda a súa comitiva asolaron Castropol,incendiaron Betanzos e navegaron o ríoMiño saqueando a cidade de Tui.Apresaron o bispo e conseguiron cobrar unabundante rescate. Tras estas razzias, vol-veron a Noruega e Olaf autoproclamouserei. Propúxose unificar e cristianizarNoruega, pero atopou unha enorme oposi-ción, polo que tivo que fuxir do país.Morreu na batalla de Stiklestad aplacandoos seus súbditos, aliados cos daneses.

Aínda que a súa popularidade en Norueganon era inmensa, e moito menos en Galicia,unha serie de milagres ocorridos na súatumba converteron o lugar nun gran centrode peregrinacións para toda Escandinavia.Hoxe os seus restos descansan na catedralde Trondheim, e é máis coñecido comoSanto Olaf, patrón de Noruega.

Parece ser que por mor deste asedio amitra compostelá decidiu refortificar oantigo Castellum Honesti de Catoira, quese convertería co tempo nas actuais Torresdo Oeste. Ademais, e en previsión da defen-sa, o bispo Cresconio colocou cadeas norío para impedir a libre navegación deinimigos.

Un posible fillo pródigo destas torres foi oarcebispo de Santiago, don Diego deXelmírez (o seu pai era Xelmirio das Torresdo Oeste). El tamén reforzou estas torres etivo que facer fronte a varias incursións.Pasou da defensa ao ataque, construíndodous barcos de guerra para devolver os

Poucos anos depois (997), chegou o piorpesadelo de todos, procedente de Córdova.As hostes muçulmanas de Almanzor arra-sarão a comarca. Iria Flavia e a própriaCompostela serão dizimadas. Mas, volte-mos aos viquingues.

No ano 1015 teremos outra visita viquinguemuito especial. Um viquingue cristão, OlafHaraldsson, que será o futuro rei Olavo II,e toda a sua comitiva assolou Castropol,incendiou Betanzos e navegou no rioMinho, saqueando a cidade de Tui.Apresou o bispo, conseguindo cobrar abun-dante resgate. Após estas razias, voltou àNoruega e autoproclamou-se rei. Propôs-seunificar e cristianizar a Noruega masencontrou uma enorme oposição, sendoobrigado a fugir do país. Morreu na batal-ha de Stiklestad, aplacando os seus súbdi-tos, aliados com os dinamarqueses.

Embora a sua popularidade na Norueganão fosse imensa, e muito menos na Galiza,uma série de milagres ocorridos junto aoseu túmulo converteram o lugar num gran-de centro de peregrinação para toda aEscandinávia. Hoje, os seus restos descan-sam na catedral de Trondheim, e é maisconhecido como São Olavo, padroeiro daNoruega.

Parece ser que este assédio foi motivo paraque a mitra compostelana decidisse voltar afortificar o antigo Castellum Honesti deCatoira que viria a converter-se, com otempo, nas actuais Torres do Oeste. Paraalém disso, e numa previsão defensiva, obispo Cresconio colocou correntes no riopara impedir a livre navegação de inimigos.

Um possível filho pródigo destas torres foio arcebispo de Santiago, D. Diego deXelmirez (o seu pai era Gelmirio das Torresdo Oeste). Ele também reforçou estas torres

42

A I N V A S I Ó N N O R M A N D A . O S V I Q U I N G O S D E C A T O I R A

A I N V A S Ã O N O R M A N D A . O S V I Q U I N G U E S D E C A T O I R A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 44

Page 46: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

golpes. Os barcos estarían ancorados enPontecesures.

Esta fortificación coincide, afortunadamen-te, coa etapa de declive das incursiónsnavais normandas. Non obstante, hai cons-tancia doutras visitas a Galicia nos anos1112, 1152 e 1189, pero as defensas galegasxa estaban máis adecuadas aos tempos eforon rexeitadas facilmente.

Os normandos fóronse, pero deixáronnosalgunhas historias, lendas e unha salvaxeFesta Viquinga en Catoira.

O pesadelo medieval é hoxe afortunada-mente motivo de festa. O primeiro domingode agosto de cada ano revívese un desem-barco viquingo en Catoira. Un continxentede viquingos moi galegos recrea aquelesdramáticos días. Entre eles segue habendoalgún orixinal. Esta festa gústalles moitoaos daneses. As armas son substituídas porviño e cervexa ata rivalizar co mitolóxicobanquete de Odín.

Poderiamos volver colocar nalgúns baresas antigas inscricións que antano rezabannas igrexas "A furore Normandorum, liberanos Domine".

e teve de enfrentar várias incursões.Passou da defesa ao ataque, construindodois barcos de guerra para devolver os gol-pes. Os barcos estariam ancorados emPontecesures.

Esta fortificação coincide, afortunadamen-te, com a etapa de declive das incursõesnavais normandas. Contudo, há notícia deoutras visitas à Galiza nos anos 1112, 1152e 1189, mas as defesas galegas já estavammais adaptadas aos tempos e foram recusa-dos facilmente.

Os normandos foram-se embora, mas dei-xaram algumas histórias, lendas e uma sel-vagem Festa Viquingue em Catoira.

O pesadelo medieval hoje, felizmente, émotivo de festa. No primeiro domingo deAgosto de cada ano revive-se um desembar-que viquingue em Catoira. Um contingentede viquingues bem galegos recria aquelesdramáticos dias. Entre eles continua a haveralgum original. Os dinamarqueses gostammuito desta festa. As armas são substituídaspor vinho e cerveja até rivalizar com o mito-lógico banquete de Odin.

Poderíamos voltar a colocar em algunsbares as antigas inscrições que outrorarezavam nas igrejas "A furoreNormandorum, libera nos Domine".

43

A I N V A S I Ó N N O R M A N D A . O S V I Q U I N G O S D E C A T O I R A

A I N V A S Ã O N O R M A N D A . O S V I Q U I N G U E S D E C A T O I R A

Torres de Oeste. Catoira

Romaría Viquinga Foto: Xerencia de Promoción do Camiñode Santiago / Andrés Pérez

Foto: Xerencia de Promoción do Camiñode Santiago / Andrés Pérez

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 45

Page 47: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ras o descubrimento da tumbado Apóstolo Santiago no monteLibredón e o auxe das peregri-

nacións medievais, miles de peregrinoschegarán a Compostela para venerar osanto. Visitadas as súas reliquias, xordenos devotos camiñantes a necesidadecase turística de coñecer aqueles lugaresconsiderados sacros, ligados á tradiciónxacobea.

A contemplación do ocaso do sol na finda terra, a visita ao santuario da Virxe daBarca en Muxía, a visión da ría sacra deArousa ou a actual vila de Padrón com-pletaban a peregrinación. As visitas aestes lugares dábanlle unha dimensiónmáis integral á viaxe, eran o broche deouro final que todo peregrino buscabaantes de iniciar a súa viaxe de regreso.

Nace así, na Idade Media, e comeza a tersona a cidade de Padrón. Segundo a tra-dición, o Apóstolo predicou por estasterras en vida, no outeiro próximo cha-mado hoxe Santiaguiño do Monte, e trasterminar o seu apostolado volveu aXerusalén. Alí será martirizado e, curio-samente, o seu corpo será traído de novo

T pós o descobrimento do túmulodo apóstolo São Tiago nomonte Libredón e no auge das

peregrinações medievais, milhares deperegrinos chegaram a Compostela paraadorar o Santo. Visitadas as suas relí-quias, surge nos devotos caminhantes anecessidade quase turística de conheceraqueles lugares considerados sacros,ligados à tradição jacobeia.

A contemplação do pôr o sol no fim daterra, a visita ao santuário da Virgem daBarca em Muxía, a visão da ria sacra deArousa ou a actual localidade de Padróncompletavam a peregrinação. As visitas aestes lugares davam uma dimensão maisintegral à viagem, eram o fecho de ourofinal que todos os peregrinos procuravamantes de iniciarem a sua viagem deregresso.

Nasce assim, na Idade Média, e começa aser famosa a cidade de Padrón. Segundoa tradição, o Apóstolo pregou nestasterras, no outeiro das proximidades, hojechamado Santiaguiño do Monte e, umavez terminado o seu apostolado, voltou aJerusalém. Ali seria martirizado e, curio-

A

O Pedrón de PadrónO Pedrón de Padrón

44

O Pedrón, Padrón. Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 46

Page 48: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

a estas terras da man dos seus discípulosTeodoro e Atanasio (*). Chegaron nunhabarca de pedra gobernada por anxos.

Remontando a ría de Arousa e internán-dose no río Sar, a barca deterase diantedunha ara romana enclavada no bordodo río. Os discípulos aproveitaron estaestaca improvisada para amarrar abarca e descender á terra.

Séculos máis tarde, e grazas a estas len-das locais que circulan entre devotos, ossantiagueiros comezan a presentarse nacomarca para ver in situ os lugares rela-tados, ara pagá incluída.

Tal foi a veneración que esta ara produ-ciu nos fieis, que se acabou construíndounha igrexa románica sobre o obxecto dedevoción para protexelo e custodialo.Esta igrexa edificouse de modo que a aracoincidise xusto debaixo do lugar máissagrado do templo: o altar. A igrexa eri-xiuse en honor ao Apóstolo e foi recons-truída en varias ocasións en estilosarquitectónicos diferentes. A igrexaactual segue custodiando tan valiosoobxecto no seu lugar orixinal. O altarbarroco existente está deseñado cunha

samente, o seu corpo seria trazido nova-mente a estas terras pela mão dos seusdiscípulos Teodoro e Atanásio (*).Chegaram numa barca de pedra guiadapor anjos.

Remontando a ria de Arousa e internan-do-se no rio Sar, a barca irá deter-sediante de uma ara romana encravada nabeira do rio. Os discípulos aproveitaramesta estaca improvisada para amarrar abarca e descer à terra.

Séculos mais tarde, e graças a estas len-das locais que circulam entre devotos, ossantiagueros começam a apresentar-sena comarca para ver in situ os lugaresrelatados, ara pagã incluída.

Tal foi a veneração que esta ara causounos fiéis, que acabou sendo construídauma igreja românica sobre o objecto dedevoção para o proteger e custodiar.Esta igreja foi construída de modo que aara coincidisse exactamente debaixo dolugar mais sagrado do templo: o altar. Aigreja foi erigida em homenagem aoapóstolo e reconstruída em várias oca-siões em diferentes estilos arquitectóni-cos. A igreja actual continua a custodiar

45

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

Ponte do Carme sobre o río Sar Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 47

Page 49: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

sección inferior con dúas portas.Abríndoas, pódese admirar esta peza contodo detalle.

Esta ara romana, de culto pagán inicial,posiblemente erixida en honor aNeptuno, foi rebautizada polos devotosperegrinos e recibiu o nome popular depedra grande ou pedrón, de onde proce-de o nome actual da vila: Padrón.

É abraiante o feito de poder admirar unaltar cristián construído exactamentesobre a antiga ara ou altar pagán e queambos formen parte da historia doApóstolo e da cidade.

(*) A importancia destes dous discípulosé transcendental en toda a lenda xaco-

tão valioso objecto no seu lugar original.O altar barroco está concebido com umasecção inferior com duas portas. Ao abri--las, pode-se admirar esta peça com todoo detalhe.

Esta ara romana, de culto pagão inicial,provavelmente dedicado a Neptuno, foirebaptizada pelos devotos peregrinos erecebeu o nome popular de pedra grandeou pedrón de onde procede o actual nomeda localidade: Padrón.

É impressionante o facto de poder admi-rar um altar cristão construído exacta-mente sobre a antiga ara, ou altar pagão,e que ambos façam parte da história doapóstolo e da cidade.

(*) A importância destes dois discípulos étranscendente em toda a lenda jacobeia,

46

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 48

Page 50: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

bea, porque a decisión final, fortuíta oupremeditada, de enterrar o Apóstolo nes-tas terras e non noutras debémosllelaintegramente a eles.

porque a decisão final, fortuita ou preme-ditada, de enterrar o Apóstolo nestasterras e não em outras deve-se integral-mente a eles.

47

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

O P E D R Ó N D E P A D R Ó N

Convento do Carme Foto: Astron Consultores

Peirao Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 49

Page 51: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Macías o Namorado. O Romeo GalegoMacías o Namorado. O Romeu Galego

acías, chamado oNamorado, era oriúndo dePadrón. Foi un mancebo ao

servizo do marqués Enrique de Villena,mestre da Orde de Calatrava.

Esta é unha historia de amor que comezaseguramente á beira do río Ulla. Unha fer-mosa dama da corte da marquesa deVillena, chamada Elvira, cae do seu caba-lo nas augas do río e é rescatada por unmozo que pasaba por alí, Macías.Contemplándoa nos seus brazos, namorou-se perdidamente dela e naceu un romanceentre ambos que se mantivo en segredo pordesexo expreso da dama. Macías comen-zou a escribir as súas románticas cantigas.

Pero a desgraza axiña salpicaría a rela-ción. Durante unha viaxe do apaixonadoMacías, un rico fidalgo vasalo do marqués,chamado Hernán Pérez, fixouse en Elvira egustoulle moito. O marqués consente omatrimonio, e contan que sen moito des-gusto por parte de Elvira.

Macías, desenganado e con inmensa dor,preferiu pensar que o amor da súa amadaseguía intacto e que a forzaran ao casa-

M acías, dito o enamorado, eraoriundo de Padrón. Foi ummancebo ao serviço do mar-

quês Enrique de Villena, mestre da Ordemde Calatrava.

Esta é uma história de amor que começaseguramente nas margens do rio Ulla. Umaformosa dama da corte da marquesa deVillena, chamada Elvira, cai do seu cavalonas águas do rio e é resgatada por um jovemque passava por ali, Macías. Contemplandoanos seus braços, apaixonou-se perdidamentepor ela e nasceu um romance entre ambosque foi mantido em segredo por expresso des-ejo da dama. E Macías começou a escreveras suas românticas cantigas.

Mas a desdita não demoraria a atingir arelação. Durante uma viagem do apaixona-do Macías, um rico fidalgo vassalo domarquês, chamado Hernán Pérez, reparouem Elvira e agradou-lhe muito. O marquêsconsente o casamento, e dizem que semmuito desgosto por parte de Elvira.

Macías, desenganado e com imensa dor,preferiu pensar que o amor da sua amadacontinuava intacto e que a tinham forçado

M

48

Macías o Namorado, escultura, Padrón Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 50

Page 52: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

mento. Por iso decidiu seguir escribíndollepoesías de amor á súa dama, e obtivo res-posta dela a través de cartas secretas. Diseque o seu amor era tan forte que, aínda coanova realidade marital, os amantes nonrenunciaron á súa relación.

Estes amores son descubertos axiña poloceloso marido. O seu primeiro impulso foimatar o amante da súa esposa, pero prefe-riu denunciarlle os feitos ao marqués. Estereprendeu fortemente a Macías dicíndolleque esquecese dunha vez a Elvira. PeroMacías seguía namorado e continúa no seuafán de recuperar o seu amor con poesías,ata esgotar a paciencia do marqués, queordena o seu encarceramento.

O reo é conducido ao castelo de Arjonilla,na provincia de Xaén. Desde a súa cela, opoeta segue cantando o seu amor con laiose dor, alimentando esperanzas. Estas cartaschegaron ás mans do marido, que decidepórlle fin a esta situación de vez. Tolo coscelos, o fidalgo e marido colle o seu caba-lo e marcha cara a Arjonilla. Entra no cár-cere e coa súa lanza atravésalle o peito aMacías e alcánzalle o corazón. Hai amoresque matan! Macías será, desde entón, sím-bolo do amor tráxico e fatal.

O seu amor apaixonado cara a Elvira éhoxe un tesouro literario. Macías é o últimogran poeta medieval en lingua galega.Atribúenselle 21 cantigas, reunidas noCancioneiro de Baena, que incorporan átradición galega medieval elementos dapoesía do amor cortés.

A súa lenda foi fonte de inspiración paravarios escritores con sona. O máis coñeci-do foi Mariano José de Larra, co seudrama Macías e coa novela El doncel dedon Enrique el Doliente, as dúas baseadasno mesmo home.

ao casamento. Por isso decidiu continuar aescrever poesias de amor à sua dama. Eobteve resposta dela através de cartassecretas. Contam que o seu amor era tãoforte que apesar da nova realidade marital,os amantes não renunciaram à sua relação.

Não demorou muito a que estes amores fos-sem descobertos pelo ciumento marido. Oseu primeiro impulso foi matar o amante dasua esposa, mas preferiu denunciar os fac-tos ao marquês. Este repreendeu Macíasseveramente dizendo-lhe que esquecesseElvira de uma vez por todas. Macías, porém,continuava apaixonado e manteve o seu afãpor recuperar a sua amada mediante poe-sias, até esgotar a paciência do marquês,que ordena o seu encarceramento.

O réu é conduzido ao castelo de Arjonilla, naprovíncia de Jaén. Da sua cela, o poeta con-tinua a cantar o seu amor com lamento e dor,alimentando esperanças. Estas cartas chega-ram às mãos do marido que decide pôr fim aesta situação de uma vez por todas.Enlouquecido de ciúmes, o fidalgo e maridomonta no seu cavalo e parte para Arjonilla.Entra na prisão e desfere a sua lança contraMacías, e esta, atravessando o seu peito,atinge-o no coração. Há amores que matam!Macías passará a ser, desde então, símbolodo amor trágico e fatal.

O seu amor apaixonado por Elvira é hojeum tesouro literário. Macías é o últimogrande poeta medieval em língua galega.Atribuem-se-lhe 21 cantigas, reunidas noCancioneiro de Baena, que incorporam àtradição galega medieval elementos dapoesia do amor cortês.

A sua lenda serviu de fonte de inspiraçãopara vários escritores famosos. O maisconhecido foi José de Larra com o seudrama Macías e o romance El doncel dedon Enrique el Doliente, ambos baseadosno mesmo homem.

49

M A C Í A S O N A M O R A D O . O R O M E O G A L E G O

M A C Í A S O N A M O R A D O . O R O M E U G A L E G O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 51

Page 53: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ria Flavia é hoxe o nome dunhapequena localidade veciña á famosavila de Padrón. Porén, o seu peso

histórico é enorme e a súa relación co nace-mento de Compostela é incuestionable.

A súa fundación seguramente está relacio-nada co emperador Tito FlaviusVespasiano, que converteu este enclavenunha villae romana e porto comercial.

As lendas locais atribúenlle ao propioApóstolo Santiago a predicación nesta vilae nos seus contornos, concretamente noveciño cotarelo que leva o seu nome:Santiaguiño do Monte. A este mesmo lugarserá traído o seu corpo, anos máis tarde,tras o seu martirio en Xerusalén, nunhaviaxe-odisea a través do Mediterráneo edas costas do actual Portugal. Algunhaslendas contan que o seu corpo permaneceuen Iria durante un período breve de tempopara ser levado á súa actual localizaciónen Compostela.

Coa oficialización do cristianismo, Iriaconverteuse en sé bispal. Aínda que hai moi

I ria Favia é hoje o nome de umapequena localidade pegada à famo-sa vila de Padrón. Contudo, o seu

peso histórico é enorme e a sua relaçãocom o nascimento de Compostela é inques-tionável.

A sua fundação está certamente relaciona-da ao imperador Tito Flavius Vespasiano,convertendo esta localização numa villaeromana e porto comercial.

As lendas locais atribuem ao próprioApóstolo São Tiago a predicação nesta vilae nos arredores, concretamente na vizinhacolina que leva o seu nome: Santiaguiño domonte. Para este mesmo lugar será trazidoo seu corpo, anos mais tarde, após o seumartírio em Jerusalém, numa viagem-odis-seia através do Mediterrâneo e das costasdo actual Portugal. Algumas lendas contaminclusive que o seu corpo permaneceu emIria durante um breve período de tempopara ser levado à sua actual localização emCompostela.

Com a oficialização do cristianismo, Iriatornou-se em sede episcopal. Embora haja

I

Iria Flavia e O TomboIria Flavia e O Tombo

50

Igrexa de Iria Flavia Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 52

Page 54: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

poucos datos sobre estes primeiros séculos,a partir do século VI xa temos máis noti-cias. Aparecen moitos nomes de bispos deIria, como Andrés no Concilio de Braga(561), Lugo (569) e II de Braga (572);Domingo no III Concilio de Toledo (589);Samuel, no IV Concilio de Toledo en 633;Gotomaro, Leonesindo (...709...); Augustino,nos tempos de Fruela I (757-68); Vaula, nostempos de Mauregato (783-788); ata chegarao gran Teodomiro, descubridor da tumbado Apóstolo (813).

Finalmente, Adulfo II (855) foi o bispo quetrasladou a sé episcopal a Compostela,aínda que a capital seguiu sendo Iria.

Existe, ademais, unha relación doutros 28bispos enterrados en Iria, que chegaronprocedentes de toda a Península escapandodas invasións árabes do ano 711. No sécu-lo XII, o arcebispo de Santiago, don Diegode Xelmírez, dá testemuño destes bisposrelatando que o papa Calisto considerou aigrexa de Iria como segunda sé por se ato-paren aquí "os 28 santos corpos". IriaFlavia foi quizais a única Igrexa deHispania que mantivo a sucesión episcopaldurante a invasión musulmá a pesar dascontinuas arremetidas.

Entre tantas tumbas e enterramentossacros, hai unha de especial devoción paratoda a comarca. Esta tumba, situada ádereita do altar maior, no corredor da san-cristía, é a orixe desta historia tan curiosa.Trátase do sepulcro do Bispo Santo. Onome deste bispo non o coñecemos, pero édistinguido por todos como "O CorpoSanto". Din que o seu corpo foi atopadoincorrupto en 1675, sendo este fenómenoestraño, seguramente, a orixe dunha grandevoción. Axiña se lle atribuíron numerososmilagres e, cos anos, tamén collerá sona de

escassíssimos dados sobre estes primeirosséculos, a partir do séc. VI já é possívelencontrar mais notícias. Aparecem muitosnomes de bispos de Iria, como Andrés, noConcílio de Braga (561), Lugo (569) e II deBraga (572); Domingo, no III Concílio deToledo (589); Samuel no IV Concílio deToledo em 633; Gotomaro, Leonesindo(...709...); Augustino, nos tempos de Fruela I(757-68); Vaula, na altura de Mauregato(783-788); até chegar ao grande Teodomiro,descobridor do túmulo do Apóstolo (813).

Finalmente, Adulfo II (855) foi o bispo quetransferiu a sede episcopal para Compostela,embora a capital tenha continuado a ser Iria.

Existe, para além disso, uma relação deoutros 28 bispos enterrados em Iria, que che-garam procedentes de toda a penínsulafugindo das invasões árabes do ano 711. Noséc. XII, o arcebispo de Santiago, Dom Diegode Xelmirez, dá fé destes bispos ao relatarque o papa Calixto considerou a igreja deIria como segunda sede "por estarem aqui os28 santos corpos". Iria Flavia quiçá tenhasido a única igreja da Hispânia que mantevea sucessão episcopal durante a invasãomuçulmana apesar das contínuas investidas.

Entre tantos túmulos e enterros sagrados,há um de especial devoção para toda acomarca. Este túmulo, situado à direita doaltar-mor, no corredor da sacristia, é a ori-gem desta história tão curiosa.Trata-se do sepulcro do bispo santo.Desconhece-se o nome deste bispo, mas portodos é distinguido como "O Corpo Santo".Dizem que o seu corpo foi achado incorrup-to em 1675, tendo sido, seguramente, esteestranho fenómeno a origem de uma grandedevoção. Não demorou para que lhe fossematribuídos numerosos milagres e, com osanos, também ganhará a fama de ter a

51

I R I A F L A V I A E O T O M B O

I R I A F L A V I A E O T O M B O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 53

Page 55: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ter a facultade de desendemoñar a bebésacabados de nacer.

A crenza moi arraigada de que as causasdos problemas de moitos bebés que nacíancon dificultades, choraban moito ou noncomían ben puidese ter a súa orixe en feiti-zos ou nun mal de ollo levou moitas nais aacudiren ao santo para remediar o proble-ma e sandar os seus cativos. Ao rito de des-enfeitizar un bebé denominóuselle "oTombo".

Unha vez "certificado" o meigallo no bebé,procedíase a resolver o mal. O rito consistíaen ir ao templo e poñer o neno enriba dalápida do "Corpo Santo", sobre a que pre-viamente se colocara un pano branco.Dábaselle un tombo ou unha volta comple-ta ao bebé sobre o pano para que o feitizoquedase impregnado no tecido. Logo reco-

faculdade de exorcizar recém-nascidos.

A crença bastante arraigada de que as cau-sas dos problemas de muitos bebés que nas-ciam com dificuldade, que choravam muitoou não comiam bem, pudesse ter origem emfeitiços, ou num mau-olhado, levou muitasmães a acudirem ao santo para remediar oproblema e curar os seus recém-nascidos.Ao rito de exorcizar um bebé foi denomina-do "o Tombo".

