LEHEN HEZKUNTZA FITXAK Ingurunearen Ezaguera · Esan zer prozesuri buruzkoa den definizio bakoitza....

IngurunearenEzaguera

FINKATZEKO ETA ZABALTZEKO FITXAK

6LEHEN HEZKUNTZA

Finkatzeko fitxak

1. fitxa Nutrizio-funtzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32. fitxa Elikagaiak eta mantenugaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . 43. fitxa Digestio-prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54. fitxa Zirkulazio-aparatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65. fitxa Odolaren zirkulazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76. fitxa Arnasketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87. fitxa Iraizketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98. fitxa Harreman-funtzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109. fitxa Nerbio-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1110. fitxa Mugimendu erreflexuak eta borondatezkoak. . . . 1211. fitxa Barne-koordinazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1312. fitxa Ugaltze-aparatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1413. fitxa Sexu-zelulak eta ernalketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1514. fitxa Haurdunaldia eta erditzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615. fitxa Osasuna eta gaixotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1716. fitxa Osasunerako arriskuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1817. fitxa Gaixotasun infekziosoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1918. fitxa Gaixotasunen tratamendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2019. fitxa Karga elektrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2120. fitxa Imanak eta magnetismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2221. fitxa Korronte elektrikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2322. fitxa Zirkuitu elektrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2423. fitxa Energia eta haren propietateak . . . . . . . . . . . . . . . 2524. fitxa Beroa eta tenperatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2625. fitxa Elektrizitate-ekoizpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2726. fitxa Energia gure gizartean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2827. fitxa Makinak, eta zertarako erabiltzen diren . . . . . . . . 2928. fitxa Makinen zatiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3029. fitxa Eragile mekanikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3130. fitxa Aurrerapen teknikoak eta gizartea . . . . . . . . . . . . . 3231. fitxa Lurra eta mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3332. fitxa Planisferio fisikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3433. fitxa Planisferio politikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3534. fitxa Europako ordokiak eta mendiak . . . . . . . . . . . . . . . 3635. fitxa Europako kostaldea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3736. fitxa Europako klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3837. fitxa Europako landaredia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

38. fitxa Europako ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4039. fitxa Espainiako paisaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4140. fitxa Europako biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4241. fitxa Europako ekonomia-jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . 4342. fitxa Espainiako biztanleria

eta ekonomia-jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4443. fitxa Europar Batasuneko herrialdeak . . . . . . . . . . . . . . 4544. fitxa Europar Batasuna eta haren ikurrak . . . . . . . . . . . 4645. fitxa Europako erakundeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4746. fitxa Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4847. fitxa Antzinaroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4948. fitxa Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5049. fitxa Amerikaren aurkikuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5150. fitxa Inperio Hispanikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5251. fitxa Inperioaren krisia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5352. fitxa Aro Modernoko gizartea eta kultura . . . . . . . . . . . 5453. fitxa XIX. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5554. fitxa Primo de Riveraren diktaduratik Francorenera . . . 5655. fitxa Trantsizioa eta demokrazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5756. fitxa XIX. mendeko bizimodua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Zabaltzeko fitxak

1. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7610. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7811. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8012. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8213. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8414. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8615. fitxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

ZubiaSantillana

133349 _ 0001-0104.indd 1133349 _ 0001-0104.indd 1 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55

Finkatzeko eta zabalatzeko fitxak Ingurunearen Ezaguera 6

Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren

Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta

José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu

eta gauzaturiko talde-lana da.

Irudiak: Carlos Molinos, Paul Coulbois, Carlos Fernández, Felipe López,

Félix Moreno, Digitalartis eta José Santos.

Hizkuntza-egokitzapena: Miren Aburuza

Edizioa: Ainhoa Basterretxea eta Mar García

© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea

EK: 133349Lege-gordailua:

Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.

133349 _ 0001-0104.indd 2133349 _ 0001-0104.indd 2 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55

3© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Data

Finkatzeko

1Izena

Nutrizio-funtzioa

Nutrizio-funtzioaren bidez, gorputzak bizitzeko behar dituen mantenugai guztiak lortzen ditu. Nutrizioa lau prozesuz osatuta dago:● Digestioa. Gorputzak elikagaietatik mantenugaiak lortzean

datza.● Arnasketa. Bizitzeko behar dugun oxigenoa lortzea da.● Zirkulazioa. Gorputz osoan zehar mantenugaiak eta

oxigenoa garraiatzea da.● Iraizketa. Gorputzean sortzen diren hondakin-substantziak

kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

Gogoratu

1. Esan zer prozesuri buruzkoa den definizio bakoitza.

2. Idatzi Z, zuzena bada, eta O, okerra bada. Idatzi zuzen esaldi okerrak.

Nutrizioaren bidez, mantenugaiak lortzen ditugu elikagaietatik.

Bizi-funtzioak nutrizioa eta harremana dira.

Arnasketaren bidez, hondakin-substantziak kanporatzen dira.

■ Zer bizi-funtziori dagozkio lau prozesu horiek?

Hondakin-substantziak kanporatzen ditu.

Gorputz osoan zehar mantenugaiak garraiatzen ditu.

Airetik oxigenoa lortzeko balio du.

Elikagaietatik mantenugaiak lortzeko balio du.

133349 _ 0001-0104.indd 3133349 _ 0001-0104.indd 3 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55

4 © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

DataIzena

1. Osatu esaldi bat hitz multzo bakoitza erabiliz.

Elikagaiak eta mantenugaiak

Finkatzeko

2

● Elikagaiek gorputzak bizitzeko behar dituen mantenugaiak dituzte. Hauek dira mantenugai nagusiak:

– Karbohidratoak. Energia ematen digute. – Gantzak. Energia ematen digute. – Proteinak. Beharrezkoak dira hazteko eta gure gorputza konpontzeko. – Bitaminak eta mineralak. Gorputzak behar-beharrezkoak ditu osasuntsu

egoteko.● Digestioaren bidez, gorputzak elikagaiak deskonposatu eta mantenugaiak

lortzen ditu.

Gogoratu

2. Osatu esaldi hauek.

Gorputzak behar du, eta eta

lortzen du. Gainera, behar ditu, hazteko

eta gorputza konpontzeko. ere behar ditu, eta fruituetatik

eta barazkietatik lortzen ditu. bidez, gorputzak elikagaiak

deskonposatu eta lortzen ditu.

● Digestioa–mantenugaiak

● Energia–gantzak

3. Lotu elikagai hauek dagozkien mantenugaiekin.

Proteinak ●

Bitaminak ●

Karbohidratoak ●

Gantzak ●

133349 _ 0001-0104.indd 4133349 _ 0001-0104.indd 4 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55


Izena Data

Digestio-prozesua

Finkatzeko

3

Digestio-prozesuan, elikagaiak deskonposatzen dira, elikagaiek dituzten mantenugaiak lortzeko. Prozesu hori digestio-aparatuan gertatzen da.● Prozesuaren lehenengo urratsa digestioa da. Ahoan, elikagaiak

xehatzen dira, listua nahasten zaie, eta irentsi egiten dira; ondoren, digestio-hodian zehar igaro, eta urdailera iristen dira; urdailean, elikagaiak urdail-urinekin nahasten dira, eta kimo deritzon ahi modukoa osatzen da.

● Digestioaren ondoren, xurgatzea gertatzen da heste meharrean. Urrats horretan, mantenugaiak odolera igarotzen dira.

● Digestio-prozesuaren amaieran, hondarrak kanporatzen dira.Urrats horretan, gorozki bihurtzen dira heste lodian, eta uzkiaren bidez kanporatzen dira.

Gogoratu

1. Osatu eskema.

2. Erantzun galdera hauei.

● Digestio-prozesuko zer fase gertatzen da heste meharrean?

● Zer dira gorozkiak? Non sortzen dira?

3. Osatu testua.

Digestio-prozesua elikagaiak datza, gorputzak behar dituen

lortzeko. Hiru fase hauek ditu: , mantenugaiak

eta hondarrak .

Digestio-prozesuak fase hauek ditu:

digestioa

honetan datza:

honetan datza:

honetan datza:

133349 _ 0001-0104.indd 5133349 _ 0001-0104.indd 5 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55


Izena Data

1. Osatu definizio hauek.

2. Idatzi lauki barruko hitzak dagokien tokian.

3. Begiratu marrazkiari eta erantzun.

Odola gorputz osoan zehar zenbait substantzia –mantenugaiak, oxigenoa eta hondar-substantziak– garraiatzen dituen likido gorri bat da.● Odola odol-hodi hauetan zehar ibiltzen da: – Arteriak. Bihotzetik ateratzen den odola organoetara eramaten dute. – Zainak. Odola bihotzera eramaten duten hodiak dira. – Kapilarrak. Odol-hodi meheenak dira, eta arteriak eta zainak lotzen

dituzte.● Bihotzak odola bultzatzen du, taupaden bidez, gorputz osoan zehar

zirkulatzeko.

Gogoratu

Zirkulazio-aparatua

Finkatzeko

4

● gorputz osoan zehar , eta

garraiatzen dituen likido gorri bat da.

● odolak gorputzean zehar egiten duen

bultzatzen du.

● bihotzetik ateratzen den odola eramaten dute.

● Gorputzeko zer ataletatik aterako zaigu odol

gehien, ziztatuz gero? Zergatik?

Arteria

Bihotza

Kapilarrak

Zainak

133349 _ 0001-0104.indd 6133349 _ 0001-0104.indd 6 18/9/09 16:02:5518/9/09 16:02:55


Izena Data

Finkatzeko

5 Odolaren zirkulazioa

Odolak bi ibilbide hauek egiten ditu zirkulazio-aparatuan zehar:● Biriketako zirkulazioa. Odola bihotzetik ateratzen da, birika-arterietan zehar,

eta birika-zainetan zehar itzultzen da bihotzera, biriketatik oxigenoa hartu ondoren.

● Zirkulazio orokorra. Oxigenoa duen odola bihotzetik ateratzen da, aorta arteriaren bidez. Ibilbide horretan, odolak mantenugaiak xurgatu eta gorputz osoan zehar banatzen ditu, hondar-substantziak kanporatzen ditu, eta bihotzera itzultzen da, kaba zainen bidez.

Gogoratu

■ Idatzi bi zirkulazio horietatik zein ageri den marrazkian, eta azaldu

zergatik.

2. Irakurri testua eta azpimarratu gorriz oker dagoena. Ondoren, idatzi behar bezala.

1. Lotu.

● Biriketan, odolak oxigenoa hartzen du, eta gibelera itzultzen da,

kaba zainen bidez.

● Zirkulazio orokorrean, oxigenoa duen odola bihotzera itzultzen da,

aorta arteriaren bidez.

Biriketako zirkulazioa

●

Zirkulazio orokorra

●

Bihotzetik gorputz osora

●

Bihotzetik biriketara

●

133349 _ 0001-0104.indd 7133349 _ 0001-0104.indd 7 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

Arnasketa

Finkatzeko

6

● Arnasketaren bidez, oxigenoa hartu, eta karbono dioxidoa kanporatzen da. Arnas aparatuan gertatzen da. Arnas aparatuak atal hauek ditu:

– Arnasbideak. Airea hodi horietan zehar sartzen da gorputzean. Zati hauek ditu: faringea, laringea, trakea, bronkioak eta bronkioloak.

– Birikak. Bi organo harro horiek aireko oxigenoa hartu, eta karbono dioxidoa kanporatzen dute.

● Bi higidura hauen bidez egiten da arnasketa: – Arnas hartzea. Airea biriketan sartzen da. – Arnasbotatzea. Airea biriketatik ateratzen da.

Gogoratu

1. Esan zer organo diren eta azaldu zer funtzio duten arnasketan.

2. Begiratu marrazkiei eta ezabatu hitz okerrak.

Haurra arnasa hartzen/botatzen ari da. Birikak beteta/hutsik daude.

Haurra arnasa hartzen/botatzen ari da. Birikak beteta/hutsik daude.

A B

133349 _ 0001-0104.indd 8133349 _ 0001-0104.indd 8 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

● Hondar-substantziak odoletik kentzeari eta kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

● Iraitz-aparatuak zati hauek ditu: – Giltzurrunak. Odola iragazten dute, eta hondar-substantziak kentzen

dizkiote. Substantzia horien bidez, gernua sortzen dute. – Gernu-maskuria. Bertan metatzen da gernua, kanporatu aurretik. – Ureterrak. Giltzurrunak eta gernu-maskuria lotzen dituzte. – Gernubidea. Gernua hodi horretan zehar kanporatzen da. – Izerdi-guruinak. Hondar-substantziak kanporatzen dituzte, izerdiaren

bidez.

Gogoratu

Finkatzeko

7 Iraizketa


● -substantziak odoletik kentzeari eta kanporatzeari esaten

zaio .

● Gernu- metatzen da , gorputzetik kanporatu

aurretik.

● giltzurrunak eta lotzen dituzte.

3. Adierazi X baten bidez esaldi zuzenak.

Gorozkiak kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

Odoleko hondar-substantziak kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

1. Osatu marrazkia hitz hauek erabiliz.

Ureterrak

Giltzurrunak

Gernu-maskuria

133349 _ 0001-0104.indd 9133349 _ 0001-0104.indd 9 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

● Harreman-funtzioaren bidez, izaki bizidunek harremanak izaten dituzte gainerako izaki bizidunekin eta ingurunearekin. Nerbio-sistemak koordinatzen ditu funtzio horretan parte hartzen duten aparatu eta sistema guztiak.

● Zentzumen-organoek kanpoko informazioa hautematen dute, eta nerbio-sistemara bidaltzen dute, aldaketei erantzuteko.

