• larunbata • 1999ko maiatzaren 22a

Egunkaria

Leltza •TMafarron Eguria berreskuratu da. Igor Ijurra ««Konpaktua abesbatzaren lariaren isla izanen da».

Mauleko Victor Hugo karrikan zeuden lantegi garrantzitsuenak. • A R T X I B O K O A

Garai batean, 1875etik eta 1950era bitartean, Erronkariko neskatxa taldeak lVIaulera joaten ziren urrian hango espartingintza lantegietan aritzeko. Oinez egiten zuten bide gehiena. Bailarako herrietatik

abiatzen ziren, Arrakogoitiko gaina igo, eta lnfernuko Leizean zehar Donibane-Garazira jaisten ziren. Kaserna parajera iritsi eta lVlaulera eramaten zituen kamioia hartzen zuten. Gainbeheran dago gaur egun espartingintza lanbidea, eta garai batean horretan aritzen zirengutxi daude-egun Nafarroan.

Merezitako omenaldia jasoko dute etzi lzaban ospatuko den Uskararen Egunean.

\ J a fa rka r i a 2

Lizarra •

Termita izurritea elizan Xll. eta Xlll. mendeko San Pedro elizan termita izurritea dago azken urteotan

Eliza barruko

ostilamenduari

eragin ez diezaion,

astebetez itxi eginen

dute eliza. Hala, han

diren izurriteak

sailkatu nahi dlra.

Tratamenduak hiru

milioi pezeta balio

du.

EGA IBAIERTZEKO HIRIAK AR-te er romanikoaren adi-bide asko d i t u . Hor d a u d e , ber tzeak bertze, Nafarroako Erregeen jauregia (Erromani-ko zibilaren adibide bakarre-netako bat), San Migel eliza, Hilobi S a n t u a edo Lau Rua k a r r i k a k o S a n Pedro eliza. Azken horre tan -XII eta XIII. mendeetan egina da-, termita izurri te ikaragar r ia au rk i tu z u t e n a s p a l d i a n . B e r t a k o apezaren hitzetan, betidanik egon izan di ra t e rmi t ak eta ber tzelako an imal ia txikiak elizan; haatik, azkenengo ur-teetan intsektuok egin duten k a l t e a a r r i s k u t s u a da oso, eliz barruko gauzak honda di-tzaketeko. «Hemen be r t ako biztanle zahar rek beti er ran didate zomorroak ikusi dituz-tela han eta hemen, lurrean, eserlekuetan, egurra dagoen leku orotan», esan du Victorio Biurrun apezak.

Termiten izurritea elizaren

San Pedroko elizako termitak desagertarazi nahi lituzkete. • M I K E L S A I Z

bi alboetan dauden kaperetan s u m a t u daiteke batez ere, bi kaperetako oholtzan, hain zu-zen.

Bi zoruok 1992. ur tean ipi-ni zituzten berri-berriak, eta orain, zazpi urte beranduago, zulo eta hondaketa nabar iak ikus daitezke bertan. Halaber, ber tze p u n t u b a t z u e t a n ere ageri dira izurri tearen kalte-ak, eta, termitak ez ezik, sits e t a k a r d a m u i z u r r i a k e re azaldu dira prebisterioan eta sakristian.

Bi tratamendu Termitak isopteroen klaseko in tsektuak dira, hegaldunak

edo hegalgabeak, eta egurra-ren b a r n e a n galeriak egiten dituzte. Sitsa aldiz, lepidopte-roen k lasekoa da, eta gauez a g e r t z e n d i r a b a t i k b a t . Horiek, egur ra ez ezik, zen-bait espezieren larbak, arro-pak , o iha lak e t a f r u t a k ere jaten dituzte. Azkenik, karda-muak edo pipiak koleoptero-ak dira, eta normalean landa-reez e l i k a t z e n b a d i r a e re , a l t z a r i e t a k o e g u r r a j a t e n d u t e n h a i n b a t e spez i e e re ezagutzen dira.

Izurriteak egin di tuen kal-teak larriagoak izan ez daite-zen, aha l beza in l a s t e r izu-rriaren aurkako t ra tamendua

jarriko da mar txan Lizarrako elizan. Hala, bada, astebete-rako itxi eginen dituzte eliza-ko ateak. T r a t a m e n d u a h i ru mi l io i p e z e t a k o s t a k o d a (120.000 libera), eta ha inba t p r o d u k t u erabiliko dira era-ginkorra izan dadin. Hortaz, b i t r a t a m e n d u egingo di ra ; ba t a xiringen bidez, eta ber-t zea , f u m i g a t z e k o t r e s n e n bidez. T r a t a m e n d u horiekin u s t e d a i n t s e k t u a k , n e u r r i hand i ba tean bederen, desa-ger tu eginen direla, eta, era berean, zurezko gauza balio-tsuak babestu eginen direla.

—o Kristina Berasain

A r s i f y ™ 9 fy v yi 'iaemc//»

•

Berrikuntza ugari

B E T E L U K O J U B I L A T U E K B A -

d u t e h e m e n d i k a u r r e r a non bildu. Araxes eskola pub l ikoaren e ra ikun tza be r r i a e s t r e i n a t u zenez g e r o z t i k , g a r a i b a t e a n u m e e n b i lgune izan ohi zen Indianoetxeak alda-keta ugari izan ditu. Be-teluko Udalaren egoitza, m e d i k u a r e n k o n t s u l t a , eta kultur taldeen topale-k u ez ezik, e r r e t i r a t u e n bilgune ere izango da au-r re ran tzean . Ara izkoju-b i l a t u a k b i l t zen z i t u e n Alai Elkarteak a r rakas ta itzela lortu zuela ikusirik, antzeko ba t sortzea era-baki zuten. Indianoetxea zaharreko tokia eta Uda-laren onespena , ba l i a tu beharra zutela uste zuten edade tuek . E lka r t ea ren k u d e a k e t a z a r d u r a t u k o den taldea ere osa tu du-te. Horko b u r u Bixente Goikoetxea jarri dute.