Uma vez "comprovado" o "meigallo" (fei-tiço) no bebé, procedia-se a remediar omal. O rito consistia em ir ao templo ecolocar a criança em cima da lápide do"Corpo Santo", sobre a qual previamentetinha sido colocado um pano branco.Dava-se um tombo, ou uma volta completa,ao bebé sobre o pano para que o feitiçoficasse impregnado no tecido. Depois,recolhia-se o pano e a roupa do bebé que

52

I R I A F L A V I A E O T O M B O

I R I A F L A V I A E O T O M B O

Detalle do Pórtico de Igrexa de Iria Flavia Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 54

Page 56: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

llíase o pano e a roupa do bebé, que se leva-ba decontado ao río máis próximo. Dise quese limpaban estes panos baixo 7 pontes ou 7fontes e santo remedio! A auga levaba amiseria contraída e o neno sandaba.

Outro remedio parecido e moi estendido nazona, se ben era un pouco máis aparatoso,consistía en levar o anxiño "endemoñado"ao forno do panadeiro. Alí colocábase oneniño sobre a pa do pan e introducíasebrevemente no forno candente. Este proce-so tiña o mesmo efecto antimeigallo que sedescribiu anteriormente. Dándolle unhapequena cocción extra, o neno sandaba.

Cabe preguntarse a quen lle faltaba unhafervura neste caso: ao neno, ao panadeiroou aos pais por consentiren tostalo.

era levada rapidamente ao rio mais próxi-mo. Pelo visto, bastava lavar estas peçassob 7 pontes ou 7 fontes, e santo remédio. Aágua carregava a miséria contraída e acriança ficava curada.

Outro remédio parecido e bastante difundi-do na região, embora fosse um pouco maisaparatoso, consistia em levar o anjinho"endemoniado" ao forno do padeiro. Ali,colocava-se o recém-nascido sobre a pá deassar pão e introduzia-se brevemente noforno candente. Este processo tinha omesmo efeito antifeitiço descrito anterior-mente. Com uma ligeira cozedura extra, acriança estava curada.

Cabe perguntar-se a quem lhe faltava umfervor neste caso. À criança, ao padeiro ouaos pais por consentirem a tostadela.

53

I R I A F L A V I A E O T O M B O

I R I A F L A V I A E O T O M B O

Iria Flavia Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 55

Page 57: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A Nosa Señora da EscravitudeA Nossa Senhora da Escravitude

historia deste santuario naceno século XVI, cando D. JuanPérez de Mondragón, párroco

de Santa María de Cruces, sofre un acci-dente cortando unhas árbores nunha fragaveciña.

Unha das árbores cáelle enriba, pero, invo-cando o nome da virxe, sálvase milagrosa-mente. Axiña o párroco custeará a creacióndunha estatua da virxe en agradecementopola protección obtida. A imaxe é colocadanunha fonte moi concorrida, situada sobre ocamiño de Santiago. Pasará a chamarseFonte Santa e axiña atopa moitos usuariose devotos.

No ano 1732 acontece outro feito abraiante.Un home enfermo, paralítico e con hidropi-sía era transportado nun carro de bois caraao hospital de Santiago. Ao pasar por dian-te da fonte, pide que pare o carro parapoder beber un pouco de auga. Rezandoante a imaxe da virxe, o home tomou a augae, ao cabo dun intre, comezou a sentirsemellor. Ao pouco tempo, baixou do carro econseguiu manterse en pé.

A história deste santuário nasce noséc. XVI quando D. Juan Pérez deMondragón, pároco de Santa

María de Cruces, sofre um acidente cortandoumas árvores num bosque das redondezas.

Uma das árvores cai-lhe em cima, mas invo-cando a Nossa Senhora, salva-se milagrosa-mente. Pouco depois, o pároco custeará acriação de uma estátua da Virgem em agra-decimento pela protecção recebida. A ima-gem é colocada numa fonte muito concorri-da, situada no caminho de Santiago.Passará a chamar-se Fonte Santa e nãodemoraria a encontrar muitos utilizadores edevotos.

No ano 1732, ocorre outro facto assombro-so. Um homem doente, paralítico e comhidropisia era transportado num carro debois até ao hospital de Santiago. Ao passarem frente da fonte, pede para que parem ocarro a fim de poder beber um pouco deágua. Rezando ante a imagem da Virgem, ohomem bebeu água e nesse momento come-çou a sentir-se melhor. Pouco depois, desceudo carro e conseguiu manter-se em pé.

A

54

Santuario da Nosa Señora da Escravitude Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 56

Page 58: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Tres días máis tarde, o enfermo estaba com-pletamente recuperado e preparado pararetornar á casa polos seus propios medios.Milagre!, milagre! Non necesitando xa ocarro e os bois, ofreceullos á virxe. Neseintre, o home, cheo de ledicia, exclamou:"Bendita sexas, Virxe Santísima, que melibraches da Escravitude, desa doenza queteño desde hai tanto tempo".

En referencia a este milagre, o lugar axiñaadquiriu connotacións milagreiras. Asnovas do prodixio estendéronse por toda aprovincia e as cidades lindeiras, atraendomoitos romeiros que traían ofrendas de todotipo. Con elas custeouse a construción dunnovo santuario e a imaxe da virxe foi retira-da da fonte para ser colocada no altar doseu novo templo. Foi rebautizada co nomede “Nosa Señora da Escravitude".

Desde entón, o Santuario da Escravitudetivo enorme éxito na rexión. O seu grandía é o 8 de setembro, así como o primei-ro e segundo domingo de outubro. Osdevotos veñen a pé desde múltiples lugarescoas súas ofrendas e exvotos. Pídenllesaúde e protección á virxe ante posiblesenfermidades e, ademais, é moi frecuenteatopar persoas realizando actos peniten-ciais. Hai quen chega descalzo, hai quenchega de xeonllos e dá unhas voltas arre-dor do templo, hai quen sobe as escaleirasde xeonllos e asiste a toda a misa nesaposición, outros van polos churros, polopolbo, pola festa, etc. Todo se mestura,como en calquera boa romaría.

É sorprendente ver un camiño de peregrina-ción que se utiliza con dobre dirección: osperegrinos que van a Compostela marchan-do polo camiño portugués crúzanse cos san-tiagueses que baixan en romaría aoSantuario da Nosa Señora da Escravitude."Que se dirán cando se cruzan?".

Três dias mais tarde, o doente estava comple-tamente recuperado e preparado para retor-nar à casa valendo-se por si só. Milagre,milagre! Ao não precisar mais do carro nemdos bois, ofereceu-os à Virgem. Nesse instan-te, o homem cheio de júbilo exclamou:"Bendita sejais, Virgem Santíssima, que melivraste da Escravidão, da doença em que portanto tempo me encontrava".

Com referência a este milagre, o lugar logoadquiriu conotações milagreiras. As notíciasdo prodígio propagaram-se por toda a provín-cia e as cidades circundantes, atraindo muitosromeiros que traziam oferendas de todo o tipo.Com elas financiou-se a construção de umnovo santuário e a imagem da Virgem foi reti-rada da fonte para ser colocada no altar doseu novo templo. Foi rebaptizada com o nomede "Nossa Senhora da Escravitude".

Desde então, o Santuário da Escravitude teveum enorme êxito na região. O seu grande diaé o 8 de Setembro, bem como o primeiro esegundo domingo de Outubro. Os devotosvêm a pé de vários lugares com as suas ofe-rendas e ex-votos. Pedem saúde e protecçãoà Virgem ante possíveis enfermidades e, paraalém disso, é muito frequente encontrar pes-soas a fazer penitências. Uns chegam des-calços, outros, de joelhos, e dão umas voltasem torno do templo; outros, ainda, sobem asescadas de joelhos e assistem à missa inteiranessa posição. Também há quem vá pelasfarturas, pelo polvo, pela festa, etc. Tudoacaba misturando-se, como em qualquerromaria que se preze.

É surpreendente ver um caminho de peregri-nação a ser utilizado com duas direcções: osperegrinos que vão a Compostela andandopelo caminho português e que cruzam com ossantiagueses que baixam em romaria ao san-tuário da Nossa Senhora da Escravitude. Oque será que se dizem quando se encontram?".

55

A N O S A S E Ñ O R A D A E S C R A V I T U D E

A N O S S A S E N H O R A D A E S C R A V I T U D E

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 57

Page 59: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

s lendas que versan sobre a pre-senza do Apóstolo Santiago enEspaña pódense dividir en dous

grupos. O primeiro grupo de lendas relataa súa predicación en vida pola península, asúa loita contra os cultos solares, as apari-cións que a virxe lle fai sobre un piar enZaragoza, sobre unha barca de pedra enMuxía, a súa predicación na zona de IriaFlavia nun monte veciño (actualSantiaguiño do Monte) e mil historias máis.

O segundo grupo de lendas pertence á"translación" do seu cadáver martirizadocara a terras de Galicia e o seu enterra-mento no monte Libredón (actualCompostela).

Nelas relátase a odisea dos discípulosTeodoro e Atanasio, que, tras recolleren osrestos de Santiago (cabeza e corpo), bóta-nos por riba das murallas de Xerusalén enavegan desde o porto próximo palestinode Haifa ata a ría de Arousa e chegan aoporto próximo a Iria Flavia (Padrón), ondeculmina o suceso marítimo e comeza o epi-sodio terrestre.

A s lendas que abarcam a pre-sença do Apóstolo São Tiagoem Espanha podem ser dividi-

das em dois grupos. O primeiro grupo delendas relatam os seus sermões ao vivopela península, a sua luta contra os cul-tos solares, as aparições que a Virgem lhefaz sobre um pilar em Saragoça, numabarca de pedra em Muxía, a sua prega-ção na zona de Iria Flavia num montepróximo (actual Santiaguiño do Monte) emil histórias mais.

O segundo grupo de lendas pertence à"transferência" do seu cadáver martirizadopara terras da Galiza e o seu enterro nomonte Libredón (actual Compostela).

Nelas, conta-se a odisseia dos discípulosTeodoro e Atanásio, que tendo recolhido osrestos de São Tiago (cabeça e corpo), arro-jados por cima das muralhas de Jerusalém,navegarão do vizinho porto palestino deHaifa até à ria de Arousa, chegando aoporto próximo a Iria Flavia (Padrón) ondeculmina o evento marítimo e começa o epi-sódio terrestre.

A

A Raíña LupaA Rainha Lupa

56

Castro Lupario Foto: J.M.Salgado

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 58

Page 60: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Ao chegaren a terra firme, pedíronlleaxuda á autoridade local para transportare enterrar o corpo santo. Dirixíronse aocastelo da raíña da rexión. Esta raíña cha-mábase Lupa. Ela coñecera a Santiago envida durante o seu paso por Galicia e, trasescoitar as súas predicacións, convertéraseao cristianismo e fora bautizada polo pro-pio Apóstolo. Tras a súa marcha, a raíñavolveu abrazar os cultos pagáns anteriores,abandonando a fe cristiá. Residía nun cas-telo en terras da Amaía, rodeado por unhagrosa muralla que formaba a fortaleza docastro de Francos, tamén chamado castroLupario. Alí acudiron os discípulos doapóstolo para solicitaren permiso paraenterrar o cadáver do seu mestre en terrasdo seu dominio.

Tras recibilos, se cadra por rancor, desen-tendeuse da cuestión, enviando estes discí-pulos a parlamentar cun druída chamado

Ao chegar a terra firme, pediram ajuda àautoridade local para transportar e enterraro corpo santo. Dirigiram-se ao castelo darainha da região. Esta rainha chamava-seLupa. Ela tinha conhecido São Tiago emvida durante a sua passagem pela Galiza eapós escutar as suas pregaçãos, tinha-seconvertido ao cristianismo, tendo sido bapti-zada pelo próprio Apóstolo. Quando ele par-tiu, a rainha voltou a abraçar os cultospagãos anteriores, abandonando a fé cristã.Residia num castelo em terras de Amaíacercado por uma maciça muralha que for-mava a fortaleza do castro de Francos, tam-bém chamado castro Lupario. Ali acudiramos discípulos do Apóstolo para pedir per-missão para enterrar o cadáver do seu mes-tre em terras do seu domínio.

Após recebê-los, quiçá por rancor, desen-tendeu-se da questão, despachando os dis-cípulos a parlamentarem com um druida

57

A R A Í Ñ A L U P A

A R A I N H A L U P A

Fonte do Carme, Padrón Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 59

Page 61: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Régulo, o Gran Xefe e sacerdote que custo-diaba a “Ara solis” e que vivía na míticacidade hoxe somerxida de Duio, preto deFisterra. Este encarcerounos decontado. Ocorpo do Apóstolo quedou oculto na male-za. Milagrosamente, derrubáronse osmuros do cárcere e os discípulos deronfuxido de alí. Régulo decatouse e enviou unexército na súa procura. Este exército pere-ce no río Tambre cando a ponte se derrubaprodixiosamente ao seu paso.

Tras estes feitos asombrosos, Lupa decideaxudar os maltreitos visitantes, proporcio-nándolles un carro como transporte e dousbois como tracción. O regalo tiña unhasorpresa inesperada: os bois eran realmen-te dous touros.

O terceiro milagre prodúcese cando os tou-ros saen camiñando mansamente e se dete-

chamado Régulo, o grande chefe e sacer-dote que custodiava a "Ara solis" e quemorava na mítica cidade, hoje submersa,de Duio, perto de Finisterra. Este encarce-rou-os imediatamente. O corpo do Apóstoloficou oculto no mato. Milagrosamente,derrubaram-se as paredes da prisão e osdiscípulos conseguiram escapar. Réguloapercebeu-se e enviou um exército atrásdeles. Este exército perece no rio Tambrequando a ponte desmorona prodigiosamen-te à sua passagem.

Após estes factos assombrosos, Lupa deci-de ajudar os maltratados visitantes propor-cionando-lhes um carro como transporte edois bois como tracção. O presente tinhauma surpresa inesperada: os bois, na ver-dade, eram dois touros.

O terceiro milagre acontece quando os tou-ros saem andando mansamente, para se

58

A R A Í Ñ A L U P A

A R A I N H A L U P A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 60

Page 62: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ñen a escasos metros de onde está a actualcatedral de Compostela. Na rúa do Francohai unha capela que recorda o lugar exac-to onde pararon estes touros amansadospolo poder do Apóstolo.

Ante estes feitos asombrosos, Lupa, a raíña,resígnase no seu empeño de impedir o ente-rramento do Apóstolo nas súas terras.Santiago será enterrado no cemiterio pró-ximo de Amaía, nunha Arca Marmórica. Alípermanecerá no anonimato ata o seu des-cubrimento no século IX, dando lugar aonacemento de Compostela.

Hai relatos que falan da reconversión aocristianismo da nosa raíña ante tantomilagre.

deterem a escassos metros da localizaçãoda actual catedral de Compostela. Na ruado Franco há uma capela que recorda olugar exacto onde os touros amansadospararam graças ao poder do Apóstolo.

Perante isto, a rainha Lupa resigna-se noseu empenho por impedir o enterro doApóstolo nas suas terras. São Tiago seráenterrado no cemitério de Amaia, pertodali, numa arca marmórea. Ali permanece-rá no anonimato até ao seu descobrimentono séc. IX, dando lugar ao nascimento deCompostela.

Há relatos que falam da reconversão aocristianismo da nossa rainha na presençatanto milagre.

59

A R A Í Ñ A L U P A

A R A I N H A L U P A

Traslado do Apóstolo Santiago. Fonte do Carme, Padrón. Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 61

Page 63: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O Mil ladoiroO Mil ladoiro

esde a Idade Media existe acuriosa tradición entre pere-grinos de transportar pedras

cara a Santiago e depositalas en lugaresconcretos do camiño. A acumulación depedras (millas, en galego) forma os diferen-tes milladoiros que existen ao longo do per-corrido.

Este costume ten a súa orixe no último librodo Novo Testamento. A Apocalipse relataque cando chegue o Xuízo Final, as pedrasfalarán e darán testemuño de fe. Aquelaspersoas que redimisen os seus pecados iránao ceo e as que non, ao inferno. Así, osperegrinos depositaban esas pedras comotestemuño da súa peregrinación.

As pedras tamén servían para aumentar oacto penitencial de camiñar cara aSantiago; canto máis grande a pedra, máisgrande a penitencia e máis grande a reden-ción. Tamén se utilizaban grillóns e outrosobxectos similares co mesmo efecto.

O máis famoso e interesante milladoiro doCamiño de Santiago atópase en plena

D esde a Idade Média existe acuriosa tradição entre pere-grinos de transportar pedras

até Santiago e depositá-las em lugares con-cretos do caminho. A acumulação depedras (millas, em galego) formam os dife-rentes milladoiros que existem ao longo dopercurso.

Este costume tem a sua origem no últimolivro do Novo Testamento. O Apocalipserelata que quando chegar o Juízo Final, aspedras falarão e darão testemunho de fé.Aquelas pessoas que tiverem redimido osseus pecados irão para o céu, e os que não,para o inferno. Assim, os peregrinos depo-sitavam essas pedras como para dar fé dasua peregrinação.

As pedras também serviam para aumentaro acto penitencial de caminhar atéSantiago: quanto maior a pedra, maior apenitência e maior a redenção. Tambémeram empregues grilhetas e outros apetre-chos com o mesmo efeito.

O mais famoso e interessante milladoiro do

D

60

Vista de Santiago de Compostela Foto: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 62

Page 64: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Maragatería, na provincia de León, nunlugar chamado Foncebadón. Ese milladoi-ro alcanza os 10 metros de altura e estácoroado cunha cruz de ferro antiquísima,testemuño vivo das crenzas medievais.

Este costume permanece hoxe simbolica-mente no camiño nos postes quilométricos.Os devotos depositan pequenas pedras queson transportadas por outros peregrinosata o seguinte poste quilométrico. Así man-teñen vivo o rito.

Do Milladoiro que se atopa no camiño por-tugués, concretamente na entrada a Santia-go, no concello de Ames, só nos queda o seunome. Ese cotarelo é agora unha vasta urbechea de edificios e apartamentos.

Hai outra crenza que afirma que o nomede Milladoiro provén da palabra humiliatu-rium, que fai referencia a un lugar concre-to desde o cal os peregrinos contemplabanpor primeira vez a catedral. Alí humillá-banse ou axeonllábanse antes de entrar ácidade para venerar os restos do Apóstolo.

Caminho de Santiago encontra-se em plenaMaragatería, na província de Leão, numlugar chamado Foncebadon. Esse “milla-doiro” tem 10 metros de altura e está coro-ado com uma cruz de ferro antiquíssima,vivo testemunho das crenças medievais.

Este costume perdura hoje, simbolicamen-te, no caminho nos marcos quilométricos.Os devotos depositam pequenas pedras quesão transportadas por outros peregrinosaté ao seguinte marco quilométrico. Assim,mantêm vivo o ritual.

Do milladoiro que se encontra no caminhoportuguês, concretamente na entrada deSantiago, no Concelho de Ames, resta ape-nas o nome. Essa colina é agora uma amplaurbe cheia de edifícios e apartamentos.

Há outra crença que afirma que o nomemilladoiro provém da palavra humiliatu-rium, que se refere a um lugar concretodesde o qual os peregrinos contemplavampela primeira vez a catedral. Ali, postra-vam-se ou ajoelhavam-se antes de entrar nacidade para venerar os restos do Apóstolo.

61

O M I L L A D O I R O

O M I L L A D O I R O

Vista de Santiago de Compostela Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 63

Page 65: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

on Gaiferos é realmente opseudónimo dun dos persona-xes máis influentes da Europa

do século XII. O seu nome verdadeiro eraGuillerme X, duque de Aquitania, Gascuñae conde de Poitiers.

Tivo un reinado turbulento e breve con moi-tas tensións cos seus vasalos e disputas coaigrexa. Entre as súas xestas desgraciadasdestacou o seu apoio en 1130 ao antipapaAnacleto II fronte ao papa Inocencio II, encontra da opinión de medio mundo e dosseus propios bispos.

Guillerme será tamén excomungado porInocencio, ameazando sobre a Aquitaniamesmo a posibilidade de invasión e cruza-da santa. O propio San Bernardo interveuna polémica predicando contra o duque nasúa propia rexión, ameazándoo directa-mente con vinganza divina. Isto foi dema-siado para o carácter violento do duque.

Mentres Bernardo celebraba misa enParthenay, o duque entrou armado na igre-xa coa intención de expulsalo, pero o santoenfrontouse a el co santísimo sacramentona man. Este feito tivo tal efecto sobre o

D om Gaiferos é, na verdade, opseudónimo de uma das perso-nalidades mais influentes da

Europa do séc. XII. O seu verdadeiro nomeera Guilherme X, duque da Aquitânia,Gasconha e conde de Poitiers.

Teve um reinado turbulento e breve commuitas tensões com os seus vassalos e dis-putas com a igreja. De referir, entre as suasgestas desafortunadas, o seu apoio em 1130ao antipapa Anacleto II contra o papaInocêncio II, contrariando a opinião demeio mundo e dos seus próprios bispos.

Guilherme será, inclusive, excomungadopor Inocêncio, chegando a pairar sobre aAquitânia a hipótese de invasão e cruzadasanta. O próprio São Bernardo interveio napolémica, pregando contra o duque na suaprópria região, ameaçando-o directamentecom vingança divina. Isto foi demasiadopara o carácter violento do duque.

Enquanto Bernardo celebrava missa emParthenay, o duque entrou armado na igre-ja com a intenção de expulsá-lo, mas osanto enfrentou-o com o santíssimo sacra-mento na mão. Este facto causou tal impac-

D

Don GaiferosDom Gaiferos

62

Praza do Obradoiro, Santiago de Compostela Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 64

Page 66: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

duque, que sufriu un infarto e caeu alímesmo. Comezou a botar escuma polaboca, quedando paralizado por un tempo;logo recuperouse. Bernardo consideroueste feito un milagre, aumentando con iso asúa propia reputación e deixando sen outraopción o duque que a de capitular a favordo papa lexítimo, Inocencio.

A esta humillación acompañouna a traxe-dia familiar. Guillerme foi incapaz de dei-xarlle ao seu imperio un home primoxénito.A súa muller Aenor e o seu fillo GuillermeAigret morren, quedando como única her-deira a súa filla de oito anos, a célebreLeonor de Aquitania.

En 1136, o duque quixo buscar un novoherdeiro para as súas posesións e propúxo-lle matrimonio a Enma, filla do vizconde deLimoges e viúva do señor de Cognac, perofoi raptada e desposada á forza porGuillerme de Angouleme para impedir queo duque estendera máis os seus dominios.Don Gaiferos non fixo nada ao respecto, xaque estaba concentrando os seus esforzosnese momento en invadir e conquistar aveciña Normandía.

A empresa de Normandía soamente duroucatro semanas, pero foi unha operaciónsanguenta. O duque volveu cunha profundadepresión, atormentado por pesadelos pro-ducidos polos horrores da guerra. Nuncadeu sometido completamente os seus vasa-los e tiña claro que se lle aveciñaba outrarebelión na rexión da Limousine.

Coa súa pouca habilidade habitual parapoñer as súas prioridades en orde, decidiudeixalo todo e marchar en peregrinación aCompostela para pedir perdón polos seuspecados e implorar a axuda de Deus contraos seus inimigos.

to no duque que ele sofreu um enfarte e des-maiou no acto. Começou a deitar espumapela boca, ficando paralisado por umtempo, e vindo a recuperar-se em seguida.Bernardo considerou este facto um milagre,o que serviu para aumentar a sua própriareputação e deixando o duque sem outraopção que a de capitular a favor do papalegítimo, Inocêncio.

A esta humilhação seguiu-se a tragédiafamiliar. Guilherme foi incapaz de legar umprimogénito varão ao seu império. A suamulher, Aenor, e o seu filho, GuilhermoAigret, morrem, restando como única her-deira a sua filha de oito anos, a célebreLeonor da Aquitânia.

Em 1136, o duque quis procurar um novoherdeiro para as suas possessões e propôscasamento a Ema, filha do visconde deLimoges, e viúva do senhor de Cognac, masela foi raptada e desposada à força porGuilherme de Angouleme para impedirque o duque ampliasse ainda mais os seusdomínios. Dom Gaiferos não fez nada arespeito, já que estava concentrando osseus esforços nesse momento para invadir econquistar a vizinha Normandia.

A campanha da Normandia durou apenasquatro semanas, mas foi uma operaçãosangrenta. O duque voltou com uma pro-funda depressão, atormentado por pesade-los produzidos pelos horrores da guerra.Nunca conseguiu subjugar completamenteos seus vassalos e sabia perfeitamente quese aproximava outra rebelião na região deLimousine.

Com a sua habitual incapacidade para pôras suas prioridades em ordem, decidiu largartudo e ir de peregrinação a Compostela parapedir perdão pelos seus pecados e implorar aajuda de Deus contra os seus inimigos.

63

D O N G A I F E R O S

D O M G A I F E R O S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 65

Page 67: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O 9 de abril de 1137, en venres santo, oduque Guillerme chegaba a Compostelacun pequeno séquito. Atopábase moi enfer-mo, tras beber auga contaminada, e caemorto preto da catedral. Unha lenda apun-ta que, caendo morto, implorou a axuda doApóstolo, o cal intercedeu resucitándooxusto para que dera chegado ata a tumba.Alí rezou, implorou e, ao rematar, agrade-cendo o favor outorgado, caeu morto nova-mente. O bispo, que ve o prodixio, ordenaque se enterre baixo as bóvedas da cate-dral.

Nalgunha parte da catedral xacen os seusósos, pero non sabemos onde.

Un precioso poema medieval galego, nundos fragmentos, relata os últimos momen-tos da vida de don Gaiferos na catedral deSantiago.

