ASTRONOMIA

ALTUERA(km)

60.000

1.000500

80

50

12

0

GERUZARENIZENA

EXOSFERA

TERMOSFERA

MESOSFERA

ESTRATOSFERA

TROPOSFERA

Tenperatura izugarri hazten da.Sateliteek eskualdehonetan orbitatzen dute.

Tenperatura igotzen hasten da altuerarenarabera izpi ultramore eta X izpienzurgapenagatik.Irrati–uhinak isladatu egiten dira.

Tenperatura minimora iristen da (–60∞Cinguru).

OZONO–GERUZA AURKITZEN DA.

Tenperatura jaitsi egiten da altueraren arabera.GA

S N

EU

TR

OA

ION

OSF

ER

AM

AG

NE

TO

SFE

RA

1. irudia. Lurraren atmosfera

EGUZKI--AKTIBITATEAREN

ERAGINALURREAN (I)

Jesus Arregi

E guzkitik jasotzen du-gun energia gehienaerradiazio elektro-magnetiko gisa bada-

torkigu ere, haren zatiki-igorpenaez da arbuiagarria. Nukleoan ger-tatzen diren erreakzio termonu-klearrek sortzen dituzten neutri-

noez gain, asko dira Eguzkiarengrabitate-eremuaren eraginpetikihes egin dezaketen koroa-zatiki-ak: protoiak (hidrogeno-nukleo-

EGUZKI––HAIZEA

VAN ALLEN–ENGERRIKOAK

MAGNETOPAUSA

ESKUALDE ZURRUNBILOTSUA

TALKA–UHINA

H

I

2. irudia.Magnetosferaren itxura

Eguratsean zenbait geruza babes-taile dira. Edonola ere, kasu hone-tan eguratsa esatean ez dugu Lu-rraren gainazaletik gertuen ditu-gun gasezko geruza dentsoenakbakarrik aipatu nahi, hau da, gra-bitate-eremuak Lurraren inguruanmantentzen dituen gasenak; mag-netopausaraino dauden guztiakbaizik. Magnetopausa, zehazki,magnetosferaren muga dugu,hots, Lurraren eremu magneti-koak zatikiak (ioiak batez ere) be-re eraginpean izateko beste indarduen eskualdea. Magnetosfera etaionosfera dira hain zuzen ere ge-ruza babestaileetako garrantzitsu-enetakoak. 1. irudian eguratsarenegituraren eskema dugu ideiakargitzeko. Ezker aldean, materiakeguzki-haizearekin duen elkarre-kintza kontutan hartuz bereiz dai-tezkeen geruzak ditugu. Eskuinaldean, berriz, zatiketa arrunta du-gu. Bertan magnetosferaren altue-ratzat ematen duen datua orien-tagarria baino ez da. Berez Lurra-ren eremu magnetikoaren eragin-peko eskualdearen itxura, eguzki-haizeak deformatutakoa da, 2.

ak), elektroia, α zatikiak (helio-nukleoak) eta neutroiak dira uga-rienak. Igorpen hau, bada, Eguz-ki-sisteman zehar hedatzen da eta“eguzki-haizea” deitzen zaio. Flu-xu hau iraunkorra da, noski, bainaaldizkariaren aurreko aleetanikusi dugunez, asko handiagotzenda Eguzkiaren aktibitatearenfenomenoen ondorioz, eta bero-nen bidez iristen zaizkigu aktibi-tate horren eragin gehienak. Eguz-ki-haizeak Lurraren inguruan sor-tzen duen dentsitatea 10 zatiki/cm3 ingurukoa da. Eguzkiak gal-tzen duen materi kantitatea 106tona/segundo ingurukoa dela usteda, baina hala ere, 6x1013 urterakoEguzkia izango genuke, hots, milaaldiz aurresandako bizitza, bereeboluzioa determinatzen dutenprozesuen arabera. Zatikiak, es-kuarki, 200 eta 900 km/s-ko abia-duraz jaurtiak izaten dira, bainaaktibitatearen maximoko uneetansegundoko milaka kilometro ba-tzuetako abiadurak ere lortzen di-tuzte.