Beteluko udaletxean ez ezik, Arribeko elizan ere obrak egitekoak dira. Da-goeneko elizako lur guz-tia a l txa tu dute , eta eliz ataria, enbor zaharrez eta por lanaz bete du te . Lau hilabetez meza entzuterik ez da izango eliza horre-t an , e ta , h o r r e n b e s t e z , A t a l l u k o r a i n o j o a n be -harko dute Arribeko eliz-t a r r a k . O b r e t a r a k o sei milioi pezetako aurrekon-t u a du Arr ibeko elizak. Di ru h o r r e n za t i h a n d i b a t due l a gutxi h i ldako eliztar batek elizari utzi-tako herentziari esker or-daindu ahal izango da.

—6» Urko Aristi

xoko ttikia

ESTITXU F E R N A N D E Z E Arratsaldeko zazpiak. Herriko plazan. Pello eta Elena: - Orain EAko ergel horren lagun egin behar omen gaituk.

- Bai, orain hala dun, hiru senide abertzaleak odolezko senide omen ditun, ez adoptatuak.

- Udaleko plenoetako iskanbilak, pintadak... hori dena akabatu duk, orain hitanoz solastu beharko diagu elkarrekin.

- Ohartu hadi, orain Udalean egiten ditinaten hankasartzeak ez dituztela nahita egiten, ez ditun ohartzen. Lehenago, berriz, gu izorratzeko bertze-rik ez zitinaten egiten; orain ez, orain errespetuz sartzen dinate hanka.

Koritu kontari Arratsaldeko zazpiak. Herriko plazan. Joxe

Mari eta Iñaki: - Zenbat aldiz xuritu diat nire etxeko pareta

beren kumeek esaidi original hori spray-z josi zutelako bertan! Iñaki fatxa.

- Orain behinik behin ez duk pinturan hainber-tze gastatuko, ez duk ikusten lagunak izan behar garela derrigor?

- Ni bederen ez nauk Arranon sartuko, saludatu bai, baina guti gehiago.

Arratsaldeko zazpiak. Etxeko saloian. Ainhoa eta Mikei:

- Ekainaren 13an erabakiko ditugu, beraz, Herriko Etxean lanean arituko diren ordezkariak.

- Ordezkariak? Hori uste al dun? Sigla batzuk zeuden eta sigla horiek ditun hautagai. Jendeari berdin-berdin zaion nor dagoen zerrendan, herri-ko inpresentabieena bertan egonda ere bere siglak bozkatuko ditun.

- Bai, baina alderdi guziek zaintzen ditiate beren zerrendak, ez diate edonor paratzen buruan.

- Bai zeral Herrietan, udaleko zerrendetan ez dun hori pasatzen.

- Nire ustez, herriaren alde eta herritarren al-de lana egiteko prest dagoen jendea bozkatu behar dun. Erraxa dirudi, baina ez dun hain erra-xa.

Egunkari.i larunbata, 1999ko maiatzaren 22a

Leitza •

lMafarron Eguna berreskuratu da

Etzi o spa tuko da, gaur hasiko deri Kul tur Asteareri b a r n e a n

EKItaldiek maiatzaren

30a arte iraunen dute.

Aurten berrikuntzarik

ere izanen da,

antolatzaileek,

Baigorriko Basaizea

Elkartearekin batera,

Nafarron Eguna

antolatu baitute

etziko, Iparraldeko

euskaldunekin

harremanak

sendotzeko asmoz.

1 EITZAKO K U L T U R T A L D E A R E N

eskutik, 21. Kultur Astea has iko d a b i h a r . Heldu den as tean erakusketak , hitzal-diak, musika, bertsolariak eta beste hainbat ekitaldi antola-tu dira. Euskal kultura herri-tarrei zein bertaratzen diren bisitariei ezagutarazteko as-moz egiten da urtero Aste Kul-turala . Egitarauari dagokio-nez, beste urteetako ekitaldi asko mantendu egin dituzte. Dena dela, berrikuntzarik ere b a d a k a r t e , an to la tza i leek , Nafarron Eguna antolatu bai-tute etziko. Duela hogei urte

Etziko hainbat ekitaldi antolatu dituzte Leitzan. • A R T X I B O K O A

ere ospatzen zen egun hori, baina eten egin zen. Ildo bere-tik, zortzi urtetan Iparraldea-ren E g u n a o s p a t u zen, e ta etzikoak, egun horren jarrai-pena izan nahi du.

Eguna txistulari eta txala-

partarien dianekin hasiko da, e ta 10 :30e tan Ipa r ra lde t ik etorri takoei ongietorria egi-nen zaie. Ondoren, kalej i ra eginen da Baigorrigo gaiteroe-kin, Leitzako tx is tu lar iekin eta zanpantzar eta dantzarie-

kin. 12:00etan Baiona eta Le-sakako bertsolariak eta Bai-gorri eta Leitzako dantzariak ariko dira plazan.

Ondoren , h e r r i b a z k a r i a izanen da.Bazkalondoan Al-dudeko kantar iak, bertsola-riak eta gaiteroak ariko dira, eta ingurutxoa, larrain-dan-tza eta muxikoak dantzatzeko a u k e r a i zanen da , b e s t e a k beste.

Hainbat ekitaldi Egun horrekin loturik, maia-tzaren 26an J ean Louis D'A-van t e u s k a l t z a i n a k E u s k a l Herriaren bi lakaera histori-koa Iparraldetik nola ikusten den azalduko du. Ez da hori Kultur Astean izanen den hi-tzaldi bakarra. Hurrengo egu-nean Kurdistango Newroz tal-dea bertan bizi duten egoeraz mintzatuko da.

M u s i k a k ere i z a n e n du tokirik. Bihar Musika Eskola-ko ikasleek kontzertua eskai-niko dute, eta maiatzaren 29 eta 30ean Incansab les txa-ranga herria alaitzen ibiliko da.Horretaz gain, XX. Esku-l a n g i n t z a E r a k u s k e t a , antzerkia , koadri len ar teko jokoak eta herri afaria ere iza-n e n d i r a , b e s t e ek i t a ld i batzuen artean.