No dia 9 de Abril de 1137, numa sexta-feirasanta, o duque Guilherme chegava aCompostela com um pequeno séquito.Sentia-se muito doente, após ter bebidoágua contaminada, e cai morto perto dacatedral. Uma lenda conta que, ao cairmorto, implorou a ajuda do Apóstolo, queintercede ressuscitando-o o suficiente paraque chegue até ao túmulo. Ali rezou, implo-rou e, ao terminar, agradecendo a graçaconcedida, caiu morto novamente. O bispo,que assiste ao prodígio, ordena que sejaenterrado sob as abóbadas da catedral.

Em alguma parte da catedral jazem os seusossos, mas não se sabe onde.

Um belo poema medieval galego, num dosfragmentos, relata os últimos momentos davida de dom Gaiferos na catedral deSantiago.

64

D O N G A I F E R O S

D O M G A I F E R O S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 66

Page 68: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Chegaron a Compostela e foron á catedral, desta maneira falou

Gaiferos de Mormaltán:

-"Gracias, meu Señor Santiago, aos vosos pés me tes xa.

Se queres tirarme a vida, pódesma, señor, tirar,

que eu morrerei contento nesta santa catedral".

E o vello das brancas barbascaeu tendido no chan.

Pechou os seus ollos verdesverdes como a auga do mar.

O bispo que isto veu, alí o mandou enterrar:

Así morreu, meus señores, Gaiferos de Mormaltán.

Este é un dos moitos milagres queSantiago Apóstolo fai.

Chegaram a Compostela e foram à catedral, desta maneira falou

Gaiferos de Mormaltán:

-"Obrigado, meu senhor Santiago, aos vossos pés tende-me já.Se quiserdes tirar-me a vida,

podeis-ma, senhor, tirar,que eu morrerei contente

nesta santa catedral".

E o velho das brancas barbas caiu estendido no chão.

fechou os seus verdes olhos, verdes como a água do mar.

O bispo que isto viu, aí o mandou enterrar:

Assim morreu, meus senhores, Gaiferos de Mormaltán.

Este é um dos muitos milagres que Santiago Apóstolo faz.

65

D O N G A I F E R O S

D O M G A I F E R O S

Catedral, interior

Soportais da Rúa do Vilar,Santiago de Compostela

Foto: Turgalicia

Foto: Xerencia de Promoción doCamiño de Santiago

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 67

Page 69: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O asasinato do arcebispo en EntrerrúasO assassinato do arcebispo em Entrerrúas

ntre a Rúa do Vilar e a Rúa Novaexistiu unha vez unha rúa cha-mada Entrerrúas, e digo existiu

porque foi tapiada por orde do Cabido dacatedral para eliminar o lugar maldito ondemorreu asasinado o arcebispo Don SueroGómez de Toledo en 1366.

A historia deste asasinato nace arredor dunpreito por cuestións de terras e dominiosentre a poderosa familia pontevedresa dosDeza-Churruchao e os monxes do Mosteirode Aciveiro.

Unha polémica concesión do arcebispo deSantiago, Don Diego de Xelmírez, quenomeou para o cargo de xuíz meiriño a DonSuero Froilaz, da casa dos Traba, por cues-tións políticas, provocou enfrontamentosentre os adversarios durante case douscen-tos anos ata chegar ao tráxico suceso en1366 do axustizamento dun Deza polos seusactos contra propiedades dos monxes.Alonso Pérez de Deza foi condenado e aca-bou encarcerado en Compostela, falecendoao pouco tempo. A súa viúva, a Marquesa deCamba, e o seu fillo, Fernando Pérez-Churruchao, xuraron vinganza.

E ntre a Rua do Vilar e a Rua Novaexistiu uma vez uma rua chama-da Entrerruas, e digo existiu por-

que foi fechada por ordem do cabido dacatedral para eliminar o lugar maldito ondemorreu assassinado o arcebispo Dom SueroGómez de Toledo, em 1366.

A história deste assassinato teve origem emtorno a um pleito por questões de terras edomínios entre a poderosa família ponteve-dresa dos Deza-Churruchao e os monges domosteiro de Aciveiro.

Uma polémica concessão do arcebispo deSantiago, Dom Diego de Xelmirez, quenomeou Dom Suero Froilaz, da casa dosTraba, para o cargo de juiz meirinho porquestões políticas, provocou enfrentamen-tos entre os adversários durante quaseduzentos anos, até chegar à trágica penade morte, em 1366, de um Deza pelos seusactos contra propriedades dos monges.Alonso Pérez de Deza foi condenado eacabou preso em Compostela, vindo afalecer pouco depois. A sua viúva, a mar-quesa de Camba, e o seu filho, FernandoPérez-Churruchao, juraram vingança.

E

66

Rúa Nova, Santiago de Compostela Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 68

Page 70: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Neste polémico momento, o país está sumidonunha guerra civil entre Don Pedro I eEnrique II de Trastámara. Dunha banda,está a alta nobreza galega, partidaria do reiPedro I, e, doutra, o señorío eclesiástico e ascasas menores da nobreza, que son partida-rios de don Enrique.

A morte deste nobre de primeira orde é odetonante final. Aproveitando o apoio do reiPedro I, Fernando Pérez marchou aSantiago de Compostela coa súa nai e, con-seguindo burlar a garda, asasinou o deán ealcanzou o arcebispo, que caeu morto entrea Porta Faxeira e a Rúa Nova.

Existe unha variante desa lenda que asegu-ra que este asasinato foi realmente ocasio-nado por mor dos celos. Pedro I o Cruel,nunha das súas numerosas viaxes a Galicia,coñeceu unha dama da que se namorou.Comezáronlle a chegar rumores de que oarcebispo de Santiago se gababa de com-partir co rei os favores desa dama. Así que orei Don Pedro aproveitou o odio dos Deza--Churruchao cara ao arcebispo para elimi-nar a competencia amorosa. Como di a can-tiga popular:

Pretiño da Rúa NovaNa Casa da BalconadaMataron un arcebispo

Por celos dunha madama.

Na altura, o momento é polémico, o país viveuma guerra civil entre Dom Pedro I eEnrique II de Trastámara. Por um lado, estáa alta nobreza galega, partidária do reiPedro I, e por outro, o senhorio eclesiásticoe as casas menores da nobreza, que são par-tidários de D. Enrique.

A morte deste nobre de primeira ordem é odetonador final. Aproveitando o apoio do reiPedro I, Fernando Pérez foi para Santiagode Compostela com a sua mãe, e conseguin-do eludir a guarda, assassinou o deão e atin-giu o arcebispo, que caiu morto entre aPorta Faxeira e a Rua Nova.

Existe uma variante desta lenda que assegu-ra que este assassinato foi realmente ocasio-nado por motivo de ciúmes. Pedro I, o Cruel,numa das suas tantas viagens à Galiza, co-nheceu uma dama pela qual se apaixonou.Começaram a correr rumores de que o arce-bispo de Santiago se gabava de partilharcom o rei os favores dessa dama. Assim, o reiD. Pedro aproveitou o ódio dos Deza--Churruchao em relação ao arcebispo paraacabar com a concorrência amorosa. Comodiz a cantiga popular:

Pertinho da Rua NovaNa “Casa da Balconada”

Mataram um arcebispoPor ciúmes de uma dama.

67

Rúa do Vilar, Santiago de Compostela Foto: Turgalicia

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 69

Page 71: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Convento de Santa María de Belvís, Santiago de Compostela

A Nosa Señora do Portal en BelvísA Nossa Senhora do Portal em Belvis

pouca distancia da catedralexiste un antigo conventochamado Santa María de

Belvís. Este convento dominicano viu oseu nacemento a comezos do séculoXIV; foi fundado polos veciños monxesde Bonaval, converténdose no primeiroconvento feminino desta orde enGalicia.No comezo dos traballos, uns obreirosatoparon unha estatua da virxe entreos alicerces dun antigo muro quederrubaron. Finalizadas as obras doconvento, decidiuse colocar a imaxe nolugar orixinal do descubrimento: oportal ou a antiga portería que aíndaexiste e dá acceso á igrexa, lugar queera accesible para todo o mundo.

Naceu así unha especial devoción dossantiagueses, que se viu aumentadapor uns feitos estraños que ocorrerondurante varias noites no lugar.

Un sacerdote da igrexa próxima de SanFiz de Solovio viu unha serie de luces

A pouca distância da catedralexiste um antigo conventochamado de Santa María de

Belvis. Este convento dominicano sur-giu no início do séc. XIV, tendo sidofundado pelos vizinhos monges deBonaval, tornando-se no primeiro con-vento feminino desta ordem na Galiza.No início dos trabalhos, uns operáriosencontraram uma estátua da Virgementre os alicerces de um antigo muroque derrubaram. Terminadas as obrasdo convento, decidiu-se colocar a ima-gem no lugar original do descobrimen-to: o portal ou a antiga portaria queainda existe e que dá acesso à igreja,lugar acessível para toda a gente.

Nasceu assim uma especial devoçãodos Santiagueses que se viu aumentadapor uns factos estranhos que ocorre-ram durante várias noites nesse lugar.

Um sacerdote da igreja de São Fiz doLovio, que fica na vizinha povoação,viu uma série de luzes estranhas proce-

A

68

Foto: Astron Consultores

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 70

Page 72: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

69

A N O S A S E Ñ O R A D O P O R T A L E N B E L V Í S

A N O S S A S E N H O R A D O P O R T A L E M B E L V I S

estrañas procedentes do convento e,achegándose, viu como un ser invisiblecolocaba unhas candeas a carón daestatua da virxe, as cales desaparecíanpola mañá sen que se puidese explicareste fenómeno tan insólito.

A nova espallouse decontado por todaa cidade. A xente comezou a multipli-carse arredor da estatua pedindo todotipo de favores e empezaron a ocorrermilagres. Con eles, máis devotos, e,deste xeito, axiña o portal estaba satu-rado de persoas rezando, exvotos ecandeas.

Ante tal avalancha de persoas, as mon-xas dominicanas decidiron trasladar aestatua a un recinto maior: do portal áigrexa conventual, colocándoa no altarprincipal.

Ao día seguinte, pola mañá, cando seabriu a igrexa, a estatua xa non estabano lugar onde a situaran. Trasladárasede novo ao portal. E así varias veces. Anoticia deste novo milagre tamén per-correu a cidade con gran velocidade.

A mensaxe da virxe era clara. O lugarque elixira era o portal. Desde aquela,foi reverenciada como a Nosa Señorado Portal.A súa localización actual cambiou, xaque en 1693 se lle construíu unhacapela pegada á igrexa conventual,lugar ao que foi trasladada en proce-sión, sendo aclamada como VirxeMilagrosa, esta vez co consentimentoda virxe. Alí permanece.

dentes do convento e, ao aproximar-se,viu como um ser invisível colocavaumas velas ao lado da estátua da vir-gem, as quais desapareciam na manhãseguinte, sem que se pudesse explicartão insólito fenómeno.

As notícias correram pela cidade comoa pólvora. As pessoas começaram acongregar-se em volta da estátuapedindo todo o tipo de favores e come-çaram a ocorrer milagres. Àqueles,somaram-se mais devotos, e, assim, oportal não demorou a ficar saturado depessoas a rezar, ex-votos e velas.

Ante tal avalancha de pessoas, as frei-ras dominicanas decidiram transferir aestátua para um recinto maior: do por-tal à igreja conventual, colocando-a noaltar principal.

No dia seguinte pela manhã, ao abri-rem a igreja, a estátua já não estava nolugar onde a tinham colocado. Tinha--se mudado novamente para o portal. Eassim por várias vezes. A notícia destenovo milagre também não demorou aespalhar-se pela cidade.

A mensagem da Virgem estava clara. Olugar que tinha escolhido era o portal.Desde então, passou a ser reverencia-da como Nossa Senhora do Portal.A sua localização actual mudou, já queem 1693 foi-lhe construída uma capelaanexa à igreja conventual, lugar a quefoi transladada em procissão, sendoaclamada como Virgem Milagrosa.Desta feita, com o consentimento daVirgem. Ali permanece.

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 71

Page 73: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 72

Page 74: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Lendas Portuguesas

Lendas Portuguesas

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 73

Page 75: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A Lenda do Señor do GaloA Lenda do Senhor do Galo

o Museo Arqueolóxico hai uncruceiro que retrata unhadas poucas lendas relaciona-

das co camiño de Santiago ao norte dorío Douro. Trátase dunha que non éautóctona nin orixinal. Coñécense ver-sións semellantes en San Domingos daCalzada (Burgos), en Bolonia (datadado século XI) e mais no texto árabe dasMil e unha noites.

A lenda de Barcelos, graficamenterepresentada nun cruceiro de pedraque estivo moitos anos diante da forcado concello, alí no lugar do Areal, naparroquia de Barcelinhos, conta a his-toria de dous peregrinos, pai e fillo,que devotamente ían camiño deSantiago de Compostela.

Caera a noite e estes dous peregrinos,de orixe flamenga, achegábanse aBarcelos, lugar de paso obrigado paraquen se dirixía a Santiago de

N o Museu Arqueológico deBarcelos há um cruzeiro queretrata uma das poucas len-

das relacionadas com o caminho deSantiago a Norte do Rio Douro. Trata-sede uma que não é autóctone, tão poucooriginal. Versões semelhantes conhe-cem-se em Santo Domingo da Calçada(Burgos), em Bolonha (datada do séc. XI )e no texto árabe das Mil e Uma Noites.

A lenda de Barcelos, graficamenterepresentada num cruzeiro de pedra queesteve largos anos em frente à forca doconcelho, sito no lugar do Areal, fregue-sia de Barcelinhos, conta a história dedois peregrinos, pai e filho, que devota-mente se dirigiam a Santiago deCompostela.

Caía a noite e os dois peregrinos de ori-gem flamenga aproximavam-se deBarcelos, sítio de obrigatória passagema quem demandava Santiago de

N

72

Cruzeiro do Senhor do Galo

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 74

Page 76: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Igreja Matriz, Barcelos

Compostela desde O Porto, vía SãoPedro de Rates e Ponte de Lima. Aochegaren a Barcelinhos, hospedáronsenun albergue á beira do camiño e apouca distancia da tenebrosa forca.Foron recibidos pola familia do pousa-deiro e a filla namorouse do peregrinomáis novo e fixo de todo para que llefixese caso. O mozo, cumpridor dosdeberes sagrados de quen peregrina,ignorou as olladas e, quen sabe, osaloumiños da moza, que ao día seguin-te, resentida, lle meteu na alforxa unvalioso garfo de prata.

Cando xa estaban camiño de Ponte deLima, as autoridades foron avisadas edescubriuse o presunto roubo. En pre-senza do xuíz, o mozo acabou sendocondenado á forca. De nada servironas desculpas do pai e os laios do fillo.O mozo foi pendurado na forca e o pai,atormentado pola desgraza, continuouo seu camiño cara a Compostela.

73

A L E N D A D O S E Ñ O R D O G A L O

A L E N D A D O S E N H O R D O G A L O

Compostela a partir do Porto, via SãoPedro de Rates e Ponte de Lima. Àentrada de Barcelinhos acolheram-senuma estalagem sita na berma do caminhoe a curta distância da tenebrosa forca.Recebidos pela família do estalajadeiro,a filha enamorou-se do jovem peregrinoe tudo fez para despertar-lhe a atenção.O moço, cumpridor dos deveres sagra-dos de quem peregrina, recusou os olha-res e, sabe-se lá, as carícias da jovem,que despeitada, no dia seguinte, meteu-lhe no alforje um valioso talher deprata.

Já a caminho de Ponte de Lima, as justi-ças foram avisadas e o pretenso furto des-coberto. Na presença do juiz, o moço aca-bou por ser condenado à forca. De nadaserviram as explicações do pai e oslamentos do filho. O jovem foi penduradona forca e o pai, atormentado pela des-graça, seguiu o seu caminho paraCompostela.

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 75

Page 77: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Cumprido o voto a São Tiago e tendorezado pela alma do filho, retornou aBarcelos, à forca onde ainda estava pen-durado o jovem flamengo justiçado.Perante o corpo do filho, o pai soluçou,lamentou a sorte e bradou contra ainjustiça dos homens. Ao ouvir os solu-ços, o filho, supostamente morto, elevoua voz e consolou o pai dizendo-lhe que oapóstolo São Tiago o havia salvo nomomento em que, com as mãos, susten-tou-lhe os pés.

Maravilhado com o sucedido, o velhoperegrino e quem o acompanhava,correram à casa do juiz que se prepara-

74

A L E N D A D O S E Ñ O R D O G A L O

A L E N D A D O S E N H O R D O G A L O

Cumprido o voto a Santiago, onderezou pola alma do fillo, regresou aBarcelos, á forca onde aínda estabapendurado o mozo axustizado. Ante ocorpo do fillo, o pai chorou, laiouse dasúa sorte e bramou contra a inxustizados homes. Oíndo os choros, o fillo,que supostamente morrera, ergueu avoz e consolou o pai, contándolle queo Apóstolo Santiago o salvara, ter-mándoo dos pés no intre do axustiza-mento.

O vello peregrino e mais o seu acompa-ñante, marabillados co que sucedera,correron á casa do xuíz, que se ía pór a

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:11 Página 76

Page 78: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

comer un galo asado ao forno.Abraiado coas novas, desconfiado, estedeclarou que cría que era máis proba-ble que o galo que tiña sobre a mesaresucitase ca aquela historia que llecontaban. Foi daquela cando aconte-ceu o segundo milagre. Por intercesiónde Santiago, o galo volveu á vida ecantou. O xuíz, pasmado, correu áforca e, vendo o mozo vivo, mandouceibalo e condenar á morte aos quecontribuíran á súa deshonra.

va para comer um galo assado no forno.Espantado com as notícias, desconfiado,declarou que mais depressa acreditavana ressurreição do galo que tinha sobrea mesa, que na história que lhe conta-vam. Foi então que se deu o segundomilagre. Por intercessão de São Tiago, ogalo voltou à vida e cantou. O juiz,maravilhado, correu à forca e vendo ojovem vivo, mandou soltá-lo e condenarà morte aqueles que tinham contribuídopara a sua desonra.

75

A L E N D A D O S E Ñ O R D O G A L O

A L E N D A D O S E N H O R D O G A L O

Barcelos. Largo da Porta Nova

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 77

Page 79: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O milagre do Señor da Cruz de BarcelosO milagre do Senhor da Cruz de Barcelos

n 1504 houbo en Barcelos unacontecemento relixioso deenormes repercusións futu-ras: o achado dunha cruz no

chan do futuro campo da feira. A,daquela, vila de Barcelos, confinadano interior da muralla que mandaraconstruír o conde D. Afonso, futuroduque de Bragança, sentiu o peso domilagre. Arredor da capela e tras domagnífico templo de planta circularnaceron casas, conventos e igrexas. Oscomerciantes que pasaban por alícamiño de Ponte de Lima e mais osperegrinos de Compostela trocaron ocamiño do Campo das Hortas polasaída da Porta Nova, pois era precisa-mente ao leste da muralla do burgoonde se atopaba o lugar do milagre.Naceu así unha nova ruta de circula-ción e un novo urbanismo.Naturalmente, co milagre xurdiu unhagran devoción popular e moitas lendas.Unha delas conta a historia dunhamuller que recolleu, sen sospeitalo, osfragmentos dunha imaxe de CristoCrucificado.Un día, unha pobre muller que queríacocer o pan foi buscar leña a unha

E m 1504 deu-se em Barcelosum acontecimento religiosode enormes repercussõesfuturas: o aparecimento de

uma cruz no chão do futuro Campo daFeira. A então vila de Barcelos, confi-nada ao interior da muralha que lhehavia mandado construir o condeD. Afonso, o futuro duque deBragança, sentiu o peso do milagre.Em redor da capela e depois do magní-fico templo de planta circular, nasce-ram casas, conventos e igrejas. Oscomerciantes, que demandavam Pontede Lima e os peregrinos que iam paraCompostela, trocaram o caminho doCampo das Hortas, pela saída da PortaNova, porque o sítio do milagre esta-va, precisamente, a nascente da mural-ha do burgo. Assim nasceu um novoeixo viário e um novo urbanismo. Como milagre brotou uma grande devoçãopopular e muitas lendas. Uma delasconta a história de uma mulher querecolheu, sem o suspeitar, os fragmen-tos de uma imagem de CristoCrucificado.Certo dia, uma pobre mulher que pre-tendia cozer o pão, foi à procura de

E

76

Igreja do Senhor da Cruz, Barcelos

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 78

Page 80: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

bouza que había nas marxes do ríoCávado, ao oeste da vila; a marea fixe-ra subir as augas do río e con elas che-gara moita madeira.Recollido o feixe, e xa na casa, acen-deu o forno e botou dentro a leña quetrouxera. Algúns anacos, para a sor-presa da muller, saltaron para fóra e,por máis veces que os volvía meter, oritual repetíase. Temerosa, fixouse nundos anacos e, atónita, viu parte dasfaccións de Cristo Crucificado.Relixiosa como ela era, e decatándosedo milagre, recolleu devotamente todosos anacos que botara e levoullos a uncarpinteiro con sona de santeiro que,xuntándoos, deu reconstruído a imaxede Cristo Crucificado. Coñecendo oque pasara, os habitantes de Barcelosconduciron en procesión a imaxe aotemplo que construíron no Campo daFeira en honor do milagre da Cruz.

Desde aquela, fíxose normal cantar nocampo unha copla que relata o mila-groso descubrimento das imaxes doCristo Crucificado de Barcelos, que,igual ca as de Matosinhos e Fão, dis-que foron pezas rexeitadas polos pro-testantes, que as tiraron no Mar doNorte durante a crise iconoclasta daReforma.

lenha numa bouça situada nas margensdo Rio Cávado, a poente da vila. Amaré havia feito subir as águas do rioe com elas veio muita madeira. Recolhido o feixe e já em casa, acen-deu o forno e lá colocou a lenha quetinha trazido. Para espanto da mulher,alguns pedaços saltavam para fora epor mais vezes que os voltasse lá ameter, o ritual repetia-se. Temerosa,olhou para um dos bocados e atónitaviu parte das feições de CristoCrucificado. Religiosa como era e per-cebendo o milagre, piamente recolheutodos os pedaços rejeitados e levou-osa um carpinteiro com fama de santeiroque, unindo-os, conseguiu reconstituiruma imagem de Cristo Crucificado.Sabedores do acontecido, os habitantesde Barcelos conduziram em procissãoa imagem para o templo que haviamconstruído no Campo da Feira emhonra do milagre da Cruz.

Desde então tornou-se usual cantar-seno campo uma quadra que relata amilagrosa descoberta das imagens deCristo Crucificado de Barcelos, maisas de Matosinhos e de Fão, tidas comopeças rejeitadas pelos protestantes queas atiraram ao Mar do Norte durante acrise iconoclasta da Reforma.

77

O M I L A G R E D O S E Ñ O R D A C R U Z D E B A R C E L O S

O M I L A G R E D O S E N H O R D A C R U Z D E B A R C E L O S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 79

Page 81: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A lenda da muller mortaA lenda da mulher morta

chegábase ao Mosteiro deSan Pedro de Rates, unhatardiña, un carro puxado

por unha preguiceira xugada de boisde raza galega. Dous labregos, pai efillo, pretendían chegar ao amencer áfeira de Barcelos cos xéneros quelevaban no carro. A carestía eragrande e o ano agrícola non pintababen.

Ao pasar xunto a un pequeno albergue,pararon para lles dar herba aos ani-mais e beber eles tamén unha cunca deviño. Alí atoparon peregrinos que para-ran facer noite antes de retomar o cami-ño de Barcelos ou de Santiago. Comoestaba anoitecendo, o pousadeiro pre-guntoulles se ían durmir alí e, ao verque non, avisounos de que non era decristián aventurarse despois dasTrindades polos camiños que pasabanpolo Alto da Muller Morta.

A erto final de tarde aproxi-mava-se do Mosteiro de SãoPedro de Rates um carro

puxado por uma pachorrenta junta debois de raça galega. Os dois lavrado-res, pai e filho, pretendiam chegar, aonascer do dia, à feira de Barcelos, comos produtos que levavam no carro. Acarestia era grande e o ano agrícolanão ia lá muito de feição.

Ao passar junto da pequena estalagem,pararam para dar erva aos animais eeles próprios beberem uma malga devinho. Ali encontraram peregrinos quepretendiam pernoitar antes de se lança-rem a caminho de Barcelos e deSantiago. Como a noite caía, o estalaja-deiro perguntou-lhes se ali dormiam eperante a negativa, avisou-os que nãoera de cristão aventurarem-se depoisdas Trindades pelos caminhos que pas-savam no Alto da Mulher Morta.

C

78

Alto da Forca. Barcelinhos

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 80

Page 82: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Eles, curiosos, preguntaron que era oque había de arrepiante por aquelasparaxes.- É carneiro negro quen aparece alí ahoras non recomendadas. Un díamorreu, ou alí foi asasinada, unhamuller, e desde aquela é sitio excomun-gado.

Os dous labregos non eran covardes,pero un cara a cara cunha alma en penaxa era unha cousa que non lle agradabaao máis vello. Aínda que non fora áfeira ao día seguinte!

O pousadeiro obxectou:- Ben! Se teiman en ir, polo menos nondeixen a soga dos bois. Así están prote-xidos.