Gogoratu

Harreman-funtzioa

Finkatzeko

8

1. Marraztu zentzumen bakoitzari dagokion organoa.

2. Esan nola egiten duten harreman-funtzioa pertsona hauek.

IKUSMENA

ENTZUMENA USAIMENA

DASTAMENA

133349 _ 0001-0104.indd 10133349 _ 0001-0104.indd 10 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

Nerbio-sistemak inguruneko eta gorputzaren barruko informazioa jasotzen eta aztertzen du, eta dagokion erantzuna agintzen du. Bi zati hauek ditu:● Nerbio-sistema zentrala. Bi zati ditu: entzefaloa eta bizkarrezur-muina.

Erantzun erreflexuak sortzen ditu, batez ere. Entzefaloak zati hauek ditu: garuna, zerebeloa eta bizkarrezur-erraboila.

● Nerbio-sistema periferikoa. Nerbio deritzen zuntzez osatuta dago. Nerbioak gorputz osoan zehar banatuta daude, eta zentzumen-organoen informazioa helarazten dute.

Gogoratu

Finkatzeko

9 Nerbio-sistema

2. Idatzi.

1. Begiratu borondatezko mugimendu baten marrazki hauei eta osatu esaldiak.

● Zer dira nerbioak eta zer funtzio dute?

● Zer zati ditu entzefaloak?

1. Haurrak informazioa hauteman du, bidez.

2. informazioa eraman dute .

3. baloiari hankaz jotzea erabaki du, eta uzkurtzeko

agindu die hankako .

4. informazioa eraman dute

hankako .

5. Giharrak uzkurtu, eta hankak dio.

● Nahita edo nahi gabe erabaki du haurrak baloiari ostikada jotzea?

● Nerbio-sistemaren zer zatik agindu du erantzuna?

■ Erantzun galdera hauei.

133349 _ 0001-0104.indd 11133349 _ 0001-0104.indd 11 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

1. Begiratu mugimendu erreflexu baten marrazki hauei eta osatu esaldiak.

2. Lotu.

Bi eratako mugimenduak egin ditzakegu:● Borondatezko mugimenduak. Nahita egiten ditugun mugimenduak dira; besteak

beste, korrika egitea. Entzefaloak informazioa jaso, eta seinale bat bidaltzen du nerbio motorretara, gorputzean erantzun bat sortzeko.

● Mugimendu erreflexuak. Azkar-azkar egiten ditugu, jakinaren gainean inolako agindurik eman gabe. Hatza sutatik kentzea mugimendu erreflexua da.Mugimendu erreflexuetan, bizkarrezur-muinak jasotzen du informazioa, eta erantzun bat agintzen du.

Gogoratu

Mugimendu erreflexuak eta borondatezkoak

Finkatzeko

10

1. Neskak informazioa hauteman du

bidez.

2. informazioa eraman dute.

3. erantzun bat

agindu du.

4. Nerbioek informazioa eraman dute besoko

.

5. Giharrak uzkurtu egin dira, eta neskak

.

● Nola hauteman du neskak informazioa, hatza sutara gerturatu duenean?

● Nerbio-sistemaren zer zatik agindu du erantzuna?

■ Erantzun galdera hauei.

Bizkarrezur-muina ●

Entzefaloa ●

● Mugimendu erreflexuak

● Borondatezko mugimenduak

133349 _ 0001-0104.indd 12133349 _ 0001-0104.indd 12 18/9/09 16:02:5618/9/09 16:02:56


Izena Data

Finkatzeko

11 Barne-koordinazioa

● Gorputzeko funtzio asko ez-borondatezko giharrek egiten dituzte; esaterako, bihotzaren taupadak eta arnasketa. Gu konturatu gabe funtzionatzen dute, baita lotan gaudela ere.

● Beste prozesu batzuk sistema endokrinoak kontrolatzen ditu. Sistema horrek hormonak sortzen ditu, eta funtzio hauek kontrolatzen ditu; besteak beste: hazkundea eta ugalketa. Guruin endokrinoek jariatzen dituzte hormonak, guruin bakoitzak hormona mota jakin bat. Esate baterako, pankreak intsulina sortzen du, eta intsulinak odolean zirkulatzen duen azukrea erregulatzen du.

Gogoratu

1. Larruazalean, gihar txiki asko ditugu, eta gihar horiek uzkurtzen direnean,

oilo-ipurdia jartzen zaigu. Borondatezko giharrak ala ez-borondatezkoak dira?

Nola dakizu?

3. Adierazi X baten bidez prozesu hauetatik zein diren barne-koordinaziokoak.

Gorputzaren tenperatura konstante egoten da.

Listua sortzen zaigu, gustuko elikagai bati begiratzen diogunean.

Korrika egiten dugu ikastetxera garaiz iristeko.

2. Esan zer izen duten sistema endokrinoko organoek eta zer substantzia sortzen dituzten.


● Nerbio-sistemak gorputzaren barne-funtzionamendua zuzentzen du,

giharren eta sistema bidez.

● Oso larria izango litzateke ez-borondatezko giharrek ez funtzionatzea; izan ere,

.

133349 _ 0001-0104.indd 13133349 _ 0001-0104.indd 13 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

Ugaltze-aparatuak

1. Osatu emakumeen ugaltze-aparatuaren eskema.

● Ugaltze-aparatuak lehen mailako sexu ezaugarriak dira.● Ugaltze-aparatuak sexu-organoz osatuta daude, eta organo horien bidez

egiten da ugalketa-funtzioa.● Emakumeen ugaltze-organoak dira obulutegiak eta umetokia.

Gizonen ugaltze-organoak dira barrabilak eta zakila.

Gogoratu

Finkatzeko

12

2. Osatu gizonen ugaltze-aparatuaren eskema.

alua obulutegiaFalopioren tronpa bagina umetokia

hodi deferentea gernubidea

barrabilak

semen-besikula

prostata

zakila

eskrotoa

133349 _ 0001-0104.indd 14133349 _ 0001-0104.indd 14 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

1. Begiratu marrazkiari eta erantzun.

Sexu-zelulak eta ernalketa

● Obulutegietan, sexu-zelula emeak sortzen dira, obulu deritzenak.● Barrabiletan, sexu-zelula arrak sortzen dira, espermatozoide

deritzenak.● Ernalketa Falopioren tronpan gertatzen da. Obulu bat eta espermatozoide bat

elkartzen dira, eta zigotoa sortzen da, sortuko den gizakiaren lehen zelula. Zigotoa banatu, eta enbrioia osatzen da.

Gogoratu

Finkatzeko

13

2. Lotu.

● Marrazkiaren zer tokitan ageri da emakumeen sexu-zelula?

● Zer izen du zelula horrek?

● Marrazkiaren zer tokitan ageri da gizonen sexu-zelula?

● Zer izen du zelula horrek?

28 egunean behin, obulutegiko obulu bat igarotzen da Falopioren tronpara.

Zigotoa askotan banatzen da, enbrioia osatzeko.

Ernalketaren bidez, zigotoa osatzen da.

Enbrioia umetokiko paretan itsatsita geratzen da, eta hazten jarraitzen du.

Obulua espermatozoide batekin elkartzen bada Falopioren tronpan, ernalketa gertatzen da.

A B

espermatozoidea ●

obulua ●

● hilekoa

● semena

3. Ordenatu enbrioiaren garapen-faseak.

133349 _ 0001-0104.indd 15133349 _ 0001-0104.indd 15 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

1. Begiratu marrazkiari. Irakurri definizioak eta idatzi dagozkion hitzak.

● Ernalketa gertatzen denetik haurtxoa jaio arteko tartea da haurdunaldia.

● Haurtxoa amaren baginatik kanpora ateratzeari esaten zaio erditzea.

Gogoratu

Haurdunaldia eta erditzea

Finkatzeko

14

plazentaumetokia

zilbor-hestea

likido amniotikoa

enbrioia

2. Lotu.

● Organo huts malgu bat da, eta haurra bertan garatzen da haurdunaldian.

● Enbrioia eta amaren plazenta lotzen dituen hodi moduko bat da, eta mantenugaiak eta oxigenoa garraiatzen ditu.

● Enbrioia babesten duen likidoa.

● Garapenaren hasierako etapako izaki biziduna.

● Haurdunaldian umetokian sortzen den organo bat da, eta mantenugaiak eta oxigenoa ematen dizkio enbrioiari.

Dilatazio-fasea ●

● Erditzearen lehen fasea: umetokiaren irteera pixkanaka irekitzen da, ama haurtxoaz erditu ahal izateko.

Egozte-fasea ●

Plazenta kanporatzea ●

● Haurtxoa amaren baginatik ateratzea.

● Azken fasea da, eta plazenta botatzen da.

133349 _ 0001-0104.indd 16133349 _ 0001-0104.indd 16 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

Osasuna eta gaixotasuna

1. Definitu.

● Osasuna

● Gaixotasuna

2. «Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta soziala da». Zure ustez, zer esan nahi du

esaldi horrek? Azaldu eta eman adibideak.

3. Osatu eskema.

● Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta soziala da. Gorputzak funtzioren bat ondo egiten ez badu, gaixotasunak sortzen dira.

● Gaixotasuna zerk sortzen duen, infekziosoak eta ez-infekziosoak dira.

Gogoratu

Finkatzeko

15

Gaixotasun

motak

● Zerk sortzen dituen kontuan hartuta.

● Zenbati eragiten dieten kontuan hartuta.

● Azaltzeko moduaren eta iraupenaren arabera.

133349 _ 0001-0104.indd 17133349 _ 0001-0104.indd 17 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

1. Begiratu marrazkiari eta azaldu zer kalte egiten dizkion tabakoak osasunari.

2. Aipatu eta azaldu zirkulazio-istripurik ez gertatzeko eta haien ondorioei aurre egin behar

ez izateko bi jarrera arduratsu.

●

●

3. Zer da alkoholismoa? Azaldu zer ondorio dituen alkoholaren kontsumoak

osasunean.

Faktore batzuk arriskutsuak dira osasunerako; besteak beste, alkohola, tabakoa, drogak eta zirkulazio-istripuak.

Gogoratu

Osasunerako arriskuak

Finkatzeko

16

ahoko, faringeko eta laringeko minbizia

hortzetako arazoak

hestegorriko minbizia

bihotzeko arazoak

gastritisa eta ultzerak

garun-infartua

larruazaleko orbanak eta zimurrak

arnasketako gaixotasunak

biriketako minbizia

haurtxo goiztiarrak

133349 _ 0001-0104.indd 18133349 _ 0001-0104.indd 18 18/9/09 16:02:5718/9/09 16:02:57


Izena Data

1. Zer dira gaixotasun infekziosoak? Azaldu zer egin daitekeen ez kutsatzeko.

2. Lotu agente infekzioso bakoitza sor dezakeen gaixotasunarekin.

3. Zer esan nahi du gaixotasun bat kutsakorra izateak? Azaldu adibide baten bidez.

4. Zergatik ez da komeni ibai edo erreka bateko ura edatea, garbi dagoela iruditu arren?

Pentsatu eta erantzun.

Gaixotasun infekziosoak agente infekziosoek sortzen dituzte: bakterioek, onddoek, protozooek eta birusek. Gaixotasun infekziosoak ez kutsatzeko, nahikoa da higiene-neurri erraz batzuk betetzea.

Gogoratu

Gaixotasun infekziosoak

Finkatzeko

17

birusa ●

bakterioa ●

protozooa ●

onddoa ●

● elgorria

● atleta-oina

● pneumonia

● malaria

133349 _ 0001-0104.indd 19133349 _ 0001-0104.indd 19 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Idatzi zure inguruan oso ezagunak diren bi gaixotasunen izenak eta sendatzeko modu

ohikoenak.

● ●

● ●

2. Osatu.

● gaixotasunak sortzen dituzten agenteak dituzte, baina

agente horiek hilda edo ahulduta egoten dira. Pertsona osasuntsuei jartzen zaizkie,

gaixotasun infekziosorik ez harrapatzeko.

● substantzia toxikoak dira bakterioentzat, baina ez diete

kalterik egiten pertsonei.

3. Elgorriaren kontrako txertoa hartuta badaukagu, ez dugu elgorririk harrapatuko.

Azaldu zergatik.

4. Esan gaur egun egiten diren hiru transplante motaren izenak.

●

●

●

● Sendagai esaten zaie gaixotasunei aurrea hartzeko, gaixotasunak arintzeko eta sendatzeko hartzen ditugun substantziei.

● Txertoak eta antibiotikoak sendagaiak dira.● Gaixotasun batzuk kirurgiaren eta organo-transplanteen bidez sendatzen dira.

Gogoratu

Gaixotasunen tratamendua

Finkatzeko

18

Gaixotasunak Sendatzeko moduak

133349 _ 0001-0104.indd 20133349 _ 0001-0104.indd 20 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data


● Bi motatako karga elektrikoak daude: eta .

● Gorputz batek karga negatiboak galtzen baditu, kargatuta geratzen da.

● Gorputz batek karga negatiboak hartzen baditu, kargatuta geratzen da.

● Gorputz batek karga positibo eta karga negatibo kopuru bera badu, elektrikoki

da.

2. Begiratu marrazkiei eta azaldu zergatik erakartzen dituen bolalumak paper zatiak.

3. Begiratu eskemei eta azaldu zer motatako indarrak sortzen diren.

● Materiak karga elektrikoak ditu, karga positiboak edo negatiboak.● Mota bereko karga elektrikoak dituzten gorputzek elkar aldaratzen

dute.● Mota desberdineko kargak dituzten gorputzek elkar erakartzen dute.

Gogoratu

Karga elektrikoak

Finkatzeko

19

A B

1 11 2

133349 _ 0001-0104.indd 21133349 _ 0001-0104.indd 21 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Idatzi dagokion hitza.

● Burdinazko objektuak erakartzen dituen objektua.

