EGUZKI SISTEMA ETA LURRAEGUZKI SISTEMA ETA LURRAEgilea: Karmele SalaberriaEgilea: Karmele Salaberria

EGUZKI-SISTEMA

kokapena

ESNE BIDEA

da ditu

Unibertsokogalaxia bat

Milioika izar eta argizagi

honako hauek

osatzen dute

EGUZKIA bederatzi planetak

ARGIZAGIAK

dahorietako bat

adibidez

izar batLurra .kometak

.sateliteak.asteroideak.meteoritoak

EGUZKI SISTEMA

LURRA

egiten ditu

mugimendua mugimendua

translazioa errotazioa

honako hauek sortu honako hauek sortu

urtaroakegunak eta gauak

geruza zentrokidez osatuta

.nukleoa.mantua

.lurrazala.litosfera

.hidrosfera

.atmosfera

honako hauek gertatu

barne-indarrak

kanpo-indarrak

honako hauek dira honako hauek dira

.sumendiak.lurrikarak

.ura.haizea

.tenperatura-aldaketak.izaki bizidunak

EGUZKI SISTEMA

• Eguzki-sistema kiribil forma duen galaxia baten atala da. Galaxia horren izena Esne Bidea da. Unibertsoan, 500 milioi galaxia baino gehiago daude.

• Eguzki-sisteman, izar argitsu bat dago. Izar horia da: EGUZKIA, eta bederatzi planeta daude. Beste argizagi batzuk ere aurki ditzakegu: kometak, sateliteak, asteroideak eta meteoritoak.

EGUZKI SISTEMA

Eguzki-sistema Esne Bideko planeta-sistema bat da. Eguzkiak, haren inguruan biratzen duten bederatzi planetek eta argizagi guztiek osatzen dute eguzki-sistema. Eguzkia: Izar horia eta ertaina da, Lurra baino milioi bat aldiz handiagoa den arren. Eguzkiaren eta Lurraren artean 150 milioi km inguru daude. Planetak: Eguzkiaren inguruan bira egiten dute eta ibilbide zehatza jarraitzen dute beti, orbita eliptikoa, alegia. Planeta guztiek beren buruaren inguruan ere egiten dute bira. Satelite naturalak: Planeten inguruan bira egiten duten argizagiak dira. Ilargia da Lurrak duen satelite bakarra. Kometak: Izotzez eta harkaitzez osatutako astroak dira. Eguzkiaren inguruan, abiadura handian egiten dute bira. Eguzkira hurbiltzean, izotz atal bat gas bihurtzen da eta, askatzean, buztan argitsua sortzen du. Asteroideak: Marte eta Jupiter artean daude. Neurri askotakoak dira. Meteoritoak Lurrera erortzen diren kometen eta asteroideen atalak dira eta atmosferan sartzean su hartzen badute, izar uxoak sortzen dira.

LURRALURRA

Lurrak bi mugimendu egiten ditu: Lurrak bi mugimendu egiten ditu: translazio-translazio-mugimenduarenmugimenduaren bidez, Eguzkiaren inguruan egiten bidez, Eguzkiaren inguruan egiten du bira eta urtaroak sortzen ditu; du bira eta urtaroak sortzen ditu; errotazio-errotazio-mugimenduaren bidez,mugimenduaren bidez, bere buruaren inguruan bere buruaren inguruan egiten du bira eta egunak eta gauak sortzen ditu.egiten du bira eta egunak eta gauak sortzen ditu.

Lurra hainbat geruza zentrokidez osatuta dago: Lurra hainbat geruza zentrokidez osatuta dago: nukleoa, mantua, lurrazala, litosfera, hidrosfera eta nukleoa, mantua, lurrazala, litosfera, hidrosfera eta atmosfera. Lurrazaleko erliebearen formak aldatu atmosfera. Lurrazaleko erliebearen formak aldatu egiten dira, barne- eta kanpo-indarren ondorioz. egiten dira, barne- eta kanpo-indarren ondorioz.

LURRAREN ATALAKLURRAREN ATALAK

Lurrak esfera ez-perfektu baten forma du, lurburuetan (poloetan) apur bat zapalduta Lurrak esfera ez-perfektu baten forma du, lurburuetan (poloetan) apur bat zapalduta baitago. Hainbat geruza zentrokidez osatuta dago:baitago. Hainbat geruza zentrokidez osatuta dago:

NukleoaNukleoa: Geruza sakonena eta lodiena da. Material pisutsuek osatzen dute. : Geruza sakonena eta lodiena da. Material pisutsuek osatzen dute. Gehienetan, material solidoak (barne-nukleoan) eta likidoak (kanpo-nukleoan) Gehienetan, material solidoak (barne-nukleoan) eta likidoak (kanpo-nukleoan) izaten dira, oso tenperatura altuan.izaten dira, oso tenperatura altuan.