Despedíronse e botáronse ao camiñocando xa era noite pecha. A lúa aluma-ba, entre piñeiros, un camiño fondorodeado de parras e de campos demillo. Ao fondo, albiscábase o piñeiraldo desacougo. O demo argállaas, e elespuxéronse diante dos bois, que comeza-ban a dar sinais de inquedanza. Así queandaron uns metros, ficaron inmóbilese, por máis que o intentaban, simple-mente non se daban movido.

Os dous homes ollaban ao seu redor. Olugar era ermo e de pouca claridade ehabía un ambiente denso. De súpeto,vírono. Estaba alí parado, no medio docamiño, co pelo sedoso, escuro, narizfumegante, coa ollada fixa nos intrusos.

- E agora!? -soltou o fillo, cos xeonllostremelicando!- Non oíches o pousadeiro? Acouga, queeu trato a este paspán.

Curiosos, quiseram saber o que haviade tão terrífico por aquelas paragens.- É carneiro preto que por lá aparecefora de horas. Um dia morreu ou por lámataram uma mulher e desde então ésítio excomungado.

Os dois lavradores não eram medrosos,mas um frente-a-frente com uma almapenada, era coisa que não agradava aomais velho. Ainda se a feira não fosseno dia seguinte!

Retorquiu-lhes o vendeiro:- Bem se teimam em ir, pelo menos nãoabandonem a soga dos bois. Assimestão protegidos.

Feitas as despedidas, avançaramcaminho e noite dentro. A lua ia ilumi-nando, entre pinheiros, um caminhofundeiro cercado de campos de milho elateiros de vinha. Lá à frente já se avis-tava o pinhal do desassossego. Nãofosse o diabo tecê-las puseram-se emfrente dos bois, que começavam a darsinal de inquietação. Metros andados,estacaram e por mais tentativas, sim-plesmente, não se mexiam.

Os dois homens olharam em redor. Osítio era ermo e a pouca claridadeadensava o ambiente. De repente,viram-no. Estava, parado, bem no meiodo caminho, pêlo sedoso, escuro, nari-nas fumegantes, olhar fixo nos intrusos.

- E agora? - exclamou o filho com osjoelhos a tremer!- Não ouviste o vendeiro? Acalma-te,que eu trato deste estafermo. O velho lavrador, que era "letrado" em

79

A L E N D A D A M U L L E R M O R T A

A L E N D A D A M U L H E R M O R T A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 81

Page 83: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O vello labrego, que era "letrado" enasunto de almas en pena, exclamouentón con voz forte:

Auga bendita de sete bicasAuga de sete fontes

Sangue de sete galiñas negrasTerra de sete sepulturas

Pai noso, Avemaría

Así que o vello acabou as últimas pala-bras, un enorme estrondo retumbou nacalma do piñeiral. O carneiro botou a

assunto de almas penadas, bradouentão em voz forte:

Água benta de sete bicasÁgua de sete fontes

Sangue de sete galinhas pretasTerra de sete sepulturasPadre Nosso. Avé Maria

Mal o velho terminava as últimas pala-vras, um enorme estrondo ribombou napacatez do pinhal. O carneiro desatou à

80

A L E N D A D A M U L L E R M O R T A

A L E N D A D A M U L H E R M O R T A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 82

Page 84: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

galopar polo monte adentro e o airequedou cun certo cheiro a xofre.

- Desta librámonos nós! -dixo o pai-.Coa beizón de Deus, imos para a feira.Anda, Marelo!

Cando á volta pasaron por alí, lembrá-ronse do que acontecera. Construíronun rústico cruceiro de pedra e desdeaquela nunca máis volveu aparecer poralí aquel carneiro negro.

desfilada monte dentro e no ar ficou umcerto cheiro a enxofre.

- Desta livramo-nos nós! - disse o pai -Com a benção de Deus, vamos para afeira. Anda, Marelo!

Quando na volta por ali passaram, lem-braram-se do acontecido. Construíramum tosco cruzeiro de pedra e desde essaaltura nunca mais por ali apareceu o talcarneiro preto.

Alto da Forca, Barcelos

81

A L E N D A D A M U L L E R M O R T A

A L E N D A D A M U L H E R M O R T A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 83

Page 85: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A Señora Aparecida de Balugães. O milagre do panASenhora da Aparecida de Balugães . O milagre do pão

lí polo ano 1702, na costa doMonte Crasto, pacía un pequenorabaño. Acompañábao un pobre

pastor, mudo de nacemento e parco de ideas.O lugar era ermo e estaba habitado por len-das e por mouras enfeitizadas que corríanpolo monte as noites de luar buscando quenas ceibase dos meigallos. Moitos xurabantelas visto cando, en noites de lúa chea, sedirixían á feira de Ponte de Lima ou, aíndapara máis lonxe, cara á distante Santiago deCompostela. E podía ser ben certo, porque ovello camiño da feira e das peregrinaciónsretorcíase na parte baixa da costa, despois decabalgar a antiga ponte das Tábuas lanzadasobre o irreverente río Neiva.

Xoán era fillo dun pobre e inculto canteiro.Na súa casa faltaba pan e a fame potenciabaa carestía da súa propia infelicidade. Cantasveces fora ao monte coa fame rillándolle asentrañas!

Un día que non tiña no peto nin unha migallade pan, o Xoán botouse a chorar xunto a unpenedo alto. Entón alguén chamouno con vozdoce.- Xoán! Por que choras?Xoán ergueu os ollos e viu sobre o penedo que

A orria o ano de 1702 e na encostado Monte Crasto pastava umpequeno rebanho. Acompanha-

va-o um pobre pastor, mudo de nascença eparco de ideias. O local era ermo e estavapovoado de lendas e de moura encantadas quecorriam pelo monte em noites de luar à procu-ra de quem as desencantasse. Quantos nãojuravam tê-las avistado quando, por noites delua cheia, se encaminhavam para a feira dePonte ou ainda para mais longe, para a dis-tante Santiago de Compostela. E podia serbem verdade, porque o velho caminho da feirae das peregrinações serpenteava na partebaixa da encosta, após ter cavalgado a antigaPonte das Tábuas lançada sobre o irreverenteRio Neiva.

João era filho de um pobre e inculto pedreiro.Na sua casa faltava o pão e a fome potencia-va a carestia da sua própria infelicidade.Quantas das vezes tinha ido para o montecom a fome a roer-lhe as entranhas?

Certo dia em que na sacola não havia nemmigalha de pão, João pôs-se a soluçar juntoa um alto penedo. Foi então que alguém ochamou com voz doce:- João! Porque choras?

C

82

Capela da Senhora Aparecida, Balugães (Barcelos)

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 84

Page 86: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

quen lle falaba dese xeito era unha Señora deroupas brillantes. Con medo e sen saber porque, contestou:- Na casa non temos pan! Teño fame!Sorrindo, a Señora máis belida que xamaisvira, obxectoulle:- Vaille pedir ao teu pai que che dea pan.

Obediente e porque a fame lle axitaba as per-nas, Xoán correu para a casa e tal e como llemandara volveu pedir pan. O pai, que nin sedecatou de que o fillo falaba, respondeulleque non había pan na casa.Volveu o rapaz para o monte onda as súasovellas máis choroso e esfameado ca antes. ASeñora volveulle preguntar:- Que tes, Xoán? Por que choras?- Teño fame!Respondeulle a Señora:- Vai para a casa e pídelle ao teu pai pan!O rapaz, desesperado, respondeu:- Fun unha vez e meu pai díxome que nonhabía pan na casa!- Que vaia ao forno, alí atopará pan -obxec-tou a Señora.

Xoán Mudo, que xa non o era, foi correndopara a casa e, marabillada, a familia atopouo forno cheo de pan. Só algo despois se deca-taron de que o fillo xa non era mudo.

João levantou os olhos e viu sobre o penedo umaSenhora que de roupas brilhantes assim lhefalava. A medo e sem saber porquê, respondeu:- Em casa não temos pão! Tenho fome!Sorrindo, a Senhora mais bonita que jamaisvira, retorquiu-lhe:- Vai dizer a teu pai que te dê pão.

Obediente e porque a fome lhe acicatava aspernas, João correu para casa e como lhehaviam mandado voltou a pedir pão. O pai,nem reparando que o filho falava, respondeu--lhe que não havia pão em casa.Voltou o rapaz para o monte para junto dassuas ovelhas mais choroso e faminto queantes. A Senhora voltou a perguntar-lhe:- Que tens João? Porque choras?- Tenho fome! Responde-lhe a Senhora:- Vai para casa e pede pão ao teu pai!O rapaz desesperado, respondeu:- Já fui e o meu pai disse-me que não há pãoem casa!- Ele que vá ao forno, que lá encontrará pão- retorquiu-lhe a Senhora.

João Mudo, que afinal já o não era, correupara casa e maravilhada a família encontrouo forno cheio de pão. Só então repararam queo filho já não era mudo.

83

A S E Ñ O R A A P A R E C I D A D E B A L U G A E S . O M I L A G R E D O P A N

A S E N H O R A A P A R E C I D A D E B A L U G Ã E S . O M I L A G R E D O P Ã O

Capela da Senhora Aparecida, Balugães (Barcelos)

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 85

Page 87: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Ponte de Barcelos

Xoán Mudo é salvado na Ponte de BarcelosJoão Mudo é salvo na Ponte de Barcelos

arcelos naceu nunha encruci-llada de camiños, nun outeiro acarón do río Cávado. No

pequeno lugar de Barcelinhos, na outrabeira do río, xuntábanse as estradas quechegaban de Braga, de Famalicão, de Fãoe do Porto. Daquela, a travesía facíasenunha das moitas barcas que atravesabano río. A de aquí, de acordo cunha lenda emais segundo a vox populi, chamábaseBarca Coeli, a barca do ceo, que disqueera de orixe fenicia ou grega.

Ata 1325, o río fronte a Barcelos cruzá-base unicamente en barca. Así o fixeronreis, nobres, mercadores e raíñas, entreas que cómpre salientar a Santa Isabelque, xa viúva, atravesou por aquí o ríode camiño a Santiago de Compostela.

A construción da ponte foi un feito nota-ble, algo que chegou ben dentro da almada poboación. Así circulaban mellor aspersoas e as mercadorías, pero tamén afe e mais a vontade de loar a Deus. Poriso non sorprende que no imaxinariopopular se confundisen feitos con finali-

B arcelos nasceu num cruza-mento de caminhos, numacolina junto ao Rio Cávado.

No pequeno lugar de Barcelinhos, do outrolado do rio, juntavam-se as estradas vin-das de Braga, Famalicão, Fão e Porto. Atravessia fazia-se, então, numa das muitasbarcas de passagem que havia no rio. Adaqui, de acordo com uma lenda e algumavox populi, chamava-se Barca Coeli, abarca do céu, cuja origem colocam emfenícios ou gregos.

Até 1325, atravessar o rio frente aBarcelos, só de barco. Assim o haviam feitoreis, nobres, mercadores, rainhas, comdestaque para Santa Isabel que, já viúva,aqui atravessou a caminho de Santiago deCompostela.

A construção da ponte foi um feito notável,que calou fundo na alma das populações.Circulavam assim, mais facilmente, pes-soas e mercadorias, mas também a fé e avontade de louvar a Deus. Por isso nãoadmira que no imaginário popular se jun-tassem factos cujas finalidades e cronolo-

B

84

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 86

Page 88: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

dades e cronoloxías ben distintas, talescomo a construción da ponte no séculoXIV e a do mosteiro de Nosa Señora daAparecida, que concluíu en 1720.

Di a nosa lenda que, tras o milagre dopan na casa dos pais de Xoán Mudo, aSeñora pediu que o pai lle construíseunha capela no lugar onde aparecera. Ohome era canteiro e daquela traballabana construción da ponte de Barcelos.Consciente de que había que cumprir opedido, o mozo correu, lixeiro, a longadistancia que o separaba de Barcelos.Viu o pai carrexando pedra nas estadasda ponte e, sen reparar no risco ao quese expuña, avanzou despreocupado paralle transmitir o recado da Señora. Sóque non mediu ben o perigo, e tropezou,perdeu o equilibrio e caeu ao río. Peroao chegar á auga alguén o salvou.Unhas mans albas e delicadas ampará-rono e docemente colocárono no areal.

Eran as mans da Señora que se lle apa-recera nos penedos do Monte Crasto deBalugães, a mesma que pedira que o paille fixese a capela.

O milagre conmoveu o corazón do pai edos homes que alí traballaban.Xuntáronse e de alí a pouco a imaxe deNosa Señora da Aparecida brillaba noaltar da capeliña construída sobre ospenedos da aparición. Alí pasaron aconcorrer os pobos do Val de Neiva, emoitos dos que peregrinaban ataSantiago subían a pequena ladeira paraloar a Nai de Deus e dos homes. XoánMudo, que xa non o era, foi o seu pri-meiro sancristán e, cando morreu, ente-rrárono no interior da capela onde tive-ra a aparición.

gias eram bem distintas, tais como a cons-trução da ponte no séc. XIV e do mosteirode Nossa Senhora da Aparecida concluídoem 1720.

Diz a nossa lenda que, após o milagre dopão em casa dos pais de João Mudo, aSenhora pediu ao moço que o pai lhe cons-truísse uma capela no sítio onde tinha apa-recido. O homem era pedreiro e à data tra-balhava na construção - seria antesreconstrução - da ponte de Barcelos.Ciente que o pedido tinha de ser cumprido,o moço correu, pressuroso, a longa distân-cia que o separava de Barcelos. Viu o paicarreando pedra sobre os andaimes daponte e sem pensar no perigo que corria,avançou descuidado para lhe transmitir orecado da Senhora. Só que não mediu ver-dadeiramente o perigo. Tropeçou, perdeu oequilíbrio e caiu ao rio, mas ao chegar àágua, alguém o salvou. Umas mãos alvas edelicadas ampararam-no e docementecolocaram-no no areal.

Eram as mãos da Senhora que lhe haviaaparecido nos penedos do Monte Crasto deBalugães, a mesma que pedira que o pailhe fizesse a capela.

O milagre emocionou o pai e os homensque ali trabalhavam. Juntaram-se e poucotempo depois a imagem de Nossa Senhorada Aparecida brilhava no altar da capeli-nha construído sobre os penedos da apari-ção. Ali passaram a ocorrer os povos doVale do Neiva e muitos dos que peregrina-vam até Santiago subiam a pequena ladei-ra para louvar a Mãe de Deus e doshomens. João Mudo, que já o não era, foiassim o seu primeiro sacristão e quandomorreu, o seu corpo foi enterrado no inte-rior da capela onde havia tido a aparição.

85

X O Á N M U D O É S A L V A D O N A P O N T E D E B A R C E L O S

J O Ã O M U D O É S A L V O N A P O N T E D E B A R C E L O S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 87

Page 89: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

86

Capela de São Gonçalo, Arcozelo (Ponte de Lima)

San Gonzalo de Arcozelo: un santo casamenteiroSão Gonçalo de Arcozelo: um santo casamenteiro

e novo, San Gonzalo foraperegrino, ata o día que serecolleu nun convento á

beira do río Támega. Alí decatábase dasdificultades dos viaxantes na travesíadaquel curso de auga, polo que comezoua construción da que viría ser a Pontede Amarante.

O seu xesto altruísta conmoveu o cora-zón dos homes, que comezaron a erguercapelas no seu nome nos camiños deperegrinación e nas travesías de ríos,pero na devoción popular o noso santoera tamén un excelente casamenteiro.

Xa desde os tempos do emperadorAugusto había entre Ponte de Lima eArcozelo unha sólida ponte de pedra,remodelada e agrandada na Idade Media.Por ela e polo interior da vila pasaba aprincipal vía de peregrinación xacobea donorte de Portugal. Así e todo, eran moitosos que preferían cruzar o río Lima noverán por un vao que había polo lado da

D a sua juventude São Gonçalofora peregrino, até ao dia emque se acolheu às margens do

Rio Tâmega. No seu ermitério sentia asdificuldades dos viajantes na travessiadaquele curso de água, pelo que iniciou aconstrução daquela que seria a Ponte deAmarante.

O seu gesto altruísta calou fundo no cora-ção dos homens que passaram a erguercapelas em seu nome junto dos caminhosde peregrinação e nas travessias de rios,mas na devoção popular o nosso santotambém era um excelente casamenteiro.

Desde o tempo do imperador Augustoque entre Ponte de Lima e Arcozelohavia uma sólida ponte de pedra, remo-delada e acrescentada na Idade Média.Por ela e pelo interior do burgo passavaa principal via de peregrinação jacobeiado Norte de Portugal. Eram, no entanto,muitos os que preferiam atravessar o RioLima no verão, num vau que havia a

N

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 88

Page 90: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

87

desembocadura da ponte, fuxindo destexeito ao control da ponte e ás peaxes quealí había que pagar.

Diante deste vao construíron os devotosunha capela de invocación a San Gonzalo.A intención fora pedirlle ao santo que pro-texese aos que por alí cruzaban o río, perotransformouse axiña nun lugar propiciato-rio e de purificación para os rapaces quequerían botar moza.

A capela estaba nun lugar ermo, nomedio do arboredo que densamente ocu-paba a beira. Era o sitio ideal para cum-prir o ritual.

Cando un rapaz sentía que dera coamociña dos seus soños, ía á capela soli-citar a colaboración do santo para omomento de facerlle as beiras. De acor-do coa tradición, que aínda hoxe algúnscumpren, o rapaz facía unha romaría detres voltas arredor da capela, durante ascales lle pedía ao santo que abrandase ocorazón da amada e que esta o mirasecon ollos de amor. Rematada a primeiraparte da cerimonia, seguíase o ritual dapurificación cun mergullo nas augas dorío Limia. Vestidas de novo as roupas, omozo volvía á capela para facer unhanova romaría, agora de agradecementoao santo. Rematado o acto, ía confiado áprocura da moza, pois San Gonzalo eraagora o seu máis fiel avogado.

Para rematar, hai tamén quen di que alínon ían só os mozos, e que San Gonzaloera compasivo e colaborador tamén conoutras idades.

San Gonzalo case as vellasSanto Antonio as raparigasCantádelle mozas ao santo

As vosas belas cantigas

juzante da ponte, fugindo assim ao seucontrole e às portagens que ali eramdevidas.

Em frente ao referido vau construíram osdevotos uma capela de invocação a SãoGonçalo. A intenção fora pedir ao santo asua protecção para os que por ali atraves-savam o rio, mas a breve trecho transfor-mou-se num local propiciatório e de purifi-cação para os rapazes que pretendiamarranjar namorada.

A capela estava em sítio ermo, no meio dearvoredo que se adensava junto à margem.Era o sítio ideal para cumprir o ritual.

Quando um rapaz sentia que tinha desco-berto a rapariga dos seus sonhos, ia até àcapela pedir a colaboração do santo nomomento de pedir namoro. De acordo coma tradição, que ainda hoje é cumprida poralguns, o rapaz fazia uma romaria de trêsvoltas em redor da capela durante as quaispedia ao santo que amaciasse o coraçãoda amada e que ela o visse com os olhos doamor. Finda a primeira parte do cerimo-nial, seguia-se o ritual da purificação ouseja um mergulho nas águas do Rio Lima.Vestidas as roupas voltava à capela parafazer nova romaria, agora de agradeci-mento ao santo. Findo o acto, ia confianteà procura da moça, porque São Gonçaloera agora o seu mais fiel advogado.

A finalizar há quem garanta que ali nãoiam só rapazes. São Gonçalo era compas-sivo, também colaborante com outras ida-des.

São Gonçalo case as velhasSanto António as raparigasCantai moças ao santinhoAs vossas belas cantigas

S A N G O N Z A L O D E A R C O Z E L O : U N S A N T O C A S A M E N T E I R O

S Ã O G O N Ç A L O D E A R C O Z E L O : U M S A N T O C A S A M E N T E I R O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 89

Page 91: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

88

Caminho, Facha (Ponte de Lima)

A lenda da Mal DegoladaAlenda da Mal Degolada

lenda da Mal Degolada tivolugar nos albores daReconquista. Naquel tempo

os mouros ocupaban os outeiros daSerra da Nó, e nun dos seus castelosvivía unha moza de rara beleza, filladun dos emires. Daquela, no val, ascasas dos labregos e mais os pazos dosnobres espallábanse polos campos, ásdúas beiras da antiga estrada romanaque agora servía tamén, entre outrascousas, para ir a Santiago.

Mouros e cristiáns, tan próximos, eranirredutibles inimigos, pero iso nonimpediu que a princesa Zaida, a belamoura do Monte da Nó, se namorasedo cabaleiro cristián D. Rui Mendes,aquela vez que o vira cabalgando aogalope pola costa do Monte doCastelo. A moura fixo de todo desdeaquela para volvelo ver, ata que suce-deu. O cabaleiro subiu á portela de

A lenda da Mal Degoladapassa-se nos alvores daReconquista. Nessa altura

os mouros ocupavam os cerros daSerra da Nó e num dos seus castelosmorava uma jovem de rara beleza,filha de um dos emires. Pela mesmaocasião, no vale, as casas dos lavrado-res e os solares dos nobres espalha-vam-se pelos campos, dos dois ladosda antiga estrada romana e que agoraservia, entre outras coisas, tambémpara ir até Santiago.

Mouros e cristãos, tão próximos, eramirredutíveis inimigos, mas isso nãoimpediu que a jovem Zaida, a belamoura do Monte da Nó, se apaixonassepelo cavaleiro cristão D. Rui Mendes,naquela vez que o vira cavalgar à des-filada na encosta do Monte do Castelo.A partir daquele momento a mouratudo fazia para o voltar a ver, até que

A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 90

Page 92: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

89

Portela da Facha (Ponte de Lima)

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

Piães, buscando eventuais inimigos,pero o que viu, non moi lonxe, foi acomitiva da moza, que lle pareceu deinusual beleza. O noso cabaleiro que-dou abraiado e desde aquela viviu des-acougado e foi medrando o seu devezode tela só para el. Diso ao rapto sóhabía un paso, pois ademais o cabalei-ro decatárase de que o seu amor eracorrespondido.

Nun intre, pasou do pensamento aosactos, e nun solpor levou a moura parao outro lado do río Limia, para a torrede Bertiandos. Alí pasaba visitala sem-pre que podía, normalmente á noite,para que non descubrisen o segredo.Pero tan grande amor dificilmentepodía transformarse en voda, poisZaida non era cristiá, e isto puña tris-te o cabaleiro. Ao coñecer a causa desa

aconteceu. O cavaleiro subiu até à por-tela de Piães, à procura de eventuaisinimigos, mas o que viu, não muitolonge, foi a comitiva da jovem prince-sa, para ele de invulgar beleza. Onosso cavaleiro estacou impressionadoe desde aquele momento o seu viverpassou a ser desassossegado, crescen-do a vontade de a ter só para si. Daí aorapto foi um passo, tanto mais que nassuas observações, havia notado que oseu amor tinha correspondência.

Do pensamento aos actos foi um ins-tante. Certo fim de tarde levou a mourapara o outro lado do Rio Lima, para aTorre de Bertiandos. Ali passou a visi-tá-la sempre que podia, normalmentede noite, para que o segredo não fossedescoberto. Mas tão grande amor difi-cilmente poderia transformar-se em

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 91

Page 93: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

90

tristura, a moura quixo ser instruídana fe de Cristo, para así poder casarcon el. Radiante, o fidalgo pediulle aoconvento de Refoios que mandasen unfrade para lle ensinar a doutrina cris-tiá á cativa da torre de Bertiandos.

Unha noite, o mozo foi á torre e, ao oírvoces e decatarse de que unha era mas-culina, o seu corazón comezou a latexarforte. Alterado polo aguillón dos celossubiu coma un tolo as escaleiras e, ao

casamento, porque Zaida não era cris-tã. Isto entristecia-o e sabendo acausa, a moura pediu-lhe para ser ins-truída na fé de Cristo e assim com elepoder casar. Radiante, o fidalgo pediuao convento de Refoios que lhe envias-sem um frade para ensinar a doutrinacristã à reclusa da Torre deBertiandos.

Certa noite, o jovem fidalgo foi até àtorre e ouvindo vozes, o seu coração

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 92

Page 94: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

91

ver o vulto dun home curvado sobre amoura, tirou fóra a espada e espetounano pescozo dela. Ante acto tan mesqui-ño rebelouse o home frade, é dicir, ofrade que lle ensinaba o catecismo, que,ao ver que a moza morría, colleu unhaxerra con auga e bautizouna.

Zaida morreu cristiá, pero o cabaleirotoleou co crime. O pobo di que a pobremociña certas noites canta tristes bala-das onda a fonte da torre de Bertiandos-a Fonte da Mal Degolada-, e que ofidalgo, dacabalo, percorre os camposda Ribeira Lima, laiándose, desespe-rado, da perda da muller amada.

teve um choque ao perceber que umadelas era masculina. Alterado peloaguilhão do ciúme galgou as escadas eao ver um vulto de homem debruçadosobre a moura, sacou da espada eenterrou-a no pescoço da jovem.Perante acto tão mesquinho insurgiu--se o homem frade, isto é, o frade quelhe ensinava o catecismo, que, ao ver amoça a morrer, pegou num vaso comágua e baptizou-a.