● Iman baten kontrako bi eremuetako bakoitza.

● Imanak zenbait objektu erakartzeko gai izatea.

● Zirkuitu elektriko batera konektatuta funtzionatzen duen iman artifiziala.

2. Idatzi imanek elkar erakartzen edo elkar aldaratzen duten eta azaldu zergatik.

● Imanek elkar dute; izan ere,

● Imanek elkar dute; izan ere,

3. Zer motatako magnetismoa erabiltzen dute? Begiratu eta idatzi.

● Imanek burdinaz, altzairuz eta beste metal batzuez egindako objektuak erakartzen dituzte. Propietate horri magnetismo esaten zaio.

● Iman guztiek ipar polo eta hego polo deritzen bi polo magnetiko dituzte. Mota bereko poloek elkar aldaratzen dute, eta mota desberdinekoek elkar erakartzen dute.

Gogoratu

Imanak eta magnetismoa

Finkatzeko

20

I H

I H

I H

H I

133349 _ 0001-0104.indd 22133349 _ 0001-0104.indd 22 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Osatu.

● esaten zaio karga elektrikoek material eroale

batean zehar egiten duten higidura ordenatuari.

● Korronte bateko kargek garraiatzen dute.

● Energia elektrikoa eraldatzean, beste mota batzuk sortzen dira;

esaterako, , eta .

● Material batean zehar zenbat eta karga gehiago higitu, orduan eta

handiagoa du korronteak.

2. Inguratu elektrizitatea eroaten duten materialak.

■ Azaldu material eroaleen eta material isolatzaileen arteko desberdintasunak.

3. Idatzi korronte elektrikoak sor ditzakeen efektu guztien

adibide bana.

● Efektu magnetikoa

● Soinu-efektua

● Bero-efektua

● Argi-efektua

● Efektu mekanikoa

● Korronte elektrikoa esaten zaio karga elektrikoek material eroale batean zehar egiten duten higidura ordenatuari.

● Korronte elektrikoa hainbat gauzatarako erabil daiteke; besteak beste, beroa, argia, soinua eta higidura sortzeko.

Gogoratu

Korronte elektrikoa

Finkatzeko

21

burdina zura

beira

kobrea

artilea

plastikoa

altzairua

zilarra

133349 _ 0001-0104.indd 23133349 _ 0001-0104.indd 23 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Erantzun.

● Zer dira zirkuitu elektrikoak?

● Zer osagai nagusi dituzte?

● Zer desberdintasun dituzte pilek eta berriz kargatzeko bateriek?

2. Adierazi zirkuitu elektriko honen osagaiak.

3. Begiratu zirkuitu hauei eta adierazi X baten bidez zirkuitu itxia.

■ Azaldu zer diren zirkuitu itxiak.

● Zirkuitu elektriko batek elementu hauek ditu: sorgailu bat, kableak, bonbillak, motor elektrikoak eta korronte elektrikoa eroaten duten beste elementu batzuk.

● Sorgailuak korronte elektrikoa sortzen du. Mota askotako sorgailuak daude: pilak, berriz kargatzeko bateriak, zelula fotovoltaikoak, alternadoreak eta dinamoak.

Gogoratu

Zirkuitu elektrikoak

Finkatzeko

22

133349 _ 0001-0104.indd 24133349 _ 0001-0104.indd 24 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Osatu eskema.

2. Idatzi zer energia motari dagozkion definizio hauek.

● Zirkuitu batean zehar korronte elektrikoa garraiatzen du.

● Erregaiek, elikagaiek eta beste substantzia batzuek dute, bai eta pilen barruko substantziek ere.

● Soinua garraiatzen du.

● Uranioak eta beste substantzia batzuek dute.

● Gorputzek higiduraren bidez duten energia da.

● Argiaren energia da.

● Bero modura transmititzen den energia da.

● Energiak hainbat aldaketa sortzen ditu ingurunean. Energia mota asko daude; besteak beste, energia mekanikoa, soinu-energia, argi-energia, bero-energia, energia elektrikoa, energia kimikoa eta energia nuklearra.

● Energiak zenbait propietate ditu; besteak beste, hauek: batetik bestera pasatzen da, metatu egin daiteke, garraiatu egiten da eta eraldatu egiten da.

Gogoratu

Energia eta haren propietateak

Finkatzeko

23

ENERGIA

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Motak Propietateak

133349 _ 0001-0104.indd 25133349 _ 0001-0104.indd 25 18/9/09 16:02:5818/9/09 16:02:58


Izena Data

1. Ordenatu esaldiak. Ondoren, kopiatu modu ordenatuan.

…eta gorputzen tenperatura igoarazten du.

Beroa energia mota bat da, …

…materialetan zehar transmititzen da,…

2. Zergatik erabiltzen da merkurioa termometroetan? Adierazi X baten bidez erantzun zuzena.

Merkurioa hozten denean, bolumena handitu eta hodian gora igotzen da.

Merkurioa berotzen denean, bolumena handitu eta hodian gora igotzen da.

■ Azaldu zer den dilatazioa.

3. Noiz kenduko dugu errazen metalezko eraztun bat hatzetatik, hotz egiten duenean ala

bero egiten duenean? Pentsatu eta azaldu.

● Beroa energia mota bat da. Gorputz bati beroa ematen badiogu, tenperatura igotzen zaio.

● Horrez gain, beroak gorputzak dilatatu, eta egoeraz aldarazten ditu.

Gogoratu

Beroa eta tenperatura

Finkatzeko

24

133349 _ 0001-0104.indd 26133349 _ 0001-0104.indd 26 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Osatu.

● Kontsumitzen dugun zentral elektrikoetan sortzen da.

● Zentral elektriko gehienek baten bidez sortzen dute korronte

elektrikoa.

● Sorgailua birarazteko, erabiltzen dira.

● Zentral elektrikoen mota bakoitzak bat erabiltzen du.

2. Idatzi dagokion zentral elektrikoaren izena.

zentral

zentral

zentral

zentral

3. Lotu.

● Kontsumitzen dugun elektrizitatea zentral elektrikoetan sortzen da.● Hainbat motatako zentral elektrikoak daude: termikoak, hidroelektrikoak,

eolikoak, nuklearrak, eta eguzki-zentral termikoak eta fotovoltaikoak.

Gogoratu

Elektrizitate-ekoizpena

Finkatzeko

25

turbinak elektrizitatea sorgailu energia-iturri

Uraren energia mekanikoa

turbina baten birak

korronte elektrikoa

Erregai baten energia kimikoa

turbina baten birak

korronte elektrikoa

Haizearen energia mekanikoa

turbina baten birak

korronte elektrikoa

Eguzkiaren beroa

eguzki-plakak

korronte elektrikoa

korronte elektrikoaren ekoizpena

●

telebista

●

korronte elektrikoaren garraioa

●

zentral elektrikoa

●

korronte elektrikoaren kontsumoa

●

linea elektrikoak

●

133349 _ 0001-0104.indd 27133349 _ 0001-0104.indd 27 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Aurkitu eta inguratu letra-zopa honetan sei energia-iturriren izenak.

Ondoren, sailkatu dagokien tokian.

H A I Z E A T S F

G I K R G P E U I

S U A A U I G R J

O K T C R M U A R

L O Z P R U Z N P

A I A Q A R K I M

P E T R O L I O A

O T O F N U A A L

■ Esan energia-iturri horietatik zein diren erregai fosilak.

2. Osatu taula.

Arazoak Zertan datza? Konponbideak

Erregai fosilak agortzea

Berotze globala

Euri azidoa

Erabiltzen dugun energia gehiena erregai fosiletatiklortzen da.

Energia erabiltzeak arazoak sortzen ditu; besteak beste, baliabideak

agortzea, berotze globala, euri azidoa eta hondakin

erradioaktiboak.

Gogoratu

Energia gure gizartean

Finkatzeko

26

Energia-iturri

berriztagarriak

Energia-iturri

berriztaezinak

●

●

●

●

●

●

133349 _ 0001-0104.indd 28133349 _ 0001-0104.indd 28 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Begiratu marrazkiei eta inguratu makina mekanikoa ez dena.

■ Azaldu zergatik ez den mekanikoa.

2. Esan zer motatako makinak diren.

● Telefono bat

● Argazki-kamera bat

● Ordenagailu bat

3. Osatu eskema.

● Makinen bidez, denbora eta ahalegin gutxiago behar dugu lanerako, lan zehatzagoak egin ditzakegu, zeregin arriskutsuak egin ditzakegu eta energiak eralda ditzakegu.

● Hainbat motatako makinak daude: mekanikoak, termikoak, komunikatzekoak eta informazioa erabiltzekoak.

Gogoratu

Makinak, eta zertarako erabiltzen diren

Finkatzeko

27

Zertarako balio dute? Zertarako balio dute? Zertarako balio dute?

Makina motak

termikoak

133349 _ 0001-0104.indd 29133349 _ 0001-0104.indd 29 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Aztertu makinaren zer osagairen defi nizioa den eta idatzi izena.

● Makina babesteko eta elementuak makinara lotzeko balio du.

● Motorraren higidura makinako beste zati batzuetara helarazten dute.

● Energia eramaten dute motorretara, bai eta makinako beste zati batzuetara ere.

● Makinaren barruko edo makinaz kanpoko informazioa helarazten dio makinari.

● Makinaren funtzionamenduari buruzko informazioa ematen duten elementuak dira.

● Makina baten gainerako elementuak hartzen dituenoinarria da.

● Makina higiarazten duen osagaia da.

2. Idatzi makina honen zatien izenak.

Makinek zati hauek dituzte: egitura, karkasa edo estalkia, motorra, zati higikorrak, zirkuitu elektrikoak eta elektronikoak, sentsoreak eta pantaila.

Gogoratu

Makinen zatiak

Finkatzeko

28

133349 _ 0001-0104.indd 30133349 _ 0001-0104.indd 30 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Aurkitu eta inguratu letra-zopan zazpi eragile motaren izenak. Ondoren, idatzi.

●

●

●

●

●

●

●

2. Begiratu engranaje hauei eta esan zer noranzkotan biratuko diren gurpilak.

● Gurpilak uhal edo kate baten bidez lotzen badira,

noranzko biratzen dira.

● Gurpilak zuzenean akoplatzen badira,

noranzkoetan biratzen dira.

● Engranaje batean, gurpil txikiena gurpil

handienaren noranzkoan

biratzen da.

Eragile mekanikoak

● Eragile mekaniko deritze makinetan higidura transmititzeko erabiltzen diren piezei. Mekanismo esaten zaio hainbat eragilez osatutako multzoari.

● Engranajeak bi eragilez edo gehiagoz osatutako mekanismoak dira. Hortzen bidez ahokatzen dira elkarren artean.

Gogoratu

Finkatzeko

29

S U N A C A B R S M

K R E M A I L E R A

O I D R O M S A S L

R O A A K A B E H G

J G U R P I L A S U

E O E P R E L N J K

A I A R D A T Z A I

P E T P A L A N K A

B I R A D E R A D S

133349 _ 0001-0104.indd 31133349 _ 0001-0104.indd 31 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Osatu eta lotu.

● Zertarako erabiltzen dira makina hauek?

● Zer desberdintasun daude bi makinen artean?

● Zertarako erabiltzen dira?

● Zer desberdintasun daude bien artean?


● Zer desberdintasun daude bien artean?

Aurrerapen teknikoek gizartea aldatu dute; besteak beste, lan egiteko moduak, garraiobideak, osasungintza, komunikabideak eta aisialdia aldatu dituzte.

Gogoratu

Aurrerapen teknikoak eta gizartea

Finkatzeko

30

133349 _ 0001-0104.indd 32133349 _ 0001-0104.indd 32 18/9/09 16:02:5918/9/09 16:02:59


Izena Data

1. Neurtu eta kalkulatu.

● Madrildik Zaragozara arteko distantzia, km-tan.

● Valentziatik Murtziara arteko distantzia, km-tan.

● Sevillatik Badajozera arteko distantzia.

● Coruñatik Donostiara arteko distantzia.

2. Begiratu, aurkitu puntuak eta osatu taula.

● Lurra munduko bolen eta mapen bidez adierazten da. Mapak Lurraren gainazal osoa adierazten badu, planisferio esaten zaio.

● Errealitatea mapan zenbateraino murriztu den adierazten du mapa baten eskalak.

● Koordenatu geografikoak lerroen – paraleloak eta meridianoak– sistema bat dira, eta haien bidez mapa bateko leku jakinen kokapena adieraz daiteke.

Gogoratu

Lurra eta mapak

Finkatzeko

31

PO

RT

UG

AL

F R A N T Z I A

Bizkaiko golkoa

Murtzia

Madril

Sevilla

BadajozValentzia

Zaragoza

Coruña Donostia

OZ E ANO

ATLANTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a

0 170

Kilometroak

Eskala

B

C

A

Latitudea Longitudea Hemisferioa

A

B

C

133349 _ 0001-0104.indd 33133349 _ 0001-0104.indd 33 18/9/09 16:03:0018/9/09 16:03:00


Izena Data

Planisferio fisikoan, ozeanoen eta kontinenteen hedadura adierazten da. Sei kontinente eta bost ozeano daude.● Hauek dira kontinenteak: Amerika, Asia, Europa, Afrika, Ozeania eta Antartika.● Hauek dira ozeanoak: Ozeano Artikoa, Ozeano Atlantikoa, Indiako ozeanoa,

Ozeano Barea eta Ozeano Antartikoa.

Gogoratu

Planisferio fisikoa

Finkatzeko

32

1. Margotu, jarraibideak kontuan hartuta.

berdea Amerika horia Europa

gorria Afrika morea Antartika

marroia Asia laranja Ozeania

■ Idatzi ozeanoen izenak dagokien tokian.