— l d o i a Martinez-Barranco

herri aldizkariak Edume Elizondo

Turismoareri gorabeherak Ipar Euskal Herriko turismo bulegoen el-karteak urteroko biltzar nagusia egin du berriki Baigorrin, eta bilera horren berri da-kar Herria astekariaren azken zenbakiak: «Geroari buruz, errana izan da bilkura hor-tan gero eta gehiago aloimendu, ausagailu eta gaineratikoen eskaintzakordenagailuen bidez eginen direla. Beste xede bat aipatu dena, indar berezi baten aintzina egitea udaberrian eta udazkenean jende gehiago ekarrarazteko asteburuetako. Sail horren kondu, hunki nahi dira gehienik autoa har-tuz gero, edo berdin treina, handienetik

oren pare batez edo hola aise gutarterat heltzen ahal diren jendeak. Besteak beste Bordele, Tolosa, Donostia eta Bilbo bezala-ko hirigune horietakoak».

«Frango xeheki aipatu dira ere jazko emaitzak, jaz udatiarrak nun nola ibili di-ren, gerokoarengatik ere on dela ikertzea urteko mugimendua. Nun kokatzen dira udatiarrak? Badute segur hauta! Orotarat, 96 kanpaleku, 304 hotel, eta etxetan, hirian ala baserrian, kanpotiarrentzat atxikitzen direnhoinbeste bizitegi... Euskal Herribar-ne hortan baino aise gehiago kostaldean».

«Nun dabila gehienik udatiarra? Ondartz horietan hain segur, eta gero, Larrun kas-koan, Larrungo trena hartu dutenak izan baitira jaz 353.811, sekulan baino gehiago beraz! Oinez igan direnak bestalde... Miarri-tzeko itsas-erakustegia heldu da ondotik, 229.494 lagun izanik, aintzineko lau urte-tan baino gutixago haatik denen buru. Toki arrakastatsuak ere Sarako harpeak, Kan-boko Arnaga egoitza, eta Isturitzeko harpe-ak. Ondotik, Florenia deitu Urruñako lora-tegia, eta Donibane Garazin apezpikuen presondegia deitzen duten etxea».

Xabier Larraburu

Aberatsa niz Eta zer, e?, eta zer? Nik ez ni-

tuen nire aita Constructore fa-

matua ez eta nire ama (Carni-

cas El Pilar-eko propietario ba

karraren alaba) hautatu. Txiki-

tan ere urrez gainezka zegoen

marmitan erori nintzela esaten

dute, Venezuelako osaba guztiz

aberatsa hil baitzen, eta gazte-

: laniaarrarobatzerabilkitenbi

i abokatuk etxera etorri eta ni

: osabaren gauza guztien jabe

: nintzela esan baitzidaten. «He-

: redero bakarra izendatu zin-

; tuen»-esan zuten. Etazeresan

: behar nuen nik? -»Ez, ez,

: emaiozue dena Bertsolarien El-

: karteari...»?. Ba ez. Nik esan

: nuen: ba bale! Eta osabaren

: gorputza Euskalerrira ekarri

: nuen eta urrezko eta zilarrezko

• panteoi bat eraiki nion Beritxi-

• tosen, eta letrak diamantezko-

• ak ziren (ziren, zeren norbaitek

: eraman ditu dagoeneko). Eta

: zer, e? Gero andregaia hartu

• nuenean, nola jakin behar nuen

• nik Madrileko bankero baten

• alaba nagusia zela? Kasualita-

• te pilo batzuen kate bat izan da

• guzti hau. Hortaz, aberatsa

• naiz. Eta zer? Huskeria horren-

• gatik nire kontra iseka ari dira?

• «Xabi, Joseba Jakaren beken

: lehiaketaraaurkezteaere!». Ai-

: balaostia! A klaro! Dirua! Abe-

• ratsa naizelako! «Xabi, zure gu-

: rasoak ostia, Venezuela erdia

: zure osabarena zen!, zure

: emaztea!... ez al duzu aski?».

i Bainan-bainan zertaz ari gara,

: e? Zertaz? Ez al ginen ba litera-

i turaz ari? Nik uste nuen litera-

i turaz ari ginela!, e? Konfundi-

i tua nengoen?, e? Zeren ni Ll-

i TERATURAZarinintzen!,etani

i literaturaz ari nintzen moduan

j zuek DIRUAZ ARIZARETE!!!

i Ohartzen zarete ezta?! Di-ru-az

i ari zarete!, e? Niri bost dirua!

i Nire nahia eleberri duin bat bu-

i rutzea da! Edo olerki liburu on

i bat!, e?, on bat!. Aibalaostia!.

i Eta klaro... Hortarako eskatu di-

i tut bekak! Aibalaostia! Eta zer?

i HalaL. mesedez! Dirua baldin

i bada tori, hala!, tori... hartzazue

i txeke txuri hau eta jarri nahi du-

i zuen zifra eta hala, pikutara, e?,

i pikutara. Ale majikos!... Eta utzi

i ni hemen lasai, e?, liburu xume

i bat irakurtzen, e?, zoazte zuen

i diru buruhausteekin literatura

i izorratzera beste nonbaitera!,

i e? Ale!

larunbata, 1999ko maiatzaren 22a Egunkaria

Mafarkaria

Joan den merideari eta XX.eko leheriengo erdian

lVlaulera espartinak egitera joandako emakumeak

omenduko dituzte gaur lzaban

Urte askoan Maule izan zen espartinaren gune nagusi. Garai

oparoak ziren, eta beharginak behar ziren. Bertakoentzat ez ezik,

kanpotarrentzat ere bazen non ekin. Hori dela eta, Zuberoako

hiriburura hainbat emakume erronkariar joan ziren espartingintza

lantegietara beharrera. 1911tlk 1956ra 390 neskatxa joan ziren

hara.