Zaida morreu cristã, mas o crime tres-loucou o cavaleiro. Diz o povo que apobre rapariga, certas noites, cantatristes baladas junto da fonte da Torrede Bertiandos - a Fonte da MalDegolada - e que o fidalgo, montadono seu cavalo, percorre os campos daRibeira Lima, lamentando, desespera-do, a perda da mulher amada.

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

A L E N D A D A M A L D E G O L A D A

Igreja Paroquial de Arcozelo (Ponte de Lima)

Capela de São Sebastião, Facha (Ponte de Lima)

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 93

Page 95: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

92

Avenida dos Plátanos, Ponte de Lima

As uñas do demoAs unhas do diabo

esde o reinado de D. Pedro I,Ponte de Lima estaba rodea-da por unha muralla unida á

ponte, medio romana, medio medieval.No centro da vila, rodeada de casas decomerciantes e artesáns, estaba a igre-xa matriz. Extramuros, preto da Señorada Guía, estaba o convento dos francis-canos, construído por D. Leonel deLima a primeiros do século XV. Édaquela, a comezos da idade moderna,cando se centra a nosa lenda.

Vivía na vila un escribán que durantetoda a súa vida fora un pésimo modelode conduta. De mozo violara doncelas,xa casado desgraciara a esposa e viúvofora o peor exemplo para o burgo. Nonera serio nos contratos que elaboraba,falsificaba documentos e roubáballesterras aos pobres para favorecer aoutros indesexables coma el.

Morreu o noso home e cando prepara-

D esde o reinado de D. Pedro I,que Ponte de Lima estavarodeada por uma muralha

que ligava à ponte, meio romana, meiomedieval. No centro da vila, rodeada decasas de comerciantes e artesãos esta-va a igreja matriz. Fora de portas, pró-ximo à Senhora da Guia, ficava o con-vento dos franciscanos construído porD. Leonel de Lima no começo do séc.XV. É portanto no início da épocamoderna que se centra a nossa lenda.

Vivia na vila um tabelião que toda avida fora um péssimo modelo de condu-ta. Na juventude violentara donzelas;em casado desgraçara a esposa; emviúvo fora o pior exemplo do burgo.Não era sério nos contratos que elabo-rava, falsificava documentos, sonegavaterras aos pobres para favorecer inde-sejáveis como ele.

Morreu o nosso homem e quando prepa-

D

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 94

Page 96: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

93

ban o enterro na igrexa a xente esixiuque non se enterrase no camposanto.

-Que o demo o leve, que era un homesen salvación! -dicían os máis afoutos.

Ante a negativa, pedíuselles aos fran-ciscanos a esmola dunha das obras damisericordia, enterrar os mortos. Así ofixeron, e enterraron o escribán nunpunto illado do claustro, pois pensabaneles que Deus, compasivo, se apiadaríadel.

Xa era noite pecha cando o silencio foiroto polo son oco da campá da porte-ría. Acudiron o irmán porteiro e maisos frades, alarmados con esta chamadaa deshoras. Na porta estaba un homeque preguntou:

- Onde está a sepultura do escribán?Levádeme alí!

Ante o ton categórico do visitante nin-guén ousou disentir, polo que o supe-rior deu orde de que o home fora leva-do alí. Alí, sen esforzo, ergueu a pedrapesada e ordenou con voz forte:

- Érguete e sae! -E aos frades- Traedeo cáliz das hostias consagradas.

Para a sorpresa de todos, o escribánergueuse e achegouse submiso ao des-coñecido. Entón este ordenoulle:

- Cúrvate sobre o cáliz que frei Tomásten nas mans e abre a boca!

O escribán fixo o que lle mandaron. Entón, cun golpe seco nas costas domalfeitor, unha hostia consagrada

A S U Ñ A S D O D E M O

A S U N H A S D O D I A B O

ravam o enterro na igreja, a populaçãoexigiu do pároco que não fosse sepulta-do em solo bento.

- O diabo que o levasse, já que erahomem sem salvação! - diziam os maisafoitos.

Perante a recusa, pediu-se aos francis-canos a esmola de uma das obras demisericórdia: enterrar os mortos. Assimo fizeram e o tabelião foi enterrado numponto isolado do claustro, porque, pen-savam eles, Deus, compassivo, ter-se-iaapiedado dele.

Noite entrada e o silêncio foi quebradopelo som cavo da sineta da portaria.Ocorreu o irmão porteiro mais os fra-des, alarmados com um chamamentotão fora de horas. À porta estava umhomem que perguntou:

- Onde é a sepultura do tabelião?Levem-me lá!

Perante o tom peremptório do visitante,ninguém ousou discordar, pelo que osuperior deu ordem que o levassem atélá. Ali, sem esforço, ergueu a pesadapedra e ordenou em voz forte:

- Levanta-te e sai! - e para os frades -Trazei a píxide das hóstias consagra-das.

Para espanto de todos, o tabeliãoergueu-se, aproximou-se submisso dodesconhecido. Então este ordenou:

- Curva-te sobre o vaso que frei Tomástem nas mãos e abre a boca!

E ele assim fez.Então, com uma pancada seca, aplicada

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 95

Page 97: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

94

saíulle da boca e caeu dentro do cáliz.Mentres os frades ollaban espantadosa escena, o home, que tiña un andarestraño, virouse para o escribán edíxolle:

- Como ousaches, ser indigno e sacríle-go, comungar o corpo de Cristo sen teconfesares e arrepentires dos teuspecados infames? Ti perténcesme!

Dito isto, agarrou o infeliz e, voandopola noite adentro, desapareceu con el.

Arrepiados, os frades ollaron para a

nas costas do celerado, uma hóstia con-sagrada saiu da boca e caiu dentro dovaso.

Enquanto olhavam espantados para acena, o homem, que tinha um andaresquisito, virou-se para o tabelião edisse-lhe:

- Como te atreveste, ser indigno e sacrí-lego, a comungar o corpo de Cristo semte confessares e arrependeres dos teusinfames pecados? Tu pertences-me! Dito isto, agarrou no infeliz e voando

A S U Ñ A S D O D E M O

A S U N H A S D O D I A B O

Ponte sobre o Rio Lima, Ponte de Lima

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 96

Page 98: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

95

lápida da sepultura e foi entón candoviron gravadas as uñas dun carneiro.Desde aquela o pobo mira con medoaquela pedra e hai quen conta a histo-ria ata en verso:

Entre Santo Antonio e a GuíaXunto a rumorosa corrente,Unha pedra alí había,Que eu lembro, saudosamente...

E todo o pobo afirmaba,Véndoa así, en menoscabo,Que o sinal que ela mostrabaEra a da man do diaño.

Severino de Faria

noite dentro, desapareceu com ele. Aterrados, os frades olharam para atampa da sepultura e foi então queviram nela gravadas as unhas de umbode. Desde então o povo olha, a medo,para tal pedra e há quem conte mesmoa história em verso:

Entre Santo António e a Guia,Junto à múrmura corrente,Uma pedra ali havia,Que eu lembro, saudosamente…

E o povo todo afirmava,Vendo-a assim, em menoscabo,Que o sinal que ela mostravaEra o da mão do diabo.

Severino de Faria

A S U Ñ A S D O D E M O

A S U N H A S D O D I A B O

Ponte sobre o Río Lima, Ponte de Lima

Capela de Nossa Senhora das Neves,Labruja (Ponte de Lima)

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 97

Page 99: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

96

Monte da Nó, Ponte de Lima

A Lenda do Castelo do Monte da NóA lenda do Castelo do Monte da Nó

Serra da Nó é unha suce-sión de montes agrestes.Desde o cume avístase todo

o val do río Limia ata o mar e o tra-zado de dúas estradas importantesdas épocas romana e medieval: a víaXIX do Itinerario de Antonino e maisa estrada do val da Facha, que viñada parte de Barcelos e se xuntaba áanterior á entrada do burgo limiano.

Na Serra da Nó hai unha serie de castrosda idade de ferro, que teñen unhas ruínasque chegaron a nós poboadas de lendas demouras e de tesouros enfeitizados. Nomonte contrario ao val da Facha hai outrofoco de lendas. Trátase do monte doCastelo, lugar onde estivo o castelo daTerra de San Miguel.

A Serra da Nó é uma suces-são de montes agrestes docimo dos quais se avista

todo o vale do Rio Lima até ao mar eo traçado de duas importantes estra-das romano-medievais: a via XIX doItinerário de Antonino e a estrada dovale da Facha que vinha das bandasde Barcelos e se juntava à anterior, àentrada do burgo limiano.

Na Serra da Nó há uma série de cas-tros da Idade do Ferro, cujas ruínaschegaram até nós povoadas de lendasde mouras e tesouros encantados. Nomonte contrário ao vale da Facha háum outro foco de lendas. É o Montedo Castelo, sítio onde esteve o caste-lo da Terra de São Miguel.

A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 98

Page 100: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

97

De acordo cunha lenda local, un díaos mouros edificaron sobre as ruínasdun daqueles castros un esplendorosocastelo que dominou todo o territoriode arredor. Os cristiáns que habita-ban o val traballaban as fértilesterras e pagábanlle submisamente osimpostos ao visir sarraceno.

Cando comeza a nosa historia, eragobernante do castelo un mouro, gue-rreiro feroz de nome e de trato, que nasúa sala do tesouro amoreaba ouro epedras preciosas, e que tiña no harénas máis fermosas mulleres, ás que uti-lizaba sen coidar dos seus sentimentos.

Un día todo mudou. O feroz e empe-dernido guerreiro namorouse profun-damente dunha moza que acababa dechegar. A diferenza das demais,Zuleima, que ese era o nome da moza,non amosara medo e tampouco satis-facía os caprichos do seu señor. Eraxusta e intelixente. Esas calidadesfixeron de Abkir -así se chamaba oguerreiro- un home diferente, e pasoua ser tenro e delicado coa moza, que,vendo o cambio de actitude, pasoutamén a demostrarlle un profundoafecto e verdadeiro amor.

Por ela, Abkir deixouno todo. Botou asoutras mulleres, parou as acometidascontra os cristiáns e descoidou a mon-tería e a caza. Só tiña ollos para a súanamorada. Vivían no castelo, rodeadosde luxo e riquezas, pero, pola contra,practicamente non tiñan homes dearmas, pois estes, descontentos cocurso dos acontecementos, marcharanen busca de gloria a outras paraxes.

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

De acordo com uma lenda local, umdia os mouros construíram sobre asruínas de um daqueles castros umesplendoroso castelo que passou adominar todo o território em redor.Os cristãos, que habitavam o vale,trabalhavam as terras férteis e sub-missamente pagavam os seus tributosao vizir sarraceno.

Quando a nossa história começa, gover-nava o castelo um mouro, guerreiroferoz, de nome e de trato, que acumula-va ouro e pedras preciosas na salado tesouro e no harém as mais belasmulheres que usava sem cuidar dosseus sentimentos.

Um dia tudo mudou. O feroz e empe-dernido guerreiro ficou profundamen-te apaixonado por uma jovem recém--chegada. Ao contrário das demais,Zuleima, era esse o seu nome, nãodemonstrara medo e tão pouco satis-fazia os caprichos do seu senhor. Erajusta e inteligente. Tais qualidadesfizeram de Abkir - assim se chamavaele - um homem diferente, pois passoua ser amoroso e delicado com a moçaque, ao ver a mudança de atitude,também passou a demonstrar-lhe umprofundo afecto e verdadeiro amor.

Por ela, Abkir deixou tudo. Mandou embo-ra as outras mulheres, parou as surtidascontra os cristãos, descurou a montaria ea caça. Só tinha olhos para a sua amada.Viviam no castelo, rodeados de luxo eriquezas, mas praticamente sem homensde armas que, descontentes com o rumodas coisas, foram à procura de glória nou-tras paragens.

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 99

Page 101: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

98

Sabedores da debilidade militar docastelo, os cristiáns da outra beira doLimia marcharon cara á serra cunexército ben organizado. Ante a inmi-nencia da ruína e dunha morte máisca segura, o cabaleiro levou a amadapara a sala do tesouro e alí, pronun-ciando máxicas palabras, afundiupara sempre o castelo nas entrañasda serra da Nó. Os cristiáns gañarono monte e o territorio mouro, pero ocastelo e os seus tesouros non osviron nunca máis. E así permanece-rán ata o día en que alguén de cora-zón puro lle dea sacado o feitizo.

Sabedores da fraqueza militar do cas-telo, os cristãos do outro lado doLima, fizeram-se à serra com um bemorganizado exército. Na iminência daruína e de uma morte, mais que certa,o mouro levou a sua amada para asala do tesouro e aí, pronunciandomágicas palavras, fez afundar, parasempre o castelo nas entranhas daSerra da Nó. Os cristãos ficaram como monte e o território mouro, mas ocastelo e os seus tesouros, essesnunca mais os viram. E assim perma-necerão até ao dia que alguém decoração puro consiga desencantá-lo.

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

Capela de Nossa Senhora das Neves, Correlhã (Ponte de Lima)

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 100

Page 102: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

99

Nestes días, os que cren devotamenteen tesouros de mouras enfeitizadas,asocian esta lenda a unha das moitasminas de explotación aurífera quehabía no Monte da Nó na épocaromana. Na actualidade son galeríastaponadas ás que dificilmente se podepasar, pero aínda así queda quensoña e tenta atopar alí o tan cobizadotesouro.

Nos dias que correm, os que acredi-tam piamente em tesouros de mourasencantadas, associam esta lenda auma das muitas minas de exploraçãoaurífera que houve no Monte da Nódurante a época romana. Na actuali-dade são galerias entulhadas ondedificilmente se entra, mas mesmoassim ainda há quem sonhe e tente aliencontrar o tão cobiçado tesouro.

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

A L E N D A D O C A S T E L O D O M O N T E D A N Ó

Castelo de São Miguel da Facha, Ponte de Lima

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 101

Page 103: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

100

Ponte de Lima

A lenda do Río do EsquecementoA lenda do Rio do Esquecimento

unto do Limia, claro e fresco río,

Que Lethes se chamou antigamente

Nun bosque de altos álamos sombríos,

Cantaba unha ninfa alegremente,

Con voz suave, branda, e desusada

Novo canto, do noso diferente.

Diogo Bernardes, séc. XVI

É un feito histórico que Decio XunioBruto conduciu as tropas romanas ásbeiras do río Miño durante a primeiraincursión que os romanos fixeron nonoroeste peninsular. Pertencen á tradi-

X unto do Lima, claro e fresco rio,

Que Lethes se chamou antigamente,

N'um bosque d'altos álamos sombrio,

Cantava uma ninfa alegremente,

Com voz suave, branda, e desusada

Novo canto, do nosso diferente.

Diogo Bernardes, séc. XVI

É histórico que Décio Júnio Bruto con-duziu as tropas romanas até às mar-gens do Rio Minho, durante a primeiraincursão que os romanos fizeram aoNoroeste Peninsular. Pertencem à tra-

J

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 102

Page 104: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

101

ción e á lenda os feitos que deseguidorelatamos.

Os romanos chegaron ao río Miño cru-zando o Limia no lugar onde naceuPonte de Lima e, na outra beira, a vilade Arcozelo. Non había ponte, senón unvao que séculos máis tarde sería apro-veitado por peregrinos e por todos osque non querían entrar na vila.

Dicía a lenda, e os romanos coñecíana,que o Limia era o río Lethes ou río doEsquecemento. Murmurábase entre ascohortes romanas que quen violaseaquelas augas e se metese dentro des-temidamente sen a beizón dos deuses,xamais recuperaría o pasado. Era anéboa total sobre a familia, os amigose a terra natal.

Para chegar ao río Miño había quecruzar o Limia, e ante un escenario asíos soldados romanos colleron medo enegáronse a cumprir a misión.Prevendo o fracaso se non daba inver-tido a teimosía dos seus homes, o futu-ro "galaico" colleu un labarum dasmans dun soldado e fustrigando o seucabalo botouse ás augas do Limia. Acorrente era débil e o cabalo bo nada-dor, así que chegou con relativa facili-dade á terra firme da outra beira.Desde enriba do seu cabalo, DecioXunio Bruto fitou o seu exército e convoz poderosa comezou a chamar, un aun, aos homes das súas lexións. Os sol-dados comprenderon a mensaxe e,

A L E N D A D O R Í O D O E S Q U E C E M E N T O

A L E N D A D O R I O D O E S Q U E C I M E N T O

dição e à lenda os factos que a seguirrelatamos.

Na sua aproximação ao Rio Lima, osromanos fizeram-no atravessando oMinho até onde nasceu Ponte de Limae na outra banda a freguesía deArcozelo. Não havia ponte, mas um vauque séculos andados seria aproveitadopor peregrinos e por todos os que nãoqueriam entrar na vila.

Dizia a lenda e os romanos conheciam-na,que o Rio Lima era o Rio Lethes ou o Riodo Esquecimento. Murmurava-se entre asgentes romanas que quem violasse aque-las águas e nelas se metesse afoitadamen-te sem a benção dos deuses, nunca mais serecordaria do passado. Era a bruma totalsobre a família, os amigos, a terra natal.

Para chegar ao Rio Minho era neces-sário atravessar o Lima e perante umtal cenário os soldados romanostemeram e recusaram a missão.Prevendo um fracasso, caso não conse-guisse inverter a teimosia dos seushomens, o futuro "galaico" tomou olabarum das mãos de um soldado e fus-tigando o seu cavalo lançou-se àságuas do Lima. A corrente era fraca eo cavalo bom nadador, tomou comrelativa facilidade a terra firme daoutra banda. Postado em cima do seucavalo, Décio Júnio Bruto olhou o seuexército e com voz poderosa passou achamar, um a um, os homens das suaslegiões. Os soldados compreenderam amensagem e ordeiramente iniciaram

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 103

Page 105: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

102

ordenadamente, iniciaron unha travesíaque só se estancaría á vista do río Miño.

Para indicar o lugar da lenda hai alí, dinos "entendidos" en cousas de tradición, oAntepasso, é dicir, o lugar antes do paso

uma travessia que só haveria de estan-car à vista do Rio Minho.

A assinalar a lenda, lá está, dizem os

"entendidos" em coisas de tradição, o

Antepasso, isto é, o sítio antes do passo

A L E N D A D O R Í O D O E S Q U E C E M E N T O

A L E N D A D O R I O D O E S Q U E C I M E N T O

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 104

Page 106: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

103

A L E N D A D O R Í O D O E S Q U E C E M E N T O

A L E N D A D O R I O D O E S Q U E C I M E N T O

Capela do Anjo da Guarda, Arcozelo (Ponte de Lima)

do xefe romano. Para outros, se a orto-grafía fose Antepaço, o lugar indicaríao lugar do pazo onde pasou a noite.

Xunto das bravas augas océanasChoro canto cantei na mocidade,Ao son daquelas mansas limianas,

Daquelas, que xa foron noutra idadeCon nome de letheas celebradas,

Por lle faltar do curso a liberdade;

Que estando tanto tempo represadas,O tempo lle deu nome de esquecidasAta llo dar Bernardes de lembradas.

Frei Agostinho da Cruz

(passagem) do chefe romano. Para outros, se

a grafia for Antepaço, então trata-se de um

local de referência ao paço onde pernoitou.

Junto das bravas aguas oceanasChoro quanto cantei na mocidade,Ao som d'aquelas mansas limianas,

D'aquelas, que já foram n'outra edadeCom nome de létheas celebradas,

Por lhe faltar do curso a liberdade;

Que estando tanto tempo represadas,O tempo lhe deu nome de esquecidasAté lh'o dar Bernardes de lembradas

Frei Agostinho da Cruz

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 105

Page 107: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

104

San Bento da Porta AbertaSão Bento da Porta Aberta

esde o alto da Labruja, oconcello de Paredes deCoura foi e é un palco privi-

lexiado nas conexións con Santiago deCompostela. A través das parroquias deAgualonga, Romarigães, Rubiães, SãoMartinho de Coura e Cossourado pasa-ba a estrada romana que viña de Bragae Ponte de Lima, posteriormente substi-tuída, en parte, pola estrada real, quese converteu, tamén, en camiño deSantiago. Pódese dicir que ata o séculoXVI todo aquel que fose viaxante,famoso ou simple peregrino, chegou aTui por esta vía. Foi tamén por estaestrada por onde circularon, en marzode 1834, as tropas liberais dirixidaspor Napier cando avanzaban sobreValença, que tivo que capitular. Á beiradesta vía atopamos a capela de SanRoque (Romarigães), que foi un dosperegrinos santos a Compostela e que

D esde o alto da Labruja queo concelho de Paredes deCoura é e foi um palco pri-

vilegiado nas ligações para Santiagode Compostela. Através das freguesiasde Agualonga, Romarigães, Rubiães,São Martinho de Coura e Cossouradopassava a estrada romana que vinha deBraga e Ponte de Lima, posteriormen-te decalcada, em parte, pela estradareal que virou, também, caminho deSantiago. Pode dizer-se que até ao séc.XVI, tudo o que foi viajante, de nome-ada ou simples peregrino, chegou atéTuy através desta via. Foi igualmentepor esta estrada que circularam, emMarço de 1834, as tropas liberais sobo comando de Napier quando avança-ram sobre Valença, que foi obrigada acapitular. É na berma desta via queestá a capela de São Roque(Romarigães), um dos santos peregri-

DCaminho

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 106

Page 108: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

105

dedicou unha parte da súa vida aosdesafortunados golpeados pola lepra.E preto de alí está a parroquia deCoura, que ten de patrón a SanMartiño, dono dun túmulo que taménfoi un importante centro de peregrina-ción na Idade Media. Para rematar, haique lembrar que as parroquias deInfesta e de Romarigães teñen precisa-mente como patrón ao ApóstoloSantiago.

A estrada romano-medieval, tras cru-zar o río Coura na Ponte Vella, seguíaun percorrido próximo á actual atachegar á portela para Fontoura. Alíviraba para o oeste, camiño do lugarda Reguenga, onde a tradición contaque pasou a noite a raíña santa. Ata aconstrución da capela dedicada a SanBento en Cossourado, a comezos doséculo XVII, aquel era un lugar ermo,sen casas, e distante dos núcleos depoboación máis próximos. A fundaciónfoi froito dun voto de Tomé da Silva deAntas, que cedeu os terreos necesariosantes de participar na malogradaexpedición a Marrocos do rei D.Sebastião.

A capela, que se lle dedicou ao

nos a Compostela, que dedicou parteda sua vida aos infelizes atingidos pelalepra; próxima está a paróquia deCoura, cujo orago é São Martinho,cujo túmulo também foi importantecentro de peregrinação na IdadeMédia; depois há que lembrar que opadroeiro das paróquias de Infesta ede Romarigães é, precisamente, oApóstolo São Tiago.

A estrada romano-medieval, após atra-vessar o Rio Coura na Ponte Velha,seguia um trajecto próximo à actual,até atingir a portela para Fontoura.Aqui inflectia para oeste, a caminho dolugar da Reguenga, sítio onde a tradi-ção diz ter pernoitado a rainha santa.Até à construção da capela dedicada aSão Bento em Cossourado, que ocorreuno começo do séc. XVII, aquele era umlugar ermo, desprovido de casas e dis-tante dos núcleos habitacionais maispróximos. A fundação foi fruto de umvoto de Tomé da Silva de Antas quecedeu os terrenos necessários antes departicipar na malfadada expedição aMarrocos do rei D. Sebastião.

A capela, que foi dedicada ao"Patriarca São Bento dos Monges

Ponte Rubiães

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 107

Page 109: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Negros", foi erguida, precisamente, noponto onde a estrada de São Pedro deRubiães para São Miguel de Fontouratem o seu ponto mais alto. Por aquipassavam muitos dos que queriam ir àfeira quinzenal de Ponte de Lima, àfeira anual dos Santos em Cerdal ouderivar para a capela do Espírito Santoem Coura ou para a feira de Coira queinicialmente era mensal. Era ponto deobrigatória passagem para os peregri-nos que iam para Santiago deCompostela, e sendo o único sítio deabrigo para estes e outros caminhantesque havia em avultado espaço em redor.Por isso, desde a sua fundação, a capela

S A N B E N T O D A P O R T A A B E R T A

S Ã O B E N T O D A P O R T A A B E R T A

"Patriarca San Bento dos MonxesNegros", ergueuse, precisamente, nopunto en que a estrada que vai de SãoPedro de Rubiães a São Miguel deFontoura ten o seu punto máis alto. Poralí pasaban moitos dos que querían ir áfeira quincenal de Ponte de Lima, áfeira anual dos Santos no Cerdal ouderivar para a capela do Espírito Santoen Coura ou para a feira de Coira, queinicialmente era mensual. Era lugar depaso obrigado para os peregrinos queían a Santiago de Compostela e, comoera o único abrigadoiro para estes eoutros camiñantes que abundaban nosarredores, xa desde a súa fundación, a

Capela de São Roque

106

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 108

Page 110: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

S A N B E N T O D A P O R T A A B E R T A

S Ã O B E N T O D A P O R T A A B E R T A

capela de São Bento acolleu a peregri-nos e transeúntes, posiblemente nunalpendre que tiña a primitiva capela.Foi así como gañou a denominación deSão Bento da Porta Aberta, pois, talcomo acontecía no Gerês, tiña as por-tas abertas para todos aqueles que pre-cisaban un tellado que os abeirara dachoiva e que favorecera o descansoduns pés cansos logo de longas e durascamiñadas. O espazo convidaba ao des-canso e á devoción. Malia os perigosque asolaban aos que viaxaban sen asdebidas precaucións, sempre había aesperanza de ter algunha seguridadexunto á casa de Deus e dun dos santosque máis respecto e devoción tiña paraas xentes do Miño.

de São Bento deu guarida a peregrinos etranseuntes, possivelmente num alpendreque havia na primitiva capela. Assimgranjeou a sua denominação de SãoBento da Porta Aberta, porque, tal comoocorria no Gerês, ela tinha as portasabertas para todos aqueles que necessi-tavam de um telhado que abrigava dachuva e favorecia o descanso de uns péscansados, após longas e duras caminha-das. O espaço convidava ao descanso e àdevoção. Apesar dos perigos que assola-vam aqueles que viajavam sem as devi-das precauções, havia sempre a esperan-ça de haver alguma segurança junto dacasa de Deus e de um dos santos quemais respeito e devoção tinha para asgentes do Minho.