0 1.800

Kilometroak

Eskala

133349 _ 0001-0104.indd 34133349 _ 0001-0104.indd 34 18/9/09 16:03:0018/9/09 16:03:00


Izena Data

Planisferio politikoa

1. Zer desberdintasun dituzte planisferio fi sikoek eta planisferio politikoek? Azaldu.

2. Begiratu planisferioari eta margotu beheko esaldietan adierazitako herrialdeak.

● Europako herrialde bat, uhartea dena.

● Afrikako iparraldeko herrialde bat.

● Ozeaniako herrialde zabalena.

● Errusiako Federazioarekin muga egiten duen Asiako herrialde bat.

● Amerikan iparraldeen dagoen herrialdea.

Planisferio politikoa Lurreko herrialdeen hedadura, kokapena eta mugak adierazten dituen mapa da.

Gogoratu

Finkatzeko

33

0 2.100

Kilometroak

Eskala

133349 _ 0001-0104.indd 35133349 _ 0001-0104.indd 35 18/9/09 16:03:0118/9/09 16:03:01


Izena Data

1. Idatzi dagokion zenbakia, geografi a-gorabehera bakoitzaren ondoan.

Erdialdeko Mendigunea Alpeak Vosges mendikatea

Eskandinaviako alpeak Ural mendiak Kaukaso

Pirinioak Oihan Beltza Karpatoak

■ Sailkatu erliebe horiek.

Altuera gutxiko

mendiak

Mendikateak

Europa kontinente txiki bat da, eta Ipar hemisferioan dago.Europako erliebeak elementu hauek ditu:● Ordokiak, Europako erdialdean eta ekialdean.● Mendikateak, iparraldean eta hegoaldean.

Gogoratu

Europako ordokiak eta mendiak

Finkatzeko

34

1

2

3

4

56

7

8

9

OZEANO ARTIKOA

Ipar itsasoa

Itsaso Beltza

M e d i t e r r a

n e o i t s a s o a

OZ

EA

NO

AT

LA

NT

I KO

AKaspiar itsasoa

Eskala

0 392

Kilometroak

133349 _ 0001-0104.indd 36133349 _ 0001-0104.indd 36 18/9/09 16:03:0218/9/09 16:03:02


Izena Data

1. Begiratu mapari, aurkitu geografia-gorabehera hauek eta idatzi dagokion zenbakia

bakoitzaren ondoan.

Penintsulak

Kola penintsula Eskandinaviakoa Jutlandiakoa

Iberiarra Italiarra Balkanetakoa

Krimeakoa

Golkoak

Botniakoa Bizkaikoa

Liongoa Genoakoa

Lurmuturrak

Ipar lurmuturra Finisterre

San Vicente Matapan

Uharteak

Islandia Irlanda Britainia Handia

Balear uharteak Kanariar uharteak Korsika

Sizilia Sardinia Zipre

Malta Kreta

Europak kilometro askoko kostaldea du. Oso kostalde muxarratua da, sargune eta irtengune ugarikoa.

Gogoratu

Europako kostaldea

Finkatzeko

35

1

2

10

20

11

17

18

19

12

13

21

24

25

2216

23

14

15

3

4

5

27

6

7

8

9

OZEANO ARTIKOA

Ipar itsasoa

Itsaso Beltza

M e d i t e r r a ne

o i t s a s o a

OZ

EA

NO

AT

LA

NT

I KO

A

Kaspiar itsasoa

Eskala

0 392

Kilometroak

133349 _ 0001-0104.indd 37133349 _ 0001-0104.indd 37 18/9/09 16:03:0318/9/09 16:03:03


Izena Data

1. Margotu jarraibideak kontuan hartuta.

Klima epelak

berdea ozeanikoa

horia kontinentala

laranja mediterraneoa

Klima hotzak

morea polarra

urdina goi-mendikoa

2. Idatzi dagokion klimaren izena.

● Ozeano Atlantikoaren ertzeko lurraldeetan eta Europako erdialdean dagoen klima. Tenperaturak leunak dira. Prezipitazioak ugariak eta erregularrak dira.

● Kontinenteko gailurrik altuenetako klima da. Tenperaturak oso baxuak izaten dira neguan, etafreskoak, udan. Prezipitazioak ugariak izaten dira.

● Mediterraneoko kostaldean dagoen klima. Tenperaturak altuak izaten dira udan, eta neguan, leunak. Prezipitazioak ez dira ugariak izaten.

● Europako ekialdeko lurretan dagoen klima. Tenperaturak altuak izaten dira udan, eta oso baxuak, neguan. Prezipitazioak udan izaten dira.

● Eskandinaviako iparraldeko herrialdeetako eta Errusiako iparraldeko klima da. Lurreko klimarik hotzena da. Prezipitazioak urriak izaten dira.

Europan, bi motatako klimak daude:● Epelak. Besteak beste, ozeanikoa, mediterraneoa eta kontinentala.● Hotzak. Esaterako, polarra eta goi-mendikoa.

Gogoratu

Europako klima

Finkatzeko

36

Mar Caspio

OZEANO ARTIKOA

OZEANOATLANTIKOA

Ipar itsasoa

Itsaso Beltza

Mediterraneo itsasoa

Kaspiar itsasoa

133349 _ 0001-0104.indd 38133349 _ 0001-0104.indd 38 18/9/09 16:03:0318/9/09 16:03:03


Izena Data

1. Begiratu mapari eta adierazi zer letra dagokion landaredi mota bakoitzari.

Estepa.

Baso ozeanikoa.

Taiga.

Landare mediterraneoa.

Tundra.

2. Osatu hitz gurutzatuak.

1. Klima ozeanikoko zonetako lurzoru elkorreko ordokiak, belarrak eta sastrakak soilik hazten diren tokiak.

2. Klima mediterraneoko zonetan hazten den zuhaitz mota.

3. Hosto iraunkorreko zuhaitzez osatutako basoak dira, hala nola izeiz eta pinuz.Klima kontinentaleko zonetakoak dira.

4. Lurzoru elkorreko ordokiak dira, eta bertan belarrak baino ez dira hazten. Klima kontinentaleko zonetakoak dira.

5. Zona hotzetako landaredia; besteak beste, goroldioz, likenez eta zuhaixka txiki batzuez osatua.

6. Klima ozeanikoko zonetako lur-eremu zabala. Bertan, belarrak hazten dira.

Europako klima bakoitzak landaredi mota bat du.

Gogoratu

Europako landaredia

Finkatzeko

37

Mar Caspio

OZEANO ARTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

Ipar itsasoa

Itsaso Beltza


Kaspiar itsasoa

A

E

C

B

D

6▶

5▶

4 ▶

1

▶

2▶

3▶

133349 _ 0001-0104.indd 39133349 _ 0001-0104.indd 39 18/9/09 16:03:0418/9/09 16:03:04


Izena Data

1. Idatzi mapan Europako ozeanoen eta itsasoen izenak.

■ Idatzi isurialde bakoitzeko bi ibairen izenak.

Isurialde artikoa

●

●

Isurialde atlantikoa

●

●

Isurialde mediterraneoa

●

●

Kaspiar itsasoaren

isurialdea

●

●

Itsaso Beltzaren isurialdea

●

●

Europako ibaiak Ozeano Artikoan, Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo itsasoan, Kaspiar itsasoan eta Itsaso Beltzean itsasoratzen dira.

Gogoratu

Europako ibaiak

Finkatzeko

38

Petxora

Rhin ibaia

A F R I K A

Tajo ibaia

Ebro ibaia

Sena ibaia

Elba ibaia

Oder ibaiaVistula ibaia

A S I A

Po ibaia

Volga ibaia

0 450

Kilometroak

Eskala

Ipar Dvina i baia

Don ibaia

Mendebaldeko Dvina ib.

Ural

ibaia

Volga ibaia

Loira ibaia

Rod

an

o ib.Danubio ibaia

Dniester ibaia

133349 _ 0001-0104.indd 40133349 _ 0001-0104.indd 40 18/9/09 16:03:0418/9/09 16:03:04


Izena Data

1. Begiratu mapari eta esan zer letra dagokion Espainiako erliebe-elementu

bakoitzari.

Erdialdeko Mendikatea

Iberiar mendikatea

Kantabriar mendikatea

Pirinioak

Mendikate Betikoa

Guadalquivirren sakonunea

Kanariar uharteak

Balear uharteak

2. Idatzi falta diren ibaien izenak. Ondoren, margotu, legenda kontuan hartuta.

gorria Kantaurialdeko isurialdea

urdina Isurialde atlantikoa

berdea Isurialde mediterraneoa

Espainiako paisaiak

● Espainia Europako hego-mendebaldean dago. Bertako erliebean, elementu hauek nabarmen daitezke: Iberiar goi-ordokia, mendikateak eta sakonuneak; eta Kanariar eta Balear uharteak.

● Espainiako klimak Europakoak baino beroagoak eta lehorragoak dira.● Espainiako ibaiak Europako ibaiak baino laburragoak dira, eta emari

gutxiagokoak.

Gogoratu

Finkatzeko

39

FRANTZIA

PO

RT

UG

AL

ANDORRA

A

B

E

F G

HC

D0 170

Kilometroak

Eskala

CeutaMelilla

PO

RT

UG

AL

F R A N T Z I ABizkaiko golkoa

Segura ib.

Llob

rega

t ib

.

OZEANO

ATLANTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a............. ib

aia

......... ibaia

............. ibaia

............. ibaia

Júcar ib.

Miñ

o ib

aia Nalón ib.

.......... ibaia

0 170

Kilometroak

Eskala

133349 _ 0001-0104.indd 41133349 _ 0001-0104.indd 41 18/9/09 16:03:0518/9/09 16:03:05


Izena Data

1. Zuzendu esaldi hauek.

● Europako jaiotza-tasa oso altua da; hau da, haur gutxi jaiotzen dira.

● Europako biztanleen bizi-itxaropena 74 urtekoa da. Horregatik, adineko

pertsona gutxi dago.

● Immigrazioak biztanleria ez-aktiboaren kopurua areagotzen du.

2. Begiratu mapari. Ondoren, osatu.

● 10 biz./km2-tik beherako biztanleria-dentsitatea duten hiru herrialde.

● 10 biz./km2-tik 100 biz./km2-ra arteko biztanleria-dentsitatea duten hiru herrialde.

● Europa oso jendeztatuta dago, batez ere kostalde atlantikoan eta kontinentearen erdialdean.

● Europako biztanleriaren ezaugarri nagusiak zahartzea eta immigrazioa dira.

Gogoratu

Europako biztanleria

Finkatzeko

40

PORTUGALESPAINIA

FRANTZIA

ITALIA

SUITZA

BOSNIA-HERZEGOVINA

KROAZIA

ALBANIAGREZIA

MAZEDONIA

ZIPREMALTA

BULGARIA

T U R K I A

ERRUMANIAHUNGARIA

ESLOVENIAAUSTRIA

TXEKIARERREPUBLIKA

ALEMANIALUXENBURGO

BELGIKA

HERBEHEREAK

DANIMARKA

POLONIA

ERRUSIALITUANIA

LETONIA

BIELORRUSIA

U K R A I N A

ESTONIAE R R U S I A

MOLDAVIA

SERBIA

ESLOVAKIA

K AZAKHSTAN

GEORGIAAZERBAIJANARMENIA

FINLANDIA

SUEDIANORVEGIA

MONTENEGROKOSOVO

ERRESUMABATUAIRLANDA

KanariakCeuta

Melilla

ANDORRA

ISLANDIA

OZEANO ARTIKOA

O Z E A N O

A T L A N T I K O A

Iparitsasoa

Itsaso Beltza


Kaspiar itsasoa

10 biz./km2-tik 100era

101 biz./km2-tik 500era

BIZTANLERIA-DENTSITATEA

10 biz./km2-tik behera

500 biz./km2-tik gora

Eskala

0 600

Kilometroak

133349 _ 0001-0104.indd 42133349 _ 0001-0104.indd 42 18/9/09 16:03:0618/9/09 16:03:06


Izena Data

1. Begiratu grafi koari. Ondoren, erantzun.

● Europan, zer ekonomia-sektoretan ari da lanean jende gutxien?

● Zer jardueratan egiten dute lan sektore horretan aritzen diren

gehienek?

● Zer ekonomia-sektoretan aritzen dira Europako langile gehienak?

Zergatik?

● Zer jardueratan egiten dute lan sektore horretan aritzen diren

gehienek?

2. Azaldu zer ezaugarri dituen bigarren sektoreak Europan.

● Europan, biztanleria aktiboaren % 4k egiten du lan lehen sektorean; batez ere, nekazaritzan eta abeltzaintzan.

● Bigarren sektorean % 30 ari da, eta oinarrizko industria nabarmentzen da.● Hirugarren sektorean % 66 ari da, eta jarduera nagusiak merkataritza,

garraio-zerbitzuak eta turismoa dira.

Gogoratu

Europako ekonomia-jarduerak

Finkatzeko

41

Bigarren

sektorea

% 30 Lehen sektorea % 4Hirugarren

sektorea % 66

133349 _ 0001-0104.indd 43133349 _ 0001-0104.indd 43 18/9/09 16:03:0618/9/09 16:03:06


DataIzena

1. Espainiako biztanleria zahartzen ari da. Zer esan nahi du horrek? Azaldu.

2. Osatu.

● LEHEN SEKTOREA

a. Espainian sektore horretan lan egiten duen biztanleriaren ehunekoa:

b. Europan sektore horretan lan egiten duen biztanleriaren ehunekoa:

c. Espainiako jarduera nagusiak:

d. Europako jarduera nagusiak:

● BIGARREN SEKTOREA





● HIRUGARREN SEKTOREA





● Espainiako biztanleria, Europakoa bezala, zahartzen ari da.