DIELA TENPRA ANITX. URRIKO ZONAIDEN E G U -netan . 1875etatik 1950era. Erronka-rian gazte talde bat Maulerantz abiatu da. Ar-tzainak Bardeetara jaitsi dira. Begiek tristu-rez diete agur bes te negu ba t etxez kanpo. Arrakoitiko gainetik esan diote agur ibarrari. Hilabete gogorrak izanen dituzte lanean. In-fernuko leizean zehar jaitxierazi ekin baino lehenago gaste batek itxarioenez dio: 'apirila arte, aita'. Noizean behin, gazteek atzerantz begiratzen dute. Gainean bi pertsonek agur eginen diete besoak gora dituztela. Eguna du-gu anitx garbi, lantxer gaxtoak ez bitu buria erakutsi». Erronkariko Kebenko euskara tal-deak e r ronkar ie raz b i ldu tako p a s a r t e horrek laburbiltzen du hainbat ur te tan mendiz mendi Maulera joan ziren neska-txen bizimodua.

Begirada atzera bota Zuberoako hiriburuan XIX. mendean ga-ratu zen espartingintza eta egun gainbe heran badago ere, oso garai onak ezagu-tu ditu. Herrialdean laborantza eta es-partingintza izan dira jendearen betiko ogibide. Zuberoako Ikherzaileak taldeak 150 ans de'Espadrille a Mauleon egin ikerketaren arabera espartinaren urrez-ko aroa 1900etik 1918ra izan zen. Ga-rrantzi hand ia izanen zuten sei lantegi ga ra tuko zira Maulen: Beguerie, Bide-gain, Çarçaba l , Bardos , Ba r r aque eta Cherbero. Hori dela eta, urte gutxitan es-pa r t i ng in t zak a u r r e r a p a u s o h a n d i a k e m a n e n z i t u e n . Ha la , l a n t e g i e t a n 1896an espartinak egiten 537 langile ari ziren, eta 1914an 1.585 lagun ziren. La-na sobran zegoen, eta ez zen aski Maule eta ondoko herrietako jendearekin. Hori dela eta, mugaz bestaldeko bailaretako jendea ekarrarazi zuten lanera, Erronka-ritik, hain zuzen. Espantingintzan ema-kumeak aritzen ziren batik bat, eta haiek joan ziren Maulera. Urrian maleta egin eta ekainera a r t e ez ziren etxera itzul-tzen. E r r o n k a r i k o edozein h e r r i t a t i k abiatzen ziren sailka. Ikherzaleak libu-

«Ez zen lan gogorra izan.

Oso polita zen espartinak

egitea, baina ordurako ez

zegoen lanik. Goizeko

zortzietan hasten giren

lanean, eguerdian etxera

bueltatzen ginen

bazkaltzera, eta gero

ordu bietatik seiak arte

aritzen ginen berriro»

ruan esaten denez, ohi-ko h i t z o r d u a B u r g i n z u t e n . A r r a t s a l d e a n J u a n Pito izeneko bor-dara joa ten ziren gaua pasatzera, eta goiza ar-gitzearekin batera Arragoitiko gainera igo eta Infernuko sakanan zehar Casernaraino jais-ten ziren, Santa Engrazitik hurbil zegoen toki-ra. Han Maulera eramanen zituen kamioia zu-ten zain. Asko Glaria a t e rpean egoten ziren lan denboraldiak irauten zuen zortzi hilabete-etan. Bigarren Munduko Gerraren ondotik, asko igo zen espar t inen sa lmenta , «1939an

produkzio nazionala hamar milioi ingu-rukoa izan zen», dio Ikherzaileak talde-ak. Baina garai oparoak gutxi i r aunen zuen. Kontuan izanik oinetakoon %60 meategietako langileak janzteko erabil-tzen zirela, gerra os tean h a r t u t a k o se-g u r t a s u n erabaki ber r iak h a n k a z gora jarriko zuten espartingintza. Jadan ik ez ziren ziurrak eta ez zituzten meategieta-ra saldu ahal izan.

Horretaz gain, makineria gero eta gehia-go sa r tuko zen lantegietan eta lanpos-tuak sobran izanen ziren. 50eko hamar-kadan, krisia dela eta, ohiko espartinaz gain, enpresariek produktua aldatu egin b e h a r izan zu ten , be s t e he r r i a lde ba -tzuen leh iakor tasuna gero eta hand ia -goa zelako. Kordadun espar t inaz gain, fantasiazkoak, lanekoak eta kirola egite-koak egiten hasi ziren. Dena dela, ahale-gin horiek alferrik izan dira eta esparti-naren gainbehera hasi zen.

Gainbehera Maite Tauzin mau le t a r r ak e r ronkar ia r asko ezagutu ditu, haiekin ba te ra ur te a s k o a n a r i tu ba i t zen l a n e a n e s p a r t i n lantegietan. Egun, 62 urte ditu. Bere se-meak Tauzin 30 laguneko espar t in en-p resa zuzentzen du . Bera espar t ingi le bezala has i zen Zuberoako kooperatiba batean. Bost edo sei langilek Espar t ina Kooperatiba egin zuten eta h a n bederatzi

urte eman zituen. «Zuberoan bazen lana, eta bizi zen lantegi horietatik. Mauleko karr ika i npo r t an t eenean , Victor Hugo e torbidean, baziren espart ingintzako lau lantegi. Tren-tzak, korda, zolak dena egiten zuten Zuberoa

Desart

Cherberofegian

hainbattjume

enplegatufgarai

batf

• A R T M K O A

osoarentzat», gogoratu du. «Orai lantegi guz-tietan batzen diren bezainbeste langile bazu-ten lantegi bakoitzak», gaineratu du pentsa-kor.