Capela de São Bento da Porta Aberta

107

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 109

Page 111: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A pedra con letras da igrexa de RubiãesA pedra com letras da igreja de Rubiães

igrexa de São Pedro deRubiães, de orixe románica,foi edificada arredor do

século XIII. Esta igrexa ergueuse ábeira do camiño de Santiago, que eraestrada real e foi probablemente estra-da romana. A comunidade parroquialera e sempre foi pequena, pero, así etodo, os que ían morrendo non cabíanno espazo da igrexa e moitos foron osque tiveron que enterrarse no pequenoadro que a rodeaba. Os túmulos eran asmáis das veces simples covas abertasno sábrego, pero un deles era especial,pois estaba cavado nun antigo marcomiliario da estrada romana. A forma e,sobre todo, as letras gravadas puxerona imaxinación a traballar e así naceu a"historia" que nos contaron.

Noutrora, hai xa ben de tempo, vivíanunha cabana preto da igrexa unhapobre familia de labregos que traballa-ba arreo durante todo o día por un

A igreja de São Pedro deRubiães tem uma origemromânica, tendo sido cons-

truída por volta do séc. XIII. A igreja foierguida na berma do Caminho deSantiago, que era estrada real e foi,muito provavelmente, estrada romana. Acomunidade paroquial era e sempre foipequena, mas nem por isso os que iammorrendo cabiam no espaço da igreja.Muitos foram os que tiveram de serenterrados no pequeno adro que arodeia. Os túmulos eram, na maioria doscasos, simples covas abertas no saibro,mas um era especial, porque foi cavadonum antigo miliário da estrada romana.A forma e sobretudo as letras gravadas,puseram a imaginação a funcionar e comela nasceu esta "história" que nos conta-ram.

Em tempos que já lá vão, vivia numachoupana próxima à igreja uma pobrefamília de lavradores que todo o santo

A

108

Marco miliario na Igrexa de São Pedro de Rubiães

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 110

Page 112: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

fraco sustento. O seu único fillomedrara e calquera día o señor daterra levaríao para algunha das moitasguerras en que se metía.

- Triste destino o de pobre, muller!- dicía o xornaleiro, prevendo un futuronegro se o seu rapaz tamén marchaba.

García -que era o seu nome de bautis-mo, o mesmo ca o do peregrino quepasara por alí cando a súa nai, enestado, procuraba un padriño que fosebo cristián- era un mozo temeroso deDeus, a quen servía moitas veces comosancristán na igrexa de alí o lado.

Un día ou, mellor, unha tardiña,García quedou un cacho máis na igre-xa, xa que había que pórlle unha cordanova á campá. Cando rematou o seutraballo, xa escurecera e tiña que che-gar á casa, que os pais estarían preo-cupados. Ao chegar á traseira da igre-xa, escoitou unha voz, moi suave, quechamaba:- García! García!

Atónito, o mozo paralizouse. Olloupara o lado de onde viña a voz e viu,nun recuncho do adro, queda, unhamuller de longos cabelos que unhalixeira brisa teimaba en despeitear eque lle cubrían parcialmente a cara.Afouto, avanzou na dirección da apari-ción, pero esta díxolle: - Para quedo! Non te achegues máis!O mozo obedeceu, pero, intrigado,inquiriu:- Quen es ti?- Son unha pobre moza enfeitizada porun meigo, porque o fillo dun poderososeñor quería casar comigo!

A P E D R A C O N L E T R A S D A I G R E X A D E R U B I Ã E S

A P E D R A C O M L E T R A S D A I G R E J A D E R U B I Ã E S

dia labutava por um magro sustento. Oúnico filho crescera e qualquer dia osenhor da terra levava-o para algumadas muitas guerras em que se metia.

- Triste sina a dos pobres, mulher! -diziao jornaleiro, prevendo um futuro negro,para eles, se o seu rapaz também se fosse.

Garcia, que era nome de baptismo, igualao do peregrino que por ali passaraquando sua mãe, grávida, procurava umpadrinho que fosse bom cristão, era umjovem temente a Deus, a quem servia,amiudadas vezes, como sacristão na igre-ja ali ao pé.

Um dia, ou melhor num fim de tarde,demorou-se um pouco mais na igreja,porque fora necessário pôr uma cordanova no sino. Quando terminou o traba-lho, já era escuro e tinha necessidade dechegar a casa, pois os pais estariam emcuidados. Chegava às traseiras da igrejaquando ouviu, uma voz, muito suave, quechamava:- Garcia! Garcia!

Atónito, o jovem estacou. Firmou osolhos para o lado de onde vinha a voz eviu, num canto do adro, estacada, umamulher de longos cabelos, que a levebrisa teimava em despentear e tapar par-cialmente a cara. Resoluto avançou nadirecção da aparição, mas esta disse-lhe:- Pára! Não te aproximes mais!O jovem obedeceu, mas intrigado, inqui-riu!- Quem és? - Sou uma pobre moça que foi encantadapor um feiticeiro, porque o filho de umpoderoso senhor queria casar comigo!

109

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 111

Page 113: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Garcia estava farto de ouvir histórias demouras encantadas e de tesouros. Sabiade muitos que haviam partido penedos àprocura de ouro enterrado, mas ali... noadro da igreja! Desconfiado, perguntou--lhe.- E onde é que está esse tesouro?- Está aqui debaixo de uma pedra, numaque tem umas letras gravadas!

O jovem nunca tal ouvira, mas enchendo--se de coragem retorquiu-lhe:- Muito bem! Então, o que queres que eufaça?- Se tiveres coragem, apanhas o que viresdentro da pedra e pões no degrau daporta da igreja. Depois esperas até a luanascer.

Garcia olhou resolutamente para a apari-ção e agarrando na enxada do coveiro,disse-lhe:- Onde cavo, bela moura?- Não troces de quem é bem mais infelizque tu! - disse-lhe a moça.

Ao ouvir tais palavras, Garcia pôs-sefuriosamente a cavar no sítio indicado e abreve trecho encontrou uma pedra, deforma arredondada, em forma de pia, commuitas letras do lado de fora. No interiorhavia um montão de carvões e no meiouma cobra. Resoluto, pegou nesta pelopescoço e atirou-a para o silvado edepois, sem mais delongas, agarrou noscarvões e espalhou-os no degrau da portaprincipal. A espera não foi longa, porqueuma lua, bem redonda, espreitou pordetrás de uma nuvem e bateu em cheio naporta da igreja. Maravilha, das maravil-has! Os carvões, a pouco e pouco, trans-formaram-se em ouro e rubis. Tantos queo pobre rapaz dificilmente teria bolsospara os levar, caso fossem dele. Lembrou-se então que o tesouro não lhe pertencia,pois era pertença da encantada. Virou-se e

A P E D R A C O N L E T R A S D A I G R E X A D E R U B I Ã E S

A P E D R A C O M L E T R A S D A I G R E J A D E R U B I Ã E S

García estaba farto de escoitar histo-rias de mouras enfeitizadas e tesouros.Sabía de moitos que partiran penedosbuscando ouro enterrado, pero alí... noadro da igrexa! Desconfiado, pregun-toulle:- E onde está ese tesouro?- Está aquí, debaixo dunha pedra,nunha que ten unhas letras gravadas!

O mozo nunca oíra nada igual, pero,con afouteza, obxectou:- Moi ben! Entón, que queres que faga?

- Se tes coraxe, colle o que vexas dentroda caixa e pono no chanzo da porta daigrexa. Despois agarda ata que a lúanaza.

García quedou fitando con decisiónpara a aparición e, agarrando a aixadado enterrador, díxolle:- Onde cavo, fermosa moura? - Non te mofes de quen é moito máisinfeliz ca ti! -díxolle a moza.

Ao oír esas palabras, García púxose acavar con furia no lugar indicado eaxiña atopou unha pedra arredondada,en forma de pía, con moitas letras dolado de fóra. No interior había unhachea de carbóns e no medio unhacóbrega. Decidido, agarrouna polopescozo e, sen contemplacións, guin-douna ás silvas, colleu os carbóns ecolocounos no chanzo da porta. Nontivo que agardar moito, porque unhalúa ben redonda apareceu detrás dunhanube e deu de cheo na porta da igrexa.Marabilla das marabillas! Entón oscarbóns convertéronse en ouro e rubís,tantos que o pobre rapaz non os daríalevado nos petos, de seren seus. Garcíalembrou que aquel tesouro non lle per-tencía, que era da enfeitizada. Virousee entón viu unha muller de rara beleza

110

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 112

Page 114: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

que sorrindo lle dixo, agradecida:- Rompiches o meu meigallo. O tesouroque gardaba é agora teu! -e así quedixo isto, desapareceu.

Entón García quitou a camisa e con elafixo un atado onde meteu o ouro e maisos rubís. Na casa, os pais, atormenta-dos, aledáronse ao veren o fillo e mara-billáronse coa riqueza que entraba, así,pola porta. Nos días seguintes merca-ron as terras que había ao redor, cons-truíron unha casa grande no lugar deAntas, fixeron o ben que puideron e,como tiñan tantos rubís, acabaron dán-dolle nome á terra: Rubiães.

A P E D R A C O N L E T R A S D A I G R E X A D E R U B I Ã E S

A P E D R A C O M L E T R A S D A I G R E J A D E R U B I Ã E S

foi então que a viu uma mulher de rarabeleza sorrir e dizer-lhe:- Agradecida. Quebraste o meu fado. Otesouro que eu guardava, agora é teu! - edito isto desapareceu.

Então Garcia tirou a camisa e dela fez um alfor-ge onde meteu o ouro e os rubis. Em casa, unspais atormentados, alegraram- -se ao ver o filhoe maravilhados ficaram com a riqueza queentrava, assim, portas dentro. Nos dias seguin-tes compraram as terras que havia em redor,construíram uma grande casa ali para os ladosde Antas, fizeram o bem que puderam e como osrubis eram tantos, até deram o nome à terra:Rubiães.

Igreja românica de Rubiães

111

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 113

Page 115: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Cossourado

A moura da Cividade de ArnoiaA moura da Cividade de Arnoia

ara a xente común e anóni-ma, nas antigas poboaciónsanteriores á conformación

nacional, existen seguro tesouros aga-chados, mouras que gardan riquezasincalculables e cóbregas e lagartos quefan de vixiantes, resultado dalgúnsantigos meigallos. Uns rompían o feiti-zo con valentía e outros con astucia,pois os desalmados inimigos da fe cris-tiá tiñan máis maña ca vinte demosxuntos.

Certo día pasou o que xa se prevíadesde había tempo. Dise que se lleencargara a certo xornaleiro arrincaruns tocos de carballo que había nomedio da costa da Cividade. Cumpríarecoller leña para o inverno, que seagardaba que fose duro! O xornaleirosaíu pola mañá, ben cedo, co machadoao lombo e cunha bolsa colgada dobrazo na que a muller lle metera unanaco de pan de millo, dúas sardiñas

P ara o povo anónimo e simples,nas antigas povoações ante-riores à nacionalidade, há

seguramente tesouros escondidos, mourasque guardam riquezas incalculáveis,cobras e sardões que funcionam comoguardiães, eles próprios o produto de cer-tos e antigos encantamentos. A uns que-brava-se o feitiço com coragem, a outroscom astúcia, porque os desalmados inimi-gos da fé cristã eram mais manhosos queuma vintena de mafarricos juntos.

Certo dia aconteceu o que há muito esta-va previsto que acontecesse. Conta-se quecerto jornaleiro fora encarregado de tiraruns cepos de carvalho que havia a meioda encosta da Cividade. Era precisolenha para o inverno, que se previa quefosse duro. Saiu de manhã, bem cedo, demachado às costas e pendurada do braçoa saca onde a mulher havia metido umpedaço de broa, duas mirradas sardinhase uma cabaça de vinho, que o dia ia ser

P

112

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 114

Page 116: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

esmirradas e unha cabaza de viño, queo día ía ser duro. Ao pasar polo Caritel -lugar no que séculos despois se ía cons-truír a igrexa- viu pousada sobre un pene-do unha enorme serpe que o Rodrigo coi-dou que ollaba fixamente para el.

Como serpes había moitas, o xornaleiropúxose a subir a costa do monte, e candose aproximaba aos tocos de carballo tivoa sensación de que había alguén máis asubir polo mesmo carreiro. Receoso,ollou ao seu redor, pero non viu nada.Nada? Non! Enfronte del, diante dunpenedo arredondado, había unha serpetomando os primeiros raios de sol.Parecíalle que era a primeira que vía.

Como podía ser! -pensou o xornaleiro-.Pensándoo ben, as cóbregas non teñenpernas nin voan.

Aliviado coa súa argumentación, apu-rou o paso e cando chegou aos tocospúxose a traballar arreo. A leña corta-da íase amoreando e o cansazo tamén, econtra ao serán os golpes de machadoxa non eran tan certeiros. O gume domachado esvarou e bateu nunha pedra.Daquela sucedéronse tres cousas: unforte son metálico, moitas faíscas e unberro de muller. Rodrigo mirou, volveumirar, subiuse a un penedo e nada.Lembrou entón que o xantar fora esca-so e a fame era grande e que o sol quei-maba.

- Isto é a fame que fala! Tamén, dúassardiñas e unha pinguiña de viño!Reconfortouse con aqueles pensamen-tos e xa ía coller o machado cando oíuclaramente:- Aquí, bo home. Estou, aquí, onda openedo.

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

duro. Ao passar pelo Caritel - sítio ondeséculos depois se faria a igreja - viu plas-mada sobre um penedo uma avantajadacobra que, pensou o Rodrigo, o olhavafixamente.

Como cobras havia muitas, o jornaleiroatirou-se à encosta do monte e quando seaproximava dos cepos de carvalho, ficoucom a sensação que havia mais alguém asubir pelo mesmo carreiro. Desconfiado,olhou em redor, mas nada se via. Nada,não! À sua frente, sobre um penedo arre-dondado, estava uma cobra a apanhar osprimeiros raios de sol. Até parecia a pri-meira que vira!

- Podia lá ser! - pensou o jornaleiro -. Abem dizer, as cobras não têm pernas e tãopouco voam.

Aliviado com a sua própria argumenta-ção, estugou o passo e chegado aoscepos, lançou-se com força ao trabalho. Alenha cortada ia-se amontoando e o can-saço também. Lá para o fim da tarde osgolpes do machado já não eram tão cer-teiros. O gume do machado resvalou eacertou em cheio numa pedra. Três coisasentão aconteceram: um forte som metáli-co, muitas faíscas e um grito de mulher.Rodrigo olhou, voltou a olhar, subiu a umpenedo e nada. Lembrou-se então que ofarnel havia sido curto, que a fome eragrande e o sol queimava.

- Isto é a fome a falar! Também duas sar-dinhas e uma pinguita de vinho!Confortado com tais pensamentos ia apegar novamente no machado quandoouviu, distintamente:- Aqui, bom homem. Estou, aqui, junto dopenedo!

113

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 115

Page 117: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

Cando o Rodrigo oíu a voz de muller,asustouse, pero, aínda así, botando un péadiante, apartou as xestas e viuna. Era aserpe que vira aquela mañá e que, para oseu espanto, falaba. Díxolle entón ela:- Estívente observando! Pareces ser ohome adecuado para quebrar o meigalloque me retén desde hai tantos séculos. Senon o fas ou vacilas, estou condenada aun triste destino.

Unha pregunta leva a outra e así oRodrigo soubo que a cóbrega era unhamoza enfeitizada, xunto coa irmá, por unmouro cheo de maxias, só porque o pai senegou a dalas en casamento. Desde aque-la quedaran xunta os seus tesouros agar-dando a que alguén tivese valor abondopara romper o meigallo. Ela, naCividade, a irmá, no Crasto.- Que teño que facer? -preguntouRodrigo.- Ves o enxame que hai no toco daquelcarballo? Lévao á media noite ao cruceda ponte e agarda a que naza a lúa! Peropresta atención! Se algunha das abellasfoxe, ti es home morto e nós estaremosenfeitizadas eternamente.

Baixou o noso home pensando en cal eraa mellor maneira de cumprir a misión,cando lembrou que tiña na casa un corti-zo. Comeu o caldo e díxolle á muller quetiña que saír. Partiu para o monte cuncortizo e cun saco de esparto vello.Cando viu que a noite estaba escuracoma o carbón, agarrou o mollo das abe-llas e, zas!, tapou con coidado o cortizo eenvolveuno na tea do saco. Sen miraratrás, baixou con coidado a verea e enca-miñouse cara á ponte do río Coura.Desenrolou a modo o saco de esparto e

O Rodrigo, ao ouvir uma voz de mulher,ficou assustado, mas, mesmo assim, péante pé, puxou as giestas para o lado eviu-a. Era a cobra que vira de manhã eque, para espanto seu, falava. Disse-lheentão ela:- Observei-te! Pareces-me ser o homemcerto para quebrares o encanto que mesujeita há tantos séculos. Se o não fizeresou vacilares, estou condenada a um tristefadário.

Pergunta puxa pergunta e o Rodrigo ficoua saber que a cobra mais não era que umamoça encantada, juntamente com suairmã, por um mouro cheio de mágica, sóporque o pai se negara a dá-las em casa-mento. Desde então, tinham ficado juntodos tesouros dele, à espera que alguémtivesse coragem de as desencantar. Ela, alina Cividade; a irmã, no Crasto.- Que tenho então de fazer? - perguntou ele.- Vês o enxame que está naquela toca decarvalho? Tens de o levar à meia-noite àencruzilhada da ponte e esperar que a luanasça! Toma, no entanto, atenção! Se algu-ma das abelhas fugir, tu és um homemmorto e nós ficaremos encantadas parasempre.

Desceu o nosso homem a pensar na me-lhor maneira de cumprir a missão, quan-do se lembrou que tinha em casa um corti-ço. Comeu o caldo e disse à mulher quetinha de sair. Pegou no cortiço e numasarapilheira velha e abalou para o monte.Quando viu que estava escuro como breu,agarrou o molho das abelhas e zás.Meteu-as lá dentro e tampou cuidadosa-mente o cortiço, que embrulhou de segui-da na sarapilheira. Sem olhar para trás,desceu com cuidado a vereda e encami-nhou-se para a ponte do Rio Coura. Com

114

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 116

Page 118: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

A M O U R A D A C I V I D A D E D E A R N O I A

cando os primeiros raios do luar caeronsobre o cortizo sacou a tapa e, de súpe-to, aconteceu todo: dúas fermosas moci-ñas apareceron á entrada da ponte edentro do cortizo as abellas transformá-ronse en moedas de ouro. Dixéronlleelas: - Rompeuse o meigallo! Nós imos bus-car o noso pai. Queda co ouro para ti.

As mouras partiron para a mourería eRodrigo correu lixeiro para a casa con-tarlle as novas á muller, e hai quen di quemarcharon vivir a un pazo alá para azona do Crasto.

cuidado desenrolou a sarapilheira e quan-do os primeiros raios de luar caíram sobreo cortiço, tirou a tampa e de repente tudoaconteceu. Duas belas raparigas aparece-ram à entrada da ponte e dentro do cortiçoas abelhas transformaram-se em moedasde ouro. Disseram-lhe então as raparigas:- Quebraste o feitiço! Nós vamos à procu-ra do nosso pai. O ouro, esse fica para ti.

As mouras partiram para a moirama e oRodrigo, lesto, correu para casa contar asnovidades à mulher, havendo quem digaque foram morar num paço ali para oslados do Crasto.

115

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 117

Page 119: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Marco miliário.

O home que cambiaba os marcosO homem que mudava os marcos

an Bartolomeu das Antas é unpequeno lugar situado naladeira do Monte da

Cividade. Sería igual a tantos outrosde non haber alí arredor da capelaunha morea de marcos miliarios, dosque os romanos utilizaban para mar-car as distancias nas estradas princi-pais.

A acumulación de moitos marcos nunmesmo sitio deu lugar a moitas fabula-cións e, naturalmente, a lendas decarácter local, como esta que nosconta a "historia" dun home que pasouboa parte da vida facendo falcatruadase, neste caso, roubando os marcos dedivisión da propiedade.

Viviu na zona de Antas, noutrora, unhome moi malo, rico e avarento, queera dono e señor de vastas propieda-des. Como non todas estaban unidas,

S ão Bartolomeu das Antas éum pequeno lugar situadonas faldas do Monte da

Cividade. Seria igual a tantos outros,caso ali não houvesse em redor dacapela uma mão cheia de miliários,daqueles que os romanos usavam namarcação de distâncias nas suasestradas principais.

O ajuntamento de miliários num mesmosítio conduziu a muitas efabulações enaturalmente a lendas de cariz local,como esta que nos conta a "história" deum homem que passou uma boa parteda sua vida a fazer vigarices e, no casovertente, a roubar marcos de divisão depropriedades.

Ali para o lado de Antas viveu, emoutras eras, um homem muito mau, ricoe avarento, que era dono e senhor devastas propriedades. Nem todas eram

S

116

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 118

Page 120: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Igreja românica de Rubiães

que era o que pretendía, pasou a vidaroubando marcos e levándoos para unsitio, medio agochado, cara á parte daantiga cidade dos mouros. Os prexudi-cados protestábanlle ao rei, pero,como non había probas...!

Morreu o noso home sen perdón deDeus e, como os canallas non entranno ceo e non o admitiu o demo noinferno, tornouse nunha alma en pena,convertendo nun inferno a vida doscamiñantes que viñan de São Martinhoe que pasaban por alí á noite camiñode Sarpados. O lugar era temido,sobre todo desde que un paisano xurouque escoitara a voz nasal do vellofidalgo pedir:- Decídelle ao meu fillo que os leve devolta! Que os leve ou nunca máis tereidescanso!

Contáronlle ao fidalgo novo o que sedicía, que a alma do pai penaba porcausa dos pecados vellos e que nonhabía nada máis grave sobre a terraca roubar nas igrexas e o cambio demarcos. O rapaz escoitou e non fixonada, porque, para el, aquilo non eramáis ca superstición do pobo ou, peor,invención de alguén que quería asterras por catro pesos.

Como o mozo fidalgo non fixo caso aopedido do pai defunto, os estragos naencrucillada aumentaron e candoalguén pasaba de noite a carón dolugar dos marcos sentía un aire xeado,un frío de cemiterio, como dicía moita

contínuas e como pretendia ligá-las,passou a vida a roubar os marcoslevando-os para um sítio, meio escon-dido, ali para os lados da antiga cida-de dos mouros. Os lesados bem protes-tavam junto do rei, mas como não haviaprovas…!

Morreu o nosso homem sem o perdãode Deus e dos homens e como os sala-frários não entram no céu e tão poucoo diabo o quis no inferno, virou almapenada, infernizando a existência doscaminheiros que por ali passavam ànoite, na direcção de Sapardos, vindosdas bandas de São Martinho. O sítiotornou-se temido, sobretudo a partirda noite que um aldeão jurou ter ouvi-do a voz roufenha do velho fidalgopedir:- Ide dizer ao meu filho que os leve devolta! Que os leve ou nunca mais tereidescanso!

117

O H O M E Q U E C A M B I A B A O S M A R C O S

O H O M E M Q U E M U D A V A O S M A R C O S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 119

Page 121: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O H O M E Q U E C A M B I A B A O S M A R C O S

O H O M E M Q U E M U D A V A O S M A R C O S

xente. Como nin así daba resultado, aalma en pena decidiu cambiar de estra-texia. Converteuse en pesadelo e unhanoite completamente negra entrou nocuarto do fillo, polo burato da pechadu-ra e botouse sobre el. Abafado de todo,saltou da cama medio aparvado ecorreu sen folgos para a cociña deterra, onde a ama vella durmía á calorda lareira.

Como sabía o que se dicía, e sabendo oruín que fora en vida o vello, a mullerdíxolle:- Vai para a cama! Se te volve molestar,reza a seguinte oración e xa verás quenon quere máis nada contigo!

Foram contar ao fidalgo novo o que se

dizia. Que a alma do pai penava à conta

de pecados velhos e que nada havia de

mais grave à face da terra que roubo de

igreja e muda de marcos. O rapaz ouviu

e nada fez, porque, para ele, aquilo não

passava de crendice do povo ou pior, de

invenção de alguém que pretendia aque-

las terras, por dez reis de mel coado.

Como o moço fidalgo ignorou o pedido

do pai defunto, as tropelias nas encru-

zilhadas aumentaram e quando alguém

passava, à noite, junto do local dos

marcos, sentia um ar gélido, um frio de

cemitério, como alguém dizia. Ora

como nem assim dava resultado, a alma

penada resolveu mudar de estratégia.