● Espainiako biztanleria aktiboaren banaketa Europakoaren antzekoa da: gehienak hirugarren sektorean ari dira.

Gogoratu

Espainiako biztanleria

eta ekonomia-jarduerak

Finkatzeko

42

133349 _ 0001-0104.indd 44133349 _ 0001-0104.indd 44 18/9/09 16:03:0618/9/09 16:03:06


Izena Data

1. Idatzi Europar Batasuna osatzen dute herrialdeen izenak.

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Europako 27 herrialde demokratikok osatzen dute Europar Batasuna (EB).

Gogoratu

Europar Batasuneko herrialdeak

Finkatzeko

43

Eslovenia

Danimarka

Eslovakia

Estonia

Lituania

Letonia

Txekiar

Errepublika

Irlanda

Austria

Grezia

Erresuma Batua

Hungaria

Errumania

Bulgaria

Finlandia

Alemania

Herbehereak

Belgika

Luxenburgo

Polonia

Italia

Suedia

Espainia

Frantzia

Port

ugal

Malta Zipre

O Z E A N O

A T L A N T I K O A

O Z E A N O A R T I K O A

I p a ri t s a s o a

I t s a s o B e l t z a

N o r v e g i a ko i t s a s o a


Albania

Norvegia

Bosnia-Herzegovina

Kroazia

Kosovo

Serbia

Suitza

Bielorrusia

Ukrania

Errusia

Mazedonia

Moldavia

Montenegro

Islandia

A F R I K A

A S I A

Eskala

0 340

Kilometroak

Europar Batasuneko herrialdeak

Europako gainerako herrialdeak

133349 _ 0001-0104.indd 45133349 _ 0001-0104.indd 45 18/9/09 16:03:0618/9/09 16:03:06


Izena Data

1. Osatu eskema.

2. Adierazi X baten bidez erantzun zuzena.

● Noiz sortu zen Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE)?

1957an. 1992an. 2004an.

● 1992an, Europako Erkidegoa Europar Batasuna bihurtu zen, itun honen bidez:

Parisko Ituna. Maastrichteko Ituna. Hagako Ituna.

● Noiz sartu zen Espainia Europar Batasunean?

1957an. 1986an. 2004an.

● Zein da Europar Batasunaren himno ofiziala?

«Alaitasunaren oda».

Ez du himno ofizialik.

Gora Europa.

● Europar Batasunak helburu nagusi bat du: hartako kide diren herrialdeen arteko batasun politikoa eta ekonomikoa sustatzea.

● Europar Batasunak zenbait ikur ditu: bandera, himnoa eta Europako Eguna.

Gogoratu

Europar Batasuna eta haren ikurrak

Finkatzeko

44

hauek dira: hauek dira: hauek dira:

EUROPAR BATASUNAREN HELBURUAK

Ekonomikoak

Politikoak

Neurri bateratuak

133349 _ 0001-0104.indd 46133349 _ 0001-0104.indd 46 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Osatu eskemak.

Kideak:

EUROPAKO

PARLAMENTUA

Egoitza:

Funtzioak:

Kideak:

EUROPAR

BATASUNEKO

KONTSEILUA

Egoitza:

Funtzioak:

Kideak:

EUROPAKO

BATZORDEA

Egoitza:

Funtzioak:

Kideak:

JUSTIZIA AUZITEGIA

Egoitza:

Funtzioak:

Egoitza:

KONTU AUZITEGIA

Funtzioak:

Europako erakundeak

Europar Batasuneko erakunde nagusiak hauek dira: Europako Parlamentua, Europar Batasuneko Kontseilua, Europako Batzordea, Justizia Auzitegia eta Kontu Auzitegia.

Gogoratu

Finkatzeko

45

133349 _ 0001-0104.indd 47133349 _ 0001-0104.indd 47 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Lotu zutabeak eta idatzi osatutako esaldiak.

●

●

●


1. Toki jakin batean bizi ez den pertsona.

2. Lurrean bertikalki sartutako harri batez osatutako monumentu megalitikoa.

3. Gizakiak garai horretan hasi ziren landareak landatzen.

4. Neolitoan, arte horren bidez egiten zituzten ontziak.

5. Hori asmatzean amaitu zen Historiaurrea.

6. Labar-pinturak egiten zituzten garaiari horrela deritzo.

7. Metal horren bidez egiten zituzten objektuak duela 6.000 urte.

● Paleolitoko gizon-emakumeak nomadak ziren.● Neolito garaian, nekazaritzan eta abeltzaintzan hasteaz batera, sedentarioak

egin ziren, eta lehendabiziko herrixkak sortu zituzten.● Metal Aroan, herrixketako batzuk hiri bihurtu ziren.

Gogoratu

Historiaurrea

Finkatzeko

46

● ... gizakiak ehizan, arrantzan eta bilketan aritzen ziren.

Neolito garaian, ... ●

Paleolito garaian, ... ●

Metal Aroan, ... ● ● ... gizakiek metalezko objektuak egiten ikasi zuten.

● ... pertsonak sedentarioak egin ziren.

6 ▶

3 ▼

7 ▼

1 ▼

4

▶

5

▶

2

▶

133349 _ 0001-0104.indd 48133349 _ 0001-0104.indd 48 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Osatu eskema.

2. Idatzi zer herriri dagokion definizio bakoitza.

● K.a. VII. mendean iritsi ziren Penintsulara, eta Andaluziako kostaldean finkatu ziren.

● K.a. VI. mendean iritsi ziren Penintsulara, eta Kataluniako kostaldean finkatu ziren.

● K.a. III. mendean iritsi ziren Penintsulara, eta Balear uharteetan eta Penintsulako ekialdean finkatu ziren.

3. Osatu.

Erromatarrak K.a. . urtean hasi ziren Penintsula konkistatzen, eta

K.a. . urtean amaitu zen konkista. Erromatarrek banatu

zuten Hispania, eta gobernadore bat jarri zuten bakoitzaren buru. Beren legeak

ezarri zituzten, eta Penintsulan zeuden hizkuntzen ordez

nagusitu zen. Hizkuntza bakarrak iraun zuen: .

380. urtean, Erromatar Inperio osoko erlijio ofizial bihurtu

zen. Hispaniako gizartea gainerako Erromatar Inperioa bezala antolatuta

zegoen: batzuk ziren, eta besteak, .

Antzinaroa

Antzinaroan, iberiarrak eta zeltak feniziarrekin, greziarrekin eta kartagotarrekin batera bizi izan ziren. Gero, erromatarrek Penintsula konkistatu zuten, Hispania izena jarri zioten, eta probintziatan antolatu zuten.

Gogoratu

Finkatzeko

47

ZELTAK ETA IBERIARRAK

Zelten kokalekuak:

Iberiarren kokalekuak:

Zeltak eta iberiarrak honela antolatzen ziren:

Zelten lanbideak:

Iberiarren lanbideak:

133349 _ 0001-0104.indd 49133349 _ 0001-0104.indd 49 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Idatzi zuzena edo okerra dagokion tokian. Ondoren, zuzendu esaldi

okerrak.

● Kordoba zen erresuma bisigodoaren hiriburua.

● Musulmanek 711. urtean garaitu zituzten erromatarrak.

● Hasieran, Al Andalus kaliferria zen, eta ondoren, emirerria.

2. Adierazi erantzun zuzena X baten bidez eta kopiatu esaldi osoak.

● Lehenengo kristau-erresumak bertan eratu ziren:

Penintsulako iparraldean. Penintsulako hegoaldean.

● 1031n, Al Andalus…

taifatan banatu zen. probintziatan banatu zen.

● 1212an, kristau-erresumetako armadek bat eginda armada musulmanak azpiratu zituzten,…

Navas de Tolosako Guduan. Granadako Guduan.

● Al Andalusen azken lurraldea hau izan zen:

Granadako Nazarien Erresuma. Kordobako Nazarien Erresuma.

● 711. urtean, musulmanek erresuma bisigodoa menderatu zuten, eta Al Andalus sortu.

● Penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan antolatu ziren, musulmanak kanporatzeko, eta mugak hedatzeko.

Gogoratu

Erdi Aroa

Finkatzeko

48

133349 _ 0001-0104.indd 50133349 _ 0001-0104.indd 50 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Erantzun.

● Genovako zer itsasgizonek aurkitu zuen Amerika?

● Zer errege-erreginek finantzatu zuten espedizioa?

● Zer urtetan aurkitu zuen Amerika?

● Nora iritsi zela uste zuen Kolonek?

● Nork frogatu zuen lur haiek ez zirela Asiako zati?

2. Esan zer lur konkistatu zituzten Hernán Cortések eta Francisco Pizarrok.

3. Irakurri testua, eta idatzi kolonaurreko herrien izenak, mapan dagokien tokian.

Espainiarrak iritsi baino lehen, hainbat motatako herriak bizi ziren Amerikan: kolonaurreko esaten zaie. Inkak gaur egungo Peru, Ekuador eta Boliviaren zati batean bizi ziren; aztekak Mexikoko haran osoan bizi ziren; eta maiak, gaur egungo Mexikoko hegoaldean, Guatemalan eta Hondurasen.

1492an, Errege-erregina Katolikoek Kolonen espedizioa finantzatu zuten;espedizio horretan aurkitu zuen Amerika.

Gogoratu

Amerikaren aurkikuntza

Finkatzeko

49

OZEANO

OZEANO

BAREA

ATLANT IKOA

133349 _ 0001-0104.indd 51133349 _ 0001-0104.indd 51 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data

1. Irakurri testua eta begiratu mapari.

Inperio Hispanikoak lurralde mota asko zituen bere barnean: Espainia, Herbehereak, Italiaren zati handi bat, zenbait lurralde Europako erdialdean, Amerikako koloniak eta beste jabetza asko Afrikan eta Asian. Gainera, 1580an, Portugalgo Erresuma hartu zuen.

■ Azaldu zergatik ez den zuzena mapa.

2. Kokatu gertaera hauek denboraren lerroan.

XVI. mendean, Karlos I.ak eta Filipe II.ak garai hartako inperio handiena gobernatu zuten; jabetzak zituen Europan, Amerikan, Afrikan eta Asian.

Gogoratu

Inperio Hispanikoa

Finkatzeko

50

OZEANO

BAREA

OZEANO

ATLANTIKOAINDIAKO

OZEANOA

Inperio Hispanikoa

1556 Filipe II.a errege bihurtu zen.

1516 Karlos I.a errege bihurtu zen.

1580 Portugalgo Erresuma hartu zuten.

1588 Armada Garaitezina garaitu zuten.

1571 Lepantoko Gudua.

1520 Komunitateen Matxinada.

1566 Herbeheretako iparraldeko probintzien matxinada.

133349 _ 0001-0104.indd 52133349 _ 0001-0104.indd 52 18/9/09 16:03:0718/9/09 16:03:07


Izena Data


1. Monarkia-sistema horretan, erregeak zituen estatuko botere guztiak.

2. Espainiako erregearen konfiantzako aholkulariak ziren, eta haren izenean gobernatzen zuten.

3. Borboitarren dinastiako Espainiako lehenengo erregea.

4. 1648an Espainiatik banandu ziren lurraldeak.

5. Kataluniako, Aragoiko, Valentziako eta Mallorcako lege bereziak, Filipe V.ak bertan behera utzi zituenak.

6. 1700ean oinordekorik utzi gabe hil zen Espainiako erregea.

7. XVIII. mendeko Espainiako errege-erreginek sortu zituzten fabrikak.

8. Karlos II.a hil ondoren, Europako herrialdeen eta Gaztela eta Aragoiren artean sortutako gerra.

9. 1808an, matxinada bat sortu zen hiri horretan, eta horren ondorioz, Karlos IV.ak abdikatu egin behar izan zuen, bere seme Fernando VII.aren alde.

10. Ondorengotza Gerra itun horren bidez amaitu zen.

XVII. mendean, Inperio Hispanikoa ahuldu eta zatitzen hasi zen. Gero, XVIII. mendean, borboitarrak tronura iritsi eta monarkia absolutua ezarri zuten.

Gogoratu

Inperioaren krisia

Finkatzeko

51

2▶

9▶

10▶6▶

7 ▶

1 ▶

3 ▶

8 ▶

4 ▶5▶

133349 _ 0001-0104.indd 53133349 _ 0001-0104.indd 53 18/9/09 16:03:0818/9/09 16:03:08


Izena Data

1. Osatu Aro Modernoko gizarteari buruzko grafi ko hau.

■ Esan zer desberdintasun dauden pribilegiodunen eta pribilegiorik gabeen artean.

2. Sailkatu idazle hauek dagokien mendean.

Santa Teresa Jesusena

Francisco de Quevedo

Garcilaso de la Vega

Gaspar Melchor de Jovellanos

Lope de Vega

Miguel de Cervantes

● XVI. mendea

● XVII. mendea

● XVIII. mendea

3. Esan zer arte-estilotakoa den bakoitza.

● Erromatarren garaiko eraikinen antzekoak.

● Lerro kurbatu ugariko eta apaingarrizbetetako eraikinak.

● Apaingarri gutxiko eraikin soilak.

● Aro Modernoan, bi klase zeuden gizartean: pribilegiodunak –noblezia eta kleroa– eta pribilegiorik gabeak –nekazariak eta burgesia–.

● Garai hartan, garapen handia izan zen artean, literaturan eta zientzian.

Gogoratu

Aro Modernoko gizartea eta kultura

Finkatzeko

52

kleroa noblezia

nekazariak burgesia

133349 _ 0001-0104.indd 54133349 _ 0001-0104.indd 54 18/9/09 16:03:0818/9/09 16:03:08


Izena Data

1. Azpimarratu esaldi bakoitzean dauden bi akatsak. Ondoren, zuzendu

esaldiak.