Maitek erronkariarrak Francoren garaian

larunbata, 1999ko maiatzaren 22a

Azken tedgantzak XIX. mendearen azken laurdenetik XX.aren erdialdera bitartean Maulera espartinak egitera joan ziren erronka-riarren artetik gutxi bizi dira egun, eta, tamalez, denborak eraman ditu haien oroitzapen eta bizipen gehie-nak. Hala ere, oraindik bada norekin mintzatu. Egun eta urteekin nahas tu egiten bada ere, garai haiek gogoan ditu Gumersinda Goñi amonak; Erronkari herriko Estrada etxean jaio zen bera, 1910ean. Egun, 90 urte di-tu. Gor samarra dago, eta makilaz la-gunduta dabil, baina burua argi du, eta umore onean igarotzen ditu egu-nak Iruñean, alaba baten etxean. Zor-tzi anai-arreba ziren, eta 1930eko urrian bera eta ahizpa Zuberoako hi-riburura joan ziren; bide gehiena oi-nez egin zuten, aurreko urteetan Maulen espartinak egiten egonak zi-ren beharginen moduan. Orduan 20 urte zituen berak, eta ahizpa gaztea-goa zen. «Erronkaritik goizean goiz atera eta, Arrakogoiti igoz, menditik joan ginen. Txango bat izan zen. He-rriko mutil gazteek eramaten zizkigu-ten maletak eta laguntzen ziguten bi-

dean. Mugazbestaitiristean, Do-nibane-Garazi pasKamioneta bat hartzen genuen, etaleraino era-maten gintuzten. Jijxka ginen, eta eguna bidaiatze^ otzen ge-nuen», gogoratu duj

Hurrengo egunefrtan hasten ziren lanean. GumddakAppales-pe eta Biraben lantffcn egin zuen beharra, urritik etopbitartean.

Gumersinda, beflaEufrasia Ederrek eta izebetala, urte ba-tean bakarrik joanMaulera. Au-rreko belaunaldiekizutenari ja-rraikiz egin zuen ZiMako bidea. Espartingintza gai®ran zegoen eta ez zuten Hegoal' langileen be-harrik. Lan baldintsamurrak ez ziren arren, bera osbaten etxean ostatu hartuta osopa egon zela dio. «Ez zen lan gogtizan. Oso po-lita zen espartinakfa. baina ordu-rako ez zegoen lanifeko zortzie-tan hasten giren laA eguerdian etxera bueltatzeng»bazkaltzera, eta gero ordu bietatok arte ari-tzen ginen berriro' •

Gumersindak estai zolaren

inguruan tela jarri eta makinaz josten zituen. Lehortzen zirenean sailkatu egiten zituzten. «Kalamu zuntzazko zola zuten, eta beltzak eta zuriak egi-ten genituen. Ahizpak zintak pasa-tzen zituen», gaineratu du. Zuberoa-rrekin izandako harremanaz ere min-tzatu da. Han frantsesa eta gaztelania besterik ez omen zen egiten. «Gehie-netan gaztelaniaz hitz egiten genuen. Zaharrek ere ez zuten euskaraz hitz . egiten, denak gaztelaniaz».

Gutxirekin bizitzen ohituak, ema-kume haientzat espartinak egiten ira-bazitakoa dirua zen. «Behar genuen jantzi guztia egin genuen. Handik ekartzen genituen tretxurako harizko mahai-zapiak, familia osoa janzten genuen, denentzako denetarik ekar-tzen genuen», dio.

, Bi herrialdeen arteko joan-etorriak eta harremanak handiak baziren ere, zekartena mugan pasatu behar zen. ' «Espartinak eta jantziak ekartzen ge-nituenean, lagunak genituen benta batean gordetzen genituen; Juan Pito benta zen, eta ahal zutenean Izabara jaisten zizkiguten», dio irribarrez.

ezagutu zituen. «Gerra Zibilean etorri ziren beste aldetik asko. Mendiz mendi etorri ziren mi-ser ia h a n d i a n , ez zen u r r u t i muga. Errefuxiatuak ziren, ez zu ten j an tz ia bes te r ik ekarr i berekin. Jente horiek egin dute b e r e n fami l ia Maule G a i n e a

auzoan, eta kasik denak bizi ziren hor», azal-du du. Eta, nola ez, Maulera etortzen zirenak haiengana joaten ziren, komunitate ba t osa-tzen zutelako. «Orduan bazen guztientzat la-na, egiten genuen astean 48 oren lan eta gero etxerat ere eramaten zen lana. Espar t inaren marrazkiak egiten aritzen ginen gauetan gu-retako dirua biltzeko».

Era berean, haien ar tean ez zuela euskal-dunik ezagutu azpimarratu du. «Gu frantse-sez aritzen ginen eta haiek espainolez. Euska-ra ez zen maite lehenago lantegietan».

Erronkariko espartingileen bidea •

NJafarkaria

Mauletarraren irudikoz, espartinaren gain-behera ezinbestekoa zen. Batzuk has i ziren larruzko zapatak eta beste oinetakoak egiten, Elizabide kasu , ba ina konkur ren tz iak gero eta gehaigo ito zuen espartingintza. «Ez ziren oraingo legerik eta enpresariak nahi zuenean bota zezakeen langilea. Orai legeak daude , baina afera kanpoko konkurrrentzia izan da. Lantegi handiak ziren eta gestioneak ez ziren ongi egin», dio.

Egun, Etxandi da dagoen enpresa handie-na, ehunen bat langilerekin eta kinka larrian dago, espainiarren eta, batez ere, txinatarren konkurrentzia dela eta. Bestalde, batzen dira sei edo zazpi lantegi txiki, eta bakoitzak bere-ak egiten ditu. «Gurean badira 30 langile, de-netara lOOn bat langile batzen dituzte. Lante-gi inportateenak denak atzeratuak dira», dio etsiturik. Beraz, etorkizuna ez da batere ona. «Ez da industria erraza, ez da saltzen ahal bi-ziki kario, nahiz eta Txinatik ekarritakoak ka-litate txarra izan, eta b iharamunean hautsiak diren. Ez dute hemengo berbalioa, baina jen-deak erosten duelarik ez dio so egiten kalitate-ari, so egiten du polita dela. Irudi du bera de-la, ba ina bi egunen buruan^ez duzu zapata-rik», azaldu du. Tauzinen irudiko, lantegi txi-piak jarraituko dute, baina kudeaketa estuki j a r ra i tu beharko dute. «Etxandik har tzen ez duen komanda txikia lantegi ttipi batek har dezake. Ez da behar langile asko», azpimarra-tu du. Horretan ari tua denez badaki zer den espartinak egitea. Berazk dioenez eskuz egu-nean 14 egiten dira, eta mekanikaz 800 pare sinple. «Fantasia egiten bada, garestiagoa da. Urtero a ldatzen da moda. Urte batez beha r duzu tresneria aldatu moda bezala eta biziki karioa da. Aldiz, sinple egiten bada mekani-kaz egiten da eta tresneria bera da».