Virou pesadelo e numa noite escura

como breu, entrou no quarto do rapaz

pelo buraco da fechadura e lançou-se

sobre ele. Quase abafado, saltou estre-

munhado da cama e correu esbaforido

para a cozinha térrea onde a velha ama

dormitava ao calor da lareira.

Sabedora do que se dizia e sabendo o

patife que o velho fora, a idosa mulher

disse-lhe:

- Volta para a cama! Se te voltar a impor-

tunar, reza a seguinte oração e verás que

não vai querer mais nada contigo!Rio Coura

118

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 120

Page 122: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O H O M E Q U E C A M B I A B A O S M A R C O S

O H O M E M Q U E M U D A V A O S M A R C O S

San Bartolomeu díxome

Que me deitase e durmise

Sen medo ao mar e á onda

Ou ao home da mala sombra,

Nin do bellaco pesadelo

Que ten a man furada

E a uña revirada.

Efectivamente, iso foi o que pasou. A

aparición ou pesadelo desapareceu da

súa casa, pero non dos camiños. Os

malos encontros sucedíanse. Non había

ninguén que se aventurase a pasar por

aquela parte despois do solpor.

Temendo que a pantasma acabase coa

pouca paz que aínda había, o fillo do

fidalgo excomungado foille preguntar

ao crego o que debería facer e este res-

pondeulle:

- No tocante á alma do teu pai, non che

hai nada que facer! En canto ao sitio!

Purifícao!

- Como, señor cura?

- Meu fillo, tes posibles! Nada che

custa erguer alí unha capela que lle

dea gloria ao Señor!

Días despois, no lugar en que estaban

os marcos, algúns canteiros comezaron

a erguer a capela de San Bartolomeu, o

santo que o salvara do pesadelo. Desde

aquel día a aparición desapareceu,

pois os marcos, outrora roubados,

estaban agora á sombra do campana-

rio da pequena capela.

São Bartolomeu me disse

Que me deitasse e dormisse

Sem medo ao mar e à onda

Ou ao homem da má sombra,

Nem do velhaco pesadelo

Que tem a mão furada

E a unha revirada.

Efectivamente assim aconteceu. A

assombração ou pesadelo desapareceu

da casa, mas não dos caminhos. Os

maus encontros sucediam-se. Não

havia ninguém que se aventurasse a

passar por aquelas bandas, após o pôr

do sol. Temendo que a avantesma aca-

basse com a pouca paz que ainda

havia, o filho do fidalgo excomungado

foi perguntar ao abade o que deveria

fazer. Este respondeu-lhe:

- Quanto à alma do teu pai, não há

nada a fazer! Quanto ao sítio!

Purifica-o!

- Como senhor abade?

- Meu jovem, tens posses! Não te custa

erguer ali uma capela que glorifique o

Senhor!

Dias depois, no sítio onde estavam os mar-

cos, alguns pedreiros começaram a cons-

truir a capela de São Bartolomeu, o santo

que o havia salvo do pesadelo. Desde

aquele dia que a assombração desapare-

ceu daqueles sítios, porque os marcos,

outrora roubados, estavam agora à som-

bra sagrada do campanário da capela.

119

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 121

Page 123: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Pormenor da Igreja românica de Rubiães

O rapaz que non se converteu en lobishomeO rapaz que não virou lobisomem

a parte da ponte sobre o ríoCoura vivía unha familia delabregos que subsistían co froi-

to dunhas pequenas leiras e dunhas cade-las que recibían dun ou doutro viaxanteque pasaba por alí. A súa pobre choupanaestaba a carón do camiño das feiras, ecomo non había fondas nin pousadas pretode alí, acollíanse nela moitos dos que esta-ban de paso.

O labrador tiña seis fillos homes e un séti-mo que viña de camiño. Ao cabo de dousmeses, mais ou menos, el ou ela xa andaríapor alí. Canto máis se achegaba o nace-mento, o home e a muller máis nerviosos sepuñan.- E se o sétimo é rapaz? Que destino vai tero desgraciado! -dicíalle unha noite o labre-go á muller, que remexía na pota que tiñaao lume.- Ben cho digo! -dicía ela-. Tes que ir denoite á ponte buscar un padriño que llesirva. Xa sabes como é!

Xa sabía, pero tamén lle advertiran que oprimeiro que aparecese podía non ser unhacriatura de Deus, e, nese caso, que sería do

D li para as bandas da pontesobre o Coura vivia uma famí-lia de lavradores que viviam do

produto de umas pequenas courelas e deuns tostões que recebiam de um ou outroviajante que por ali passava. A pobre chou-pana ficava junto ao caminho das feiras ecomo não havia vendas e estalagens porperto, era ali mesmo que muitos dos passan-tes se acolhiam.

Tinha o lavrador seis filhos rapazes e umsétimo vinha a caminho. Mais dois meses,mais coisa menos coisa e ele ou ela aíestava. À medida que o nascimento seaproximava, homem e mulher, começarama preocupar-se.- E se o sétimo é rapaz? Vai correr o fado, odesgraçado! - dizia uma noite o lavradorpara a mulher que mexia na panela queestava ao lume.- Pois é! - dizia ela -. Tens de ir de noite àponte procurar um padrinho que lhe sirva.Bem sabes como é!

Ele sabia, mas também estava avisado queo primeiro que aparecesse, podia não seruma criatura de Deus e então o que seria de

A

120

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 122

Page 124: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

seu fillo cun padriño así! Así preocupadofoi o home, pero por máis que agardou,nada! Ninguén se achegou á ponte.Desilusionado, volveu para a casa, e candoestaba a quentar no lume os pés aterecidospor unha noite fría, alguén petou na porta epediu a esmola dun curruncho xunto álareira. O viaxante, arrimado a un grosocaxato e cun manto cubríndolle as costas,entrou, sentou no banco corrido e aceptou ocaldo que a señora da casa lle ofrecía, etamén a cunca de viño, áspero e forte, que olabrego tiña para ocasións especiais.

Diante súa, en fileira, seis rostros sorrintesollaban para el con curiosidade e simpatía.- Ten unha cara agradable -pensou amuller-. Podía ser o padriño do meu meni-ño. Como se adiviñase os seus pensamentos, ohome, que era novo e ben parecido, díxolles:- Síntome honrado coa vosa invitación, peroinfelizmente non podo acceder ao voso de-sexo. Así que quente os pés partirei, porquecoa vosa bondade a miña fame está saciada.

Ao escoitar estas palabras, as bágoas apa-receron nos ollos da muller, que as limpouaxiña co mandil. Malia a rapidez do xesto,o viaxante, ollándoa con agarimo, díxollecon suavidade:- Non temas, porque tes a solución na túapropia casa! - Como é posible? -preguntou o labrego.- En situacións coma a vosa, é o fillo máisvello quen debe ser o padriño! Se facedesasí, nunca o voso rapaz, porque é un rapaz,será corredor ou lobishome! E dito isto, agarrou o caxato, botou a capaás costas, puxo a carapucha e avanzou nanoite pecha camiño doutras terras, porquehabía outras nais que precisaban dos seusconsellos.

O R A P A Z Q U E N O N S E C O N V E R T E U E N L O B I S H O M E

O R A P A Z Q U E N Ã O V I R O U L O B I S O M E M

seu filho com um padrinho assim!Preocupado lá foi o homem, mas por maisque esperasse, nada. Ninguém se aproxima-va da ponte. Desiludido, voltou para casa equando começava a aquecer os pés ao lumeenregelados por uma noite fria, alguémbateu à porta e pediu a esmola de um cantojunto à lareira. O viajante arrimado a umgrosso bordão e manto a cobrir as costas,entrou, sentou-se no banco corrido e aceitouo caldo que a dona da casa lhe oferecia,mais a tigela do vinho, áspero e forte, que olavrador guardava para ocasiões especiais.

À sua frente, em fila, seis rostos sorridentesolhavam-no com curiosidade e simpatia.- Tem uma cara simpática! - pensou a mu-lher -. Bem podia ser ele o padrinho do meumenino.Como que adivinhando os seus pensamen-tos, o homem, que era jovem e bem pareci-do, disse-lhes:- Sinto-me honrado com o vosso convite,mas infelizmente não posso aceder ao vossodesejo. Mal aqueça os pés partirei, porquecom a vossa bondade a minha fome estásaciada.

Ao ouvir estas palavras, as lágrimas asso-maram aos olhos da mulher que rapidamen-te as limpou com o avental. Apesar da rapi-dez do gesto o viajante, olhando-a com sim-patia, disse-lhe com suavidade:- Não temas, porque tens a solução em tuaprópria casa!- Como é isso possível? - perguntou o lavra-dor.- Em situações como a vossa, o filho maisvelho é que deve ser o padrinho! Se assimfizerem, nunca o vosso rapaz, porque é umrapaz, será corredor ou lobisomem! E disto isto agarrou no bordão, traçou acapa pelas costas, puxou o capuz para cimae avançou noite dentro a caminho de outrasterras, porque havia outras mães a precisardos seus conselhos.

121

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 123

Page 125: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

122

Fontoura, Valença

A Raíña Santa Isabel peregrina a SantiagoARainha Santa Isabel peregrina a Santiago

anta Isabel, ou Isabel deAragón, era filla de Pedro IIIde Aragón e da súa muller,

D. Constanza de Navarra. Naceu enZaragoza, ou se cadra en Barcelona,sobre 1269 ou 1270. Finou en Estremozno ano 1336. Casou co rei Don Dinis en1288 e foi nai de D. Alfonso IV. Nassúas andanzas polo reino gañou a esti-ma e a consideración de todos grazasaos actos de bondade e de caridade quemanifestaba a prol dos máis necesita-dos. Á conta dela educáronse os fillosdos cabaleiros pobres e das súas rendassaían os cartos para lles dar a dote ásmociñas pobres. No tempo da fame quese propagou polo país no ano 1333,mandou que os hórreos que tiña enCoimbra alimentasen aos máis necesi-tados.

Tras a morte de D. Dinis, fixou a súaresidencia en Coimbra, xunto ao con-vento de Santa Clara. Alí viviu como

S anta Isabel ou Isabel deAragão era filha de Pedro IIIde Aragão e de sua mulherD. Constança de Navarra.

Nasceu em Saragoça ou em Barcelonaentre 1269 e 1270 e morreu emEstremoz no ano de 1336. Casou com orei D. Dinis em 1288 e foi mãe do reiD. Afonso IV. Nas suas andanças peloreino granjeou a estima e a considera-ção do povo, devido aos actos de bonda-de e caridade que manifestava para comos mais necessitados. A suas expensasmandava educar os filhos dos cavalei-ros pobres e das suas rendas saia o di-nheiro para dotar raparigas pobres.Quando da fome que grassou o país noano de 1333, mandou que os seus celei-ros da cidade de Coimbra alimentassemos mais necessitados.

Após a morte de D. Dinis, a rainha fixouresidência em Coimbra junto doConvento de Santa Clara. Aí viveu como

S

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 124

Page 126: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

123

monxa ata o final da súa vida terreal,non sen antes mandar construír hospi-tais, albergues e capelas. Sepultouse noconvento de Santa Clara, pero o seucorpo foi trasladado para o conventonovo, que se atopaba na outra beira dorío Mondego, durante o reinado deD. João IV. O Papa León X beatificounae no 1625 Urbano VIII canonizouna.

No ano da morte do rei, en 1325, a raíñasanta partiu en peregrinación aSantiago. Viaxaba nunha mula, pero bai-xouse a unha legua da Catedral, conti-nuando a pé o que faltaba. Deixoullegrandes ofrendas á igrexa e, ao marchar,o arcebispo agasallouna, entre outrascousas, cun caxato que empregou o restoda súa vida, sendo mesmo enterrada conel.

Non se coñece de certo o camiño poloque foi e veu de Santiago de Compostela.Só é seguro que foi por Águeda eArrifana. Con esta ruta pasou forzosa-mente polo Porto. De alí en adiante, haisimplemente suposicións e, sobre todo, oque di a tradición, que ás veces é moiforte. Unha delas conta que a raíñasanta pasou por Fragoso, parroquia quepertence ao concello de Barcelos. Xuntoá capela de São Xoán, din que a raíñaparou descansar cabo dunha fonte que seconserva alí e bebeu da súa auga que,

monja até ao fim da sua vida terrena,não sem antes mandar construir hospi-tais, albergarias e capelas. Foi sepulta-da no Convento de Santa Clara mas oseu corpo foi trasladado para o conven-to novo, localizado na outra banda dorio Mondego, no reinado de D. João IV.Foi beatificada pelo papa Leão X e em1625 canonizada por Urbano VIII.

A Rainha Santa partiu em peregrinaçãopara Santiago de Compostela no mesmoano da morte do rei: em 1325. Viajavanuma mula, mas desceu dela a umalégua da catedral, fazendo o resto docaminho a pé. Deixou grandes oferen-das à igreja e na saída o arcebispo ofer-tou-lhe, entre outras coisas, um bordãoque ela usou o resto da sua vida, sendomesmo enterrada com ele.

Não se conhece bem o trajecto que alevou ou trouxe de Santiago deCompostela. As únicas certezas é quepassou em Águeda e Arrifana. Com estarota forçosamente passou pelo Porto.Daí para frente há somente suposições esobretudo a tradição, que, por vezes, ébem forte. Uma delas refere que aRainha Santa passou por Fragoso, fre-guesia do concelho de Barcelos. Juntoda capela de São João, conserva-se umafonte onde se diz ter a rainha parado,descansado e bebido da água que, desde

Valença

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 125

Page 127: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

124

desde aquela, pasou ter propiedadesmilagreiras.

A segunda ten lugar na parroquia deFontoura, no concello de Valença. Deacordo coa tradición, por alí pasou araíña e mais a comitiva -hai quen asegu-ra que este feito ocorreu á volta- decamiño á barca que facía a travesía dorío Miño entre Valença e Tui, que forainstituída pola raíña Dna. Teresa, nai doprimeiro rei de Portugal.

Despois de pasar a portela de Cossourado,vindo da parte de Rubiães, parou na baixa-da para a igrexa de Fontoura para repou-sar e beber nunha fonte que había por alí.A presenza da vella raíña non lles pasoudesapercibida aos humildes labregos quetraballaban os campos. Ao veren as mulas

essa altura, passou a ter propriedadesmiraculosas.

A segunda ocorre na freguesia deFontoura, concelho de Valença. De acor-do com a tradição por aqui passou arainha e sua comitiva - há quem defen-da que este facto ocorreu na vinda - acaminho da barca que fazia a travessiado Rio Minho entre Valença e Tui. Estahavia sido instituída pela rainhaD. Teresa, mãe do primeiro rei dePortugal.Após passar a portela de Cossourado,vinda dos lados de Rubiães, parou nadescida para a igreja de Fontoura paradescansar e beber numa fonte que porali havia. A presença da velha rainhanão passou despercebida aos pobreslavradores que labutavam nos campos.

A R A Í Ñ A S A N T A I S A B E L P E R E G R I N A A S A N T I A G O

A R A I N H A S A N T A I S A B E L P E R E G R I N A A

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 126

Page 128: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

125

que transportaban a comitiva, achegá-ronse ao camiño e, unha vez máis, eladistribuíu pan, sorrisos e aloumiñosentre os máis necesitados. Apoiada noseu caxato, aquela noite albergousenunha casa fidalga no val, e ao díaseguinte continuou peregrinando ataSantiago de Compostela. Máis ca osseus, precisaba expiar os pecados dodefunto marido, con amores clandesti-nos e tantas veces envolto en guerrascon Castela e co fillo herdeiro, e maisos dun mundo que impedía a felicidadedos pobres.

Ao verem as azémolas que transporta-vam a comitiva, chegaram-se ao cami-nho e mais uma vez ela distribuiu pão,sorrisos e afagos aos mais necessitados.Apoiada na sua bengala acolheu-se,naquela noite, a uma casa fidalga dovale e no dia seguinte lá seguiu paraperegrinar até Santiago de Compostela.Mais que os seus pecados, ela precisavade expiar os do defunto marido, tantasvezes envolvido em guerras com Castelae com o filho herdeiro e em amoresclandestinos, mais os de um mundo queproibia que os pobres fossem felizes.

A R A Í Ñ A S A N T A I S A B E L P E R E G R I N A A S A N T I A G O

A R A I N H A S A N T A I S A B E L P E R E G R I N A A

Valença

Valença

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 127

Page 129: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

126

Valença destruída polos mourosValença destruída pelos mouros

e acordo con algúns autores,a vila de Valença ten unhaorixe romana -disque de

nome Valentia-, pois foi fundada porDecio Xunio Bruto cando fixo a súaexpedición na segunda metade do séculoII a. de C. Pura ilusión, xa que este xefemilitar, logo de chegar á beira do ríoMiño, tras o célebre episodio do río doEsquecemento ou río Lethes, retirousepara a Lusitania sen novas de que funda-se ningunha poboación en toda a Iberia.

Non se sabe de certo cando se instalaronos primeiros habitantes no outeiro quehai diante de Tui. Parece lóxico que entempos das expedicións mouras ao no-roeste peninsular xa houbera casas, eque os habitantes sufriran coas respecti-vas liortas. Con todo, certeza non hai,como non hai tampouco proba ningunhade que os romanos, e despois os mouros,organizaran a travesía do río Miño pre-cisamente alí. Ademais, algunhas lendas

D e acordo com certos autores,a vila de Valença terá umaorigem romana -chamar-se-

ia Valentia- pois teria sido fundada porDécio Júnio Bruto, quando da sua expe-dição na segunda metade do séc. II a.C.Nada mais ilusório, pois tal chefe mili-tar, tendo chegado às margens do RioMinho, após o célebre episódio do Riodo Esquecimento ou Lethes, retirou paraa Lusitânia sem notícia de ter fundadoqualquer povoação em toda a Ibéria.

Não se sabe ao certo quando se insta-laram os primeiros moradores na coli-na frente a Tui. É natural que, por altu-ras das expedições mouras ao NoroestePeninsular, ali houvesse casas e que osseus ocupantes tenham sofrido com asrespectivas algaras. Certezas, todavia,não há, como não há qualquer provaque romanos e depois os mouros, ten-ham organizado a travessia do RioMinho, precisamente ali. Aliás certas

DValença

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 128

Page 130: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

127

e tradicións indican outro sitio, o vao deCareixas, como lugar de travesía dunexército mouro camiño de Santiago. Oque realmente si se considera fiable éque Valença foi erguida e poboada porPaio Carramundo, por orde do reiD. Sancho I, xa que a realeza portugue-sa precisaba contrapoñer a Tui unhapraza fortificada. Bautizouna, por isomesmo, como Contrasta, e, só máistarde, arredor do ano 1262, despoisdunha profunda remodelación no siste-ma defensivo da vila, o rei Afonso III llecambiou o nome polo de Valença, enhonor ao valor e brío patriótico demos-trado polos veciños. Valentia, de funda-ción romana, no distante levante espa-ñol, era nese tempo un símbolo peninsu-lar na loita contra os mouros hispanos.

Se ben estes son feitos debidamenterexistrados, as convulsións históricasmáis salientables que influíron nomodus vivendi das poboacións locais,relátanse a miúdo doutra maneira,transmitíndose case sempre a xeito delendas e tradicións de veracidade discu-tible, como o caso da presenza árabe enterras de Valença.

Segundo conta a tradición, disque afinais do século X os mouros, baixo omando de Almanzor, avanzaron sobreSantiago de Compostela, destruíndootodo alí por onde pasaban. Unha daspoboacións máis afectadas foi Valentia,situada fronte a Tui, que foi totalmentearrasada por lles ofrecer resistencia aosinimigos da fe cristiá.

Os exércitos mouros invasores eranvarios, un deles comandado por un asis-tente de Almanzor, de nome Alcorexi,que fixo a travesía uns milleiros de

V A L E N Ç A D E S T R U Í D A P O L O S M O U R O S

V A L E N Ç A D E S T R U Í D A P E L O S M O U R O S

lendas e tradições apontam um outrosítio, para o vau de Careixas, como localde travessia de um exército mouro acaminho de Santiago. O que na realidadeé tido como fidedigno, é a povoação deValença ter sido organizada por PaioCarramundo, a mando do rei D. Sancho I,porque a realeza portuguesa precisava decontrapor a Tui um espaço fortificado.Chamou-lhe, por isso mesmo, Contrasta esó mais tarde, após uma profunda remo-delação no sistema defensivo da vila, éque o rei D. Afonso III, por volta de 1262,mudou-lhe o nome para Valença, emhomenagem ao valor e brio pátriodemonstrado pelos seus moradores.Valentia, de fundação romana, lá no lon-gínquo levante espanhol, era por aquelaaltura um símbolo peninsular na luta con-tra os mouros hispânicos.

Se isto são factos devidamente regista-dos, as convulsões históricas maissalientes que influíram no modus viven-di das populações locais, foram amiú-des vezes relatadas de uma forma dife-rente, quase sempre transmitidas sobrea forma de lendas ou de tradições deveracidade discutível. É o caso da pre-sença árabe em terras de Valença.

De acordo com a história, é tradiçãoque, no final do séc. X, os mouroscomandados por Almançor, avançaramsobre Santiago de Compostela, tudodestruindo na sua passagem. Uma daspovoações mais atingidas foraValentia, situada frente a Tui, que foitotalmente arrasada por ter oferecidoresistência aos inimigos da fé cristã.

Os exércitos mouros invasores eramvários, sendo um deles comandado porum adjunto de Almançor, de seu nomeAlcorexi, que fez a travessia alguns

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 129

Page 131: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

metros máis ao oriente, fronte a SãoFins de Friestas. A violencia coa queactuou contra os pobres habitantes inde-fensos marcou profundamente a modestavida rural, pois moitos dos veciños tive-ron que fuxir e agocharse no cume dosmontes, entres altos penedos e densasfragas. Daquel tempo quedaron as len-das da princesa moura Contrasta e doseu namorado príncipe mouro, e taménas que falan de princesas mouras enfei-tizadas que gardaban moreas de ouro emáis ouro.

A princesa Contrasta era herdeira dunreino que tiña de capital Valença. Undía, este reino foi atacado por un prínci-pe mouro que, así que viu a Contrasta,pretendeu tela. Como o pai de Contrastaxa era vello, non puido facerlle fronte ao

milhares de metros mais a nascente, emfrente a São Fins de Friestas. A violên-cia com que actuou sobre as pobrespopulações indefesas marcou profun-damente a pacata vida rural, tendo-semuitos dos moradores refugiado nocimo dos montes, entre altas penedias edensos matagais. Desse tempo ficaramas lendas da princesa moura Contrastae do seu apaixonado príncipe mouro,mais as que falam de princesas mourasencantadas à guarda das quais há ouroe mais ouro.

Era a princesa Contrasta a herdeira deum reino cuja capital era Valença.Certo dia o reino, do qual era herdei-ra, foi atacado por um príncipe mouroque, ao vê-la, pretendeu ficar com ela.Como o pai de Contrasta já era velho,

V A L E N Ç A D E S T R U Í D A P O L O S M O U R O S

V A L E N Ç A D E S T R U Í D A P E L O S M O U R O S

128

Valença, vista aérea

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 130

Page 132: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

inimigo e acabou refuxiándose no seu xar-dín, onde morrería do desgusto. A nature-za, que daquela era ben máis participativae compasiva ca na actualidade, acompa-ñou a dor do rei ata tal punto que as flo-res, ao caeren, se transformaban enpedras que taparon o seu corpo. O prínci-pe vencedor, furibundo por non atopalo,acabou matando a irmá pequena deContrasta. Os berros angustiados da mozafixeron que a irmá aparecese e que fosetamén axustizada a carón dunha árbore.

Tan gran sacrificio fixo que a natureza seconmovese. As flores que cubriran o corpodo pai convertéranse en pedras e estasagora en poderosa muralla. A filla peque-na, por vontade dos paxaros, converteusena Porta do Sol, e a bela Contrasta, comoía ser raíña, recibiu como galardón a coroaque hai riba da Porta da Coroada. Ao mal-vado rei asasino, as forzas da natureza,como castigo aos terribles actos practica-dos, botárono ao fondo do outeiro e conver-térono no río Miño e condenárono a pedir-lles eternamente perdón ás súas vítimas.

não pode fazer frente ao seu inimigo eacabou por refugiar-se no seu jardim,onde acabou por morrer de desgosto.A natureza, que naquela altura erabem mais actuante e compassiva quena actualidade, acompanhou a dordaquele rei, a pontos das flores ao caí-rem transformarem-se em pedras queocultaram o seu corpo. O príncipevencedor, furibundo por não tê-loencontrado, acabou por matar a irmãmais nova de Contrasta. Os gritos afli-tivos da jovem fizeram aparecer airmã que, por sua vez, também acaboujustiçada junto de uma árvore.

Tão grande sacrifício acabou por con-doer a natureza. As flores que cobri-ram o corpo do pai transformaram-seem pedras e estas numa poderosamuralha. A filha mais nova, por von-tade dos pássaros, foi transformada naPorta do Sol e a bela Contrasta, por-que iria ser rainha, recebeu comogalardão a coroa que encima a Portada Coroada. O maléfico rei assassino,como castigo dos terríveis actos prati-cados foi pelas forças da naturezaarremessado ao fundo da colina etransformado no rio Minho e condena-do a pedir, eternamente, perdão àssuas vítimas.