Mantua:Mantua: Ez du nukleoak adinako lodierarik, baina planetaren bolumenaren % 85 Ez du nukleoak adinako lodierarik, baina planetaren bolumenaren % 85 inguru da. Kanpoaldean (goi mantuan) harkaitz urtuak eragiten dituzte (lurrikarak). inguru da. Kanpoaldean (goi mantuan) harkaitz urtuak eragiten dituzte (lurrikarak). Barnealdean (behe-mantuan) material solidoak eratzen dira.Barnealdean (behe-mantuan) material solidoak eratzen dira.

Lurrazala:Lurrazala: Kanpoaldeko geruza da. Kontinenteek eta ozeanoetako hondoek Kanpoaldeko geruza da. Kontinenteek eta ozeanoetako hondoek osatzen dute. Kontinenteetako mendilerro garaien azpian du lodierarik handiena osatzen dute. Kontinenteetako mendilerro garaien azpian du lodierarik handiena (Himalaia, Andeak…). Lurrazalak eta goi-mantuak (Himalaia, Andeak…). Lurrazalak eta goi-mantuak litosferalitosfera osatzen dute eta osatzen dute eta harkaitzez osatuta dago.harkaitzez osatuta dago.

Hidrosfera:Hidrosfera: Ur-geruza da. Ozeanoz osaturik dago nagusiki eta lurrazalaren hiru Ur-geruza da. Ozeanoz osaturik dago nagusiki eta lurrazalaren hiru laurdenak hartzen ditu. Geruza horretan, honako elementu hauek ditugu: laurdenak hartzen ditu. Geruza horretan, honako elementu hauek ditugu: itsasoa, itsasoa, lakuak, ibaiak eta lurpeko urak.lakuak, ibaiak eta lurpeko urak.

Atmosfera:Atmosfera: Planetako atal solidoak eta likidoak inguratzen dituen gas-geruza da. Planetako atal solidoak eta likidoak inguratzen dituen gas-geruza da. Lurrazaletik hurbilen den geruzan gertatzen dira fenomeno atmosferikoak. Lurrazaletik hurbilen den geruzan gertatzen dira fenomeno atmosferikoak.

LURRAREN BARNE INDARRAKLURRAREN BARNE INDARRAK

Lurraren barne-geruzetako materialak etengabe mugitzenLurraren barne-geruzetako materialak etengabe mugitzenari dira, bertako tenperatura altuen ondorioz. Horregatik,ari dira, bertako tenperatura altuen ondorioz. Horregatik,mantuan urtutako harkaitzak bertikalki eta horizontalki mugitzenmantuan urtutako harkaitzak bertikalki eta horizontalki mugitzendira eta litosferaren gainean presio oso gogorrak eragiten dituzte.dira eta litosferaren gainean presio oso gogorrak eragiten dituzte.

Litosfera hainbat Litosfera hainbat plaka tektonikotan plaka tektonikotan zatituta dago eta presiozatituta dago eta presiohorien ondorioz, plaka ozeaniko edo plaka kontinental horiekhorien ondorioz, plaka ozeaniko edo plaka kontinental horiekmugitzen dira. Plaka horien ertzetan gertatzen dira erupziomugitzen dira. Plaka horien ertzetan gertatzen dira erupziobolkanikoak eta lurrikarak, eta hor sortzen dira mendiak edobolkanikoak eta lurrikarak, eta hor sortzen dira mendiak edoorogenesia.orogenesia.

Lurraren barne-indarrak Lurraren barne-indarrak SUMENDIAK eta LURRIKARAKSUMENDIAK eta LURRIKARAKdira.dira.