Espar t ingintza behe run tz badoa ere, Ke-benko elkarteak erronkariko neskatxa haien ibilerak eta lana goraipatu nahi ditu. Uskara-ren Eguneko ekitaldira garai har tako lekuko bakarra joanen den arren, Bisi Garces izaba-rra, desagertutako eta-bizi diren bakanei es-ka in i t ako omenald ia izanen da. Hi tzordua Izabako Museoan da gaur, 12:00etan.

—e> lrene Arrizurieta

larunbata, 1999ko maiatzaren 22a

K l a s i k o b i t x i • a r r o n t k l a s i k o

Joxemiel Bidador

Harrietareri ekarpen lexikoa Bi dira euskalgintzan bere arrastoa utzi duten Harriet abize-

nekoak -zer gisa ere, hegoaldeko Arrieta abizenari lekiokee-

na hots-, Martin aitatxia eta Maurizio biloba; tartean Pierre

aita eta Fabien anaia ere izan ziren, Hiribarrenek izkiriagai

izan zituenak...

ESAN BEZALA, HIRIBARRENEK bere Eskaldunak 1853.eko olerki erraldoian Harriet aikoaren aipua baze-karren: Haltsuco cen Harriet yuie ohorezco, / Utzi duena ume bera idurico: / Aphez arropa dute biec garraiatzen, / Izpiritu dutela guciec aithor-tzen. / Ecin ukhatua da, badute mihia / Urrezcoa due-na hitzezco yaria; / Bat escola guidari Ba'ionan higatzen, / Omenic ederrenac duela bez-titzen; / Semenarioan da bigarrena nausi, / Bere hega-letaco guti du ikusi, / Hainitz gauzaz burua bethe du gazte-ric, / Ene ustez guti du bere parecoric, / Yaincoac eman dio gaindiz izpiritu, / Lagun-tzen ere berac dohainac badi-tu, / Gose da liburuen, ez huzcur laneco, / Nahi edo ez yakin behar da holaco .

Martin Harrietek, Jean ize-neko teila saltzaile baten semeak, erret notari zihar-duen Larresoron, 1741 .ean eta Baionako Fauvet erregea-ren inprimadoriak baitan Gra-matica escuaraz eta Jrancesez, composatuaJrancez hitzcunça ikhasi nahi dutenenJaboretan izenburuko idazkia argitara eman zuenean. Hagitzez lan zabalagoaren lehenbiziko laurdena baizik ez zatekeen honakoa, haatik bertan iraga-rri gaztelera-euskara hiztegia edota Lapurdiko foruak zein azturak oraino ezezagun irau-ten zaizkigu, izkiriatu zitue-nentz gauza ziurra ez delarik. Larramendik ezagutu zuen Martin Harrieten lana eta gra-matikari darraizkion hiztegiez baliatu zen hein batean; hizte-gi hauek oixtian eman zituen argitara Joseba Andoni Laka-rrak ASJU-ren kaierretan Harrieten gramatikako hizte-giak. Aurretikago ere, Bozas Urrutiak Harrieten liburuari hasiera ematen dioten hiru onarpenak berrargitaratu zituen BAP-en, hau da, Mila-frangako erretorea zen Robin apezarena, Ziburukoa zen J. Darretxerena, eta Larresoroko

apezgaitegiaren zuzen-daria zen Dagerrerena, lehenbiziko biak eus-karaz eta hirugarre na frantsesez egi-nak direnak: Haguitz progrot-chossa içanen dela francesa ikhassi nahico duten escual-dunençat (...) hemen caussituco dute.berce nihon aurkhitcen ez den escuarazco hitcen heda-dura, berboen demboren dif-ferencia eta batçuec eta ber-cec francesarequiñ duten aria (...) liburu hunen authorac aguincen darozquigun ondo-coec oraiño hobequiago eça-gut eracico dute gure hitz-cunça çahar beçain ederraren precio gucia (Robin); Gu escualdunac, erresuma bere-coac, lagunça horren escasez edo objet handi hequien eça-gutçaz gabetuac içan behar guinduen, edo francesaren ikhasteco berriz campoan despendio handien eguitera bortchatuac guiñean. Jaun Harriet Notari errialari diogu esquer, ceren escuara eta francesezco Gramatica huntaz bideac errechtu darozquigun (...) escuarac francesarenga-nic urruntasun handia duela dirudien arren, haiñ hurbildu du bata bercearenganic non orobat balia baititeque francez escuara ikhasi nahi dute-nençat, nola escualdun fran-cesa iaquiñ nahi dutenençat, ecen ez choilqui haiñec hemen aurkhituco dituzte hitcen sen-suac eta berboen demborac arrimu errach batean ema-nac, baiñan oraiño eçagutuco dute escuara berean eguiña den hautu justua. Hortic agueri da ceiñ important den Gramatica hau arguitarat ematea (Darretxe).

Martinen biloba zen Mauri-zio Harriet Haltsun sortu zen, 1814.eko irailaren 14an. Larresoroko apezgaitegian zein Pasaiako josulagunen ikastetxean ikasi ostean, Parisko San Sulpizio apezgai-

tegian sartu zen, 1842.ean apeztu zelarik. Baionako apezgaitegi

haundian irakasle ihardun ostean Madrilgo Saint-

Louis-des-Français eliza, erietxe eta esko-

lako zuzendari joan zen 1855.etik 1878.era. Urte horretan berean, eri zegoen eta, etxera joan zen eta bertan zendu zen 1904.eko otsaila-ren 16an. Madrileratu aitzin, Baionaldeko giro euskaltzale-an jada ezaguna egin zen Maurizio; bera izan zen D'Ab-badieren laguntzailerik hobe-rena Urruñan 1873.ean egin ziren lehenbiziko lore-jokoe-tan, eta nahikoa ezaguna da Dassancerekin batera Hara-nederren testamentu berria-ren editorea izan zela 1855.ean -Haranederrena bai-no Harrieten beraren testua ziruditen lau ebangelioen mol-datzailea, bada, ia lerro guz-tietan ikuturen bat sartu bai-tzuen-.