● 1807an, Frantziak eta Espainiak itun bat sinatu zuten. Haren bidez, baimena eman zieten espainiarrei Frantzian zehar igarotzeko; izan ere, Portugal mendean hartu nahi zuten.

● Josef Bonaparte Frantziako enperadoreak Napoleon anaia izendatu zuen errege, Fernando VII.aren ordez.

● Madrilgo herritarrek ez zuten errege frantsesa onartu, eta 1888ko maiatzaren 2an, frantsesen aurka matxinatu ziren. Horrela hasi zen Ondorengotza Gerra.

●

●

●

2. Idatzi hitz bakoitzaren ondoan dagokion definizioaren zenbakia.

Liberala Progresista Abertzalea Frantsestua Moderatua

1. Konstituzio bat egin nahi zutenak, erregearen boterea mugatzeko.

2. Fernando VII.a Espainiako tronura itzultzea nahi zutenak.

3. Errege frantsesaren aldekoak.

4. Konstituzioaren boterea murriztu eta Elisabet II.ari botere handiagoa eman nahi ziotenak.

5. Elisabet II.ari boterea murriztu eta Konstituzioari garrantzi handiagoa eman nahi ziotenak.

3. Lotu gertaera hauek dagokion urtearekin.

Cádizko Konstituzioa. ● ● 1808

Argentinaren independentzia. ● ● 1812

Independentzia Gerra. ● ● 1816

Fernando VII.ak monarkia absolutua ezarri zuen.Elisabet II.aren erregealdian, monarkia konstituzionala sendotu zen. Gero, hainbat gobernu mota ezartzeko saioak izan ziren.

Gogoratu

XIX. mendea

Finkatzeko

53

133349 _ 0001-0104.indd 55133349 _ 0001-0104.indd 55 18/9/09 16:03:0818/9/09 16:03:08


Izena Data

1. Ordenatu gertaera hauek eta idatzi zer urtetan gertatu ziren.

Primo de Riveraren diktadura

Francisco Francoren diktadura

Gerra Zibila

Bigarren Errepublika

Francisco Francoren diktaduraren amaiera

2. Idatzi esaldi bakoitzaren ondoan Bigarren Errepublika edo Francoren diktadura.

● Emakumeek botoa emateko eskubidea zuten.

● Alderdi politikoak debekatuta zeuden.

● Konstituzioa deuseztatu egin zen.

● Lurrak eman zitzaizkien nekazariei.

● Lehenengo autonomia-estatutuak onartu ziren.

● Espainia bakartuta geratu zen nazioartean.

3. Osatu Gerra Zibilari buruzko testu hau.

uztailaren 18an, Francisco jeneralak estatu-kolpea

jo zuen, amaiarazteko. Orduan,

sortu zen; arte iraun zuen. Espainiako gizartea bi taldetan banatu

zen. Talde Errepublikako gobernuaren alde egin zuen, eta talde

matxinoak – ere esaten zaio–, Francoren altxamendua

babestu zuen.

● 1923an, Primo de Riverak estatu-kolpea eman, eta diktadura ezarri zuen.● 1931n, Bigarren Errepublika ezarri zen.● 1936an, Gerra Zibila hasi zen. Ondoren, Francok diktadura ezarri zuen.

Gogoratu

Primo de Riveraren diktaduratik Francorenera

Finkatzeko

54

133349 _ 0001-0104.indd 56133349 _ 0001-0104.indd 56 18/9/09 16:03:0818/9/09 16:03:08


Izena Data

1. Lotu.

Adolfo Suárez ● ● Presidentea 2004tik. Leopoldo Calvo Sotelo ● ● Presidentea 1996tik 2004ra arte. Felipe González ● ● Presidentea 1976tik 1981era arte. José María Aznar ● ● Presidentea 1982tik 1996ra arte. José Luis Rodríguez Zapatero ● ● Presidentea 1981etik 1982ra arte.

2. Idatzi zer urtetakoa den gertaera bakoitza. Ondoren, aurkitu

urte horiek letra-zopan.

● Joan Karlos I.a Espainiako errege izendatu zuten.

● Lehenengo hauteskunde demokratikoak egin ziren Espainian, Bigarren Errepublikaz geroztik.

● Gaur egungo Konstituzioa onartu zen.

● Espainia Europako Erkidegoan sartu zen.

● Azken autonomia-estatutuak onartu ziren.

● Europako diru bakarra ezarri zen Espainian; hau da, euroa ezarri zen pezetaren ordez.

● Trantsizioa Franco jeneralaren diktaduratik demokraziara igarotzeko egindako aldaketa politikoen aldia izan zen. Prozesu hori 1975ean hasi zen, eta 1982an amaitu zen.

● 1982tik, Espainiako Langile Alderdi Sozialistak (PSOE) eta Alderdi Popularrak (PP) txandaka agindu dute gobernuan.

Gogoratu

Trantsizioa eta demokrazia

Finkatzeko

55

1 9 1 9 8 6

9 1 9 7 5 1

7 2 9 1 8 9

8 9 5 2 0 7

2 0 0 2 7 7

133349 _ 0001-0104.indd 57133349 _ 0001-0104.indd 57 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09


Izena Data

1. Osatu taula.

Goiko klaseak Erdiko klaseakHerri xehearen

klaseak

Kideak

2. Idatzi esaldi bat, lauki barruko hitzak erabiliz.

Industria Iraultza

aldaketak

XIX. mendean

●

aldatu

trenbidearen

garraiobideak

sorrerak

●

XIX. mendean

ehungintza

siderurgia

garatu

●

3. Antoni Gaudík Bartzelonan egindako Milà Etxea eraikinaren

aurrealdea da. Begiratu argazkiari eta azaldu zergatik den

eraikin modernista.

● XIX. mendeko gizartean, goiko klaseak, erdiko klaseak eta herri xehearen klaseak zeuden.

● Industria Iraultzaren bidez, aldaketa handiak izan ziren ekonomian.● Artean, arkitektura modernista eta pintura inpresionista izan ziren nagusi.

Gogoratu

XIX. mendeko bizimodua

Finkatzeko

56

133349 _ 0001-0104.indd 58133349 _ 0001-0104.indd 58 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09

133349 _ 0001-0104.indd 59133349 _ 0001-0104.indd 59 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09


Izena

Zabaltzeko

3Data

Eguneroko dietak osoa, orekatua eta askotarikoa izan behar du. Hortaz, mota guztietako elikagaiak jan behar ditugu, neurri egokian.

Zabaltzeko

1

1. Begiratu taulari eta erantzun.

● Zertarako balio du taula horretako informazioak?

● Zer motatako elikagaiak jan behar dira gehien egunean?

● Zer mantenugai ematen dizkigute esneak eta barazkiek?

● Zure ustez, zergatik jan behar dira astean bitan soilik arroza eta pasta?

Dieta orekatua izatea

ELIKAGAIAK ETA GOMENDATUTAKO KANTITATEAK

Elikagaiak

Neskak Mutilak

Zenbatean behin13 urtetik 15

urtera artekoak

13 urtetik 15

urtera artekoak

Esnea ¼ l ¼ l Egunean 4tan

Haragia, hegaztia 125 g 150 g Astean 3tan

Arrainak 175 g 200 g Astean 4tan

Arrautzak Bat Bat Astean 3-4tan

Patatak 200 g 250 g Egunean behin

Lekaleak 70 g 80 g Astean 3tan

Barazkiak 100 g 120 g Egunean 2-4tan

Fruituak 300 g 300 g Egunean 3-4tan

Ogia 400 g 400 g Egunean behin

Arroza 70 g 80 g Astean 2tan

Pasta 70 g 80 g Astean 2tan

Azukrea (eztia, opilak, txokolatea, marmelada, izozkia, gozokiak...)

60 g 60 g Egunean behin

ITURRIA: Consuelo López Nomdedeu (koord.): Nutrición saludable y prevención de los trastornos alimentarios.

BALIOKIDETASUNAK:

¼ l = edalontzi bat.125 g ogi = ogi-opil bat.300 g fruitu = fruitu ale handi bat (laranja bat, sagar bat, melokotoi bat...).150 g haragi = xerra bat.100 g lekale, arroz, pasta edo barazki = platerkada bat.

133349 _ 0001-0104.indd 60133349 _ 0001-0104.indd 60 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09


Gosaria Bazkaria Askaria Afaria

2. Idatzi taula honetan zer elikagai jan zenituen atzo, bai eta bakoitzetik gutxi gorabehera

zenbat jan zenuen ere. Ondoren, erantzun galderari.

● Gomendatutakoa baino arrain gehiago ala gutxiago jaten duzu? Zenbat gozoki jaten duzu?

3. Aholku hauek kontuan hartuta, idatzi egun baterako dieta orekatua: gosaria, bazkaria,

askaria eta afaria.

● Gosaria da eguneko otordu garrantzitsuena; izan ere, goizean egiten dugu jarduera gehien.

● Bazkariak eta afariak elkarren osagarri izan behar dute: eguerdian haragia jaten badugu, komeni da arraina afaltzea.

● Elikagai frijituak jaten badituzu, gogoratu olioa ere idatzi behar duzula kontsumitutako produktuen artean.

Gosaria Bazkaria Askaria Afaria

133349 _ 0001-0104.indd 61133349 _ 0001-0104.indd 61 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09


Izena

Zabaltzeko

3Data

Gu guztion odolak osagai berak dituen arren (plasma, globulu gorriak, plaketak eta globulu zuriak), denok ez dugu odol mota bera; izan ere, odoleko globulu gorrietan eta plasman zer proteina ditugun, talde batekoak edo bestekoak gara. Lau talde handitan banatuta gaude: A, B, AB eta 0.

Gure odol-talde bera duten pertsonen odola soilik har dezakegu, eta gure odol-talde bera duten pertsonei soilik eman diezaiekegu odola. 0 odol-taldea dutenei emaile unibertsal deritze, hartzaile guztiek inolako arazorik gabe har baitezakete haien odola. Halaber, AB motako odol-taldea dutenak hartzaile unibertsalak dira; hau da, mota guztietako odola har dezakete.

Pertsona batzuen globulu gorriek Rh faktore deritzon proteina bat dute. Pertsona horiek Rh positiboa (Rh+) dutela esaten da. Faktore hori ez dutenek Rh negatiboa (Rh–) dutela esaten da. Rh– motako odola soilik har dezakete.

Ilearen eta begien kolorea ez ezik, odol mota ere gurasoengandik heredatzen dugu. Toki jakin batzuetan ugariagoak izaten dira Rh zehatz bat dutenak; esate baterako, Peruko ia indiar guztiek 0 motako odola dute, eta Erdialdeko Asian, B motakoak dira gehienak.

Rh faktorea

1. Irakurri testua eta erantzun.

Zabaltzeko

2

● Zer osagai nagusi ditu odolak?

● Zer odol-talde daude?

● Zer dira emaile unibertsalak? Eta hartzaile unibertsalak?

133349 _ 0001-0104.indd 62133349 _ 0001-0104.indd 62 18/9/09 16:03:0918/9/09 16:03:09


2. Zer odol-talde duzu? Zer Rh faktore duzu?

4. Idatzi definizio bakoitzari dagokion hitza.

hematologoa

hemopatia

hematoma

hemorragia

hemoglobina

● Odoleko gaixotasuna.

● Odola aztertzen duen mediku espezialista.

● Zauri bat egitean odol-hodietatik odola ateratzea.

● Kolpe bat hartzean larruazalean sortzen den orban more edo horixka.

● Globulu gorrietan dagoen pigmentu gorria, oxigenoa garraiatzen duena.

5. Ba al dakizu zer diren odol-bankuak? Bilatu informazioa eta erantzun.

Ondoren, idatzi zergatik den garrantzitsua odola ematea.

● Zer emaileren odola har dezakezu?

● Zer taldetako hartzaileei eman diezaiekezu odola?

3. Pentsatu eta azaldu.

■ Zure ustez, zer esan nahi du hemo, hema aurrizkiak?

133349 _ 0001-0104.indd 63133349 _ 0001-0104.indd 63 18/9/09 16:03:1018/9/09 16:03:10


Zabaltzeko

3DataIzena

Zabaltzeko

3

1. Definitu hitz hauek.

● Konoa

● Bastoia

● Omatidioa

Ia animalia guztiek zenbait organo dituzte argia hautemateko eta inguruneko irudiak ikusteko. Hala ere, desberdintasun handiak daude organo batzuen eta besteen artean. Bi motatako argi-errezeptoreak daude:● Konoak. Koloretan ikusteko aukera ematen dute, oso kalitate onarekin, baina argia behar dute

funtzionatzeko.● Bastoiak. Argi gutxirekin ere funtzionatzen dute, baina irudiak askoz kalitate okerragokoak dira.

Egunez ikusten duten animaliek –besteak beste, gizakiok– askoz kono gehiago ditugu bastoi baino. Hori dela eta, gaueko animaliek baino okerrago ikusten dugu ilunpetan, baina irudien kalitatea askoz hobea da. Gaueko animaliek bastoi gehiago dituzte kono baino, eta hori dela eta, begi handiagoak izan behar dituzte.

Animalia guztiek ez dituzte forma bereko begi-niniak. Gizakiok begi-nini biribilak ditugu, eta felidoen begi-niniek, berriz, zirrikitu bertikalak dirudite.

Beste animalia batzuen begi-niniek zirrikitu horizontalak dirudite; besteak beste, ahuntzen begi-niniek. Horrela, begiak kliskatzean ere ikusten jarraitzen dute. Hala ere, txokoaren begi-niniak dira arraroenak, W formakoak baitira.

Hegazti harrapariek dute ikusmen onena; izan ere, haien garunaren eremu handi batek interpretatzen ditu ikusmen-estimuluak, begi-nini handiak dituzte, eta kono eta bastoi ugari dituzte erretinaren erdi-erdian. Hori dela eta, zehaztasun handiz ikus ditzakete gauzak, urruti egon arren.