V A L E N Ç A D E S T R U I D A P O L O S M O U R O S

V A L E N Ç A D E S T R U Í D A P E L O S M O U R O S

129

Senhor dos Caminhos, Fontoura, Valença

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 131

Page 133: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Valença

A cova da mouraA cova da moura

primeira fortificación deValença parece datar dotempo de D. Sancho I, que

quería unha praza fortificada naquelsitio. Medrou no tempo de D. Afonso II erenovouse e ampliouse no reinado deD. Afonso III. A finais da Idade Media, afortificación foi reforzada con muros ebarbacás, con bocas para tiro rasantede canóns e outras armas de fogo. Aconfiguración actual chegou coas gue-rras da restauración. Nos reinados de D.João IV e D. João V a vila converteusenunha das máis importantes prazas-for-tes de Portugal, con baluartes, revelíns,tenallas e falsos muros.

Ao longo da súa existencia, Valença coñe-ceu momentos de gloria e tamén de des-grazas. A fortificación resistiu fortísimosasedios, pero ás veces tamén tivo queclaudicar. En calquera caso, as obras queconstruíron alí ao longo dos séculos con-servaron as estruturas anteriores, en par-

A primeira fortificação deValença parece datar dotempo de D. Sancho I, que

queria naquele sítio uma póvoa fortifica-da. Cresceu em tempo de D. Afonso II,para ser renovada e ampliada no reinadode D. Afonso III. No final da Idade Médiaa fortificação de Valença foi acrescida debragas e barbacãs, com bocas para tirorasante de trons e outras armas de fogo. Aconfiguração actual mereceu-a com asGuerras da Restauração. Entre D. João IVe D. João V a vila foi transformada numadas mais importantes praças-fortes dePortugal, com baluartes, revelins, te-nalhas e falsas bragas.

Ao longo da sua existência, Valençaconheceu momentos de glória e tambémdissabores. A fortificação resistiu a for-tíssimos assédios, mas também teve decapitular, por vezes. De qualquer modoas obras que ali se fizeram ao longo dosséculos conservaram estruturas ante-

A

130

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 132

Page 134: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

ticular os camiños cubertos e os condutossubterráneos que permitían a entrada e asaída da fortaleza por camiños a salvo davixilancia inimiga.

Como se trata de entradas medio agacha-das e de circulación restrinxida, é obvioque fomentaron a creación de lendas e de"historias" con cronoloxías intemporais econ paralelismos con outros lugares.Deste tipo é a lenda que nos contaronsobre unha moura enfeitizada que vivíanun dos túneles que abrían para o lado dorío Miño.

Segundo o noso informador, un daquelestúneles era sombrizo, abafante e estabamedio derrubado. Tiña un certo aire devellez que só podía ser obra da mourería.Dicíase que adoitaba aparecer por alíunha cóbrega que representaba unhamoura enfeitizada que gardaba un grantesouro. Enfeitizada como estaba, poucostiveron a felicidade de vela e ninguén asorte de lle tirar o feitizo. Os que a viron,fixérono sempre en noite de luar e namadrugada de San Xoán, pero ningún tivoa ousadía de se achegar a ela. Ata un día!

Unha tardiña pasaba unha mociña por unestreito carreiro que serpeaba pola partebaixa da costa da fortaleza. A moza, queera noviña, levaba debaixo do brazo unpequeno cántaro co leite que muxira dassúas vacas, que tranquilamente pacían nabeira do río. Había hóspedes na casa e anai precisaba o leite para a aletría e asrebandas que quería facer para a cea.

Ía a mociña perdida nos seus pensamen-tos -como a nai dicía, andaban mouros nacosta, é dicir, sentíase o amor no ambien-te- cando oíu a alguén que, con moi boasmaneiras, pedía:

A C O V A D A M O U R A

A C O V A D A M O U R A

riores, nomeadamente caminhos cobertose ligações subterrâneas, que permitiam aentrada e saída da fortaleza por caminhosa coberto da vigilância inimiga.

Tratando-se de entradas meio escondidase de circulação restrita, é óbvio que favo-receram a construção de lendas e de "his-tórias", com cronologias intemporais ecom paralelismos noutros sítios. Dessegénero é a lenda que nos contaram sobreuma moura encantada que vivia num dostúneis que abriam para o lado do rioMinho.

De acordo com o nosso informador, umdaqueles túneis era soturno, bafiento e meioderrocado. Tinha um tal ar de ve- lhice quesó podia ser obra da moirama. Dizia-se quepor ali costumava aparecer uma cobra, querepresentava uma moura encantada à guar-da da qual estava um grande tesouro.Encantada, como estava, poucos tinhamtido a felicidade de a ver e nenhum a sortede a desencantar. Os que a viram, haviasido em noite de lua cheia e em madruga-da de São João, mas nenhum tivera a ousa-dia dela se aproximar. Até um dia.

Certo fim de tarde passava uma rapariganuma estreita vereda que serpenteava na partebaixa da encosta da fortaleza. A moça, aindanova, levava debaixo do braço um pequenocântaro com o leite que havia mungido dasduas vacas que pacatamente pastavam namargem do rio. Havia hóspedes em casa e amãe precisava daquele leite para a aletria e asrabanadas que pensava fazer para a ceia.

Ia a rapariga perdida nos seus pensa-mentos - como dizia a mãe, andavamoiro na costa, isto é, namorico no ar -quando ouviu alguém, com muitos bonsmodos, pedir:

131

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 133

Page 135: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

- María! dáme un pouco do leite que levasaí!A moza quedou arrepiada ao ver na entra-da do túnel unha cóbrega que a fitaba fixa-mente e que, aínda por riba, falaba. Elanon podía crer o que vía, pero, lembrandoas historias que contaban, pousou o cánta-ro no chan e, ao ver alí unha cunca, botounela leite abondo para que saciase a fame,caso fose esa a súa actual pena.

Afagada co xesto da moza, a cóbrega resol-veu premiar o seu bo corazón dándolle unpaquete envolto, pero coa seguinte recomen-dación:- Só o podes abrir en noite de lúa chea, ousenón na madrugada de San Xoán. Mira quea curiosidade non é boa conselleira. O maiordefecto daquela moza era, precisamente, a

-Maria! Dá-me um pouco do leite que aílevas!A moça ficou estarrecida ao ver naentrada do túnel uma cobra que a mira-va fixamente e que, ainda por cima, erabem falante. Ela nem queria acreditarno que via, mas recordando-se das histó-rias que contavam, pousou o cântaro nochão e vendo ali uma malga, verteu nelao suficiente para que a fome fosse sacia-da, caso fosse esse o seu actual penar.

Lisonjeada com o gesto da moça, acobra resolveu premiar o seu bom cora-ção dando-lhe um embrulho, mais aseguinte recomendação:- Só o podes abrir em noite de lua cheiaou então na madrugada de São João.Olha que a curiosidade não é boa con-selheira.

A C O V A D A M O U R A

A C O V A D A M O U R A

132

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 134

Page 136: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

curiosidade e, como non se puido resistir,nun intre abriu o paquete e do interiorxurdiron carbóns. Irritada e pensandoque a moura enfeitizada non fixera máisque mofarse dela, colleu o paquete eguindouno ao río. Acto seguido volveupara a casa e, mentres axudaba nas fae-nas da cociña, contoulle á nai o sucedido.Esta, alporizadísima, díxolle: - Acabas de guindar o tesouro da moura!Nunca tiveches miolos!

E, ante o aire aflixido da moza, rematou:- Está visto que nunca seremos ricos. Oque botaches ao río foi só unha parte doouro que garda nas catacumbas do caste-lo de Valença.

Decatándose da parvada que fixera, amoza tentou remediar o erro pondo áentrada do túnel leite e outros manxares.Só que, desde aquel momento, xamaisapareceu por alí moura nin cobra enfeiti-zada, e por máis que ollase para o río, asaugas cubrían para sempre o ouro que alítan lixeiramente botara.

O maior defeito desta moça era, precisa-mente, a curiosidade e como não foicapaz de resistir, num ápice o embrulhofoi aberto e do seu interior surgiram car-vões. Abespinhada e pensando que amoura encantada, mais não fizera quebrincar com ela, pegou na trouxa e irri-tada atirou-a ao rio. Acto contínuo vol-tou para casa e enquanto ajudava naslides da cozinha, contou à mãe o sucedi-do. Esta, muito zangada, disse-lhe:- Acabaste de deitar fora o tesouro damoura! Sempre me saíste uma desmiola-da!

E perante o ar desolado da moça, rema-tou:- Está visto que nunca seremos ricos. Oque deitaste ao rio só foi uma parte doouro que ela guarda nas catacumbas docastelo de Valença.Sabedora da asneira cometida, tentou amoça remediar o seu erro colocando naentrada do túnel leite e mesmo outrasiguarias. Só que, a partir daquelemomento, nunca mais por ali apareceumoura ou cobra encantada e por maisque olhasse o rio, as águas cobriam,para sempre, o ouro que para ali tãolevianamente havia atirado.

A C O V A D A M O U R A

A C O V A D A M O U R A

133

Valença, vista aérea

Porta da Coroada, Valença

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 135

Page 137: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Rio Minho

O lanzamento da rede da cruz e outras tradicións do río MiñoO lanço da rede da cruz e outras tradições do Rio Minho

río Miño é un curso deauga con enormes poten-cialidades que marca a

fronteira entre dous países. Pero nonsempre foi así, pois ata o século XIIas dúas beiras eran parte do mesmoreino, o leonés, igual que anterior-mente pertencera ao reino visigodo eantes á provincia romana da HispaniaTarraconensis.

Coa fronteira plasmada nas súasaugas, o río converteuse nun obstáculopara as comunicacións entre Galiza eo Miño. Ao longo da súa beira nace-ron, sobre todo do lado portugués, cas-telos e poboacións fortificadas, e pro-ducíronse alí algunhas accións valoro-sas, como as que ocorreron durante ainvasión francesa de 1809.

O rio Minho é um curso deágua de enormes potencia-lidades que faz fronteira

entre dois países. No entanto, nemsempre foi assim, porque até ao come-ço do séc. XII fazia parte do mesmoreino, o leonês, como anteriormentepertencera ao reino visigótico e maisanteriormente à província romana daTarraconense.

Com a fronteira plasmada nas suaságuas, o rio tornou-se num obstáculoàs comunicações entre a Galiza e oMinho. Ao longo das suas margensnasceram, sobretudo do lado portu-guês, castelos e povoações fortifica-das e também algumas acções valoro-sas, como as que ocorreram durante ainvasão francesa de 1809.

O

134

Foto: J.M. Salgado

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 136

Page 138: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

135

O LANZAMENTO DA REDE DA CRUZ E OUTRAS TRAD IC IÓNS DO R ÍO MIÑO

O L A N Ç O D A R E D E D A C R U Z E O U T R A S T R A D I Ç ÕE S D O R I O M I N H O

Ao ser fronteira, ao longo dos sécu-los non se facilitaron as comunica-cións entre as súas beiras. Tanto eraasí que non houbo ningunha pontefixa ata 1886. A travesía facíase,cando se podía, polos vaos, ou senóncon barcas, e a máis notable era a deTui, así chamada porque era sé dobispado e porque fora a Tui a quen araíña D. Teresa lle dera os mediospara que se puidese navegar, debalde, entre ambas as beiras.

O río, propiamente, segundo unhalenda local, dise que era un guerrei-ro mouro transformado en curso deauga por matar dúas doncelas reaisde Valença, pero tamén se fala deque nel actuaba San Cristovo antesde haber barca. Di unha tradiciónlocal que a dificultade da travesía dorío por parte dos viaxantes só sesuperou o día en que Cristovo, homede altísima estatura e inmensa ansiapor servir, se prestou para levar aolombo a todos os que querían pasaro río. Pasaron así mozos e anciáns,ricos e pobres, e mesmo un neno, quedespois se soubo que era o NenoXesús, que quixo comprobar a fe e alealdade do bo xigante.

O normal sería que, así que aparece-ron as primeiras barcas, os servizosde Cristovo deixasen de ter sentido,pero non: o santo seguiu carrexandoas almas dos que, despois de morrer,tiñan que peregrinar a Santiago, enparticular as dos que non tiveron afortuna de traer no cadaleito as moe-das precisas para lle pagar a trave-

Sendo fronteira, as ligações entre assuas margens dificilmente foram faci-litadas ao longo dos séculos, tantomais que não havia qualquer pontefixa até 1886. A travessia fazia-se,quando se podia, pelos vaus ou entãopelas barcas, sendo a mais notável ade Tuy, assim chamada, porque erasede de bispado e fora a ele que arainha D. Teresa dera os meios paraque ela navegasse, gratuitamente,entre duas margens.

O rio, em si, é conhecido numa lendalocal, como sendo um guerreiromouro transformado em curso deágua, após ter assassinado duas don-zelas reais de Valença, mas tambémera nele que actuava São Cristovão,antes de haver barca. Diz uma tradi-ção local que a dificuldade da trave-ssia do rio por parte dos viajantes, sófoi superada a partir do dia em que,Cristovão, homem de elevadíssimaestatura e enorme vontade de servir,se prontificou a transportar aosombros todos aqueles que pretendiamatravessar o rio. Passou novos e ve-lhos, ricos e pobres e até uma crian-ça, que veio a saber-se ser o MeninoJesus, que quis experimentar a fé e alealdade do bom gigante.

Seria natural que, com o aparecimen-to das barcas, os préstimos deCristovão deixassem de ter sentido,mas não. O santo continuou a carre-gar as almas daqueles que, após amorte, tinham de peregrinar atéSantiago, em especial os que não ti-nham tido a sorte de levar no caixãoas necessárias moedas para pagar a

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 137

Page 139: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

O LANZAMENTO DA REDE DA CRUZ E OUTRAS TRAD IC IÓNS DO R ÍO MIÑO

O L A N Ç O D A R E D E D A C R U Z E O U T R A S T R A D I Ç ÕE S D O R I O M I N H O

sía ao barqueiro. E é que, segundounha antiga tradición miñota, calque-ra bo cristián tiña que peregrinar aSantiago, aínda que só fose unha vezna vida. De non o facer en vida, debíair como defunto, nun percorrido noque tiña que cruzar sete ríos, o quecomportaba o pagamento aos bar-queiros. A súa actividade foi tan pro-veitosa que as xentes dos arredoresdo río chegaron a escollelo comopatrón dunha das súas parroquias:Gondomil.

Desde sempre, e ao longo de todos ostempos, o río foi rico en peixe. Poloseu esteiro entraba auga do mar e conela moitas especies mariñas, particu-larmente a lamprea, o salmón e a

travessia ao barqueiro. É que, deacordo com uma velha tradição mi-nhota, todo o bom cristão deveria ir,pelo menos uma vez na vida, comoperegrino a Compostela. Se o nãofizesse em devida altura, tinha de lá ircomo defunto, num trajecto em queera necessário atravessar sete rios, oque acarretava pagar ao barqueiro. Asua acção foi tão profícua que ospovos em redor do rio até o escolhe-ram para padroeiro de uma das suasparóquias: Gondomil.

Sempre e ao longo dos tempos o riofoi fértil em peixe. Pelo seu estuárioentrava a água do mar e com ela mui-tas das espécies marinhas, nomeada-mente o sável, a lampreia e o salmão.

136

Ponte sobre o Rio Minho

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 138

Page 140: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

zamborca. A abundancia de peixe fixoque apareceran barcos, pescadores etamén prácticas coma a de Segadães,pequeno peirao fluvial na parroquiade Cristelo Covo.

Honrando unha vella tradición, o lunsde Pascua o párroco da aldea ía conalgúns pescadores ao medio do río.Despois da beizón ritual, os homeslanzaban a rede e o peixe que colle-ran era pertenza do cura. Había anosen que a zamborca era o principalrepresentante, outros era a lamprea,ás veces a rede case rompía, e outraso peixe brillaba pola súa ausencia.

A abundância de peixe, multiplicou osbarcos e os pescadores e mesmo cer-tas práticas como a de Segadães,pequeno cais fluvial da freguesia deCristelo Côvo.

Fazendo jus a uma velha tradição, nasegunda-feira a seguir à Páscoa, opároco da aldeia ia num barco comalguns pescadores até meio do rio.Após a benção ritual, os homens lan-çavam a rede e o peixe que fosseapanhado era pertença do padre.Havia anos em que o sável era o prin-cipal representante; noutros era alampreia; por vezes a rede quase quese rompia; noutras o peixe estavapraticamente ausente.

137

O LANZAMENTO DA REDE DA CRUZ E OUTRAS TRAD IC IÓNS DO R ÍO MIÑO

O L A N Ç O D A R E D E D A C R U Z E O U T R A S T R A D I Ç ÕE S D O R I O M I N H O

Lápide próximo da Capela da Nossa Senhorada Guía, Fontoura

Ponte Pedreira, Cerdal

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 139

Page 141: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

Cerdal, Valença

A danza dos demosA dança dos diabos

orrían xa finais de setem-bro. Era o tempo de esca-rochar e esfollar o millo.

Así era a vida do agro, e cando o tra-ballo apertaba, nin os amigos, nin osveciños, nin os xornaleiros, ninguénnegaba un chisco máis de esforzocando cumpría facer noite. Algúnshabía que merecían axuda comunita-ria, outros non, e ata había quen foratan ruín que nin o demo quereríanada con el. Un home desta trazavivía para a parte de Bacelar. Tiña noseu historial moita avaricia, desvíode augas da rega, apropiación debens en man común e disque mesmounha ou dúas mortes violentas.

Coma todo na vida, tamén o seutempo chegaba á súa fin. Enfermo exa co rouquén de quen anunciaba amorte, a súa figura non ía provocar

orria o mês de Setembro eeste ia quase no fim. Eratempo de cortar o milho e

das esfolhadas pela noite dentro. Eraassim a vida do campo e quando otrabalho apertava, amigos, vizinhos eassalariados, ninguém negava umpouco mais de esforço, sempre quehavia necessidade de fazer serão. Sehavia quem merecesse a ajuda comu-nitária, outros nem por isso e haviamesmo quem tivesse acumulado tantasafadeza que, quando chegasse ahora da morte, certamente nem odiabo quereria nada com ele. Umadessas figuras morava ali para oslados de Bacelar e tinha no seu curri-culum muita avareza, desvio deáguas de rega, apropriação de bensde confrarias e dizia-se mesmo que,muito provavelmente, uma ou duasmortes violentas também.

CC

138

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 140

Page 142: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

moitas bágoas ese día, pero habíaquen dicía que a morte, neses casos,adoitaba ser preguiceira.

Era xa media noite cando Manuel dePedreira, xornaleiro nunha casa delabor no lugar de Paço, en Fontoura,volvía para a súa casa, no lugar daPonte da Pedreira. Coma decote,colleu o camiño que moi axeitada-mente pasaba por tras da capela deSan Bento, erguida no medio dunamplo terreo onde todos os anos sefai unha gran feira o día de Defuntose unha gran festa o terceiro domingode xullo.

Cando estaba chegando á praza e xadivisaba a capela, Manuel escoitouruído e, ollando para alí, viu ungrupo de persoas que bailaban moiledas arredor dunha cacharela.- Son viaxantes que van camiño dafeira de Ponte! E como xa vai frío ásnoites, acenderon unha fogueira.

Daquela Manuel lembrouse de que afeira era a semana seguinte, e pen-sou:- E logo, se non son feirantes, quenson?Curioso, saíu do camiño que o levabaá casa e colleu a dirección do grupo,pensando para si:- Debe ser un grupo de camiñantes,dos que fixeron a promesa de ir aSantiago! Calquera día bótome aocamiño e vou para alá!Aínda non acabara de dicir aquelaspalabras e xa estaba onda os folga-záns. Á primeira vista semellabanpersoas ben normais, e con toda

139

A D A N Z A D O S D E M O S

A D A N Ç A D O S D I A B O S

Como em tudo na vida, também o seutempo estava a chegar ao fim. Doentee já com a ronqueira prenunciadorada morte, era figura que não iria sus-citar muitas lágrimas no dia em quese finasse e havia até mesmo quemafirmasse que ele, em situações aná-logas, primava por ser retardatário.

Era já muito próximo da meia-noitequando o Manuel da Pedreira, jorna-leiro numa casa de lavoura do lugardo Paço, em Fontoura, voltava paraa sua casa, ali para os lados daPonte da Pedreira. Como sempre ofazia, tomou a estrada que muito jus-tamente passava nas traseiras dacapela de São Bento, levantada nomeio de um amplo terreiro ondeanualmente se faz uma grande feirano Dia de Todos os Santos e umagrande festa no terceiro domingo deJulho.

Quando assomava ao largo e já sedivisava a capela, Manuel ouviubarulho e firmando-se melhor, viu umgrupo de pessoas que, muito alegres,dançavam em redor de uma fogueira.- São viajantes que vão a caminho dafeira de Ponte! E como já arrefecede noite, acenderam uma fogueira!

Mas lembrando-se que a feira só erana semana seguinte, pensou:- Se não são feirantes, quem sãoentão?Curioso, saiu do caminho que o leva-va a casa e avançou na direcção dogrupo, pensando consigo mesmo:- Deve ser grupo de caminheiros,daqueles que vão até Santiago em

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:12 Página 141

Page 143: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

promessa! Qualquer dia também metoos pés ao caminho e vou-me até lá!Palavras não eram ditas e chegavaele junto dos folgazões. À primeiravista pareciam pessoas normais e porisso, muito naturalmente perguntou?- Eh! Amigos! Qual é a causa de tantofestejo? Olhem que a festa em honrado Bem-Aventurado São Bento aindavem longe!- Que nos importa a nós essa festa?- respondeu-lhe com voz cava aqueleque parecia ser o chefe do grupo -. Anossa é outra!- Mas não há outra festa por estes

A D A N Z A D O S D E M O S

A D A N Ç A D O S D I A B O S

naturalidade Manuel preguntou:- Eh! Amigos! A que se debe tanto fes-texo? Mirade que para a festa enhonra do benaventurado San Bentoaínda falta moito!- Que nos importa a nós esa festa?-respondeulle con voz profunda o quesemellaba ser o xefe do grupo-. Anosa festa éche outra!- Pero non hai outra festa por estaparte, e a feira de Todos os Santosnon é ata o primeiro de novembro!-obxectoulle o Manuel.- Que nos importa a nós a feira? O

140

Igreja de Santa María dos Anjos, Valença

Capela do Sr. dos Aflitos, Fontoura

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:13 Página 142

Page 144: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

A D A N Z A D O S D E M O S

A D A N Ç A D O S D I A B O S

que nós en verdade queremos é a almadaquel maldito!

Ao oír aquelas palabras, o Manuel daPedreira sentiu un frío que lle invadíaas costas e mais as pernas, e púxose atremer tanto que sentiu que en cal-quera momento ía esvaecer. E esvae-ceu. Nunca soubo canto tempo estivodesmaiado, pero cando acordou, doí-alle a cabeza e sentiu que tiña al-gunhas brechas na pel. Ergueuse epor fin chegou á casa e meteuse nacama, onde a súa muller, preocupada,agardaba por el.- Seica agora soño esperto! -pensou oManuel antes de durmir.Puro engano o seu. O día seguinte,cando se dispuña a ir cortar unhasherbas para as dúas vacas que tiña noeido, oíu que unha veciña lle dicía ásúa muller:- E logo, xa se foi o maldito avarento!- Que o leve o demo! - dixo a mullerdo Manuel.- E nin imaxinas cantos eran paralevalo! -dixo o Manuel, ao se decatarde que a aventura da noite pasadafora moito máis ca un simple encontrode ocasión. E como a muller quedouabraiada, Manuel contoulle o sucedi-do, non fose pensar que as esfoladu-ras que tiña na cara e na cabeza erancausa dun tropezón motivado por unsgrolos de máis.

lados e a feira dos Santos só é no pri-meiro de Novembro! - retorquiu-lhesManuel.- Que nos importa a feira? O que nósverdadeiramente queremos é a almadaquele maldito!

Ao ouvir tais palavras, o Manuel daPedreira sentiu um frio a invadir-lhe aespinha e as pernas a tremer tanto que aqualquer momento ia cair. E caiu mesmo.Nunca soube o tempo que esteve desmaiado,mas quando deu por si, a cabeça doía-lhe esentiu que havia alguns rasgões na pele.Levantou-se e lá chegou a casa e à camaonde a mulher, preocupada, o esperava.- Não querem ver, que eu agora sonhoacordado!- pensou o Manuel antes deadormecer.Puro engano o seu. No dia seguinte,quando se preparava para ir cortarumas ervas para as duas vacas quetinha no eido, ouviu a vizinha dizerpara mulher:- Então lá se foi o maldito do avarento! - O diabo que o carregue!- disse a mulherdo Manuel.- E nem tu imaginas quantos eram para olevar! - disse-lhe o Manuel, ao aperceber-se que a aventura da noite finda fora muitomais que um simples encontro de ocasião.E como a mulher se mostrasse admirada,contou-lhe então o sucedido, não fosse elapensar que as esfoladelas que tinha nacara e cabeça eram filhas de um tropeçãomotivado por uma pinga a mais.

141

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:13 Página 143

Page 145: Lendas e tradicións do Camiño Portugués

INTERIOR.qxp 21/7/06 07:13 Página 144