Hiztegia bizitzaren azken urteetan moldakatu zuen Mauriziok, Haltsun zegoela; ez zuen argitara eman nahi izan, eta hil ostean, esku-izkribua inprentarako prest bazegoen ere, Larresoroko apezgaitegia-ren liburutegian geratu zen. 3.536 orrialdeko lan mardo hau ez zuen Azkuek profltatu, bai ordea Lhandek, askotan hitzez hitz Harrietek dioena kopiatuz. Arras hiztegi abera-tsa dugu Mauriziorena; sarre-rak euskaraz eta ordainak frantsesez dira, bai eta maiz gazteleraz ere; euskalkia beti ematen da, eta askotan ere egileen adibideak -130 idazle-ren aipuak darabil Mauriziok-edota etimologiak. Nahiz Harrieten hiztegia orain arte bere berean argitara eman ez den, 1987.ean Henrike Kno-rrek aurkeztu doktorego tesia badugu, Para una edicidn criti-ca del diccionario de Maurice Harriet, non Lhandek Harrieti zion morrontza aski agerian utzi baitzuen.

P a t z i k u P e r u r e n a

Tokatzentzik, astori konpittek! • AMAIKA ALDIZ ADI-

• • tua. esanera hori, • mutikotan. Bataio-• ren batean bildu-

tako sos pizarrak eskuan hartu-ta «Xarden Itxera konpittek eros-tera» joaten hasi nintzenetik, ikasi nuen, berriz, izatez «konpi-ttek» (guk hala esaten genien Goizuetan beti) zer ziren. Behin bixiatu eta gero, hura poza gu-rea, mezondoren batean, osaba-ren batek edo, esaten bazigun: «to bi pezta, ta erostzik konpi-ttek; biño denak ez yan e! era-man batzuk itxekori re». Oi, zei-nen erñegarria zen pobreza hu-ra!

Konpitte edo beste goxoki kla-se asko, Erdi Arorako ba omen zen gurean, batez ere errege eta jauntxo aberatsen otorduetan, baina, artean, gutixi garestixkoa diruz urri samar bizi zen jende soilarentzako. Hasiera batean, jende zezakenaren luju aparte-koa izan zen, beraz, konpitte kontua; eta giro hartantxe sor-tuak ditugu, esanera zaharrok ere:

«Ezttuk konpittak, astontzat iñak!

«Bai tokau be, astuai konpi-ttak!

«Tokatzenzkik astori konpi-ttek!

Ez zirela, alegia, jendaje nabar zarpailarentzat eginak, aparteko gauza goxo eta fin haiek; eta har-tatik gero esanera, inolatan ere ez datozkion graduak eta jazke-rak erakutsi nahi izaten ditue-nari leporatua.

Egundaino ezagutzen den konfiteriko libururik zaharrena, XV mendekoa omen da, katalan batena:»Libre de totes maners de confits». Eta nere bihotzeko kon-pitte hitza ere, badirudi, lat. con-fectus (alea landu) > franc. (ca-tal.lconflt delakotik heldu dela.

Liburu zahar horretan, ongi bereizten omen ditu egileak azu-krez egindako konpitteak eta ez-tiz egindakoak, izan ere, ordura-ko azukrea ezaguna bazen ere, Ameriketatik sartutako kakao edo beste labore askd erabiltzen suelto hasi arte, ez baitzen azu-krezko konpitterik bertakotu eta herritartu, han nonbait XVII. mende erdira arte edo.

Erdi Aroan, inolako araudirik

ez izatean, espezieroak, botike-roak, herbolarioak, perfumegile-ak, argizarigileak eta konfiteroak elkarrekin nahaste samar ageri dira, harako Xenpelarren bertso aldrebes sonatu hartan bezala;

Aranon sortu dira amalau nobiyo; zortzi konfltero ta sei botikario...

Baina, Nafarroan, aurreneko ordenantzak 1568an sortu zire-netik, argizarigileak eta konfite-roak zaku berean beti: «gremio de cereros y confiteros» XVI-XIX mendera arteko dokumentue-tan. Izanaz ere, erleak sortzen baitzuen, argizaria, kandelak eta beste egiteko ezkoa, eta baita konpitteak egiteko eztia ere, eta horrexegatik argizarigileak eta konfiteroak gremio bereko. Eta horrek erakusten du ederki, konpitteak egiteko eztia erabil-tzen zela endemas, hasiera bate-an behintzat, gero azukrea gai-lendu bazen ere.

Esan liteke, mende honen er-dira arte, herri kozkor gehiene-tan bazela argizarigile eta konfi-tero edo txokolateroren bat, er-darazko eskuizkribu zaharretan behintzat, hor agertzen dira «ma-estro cerero, confitero, alias cho-colatero» eta gisakoak noiznahi.

Batez ere, herriko festa haun-ditan, Eguberritan, Ihautetan, Pazkotan, ezkontzatan, bataio-tan eta holakotan ateratzen ziren konpitteak, aparteko guti-xi moduan, eta herrian bertan ofiziokorik ez bazen, kanpotik etorko zen konfiteroa. Hanako herrikanta zelebre hark dioen gisan:

Saltzen, saltzen zaku txiki baten karameluak. Esta muy bien! esaten du konflteruak. Cuando vamos a Otxandiano, a pasar el Carnaval, mecagoen la mar! tomaremos chocolate, oiñai zar zar batian. Ez dakit zergatik, baina, kon-

pittek, konfiteria, konfiteroa hi-tzak xalo egiten zaizkit, badirudi, mizka goxo gisan itsatsiak geldi-tu direla nere gogoan.

m Motxorrosolo #

Foroak

MA U T E S K U N D E E N GARAIAN, KALAKA D U G U S A S O I K O F R U I T U A . Elkarrizketaren behar ra inoiz baino gehiago azpima-

rratuko den honetan, elkar aditu ere ez dute eginen politika-ri askok eta askok. Nafarroa Garaian, foroen alorrean nozi-tzen d u g u n defizita, berr iz ere aza le ra tua , ez d i rudi hori guztia zuzentzeko saio eraginkorrik izanen denik.