SUMENDIAKSUMENDIAK

Lurrazaleko tarte irekiak dira eta handik Lurraren barnealdeko Lurrazaleko tarte irekiak dira eta handik Lurraren barnealdeko material beroak irteten dira kanpora. Harkaitz goriz osatutako material beroak irteten dira kanpora. Harkaitz goriz osatutako materialari materialari magma magma esaten zaio.esaten zaio.Barne-indarrek magma presionatzen dute lurrazalerantz eta Barne-indarrek magma presionatzen dute lurrazalerantz eta likidolikido eran ( eran (labalaba), ), solidosolido eran ( eran (errautsakerrautsak) edo gas moduan ) edo gas moduan irteten da.irteten da.Askotan, produktu bolkanikoak irekiduraren ondoan metatzen Askotan, produktu bolkanikoak irekiduraren ondoan metatzen dira eta mendi bat osatzen dute. Horiek dira eta mendi bat osatzen dute. Horiek sumendiak sumendiak dira.dira.Erupzio nagusia amaitzean, sumendiaren konoaren inguruan Erupzio nagusia amaitzean, sumendiaren konoaren inguruan zenbait fenomeno bolkanikok irauten du:zenbait fenomeno bolkanikok irauten du: GeiserrakGeiserrak (ur beroa isurtzen dute zorrotadan) (ur beroa isurtzen dute zorrotadan) FumarolakFumarolak (gas eta lurrun beroen emisioak, pitzaduretatik) (gas eta lurrun beroen emisioak, pitzaduretatik)

SUMENDIAREN ATALAKSUMENDIAREN ATALAK

KraterraKraterra: Barruko materialek lurrazalera : Barruko materialek lurrazalera ateratzeko erabiltzen duten irekigunea.ateratzeko erabiltzen duten irekigunea.

TximiniaTximinia: Materialek igotzeko erabiltzen : Materialek igotzeko erabiltzen duten bidea.duten bidea.

KonoaKonoa: Laba eta errautsak metatzean : Laba eta errautsak metatzean tximiniaren inguruan eratzen den goragunea. tximiniaren inguruan eratzen den goragunea. Mendi-itxura ematen dio sumendiari.Mendi-itxura ematen dio sumendiari.

ILARGIA, LURRAREN ILARGIA, LURRAREN SATELITEASATELITEA

Lurraren satelite bakarra da Ilargia. Ez du Lurraren satelite bakarra da Ilargia. Ez du berezko argirik; azala arrokaz eta hautsez berezko argirik; azala arrokaz eta hautsez osaturik dago eta ia ez dauka airerik. Hiru osaturik dago eta ia ez dauka airerik. Hiru mugimendu egiten ditu: mugimendu egiten ditu: errotazioa errotazioa (bere (bere ardatzaren inguruan)ardatzaren inguruan), Eguzkiaren inguruko , Eguzkiaren inguruko translazioa eta Lurraren inguruko translazioa eta Lurraren inguruko translazioa.translazioa.

ILARGIAREN ILARGIAREN MUGIMENDUAKMUGIMENDUAK

ERROTAZIOA:ERROTAZIOA: Bere ardatzaren inguruan egiten duen Bere ardatzaren inguruan egiten duen mugimendua. 28 egun behar ditu itzulia osatzeko.mugimendua. 28 egun behar ditu itzulia osatzeko.

EGUZKIAREN INGURUKO TRANSLAZIOA: EGUZKIAREN INGURUKO TRANSLAZIOA: EEguzkiaren inguruan egiten duen bira. Urtebete inguru guzkiaren inguruan egiten duen bira. Urtebete inguru irauten du.irauten du.

LURRAREN INGURUKO TRANSLAZIOA: LURRAREN INGURUKO TRANSLAZIOA: 28 egun 28 egun behar ditu itzuli osoa egiteko. Ilargi-behar ditu itzuli osoa egiteko. Ilargi-hilabetea deritzo.hilabetea deritzo.

ILARGIAREN FASEAKILARGIAREN FASEAK

Ilargi-hilabetean zehar Ilargiaren eta Eguzkiaren arteko kokapena aldatuz joaten Ilargi-hilabetean zehar Ilargiaren eta Eguzkiaren arteko kokapena aldatuz joaten da. Hala, Eguzkiak Ilargiko alde desberdinak argiztatzen ditu. Lurretik ikusita,da. Hala, Eguzkiak Ilargiko alde desberdinak argiztatzen ditu. Lurretik ikusita,

badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Forma horiei badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Forma horiei Ilargiaren aldiakIlargiaren aldiak

deritze. Hauek dira:deritze. Hauek dira: Ilbetea: Ilbetea: Ilargia Eguzkiaren kontrako aldean jartzen da. Erabat argiztaturiko Ilargia Eguzkiaren kontrako aldean jartzen da. Erabat argiztaturiko

aldean Lurraren aurrez aurre da. Osorik ikusten dugu.aldean Lurraren aurrez aurre da. Osorik ikusten dugu. Ilbehera:Ilbehera: Lurretik, Eguzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu, ilgoran Lurretik, Eguzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu, ilgoran

ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak CC letraren antza du. letraren antza du. Ilberria:Ilberria: Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean da. Argitutako aldea Lurraren Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean da. Argitutako aldea Lurraren

kontrako aldean da. Horregatik, ez dugu Ilargia ikusten.kontrako aldean da. Horregatik, ez dugu Ilargia ikusten. Ilgora: LIlgora: Lurretik, Eguzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. urretik, Eguzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu.