Lurra ez dago babesik gabe za-tiki eta erradiazio bortitzen aurka.

irudian ikus daitekeenez. Eguzki-rantz dagoen aldean lerro magne-tikoak estutu egiten dira harenbultzadaren eraginez, talka-uhinaeta trantsizio-eskualde zurrun-bilotsuak sortzen direlarik. Atze-kaldean, berriz, eremuak ez dukonpresiorik jasaten eta Lurrarenindar magnetikoa nahikoa ahul-tzen denean, eguzki-haizearen za-tiki kargadunek lerro magneti-koak narraz eramaten dituzte hau-tsi arte. Hauek planetarteko ere-muaren lerroekin lotzen dira non-baiten, magnetopausa definituz.Irudian ikusten den isatsa, Ilargiabaino urrunago irits daiteke.

Lehenengo artikulu honetan,lehentxeago aipatutako bi geruza-tan sortzen diren fenomenoetazarituko gara, eta hurrengoan Lu-rraren gainazalean (kliman adi-bidez) nabaritzen diren ondorioakazalduko ditugu. Eguzkiaren ak-tibitatearen ondorioak aztertzekokasurik adierazgarriena erupzio-ena dugu. Hauetako bat gertatuondoren, uhin elektromagnetikogogorren igorpena sortzeaz gain,eguzki-haizea bortitzagotzen du-

da. Geruza honen azpitik gasa betineutroa da, eta F geruzatik gora,aldiz, ez dugu sekula gas neutrorikaurkituko. Ionosferako geruza ez-berdinak, beren propietateak dire-la eta, distantzia handietako irrati-transmisioen isladapenak egitekobaliagarriak dira. Geruza isla-datzailearekiko uhinaren eraso-angeluaren sinua eta geruzen ar-teko errefrakzio-indizea berdinakdirenean, uhinaren erabateko isla-dapena gertatzen da. Baina erup-zioak gertatzen direnean, ultra-more, X izpi eta izpi bortitzagoakaskoz gehaigo heltzen dira etahorrek geruzen irrati-uhinekikoislada eta zurgatze-propietateakaldatzen ditu. Efektu hauen sor-tzaileak igorpen elektromagneti-koak direnez, eraginak fenome-noa gertatu eta 8,5 minutura has-ten dira nabaritzen. Adibidez,egoera normalean E eta F geruze-tan isladatzen diren uhin laburrakegoera berrian zurgapenezgaltzen dira D geruzan, SWFefektua deitzen dena sortuz. Bes-

talde, D geruza bera uhin luzeenisladatzailea da etaionizazioarekin asko hobetzendira horretarako baldintzak,“seinaleen bapateko gehikuntza”(SES) eraginez. Fenomeno haueketa sor daitezkeen beste batzuei“bapateko perturbazio ionosferi-ko” (SID) deitzen zaie eta ordubatzuz irrati-emisio asko isil erazdezakete, hala nola, nabigazioan,hegazkinetan, radar-sistemataneta abarretan, erabiltzen direnak.Aitzitik, urruneko telebista seina-leak jasotzeko aukera ere eskaindezakete. Gainera, Eguzkitik zu-zenean iristen den igorpen infra-gorriak ere oso interferentzia era-gozleak sor ditzake aipatutako ka-suetan eta baita satelite bidezkokomunikazioen harreran ere.

Ionizazioari dagozkion feno-meno hauetaz gain, aktibitate han-diko uneetan Lurraren eguratsa-ren beheko geruzen hedakuntzaere nabaritzen da. Ondorioz, or-bita baxuetan dauden espaziun-tziek marruskadura handitzearenefektuak jasaten dituzte, erortzera

ten bi ekarpen izaten dira. Lehe-nengoa, abiadura handieneko za-tikiena (erupzioa gertatu eta ordu-bete inguru geroago iristen dena)eta bigarrena, zatiki motelagozosatuta (baina dentsoagoa, zen-bait ordu edo egunen bat geroagoiristen dena). Azter dezagun, has-teko, erupzioek ionosferan duteneragina.

Ionosfera 80 eta 500 km artekoplasmazko geruza dugu. Mugahorien arteko atomoen ionizazio-aren erantzulea Eguzkiaren erra-diazioa dugu nagusiki. Beraz,elektroi eta ioi positiboen kon-tzentrazioa eguneko ordu, urtaro,Eguzkiaren zikloaren egoera etabeste zenbait faktoreren menpeandago. Bere egituran D (90 eta 100km bitartekoa), E (100etik 140km-ra) eta F (140 eta 500 km bi-tartekoa) geruzak bereiz daitezke,konposaketa, dentsitatea, ioniza-zio-prozesua eta birkonbinaketa-mailaren arabera. D geruza egu-nez pixka bat ionizatzen bada ere,gauez birkonbinaketa erabatekoa