Egunkari.i larunbata, 1999ko maiatzaren 22a

If I f \ r I 1 1 1 I I # I ^ E txar r i -Aranazko a b e s b a t z a k o zuzendar ia J N«

Mafarkaria Egunkaria

• larunbata • 1999ko maiatzaren 22a

Gontzal Agote

INire eraritzukizuna

/fc rtikulu hau idazten ari naizen bi-r » tartean milaka tona lehergailu

ari dira ondoko eraikin, plaza eta lora-tegietan eztanda egiten. Zarata gortze-ko modukoa da eta gaua argitzen duten eztandak izugarri politak izango lirate-ke su artifizialak izango balira, Baina ez, umeen negarrek ez dute miresmene-rako tarterik uzten, ezta haien guraso-en izu aurpegiek ere, hurrengo misila noiz eta non eroriko zain ematen dute gau-eguna. Hildakoak pilatzen dira errepideetan, inork ez baitu adorerik bertatik kentzeko eta suntsitutako hi-ria, ke beltzaren artean ezkutatuta, be-re patuaren zergatia galdetzen dio munduari. Belgraden nago eta hurren-go errorea izan naiteke.

Artikulu hau idazten ari naizen bitartean hamaika haur, gazte eta zahar lokatzaren artean pilatzen dira, kanpaina denda moduko baten azpian. Gosetuta gaude, hona ekarri gintuzte-netik ez dugu mokadurik jan eta inork ez digu arrazoirik ematen. Aurreko urteetan inondik ere ikusi ez ditugun militarrak baino ez dira ikusten, USA jartzen duen unlformeetan babestuta, ez dute albanieraz hitz egiten eta inork ulertzen ez dituen oihuak botatzen dituzte. Diotenez, gure salbatzaileak dira; gaur etorri da bisitan aktore eza-gun bat omen zena eta denok txalotu behar izan diogu kameren aurrean. Gizon-emakume talde batek negar egi-ten du txoko batean, horietako baten semea mendietan hil dute, bere lurra defendatzera atera zelako. Kosovoarra naiz eta Albaniako errefuxiatu gune honetatik ezagutzen ez dudan herrialde batera eramango naute bihar. Auskalo itzuliko ote naizen.

Artikulu hau idazten ari naizen bi-tartean telebista piztuta dago. Arrakas-ta hitza entzuten dut, hiru zubi gutxia-go. Errorea hurrena, hogei pertsona gu-txiago, berdin dio kosovoar zein serbiar. Ez dut indarrik telebista itzaltzeko. je-neralak eta uniforme gehiago, arma ul-tramodernoak, politikarien ahalegtn saiatuak. batzuen ankerkeria, giza la-guntza, nato, nato eta nato. Nireetxean nago eta hiltzaUeen laguntzailea naiz.

KONTZERTUAK

I Iruñea: Luar Na Lubre talde-ak kontzer tua emanen du gaur, 21:00etan, Gaiarre an-tzokian. Sarrerak 2.500 peze-ta balio du.

I Barañain: NikoEtxart kanta-riak kontzertua eskainiko du gaur, 20:00etan, Haizea El-kartean.

I Burlata: Skalariak, Koma eta Pottor's taldeen emanaldia izanen da bihar, Askatasuna ikastetxean.

I Aurizberri: Roberto Casado txirula joleak eta Elisabeth Colard harpa joleak kontzer-tua eskainiko dute etzi, 18:30etan, elizan.

t Iruñea: 321 Sextetjazztalde-ak joko du datorren asteazke-nean 0 ' Connor's tabernan, 23:00etan.

ERAKUSKETAK

I Iruñea: Orain dela ehun urte-ko nafarren bizimodua isla-tzen duen erakusketa ikus daiteke Gotorlekuko Arma Aretoan, hilaren bukaera ar-te.

i Iruñea: Maiatzaren 28a arte ikusgai izanen dira Irufiezar euskaltegian 9, 10 eta 11. Ko-rrikako argazkiak.

> Burlata: Donejakue Bideko argazki erakusketa ikus dai-teke hilarenbukaera arte Kul-tur Etxean.

ANTZERKIA

I Barañain: AZ taldeak Miste-rio Bufo lana antzeztuko du da tor ren os tegunean , 20:00etan, udaletxeko ekin-tza anitzetarako aretoan.

> Burlata: Truke taldeak Kontu kontari lana jokatuko du aste-lehenean, 15:00etan, fron-toian.

t Zangoza: Teatro Paraisok Yo soy un oso lana eskainiko du bihar, 18:30etan, Karmengo Entzutegian.

t Zizur Txikia: Teatro de laRe-sistencia taldeak Don Çuijote lana antzez tuko du gaur 19:30etan, frontoian.

8ESTELAKOAK

I Iruñea: La Pamplonesa mu-sika bandak ondoko postuak bete nahi ditu, lehiaketa bi-dez: txirula, klarinetea, klari-nete baxua, klarinete boste-koa, tronpa eta fagota. Lehia-

ketan parte hartu nahi due-nak ekainaren 15a arte du epea. Eskaerak Iratxe Mo-nasterioa kalea, 6, behea hel-bidera igorri behar dira. In-formazio gehiago nahi due-nak dei dezala 948-420576 telefonora.

I Azkoien: Nafarroatik kanpo bizi diren nafarren eguna os-pa tuko da etzi. Goizeko 06:00etatik aurrera hainbat ekitaldi antolatu dira: dia-

nak, meza, kontzertua, herri kirolak, jotak eta bazkaria, besteak beste.

I iruñea: Jose Maria Romerak Ernest Hemingway y noso-tros hitzaldia eskainiko du gaur, Iruñeko Kutxan (Arma-da Etorbidea), 20:00etan.

I Etxarri-Aranatz: AnaKar-men Huarte dietetikan aditua mehetzeko dietez mintzatuko da da tor ren os tegunean , 19:30etan, Kultur Etxean.

Arestiren liburutegia Castelao nos

0 fracasado da emigraci6n.

Atzerrian frakaso harturik.