Ilargiak Ilargiak DD letraren antza du. letraren antza du.

ILARGIA ETA MAREAKILARGIA ETA MAREAK

• Mareak itsasoaren gorako eta beherako mugimenduak dira. Fenomeno horren arrazoiak oso konplexuak dira. Ilargiaren eta Eguzkiaren grabitate-indarrek lurreko ur-geruza erakarri egiten dute.

MAREA BIZIAKMAREA BIZIAK

Hilean bitan, ilberri eta ilbete garaian, Eguzkia Hilean bitan, ilberri eta ilbete garaian, Eguzkia eta Ilargia Lurrarekin lerrokatzen dira. Garai eta Ilargia Lurrarekin lerrokatzen dira. Garai horietan, erakarpen-indarren eragina horietan, erakarpen-indarren eragina handiagoa dahandiagoa da eta eta marea biziak marea biziak sortzen dira. sortzen dira.

Marea bizietan, itsasoa oso gora igotzen eta Marea bizietan, itsasoa oso gora igotzen eta oso behera jaisten da.oso behera jaisten da.

MAREA HILAKMAREA HILAK

Hilean beste bitan, ilgora eta ilbehera garaietan, Hilean beste bitan, ilgora eta ilbehera garaietan, Eguzkiak eta Ilargiak gure planetarekin angelu Eguzkiak eta Ilargiak gure planetarekin angelu zuzena eratzen dute. Erakarpen-eragina txikiagoa da zuzena eratzen dute. Erakarpen-eragina txikiagoa da eta mareak apalagoak: eta mareak apalagoak: marea hilak.marea hilak.

Marea hiletan, itsasoa ez da hainbeste igotzen, ezta Marea hiletan, itsasoa ez da hainbeste igotzen, ezta hainbeste jaisten ere.hainbeste jaisten ere.

EKLIPSEAKEKLIPSEAK

Eguzkia, Ilargia eta Lurra etengabe mugitzen Eguzkia, Ilargia eta Lurra etengabe mugitzen ari dira. Orbitak egitean, batzuetan, gurutzatu ari dira. Orbitak egitean, batzuetan, gurutzatu egiten dira eta elkar estaltzen dute. Orduan, egiten dira eta elkar estaltzen dute. Orduan, eklipseak eklipseak sortzen dira.sortzen dira.

EGUZKI EKLIPSEAEGUZKI EKLIPSEA

IlargiaIlargia Lurraren eta Eguzkiaren Lurraren eta Eguzkiaren arteanartean jartzen jartzen denean, denean, Eguzkiaren argia ez da lurrazaleraEguzkiaren argia ez da lurrazalera iristeniristen. Ilargiak Eguzkia nola estaltzen duen . Ilargiak Eguzkia nola estaltzen duen ikusten da.ikusten da.

ILARGI EKLIPSEAILARGI EKLIPSEA

LurraLurra Eguzkiaren eta Ilargiaren Eguzkiaren eta Ilargiaren arteanartean jartzen denean, jartzen denean, Eguzkiaren argia ez da Eguzkiaren argia ez da Ilargiaren azaleraino iristenIlargiaren azaleraino iristen. Lurretik, . Lurretik, Lurraren itzalak Ilargia nola estaltzen duen Lurraren itzalak Ilargia nola estaltzen duen ikusten da.ikusten da.

ILARGI EKLIPSE MOTAKILARGI EKLIPSE MOTAK

Eklipse osoa:Eklipse osoa: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean.aldean.

Eklipse partziala:Eklipse partziala: Ilargiaren zati bat itzalaren aldean Ilargiaren zati bat itzalaren aldean sartzen da.sartzen da.

Eklipse anularra: Eklipse anularra: Ilargia Eguzkiaren aurretik pasatzen Ilargia Eguzkiaren aurretik pasatzen da, baina ez du dena estaltzen eta eraztun bat ikusten da.da, baina ez du dena estaltzen eta eraztun bat ikusten da.

Eklipse osoa:Eklipse osoa: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean.aldean.

Eklipse partziala:Eklipse partziala: Ilargiaren zati bat itzalaren aldean Ilargiaren zati bat itzalaren aldean sartzen da.sartzen da.

Eklipse osoa: Eklipse osoa: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean.aldean.