Ornogabe askok begi konposatuak dituzte; esate baterako, intsektuek. Omatidio deritzen begi txiki ugariz osatutako begiak dituzte. Omatidio bakoitza zelula gutxi batzuez osatutako begi oso eta independente bat da. Omatidioak elkartzen direnean, mosaiko moduko bat osatzen dute, eta bakoitzak informazio zehatz bat ematen du. Nerbio-sistemak informazio hori guztia jaso, eta irudi bakar bat osatzen du.

Mundua ikusteko zenbait modu

133349 _ 0001-0104.indd 64133349 _ 0001-0104.indd 64 18/9/09 16:03:1018/9/09 16:03:10


2. Pentsatu eta azaldu.

4. Deszifratu mezua, kodeak kontuan hartuta.

S 5 O 5 L 5 K 5 T 5

N

R

E AD U Z .

A E NU M

● Hontzak gauez ibili ohi dira. Zer motatako zelulak izango ditu, batez ere, begietan, ko-noak ala bastoiak? Zergatik?

● Arranoak dira ikusmen onena duten animaliak. Zertarako erabiltzen dute gaitasun hori? Nolako begiak dituzte?

3. Lotu begi bakoitza dagokion izaki bizidunarekin.

A E A B A I A

G I A AH A E

N E U D I R A

133349 _ 0001-0104.indd 65133349 _ 0001-0104.indd 65 18/9/09 16:03:1018/9/09 16:03:10


Izena Data

Zabaltzeko

4

Hainbat teknika mediko erabiltzen dira diagnostikoak egiteko; besteak beste, odol-analisiak, erradiografiak eta ekografiak. Zientziak eta teknologiak oso tresna sofistikatuak sortu dituzte medikuntzan erabiltzeko.Ekografia askotan erabiltzen da haurdunaldien jarraipena egiteko, ez baitie kalterik egiten ez fetuari, ez amari. Transduktore deritzon mikrofono baten bidez egiten dira ekografiak. Mikrofono horrek ultrasoinu-uhinak igortzen ditu. Uhin horiek barne-organoetan punpa egitean oihartzun bat sortzen da, transduktoreak oihartzun hori jaso eta irudi bihurtzen du. Irudi hori pantaila batean ikus daiteke.Ekografietan, hezurrek oso ondo islatzen dituzte ultrasoinuak, eta irudi zuri distiratsu bat sortzen dute. Beste barne-organo batzuek askoz irudi ilunagoa sortzen dute; besteak beste, bihotzak eta giltzurrunek. Irudi hori ez da hezurrek sortutakoa bezain garbia, organo horiek oihartzun ahulagoa sortzen baitute.Ekografien bidez, fetua ondo dagoen eta zenbat garatu den jakin daiteke. Horrez gain, malformazio batzuk garaiz diagnostikatzeko aukera ematen dute.

Diagnostikoak egiteko teknika medikoak

1. Irakurri eta azaldu.

● Zer dira ekografiak?


● Diagnostikoak egiteko zer beste teknika ageri dira testuan?

133349 _ 0001-0104.indd 66133349 _ 0001-0104.indd 66 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


2. Begiratu ekografi a hauei eta erantzun.

● Begiratu 1. ekografiari. Fetuaren zer gorputz zati bereiz ditzakezu?

● Begiratu 2. ekografiari eta idatzi zer aldaketa izan dituen fetuak.

● Zer ari da egiten fetua 3. irudian?

3. Begiratu berriro hiru irudiei, eta esan hiruretatik zeinetan dagoen fetua garatuena eta

zergatik.

1

2

3

133349 _ 0001-0104.indd 67133349 _ 0001-0104.indd 67 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


Izena Data

Zabaltzeko

5

Ba al dakizu zer diren gaixotasunak? Osasunez ondo ez egoteari esaten zaio gaixotasuna. Zerk sortzen dituen kontuan hartuta, lau talde handitan sailka daitezke.● Eskasia-gaixotasunak. Oinarrizko mantenugairen bat

ez izateak sortzen dituzte. Esate baterako, C bitamina ez izateak eskorbutoa sortzen du.

● Gaixotasun funtzionalak. Organoren batek gaizki funtzionatzen duenean sortzen dira. Adibidez, pankreak gaizki funtzionatzen duenean sortzen da diabetea.

● Endekapenezko gaixotasunak. Organoren bat zahartzen edo hondatzen denean sortzen dira. Esate baterako, alzheimerra nerbio-sistemari erasaten dion endekapenezko gaixotasuna da.

● Gaixotasun infekzioso-kutsakorrak. Agente patogeno batek sortzen ditu. Esate baterako, gripea birus batek sortutako gaixotasuna da.

Gaixotasun infekzioso-kutsakor batzuek pertsona multzo txiki bati erasaten diete, eta beste batzuek zabaldu eta multzo handi bati erasaten diete. Multzo handi bati erasanez gero, izurri edo pandemia esaten zaie.– Izurri esaten zaio hiri bati, herrialde bati edo kontinente bateko eskualde bati erasaten dion

gaixotasunari.– Pandemia esaten zaio oso lurralde-eremu handian zabaltzen den gaixotasunari; besteak beste,

hainbat herrialdetan, kontinente batean edo zenbait kontinentetan zabaltzen denari.

Gaixotasunak, izurriak eta pandemiak

1. Irakurri eta osatu taula.

Gaixotasunak, zerk sortzen dituen kontuan hartuta

Gaixotasun mota Jatorria Adibidea

133349 _ 0001-0104.indd 68133349 _ 0001-0104.indd 68 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


2. Irakurri eta erantzun.

● Zer gaixotasun taldetan sailkatuko zenuke AH1N1 gripea? Zergatik?

● Izurria ala pandemia da gaixotasun hori? Zergatik?

3. Aztertu zer-nolako osasuna izan duzun azken urtean eta erantzun.

● Harrapatu al duzu gaixotasunik? Zein?

● Nola sendatu zara? Zer tratamendu hartu duzu?

● Zer neurri hartuko dituzu, berriro gaixotasun hori ez harrapatzeko?

AH1N1 motako gripea Mexikon sortu zen 2009ko apirilaren amaieran, eta azkar gainditu zituen muga guztiak. Hain zuzen ere, kontinente guztietan kutsatu zen norbait.● Amerikan: Mexiko, AEB, Kanada, Costa Rica, El Salvador, Kuba,

Panama, Guatemala, Ekuador, Kolonbia, Argentina, Brasil, Peru eta Txile.● Europan: Espainia, Erresuma Batua, Alemania, Frantzia, Austria,

Herbehereak, Suitza, Danimarka, Italia, Irlanda, Portugal, Suedia, Polonia, Belgika, Norvegia eta Finlandia.

● Asian: Israel, Txina, Hego Korea, Japonia, Thailandia, Malaysia eta India.● Ozeanian: Zeelanda Berria eta Australia.

133349 _ 0001-0104.indd 69133349 _ 0001-0104.indd 69 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


Izena Data

Zabaltzeko

6

Lehendabiziko fenomeno elektrikoak deskribatu zirenetik gutxi gorabehera duela bi mendera arte, pixkanaka-pixkanaka baina etengabe egin ziren aurrerapenak elektrizitatearen azterketan.

xviii. mendean, Benjamin Franklinek (1706-1790) kometa bat hegaldarazi zuen, ekaitz-hodeien elektrizitatea harrapatzeko.

Gerora, Alessandro Voltak (1745-1827) karga elektrikoak sor zitzakeen tresna bat egin zuen, eta elektroforo izena jarri zion. 1800ean, elektrizitate-iturri bat asmatu zuen: lehenengo pila elektrikoa.

1820an, Hans Christian Oerstedek (1777-1851) frogatu zuen oso lotura estua zegoela materiaren fenomeno elektrikoen eta fenomeno magnetikoen artean. Elektromagnetismoa sortu zen horrela, eta tresna zoragarri bat asmatu zuten: elektroimana.

xix. mendearen hasieran, Michael Faradayk (1791-1867) aurkikuntza garrantzitsuak egin zituen, eta haiei esker, sorgailua eta motor elektrikoa sortu zituzten.

1870ean, Thomas Alva Edisonek (1847-1931) bonbillak eta beste zenbait elementu egin zituen, etxeetan elektrizitatea erabiltzeko.

Telegrafoa ere aurkikuntza garrantzitsua izan zen. Samuel Morsek (1791-1872) asmakizuna hobetu zuen, 1837an.

1880an, Heinrich Hertzek (1857-1894) zenbait uhin urrutitik atzeman zitezkeela frogatu zuen, eta tresna bat egin zuen irrati-uhinak sortzeko.

1960ko hamarkadan, zirkuitu integratuak lortzeko teknikak garatu ziren: horrela hasi zen gaur egungo aro elektronikoa.

Txinpartak airean

1. Irakurri testua. Ondoren, ordenatu zaharrenetik berrienera.

Michael Faraday

Thomas Alva Edison

Benjamin Franklin

Samuel Morse Hans Christian Oersted

Heinrich Hertz

Alessandro Volta

133349 _ 0001-0104.indd 70133349 _ 0001-0104.indd 70 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


2. Lotu.

3. Testuan ageri denez, «Benjamin Franklinek kometa bat hegaldarazi zuen,

ekaitz-hodeien elektrizitatea harrapatzeko». Zer asmakizuni buruz ari da?

Erantzun.

4. Aztertu zer asmakizun egin zituen Benjamin Franklinek eta aurkitu horietako bost

letra-zopan.

Esaldi hauen bidez, errazago aurkituko dituzu.

● Hobeto ikusteko begietatik gertu jartzen den objektu armaduraduna (bi hitz).

● Hodeien elektrizitatearen ondorioetatik babesteko eraikinen gainean jartzen den tresna.

● Elikagaiak erretzeko, berotzeko eta gainerretzeko erabiltzen den tresna.

● Airearen hezetasuna areagotzeko erabiltzen den objektua.

● Zenbat kilometro egin diren adierazten duen gailua.

● irrati-uhinak sortzeko tresna.

Alessandro Volta ●

Thomas Alva Edison ●

Samuel Morse ●

Michael Faraday ●

Heinrich Hertz ●

Hans Christian Oersted ●

● pila elektrikoa.

● elektroimana.

● telegrafoa.

● bonbilla.

● bere azterketei esker, sorgailua eta motor elektrikoa garatu zituzten.

Z E W T S A I J U K O M H S L D L K N S

A M I V O K R J A E M H O K A I O E A P

H E Z E G A I L U A D O L L B T B K M U

A D E O N U B K P F I P N S E R J H Z R

B T X I M I S T O R R A T Z A O A B F X

K I L O M E T R O K O N T A G A I L U A

L E I A R B I F O K A L A K S R N U M I

133349 _ 0001-0104.indd 71133349 _ 0001-0104.indd 71 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


Izena Data

Zabaltzeko

7

Ordezko energia esaten diegu ingurumenari kalte egiten ez dieten energiei. Gainera, energia-iturri berriztagarrietatik lortzen dira; hau da, energia-iturri agorrezinetatik lortzen dira. Hauek dira, besteak beste, ordezko energiak: eguzki-energia, energia eolikoa eta itsas energia.

Eguzki-energia da ordezko energia ezagunena. Energia hori zuzenean erabiltzeko bi bide daude: prozesu termikoak eta prozesu fotovoltaikoak.● Prozesu termikoetan, eguzki-energia likido

bat berotzeko erabiltzen da –oro har, ura berotzeko–, metatu egiten da, eta ondoren, banatu. Prozesu hori kolektore deritzen tresna batzuetan gertatzen da. Horrela lortutako energia etxeetan ur beroa eta berogailua izateko erabiltzen da. Batzuetan, tenperatura altuan, energia elektrikoa ere lor daiteke horrela.

● Prozesu fotovoltaikoetan, eguzki-energia energia elektriko bihurtzen da zuzenean, silizioz egindako gailu berezi batzuen bidez. Gailu horiei panel fotovoltaiko deritze. Energia hori zuzenean kontsumi daiteke etxeetan edo sare elektriko orokorrera helaraz daiteke.

Espainia eguzki-ordu askoko herrialdea denez, aukera handia dago mota horretako energia erabiltzeko.

Ordezko energiak

1. Irakurri eta erantzun.

● Zer dira ordezko energiak?

● Zer dira energia berriztagarriak?

● Zergatik dago Espainian eguzki-energia erabiltzeko aukera handia?

133349 _ 0001-0104.indd 72133349 _ 0001-0104.indd 72 18/9/09 16:03:1118/9/09 16:03:11


2. Pentsatu eta eman iritzia.

● Testuan, eguzki-energia atzemateko bi prozesu ageri dira. Zure ustez, bi prozesu horietatik zein da etxeetan erabiltzeko errazena? Zergatik?

3. Begiratu etxe bateko eguzki-energiaren kolektore baten eskemari eta margotu urak

egiten duen ibilbidea.

■ Azaldu nola funtzionatzen duen energia biltzeko sistema horrek.

4. Zer faktore hartu behar dira kontuan eguzki-kolektorea edo panel fotovoltaikoa

jartzeko? Pentsatu eta azaldu.

Eguzki-argia

Ur hotza

133349 _ 0001-0104.indd 73133349 _ 0001-0104.indd 73 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


Izena Data

Zabaltzeko

8

Gaur egun jendeak erabiltzen dituen erlojuak kuartzozkoak dira. Erlojuaren barruan dagoen kuartzozko pila txiki batek ematen dio erlojuari funtzionatzeko behar duen energia. Antzinako malgukidun erlojuak, baina, oso bestelakoak ziren.