Eguzkia hodei artean

ere irits daitezkeelarik (Skylabezagunari gertatu zitzaion beza-la). Espaziuntziei dagokienean,bestalde, eguzki-haize iraunkorhutsaren bultzada ere garrantzi-tsua da, batez ere handiak eta ari-nak badira. Adibidez, Echo I-a na-bariro desbideratu zen kalku-latutako orbitatik bultzada horrenondorioz. Baina, berriz ere, erup-zioen eraginaren hariari lotuz, az-ter ditzagun eguzki-haizearenaipatutako bi gehikuntzen eragi-nak. Lehenengo igorpena batezere protoi erlatibistez osaturik da-go eta eguratsaren geruza garaie-nekin topo egitean desintegrazionuklearrak sorterazten dituzte.Erreakzio hauen produktuak Lu-rrean detekta daitezke, gainazal-mailako efektu (GLE) delakoasortuz. Energia handiko protoihauek oso arriskutsuak dira espa-ziuntzietan abiatzen diren astro-nautentzat, eta babes-sistemak di-seinatzera behartzen dute. Sateliteartifizialak magnetosferan higi-tzen direnez, arazo bera izatendute zenbait tresnen babestu beha-rragatik. Sobietarrek Martitz etabatez ere bere sateliteak aztertzerabidalitako Fobos misioetako bi-garrenarekin kontaktua galdu zu-tenean, aipatu ditugun arazo

hauek jo zituzten arrazoi posible-tzat.

Bigarren zatiki-igorpena lehe-nengoa baino askoz ere dentsoa-goa da, eta ekaitz magnetikoak etabeste perturbazio batzuk sortzendituzte. Ekaitzak bi edo hiru egu-nez iraun dezaketen eremu geo-magnetikoaren aldaketak dira.Lehenengo, gehikuntza bat naba-ritzen da zatiki-uhinaren presioa-ren ondorioz, baina geroago mag-netosferaren isatsetik zatiki-zo-rrotada bat sartzen da korronteelektrikoak “Van Allen-en gerri-koak” deitzen diren eskualdeetansortuz. Korronte horiek eremua-ren murriztapena dakarte, ondo-ren egoera pixkanaka normalduzjoaten delarik. Van Allen-engerrikoak, zatikiak konfinatuakgelditzen direneko magnetosfe-rako bi eskualde dira. Lehenengoaprotoiz osatuta dago eta Lurrarengainazaletik 4.000 km-ra dago.Bigarrena 24.000 km inguruko al-tuerara dago eta elektroiak harra-patzen ditu (ikus 2. irudia).

Dena den, eremu geomagneti-koak bi eskualde ahul ditu zatikienbonbardaketarekiko: polo biak.Jakina denez, eremu magnetikoenindarra zatikien gain maximoa dahauek eremuarekiko elkartzut

sartzen direnean. Beraz, poloetarairisten direnak (zuzenean nahizmagnetosferak berak desbidera-tuta) oso eragozpen txikia aurki-tzen dute eta Lurreraino iristendira. Bidean, 1.000 eta 100 km-koaltueren bitartean, oxigeno- etanitrogeno-atomoak ionizatzendiutzte, kolore gorri eta berdeeta-ko igorpenak sorteraziz, hots,goiztiri gorriak eratuz. Hauek po-lo magnetikoen inguruan, gutxigorabehera 23°ko eskualdeetanikus daitezke (kontuan izan beharda polo magnetikoak geografi-koekiko 11° desbideratuak dau-dela).

Dagoeneko zenbait efektu az-tertu ditugu; denak Lurrareneremu magnetikoarekin lotuak.Logikoa da beraz, elkarrekintzahauek ondorioren batzuk eremugeomagnetiko horri eragitea.Arrazoiak ondo ezagutzen ez ba-dira ere, 3. irudian Eguzkiaren ak-tibitatearen eta polo magnetikoa-ren posizio-aldaketaren arteko er-lazio estua ikus daiteke.

Hurrengo alean, bada, Lurra-ren gainazalean nabaritzen direneraginetaz arduratuko gara ge-hienbat. Eguzkiak gure planetanduen eraginaren azterketan besteurrats bat emango dugu beraz.

POLOMAGNETIKOENDEKLINAZIOEN

ALDAKETA

EGUZKI––BELTZUNEEN

KOPURUA

1880 1900 1920 1940

3. irudia