Malgukidun erlojuen barruan zenbait gurpil zeuden (engranajeak), eta denak batera biratzen ziren: gurpil batek gainerakoak mugiarazten zituen.

Gurpil eragile batek orratzei eragiten zien, ordubetean behin bira egiten zuen pinoi baten bidez. Pinoiak zuzenean birarazten zuen minutu-orratza.

Ordu-orratza, berriz, bi engranaje multzo zuzenek higiarazten zuten. Engranaje multzo horiek minutu-orratzak baino hamabiren bat mantsoago ibiltzen ziren. Horrela, minutu-orratzen gurpilak hamabi bira ematen zituen bitartean, orduenak bira bakarra ematen zuen.

Erlojuak antzinako Grezian sortu ziren, duela milaka urte. Engranajeen bidez funtzionatzen zuten tresna astronomikoak erabiltzen zituzten. Txinan, berriz, klepsidraren funtzionamenduan oinarritutako erloju mekaniko moduko bat erabiltzen zuten.

1. Irakurri eta azaldu nola funtzionatzen duten malgukidun erlojuek.

2. Zergatik ez zaie giltza eman behar kuartzozko erlojuei? Pentsatu

eta erantzun.

Denboraren gurpilak

133349 _ 0001-0104.indd 74133349 _ 0001-0104.indd 74 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


3. Ba al dakizu zer diren klepsidrak? Aztertu zer diren,

begiratu marrazkiari, eta azaldu zertarako erabiltzen

ziren eta nola funtzionatzen zuten.

4. Malgukidun erloju baten barnealdea ageri da marrazkian. Begiratu engranajeei eta

adierazi gezien bidez zer noranzkotan biratzen den gurpil bakoitza.

5. Irakurri definizioak eta osatu hitzen eskailera behetik gora.

● r gabe, laugarren bokala.

● a gabe, hitz grekoa.

● d gabe, garai, denbora.

● u gabe, edari alkoholduna.

● 60 minutu dituen denbora-tartea.

133349 _ 0001-0104.indd 75133349 _ 0001-0104.indd 75 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


Izena Data

Zabaltzeko

9

Lurra gainazal lau baten bidez adierazteko erabiltzen dira proiekzio kartografikoak. Proiekzio bat paralelo eta meridiano sare bat da, eta mapak sare horren gainean marrazten dira. Lurraren zer eremu adierazi nahi den, zenbait proiekzio mota erabil daitezke:● Zilindrikoa. Lurraren gainazala zilindro batean proiektatzen da, eta zilindro hori zabaldu

egiten da gero. Proiekzio horretan, ekuatorearen ingurunea apur bat deformatu egiten da, eta poloek handiagoak dirudite. Proiekzio zilindrikoa erabiltzen da gehien planisferioak egiteko. Mercatorrek asmatu zuen proiekzio hori.

● Konikoa. Proiekzio horretan, Lurra kono batez estalita dagoela imajinatzen dugu, bai eta konoa zabaltzean, meridianoak puntu batean elkartzen direla eta paraleloak zirkuluerdiak direla ere. Proiekzio horren bidez adierazten dira tropikoetatik gertu dauden eremuak.

● Polarra edo laua. Poloak ezin hobeki adierazten dira. Paraleloak zirkulu zentrokideak dira, eta meridianoak, poloan elkartzen diren lerro zuzenak.

● Gooderen etena. Kontinenteen eremuak inolako deformaziorik gabe adierazten dira, eta ozeanoak moztuta ageri dira.

● Mollweideren proiekzioa. Lurraren gainazal osoa adierazten da. Meridianoak poloetan elkartzen diren lerro kurbatu gisa adierazten dira, eta paraleloak, lerro zuzen gisa. Erdiko eremuak zehaztasun handiz ageri dira, baina ertzetara iristean, Lurraren gainazala deformatuta dago.

Proiekzio kartografikoak

1. Irakurri testua eta idatzi proiekzio bakoitzaren azpian dagokion izena.

60°

80°

20°

40°

60°

80°

20°

EKUATOREA

20°

20°

40°

40°

20°

40°

60°

80°

20°

20° 60°

40°

40°

20°

EKUATOREA

80°

80°

20°

40°

60°

60°

80°

20°

40°

EKUATOREA

20°

40°20°

133349 _ 0001-0104.indd 76133349 _ 0001-0104.indd 76 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


2. Zer motatako proiekzioa erabiliko zenuke? Idatzi.

● Antartika adierazteko

● Tropikoen eremua adierazteko

● Planisferioa egiteko

3. Idatzi hitz gurutzatuetan ageri diren hitzen definizioak.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

L M

P L A N I S F E R I O A

A T R

R I I E

A T D K

L U I U

E D A A

L E N T

O A T R O P I K O A K

A A R

E

L O N G I T U D E A

5

7

6

3

4

2

1

133349 _ 0001-0104.indd 77133349 _ 0001-0104.indd 77 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


Izena Data

Zabaltzeko

10

Danubio ibaia ibai bikain eta ikaragarria dela esaten dute. 2.850 kilometroko luzera du, eta berrehun mila milioi metro kubo ur isurtzen ditu urtero Itsaso Beltzera.

Europako bigarren ibai luzeena da, Volgaren atzetik, eta gainera, hamar herrialde igarotzen ditu ibilbide luzean zehar: Alemania, Austria, Eslovakia, Hungaria, Kroazia, Serbia, Errumania, Bulgaria, Moldavia eta Ukraina.

Beti esan izan da Danubioren sorburua Donaueschingen herrian dagoela; izan ere, Breg eta Brigach ibaiek bat egiten dute herri horretan, eta Danubio ibaia sortzen da, Fürstenbergdarren gazteluaren ondoan. Gaztelu horretako liburutegian, Nibelungoen kanta eta Parsifal lanen eskuizkribuak daude. Beste aditu batzuen arabera, ordea, Danubioren sorburua ez dago Donaueschingen herrian, Alemaniako Furtwangen hirian baizik. Ibai europarrenaren sorburua izan nahi dute toki guztiek, eta horregatik sortu da hainbeste eztabaida.

Claudio Magris (Moldatua)

Ibai europarrena

1. Zure ustez, zergatik esaten da Danubio ibai europarrena dela? Azaldu.

2. Ordenatu letrak, Danubio ibaiak zeharkatzen dituen herrialdeen hiriburuak

osatzeko.

● Alemania LEBIRN

● Austria NIAEV

● Eslovakia ARAAISTBLV

● Hungaria PESTBUDA

● Kroazia GREZAB

● Serbia GRABELD

● Errumania UTBKERAS

● Bulgaria FOISA

● Moldavia ISANUCHI

● Ukraina VEIK

133349 _ 0001-0104.indd 78133349 _ 0001-0104.indd 78 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


3. Asmatu zenbat biztanle dituen herrialde bakoitzak.

● Alemania da biztanle gehien duen herrialdea.

● Austriak Kroaziak baino 4.000.000 biztanle gehiago ditu.

● Kroaziak du biztanle gutxien.

● Errumaniak Alemaniak dituen biztanleen laurdena baino apur bat gehiago du.

● Serbiak Errumaniako biztanle kopuruaren erdia du.

● Moldaviak Kroaziak baino 100.000 biztanle gehiago ditu.

● Hungaria da biztanle gehien duen bosgarren herrialdea.

● Eslovakiak Bulgariak baino bi milioi biztanle gutxiago ditu, eta biztanle gutxieneko herrialdeetako bat da.

● Eslovakiako biztanle kopurua 5ez biderkatuz gero, Ukrainako biztanleen kopurua ateratzen da, gutxi gorabehera.

4. Idatzi mapan Danubio ibaiak zeharkatzen dituen herrialdeen eta haien hiriburuen

izenak.

● 82.600.000

● 47.000.000

● 22.000.000

● 11.000.000

● 10.000.000

● 8.400.000

● 7.300.000

● 5.300.000

● 4.400.000

● 4.500.000

Biztanle kopurua

O Z E A N O

A T L A N T I K O A

O Z E A N O A R T I K O A

I p a ri t s a s o a

I t s a s o B e l t z a

N o r v e g i a koi t s a s o a


A F R I K A

A S I A

Eskala

0 340

Kilometroak

133349 _ 0001-0104.indd 79133349 _ 0001-0104.indd 79 18/9/09 16:03:1218/9/09 16:03:12


Izena Data

Zabaltzeko

11

Herrialde baten bizi-itxaropena da herrialde horretako biztanleak batez beste bizi diren urte kopurua.

Herrialdeko biztanleen bizi-kalitatearen berri ematen du kopuru horrek. Herrialde garatuenetan, bizi-itxaropena handiagoa da, osasun- eta elikadura-baldintzak hobeak baitira, eta mediku-sistema eraginkorra baita. Gutxi garatutako herrialdeetan, aldiz, bizi-itxaropena askoz txikiagoa da.

Herrialde guztietan egiten dira biztanleriaren azterketak, adina eta sexua kontuan hartuta, edozein motatako plangintzak egiteko. Azterketa horien emaitzak kontuan hartzen dira hezkuntza-eskaintzan, osasungintzan, etxebizitza-eskaintzan, bai eta lan-eskaintzetan ere.

Bizi-itxaropena

Errusia77 urte

Maroko70 urte

Afganistan42 urte

Polonia74 urte

Angola38 urte

Erresuma Batua 78 urte

Argentina76 urte

Errumania72 urte

Bulgaria72 urte

Senegal58 urte

Kamerun50 urte

Sierra Leona39 urte

Kanada80 urte

Kanada

Kanada

Suedia80 urte

Txina72 urte

Kuba77 urte

Ekuador76 urte

Egipto

71 urte

Espainia79 urte Ameriketako Estatu Batuak

77 urte

Ameriketako Estatu Batuak 77 urte

Frantzia79 urte

Ekuatore Ginea 49 urte

India64 urte

Zeelanda Berria 78 urte

Hegoafrika

Swazilandia

Japonia

Mexiko

Australia

52 urte

0 1.660

Kilometroak

Eskala

133349 _ 0001-0104.indd 80133349 _ 0001-0104.indd 80 18/9/09 16:03:1318/9/09 16:03:13


1. Begiratu mapari eta erantzun.

● Zer herrialdek du bizi-itxaropen handiena?

● Zer kontinentetan dago?

● Zer herrialdek du bizi-itxaropen txikiena?

● Zer kontinentetan dago?

2. Irakurri, eta idatzi Z, zuzena bada, eta O, okerra bada.

Herrialde bat zenbat eta aberatsagoa den, orduan eta bizi-itxaropen handiagoa du.

Herrialde bat zenbat eta behartsuagoa den, orduan eta bizi-itxaropen txikiagoa du.

Herrialde bat zenbat eta behartsuagoa den, orduan eta bizi-itxaropen handiagoa du.

Herrialde edo toki jakin bateko biztanleak batez beste bizi diren urte kopuruari deritzo bizi-itxaropena.

3. Herrialde behartsuenetako biztanleek dute bizi-itxaropen txikiena. Zure ustez, zergatik

da hori horrela?

4. Taula honetan, munduko zenbait herrialdetako biztanleen bizi-itxaropena ageri da, sexua

kontuan hartuta.

Bizi-itxaropena, jaiotzean

Emakumeak Gizonak Guztira

Japonia 83 77

Australia 81 71

Mexiko 76 68

Swazilandia 31 29

■ Kalkulatu herrialde horietako biztanleen bizi-itxaropena. Ondoren, idatzi emaitza

mapan, dagokion tokian.

Herrialde bateko biztanleen bizi-itxaropena kalkulatzeko, emakumeen eta gizonen bizi-itxaropenaren batez bestekoa kalkulatzen da.

133349 _ 0001-0104.indd 81133349 _ 0001-0104.indd 81 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


Izena Data

Zabaltzeko

12

Greziako mitologiaren arabera, Europa feniziar printzesa eder bat zen, eta Zeus Greziako jainkoen aita harekin maitemindu zen.

Zeusek limurtu egin nahi zuen, baina Europak baztertu egingo zuela uste zuen.

Behin batean, Zeusek hondartzan jolasean ikusi zituen Europa eta haren ahizpak. Hori ikustean, zezen zuri eder bihurtu zen Zeus.

Europa zezenarengana hurbildu zen, loreak jarri zizkion lepoan, eta otzana zela ikustean, haren bizkar gainera igo zen.

Zeus korrika joan zen itsasertzeraino.

Printzesa bizkar gainean zuela, itsasoa zeharkatu zuen, eta Kreta uhartera iritsi zen. Han, Zeusek nor zen esan zion, eta beti maiteko zuela agindu zion, altzifre baten gerizpean. Legendaren arabera, horregatik da hosto iraunkorra altzifrea.

Ondoren, Zeusek Kretako erregina izendatu zuen Europa… Urte askoren buruan, feniziar printzesa gaztearen izena ezarri zioten gaur egun Europa deritzon kontinenteari.

Europa izena

1. Irakurri eta egin laburpen bat.

2. Altzifrea hosto iraunkorreko zuhaitza da. Zer esan nahi du horrek?

133349 _ 0001-0104.indd 82133349 _ 0001-0104.indd 82 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


3. Irakurri eta asmatu zer herrialderi buruzko definizioak diren. Gero, bilatu letra-zopan.

● Europar Batasuneko herrialde zabalena. 1986an sartu zen Europar Batasunean.

● Europar Batasunaren sortzaileetako bat. Hiriburuak herrialdearen izen bera du.

● Atenas da penintsula horren hiriburua.1981ean sartu zen Europar Batasunean.

● EBko herrialde txikiena. 2004an sartu zen EBn.

● Jutlandiako penintsulan dago. 1973an sartu zen Europar Batasunean, eta hango diru ofiziala ez da euroa.

● Greziarekin eta Itsaso Beltzarekin egiten du muga.Berri samarra da Europar Batasunean.

● Europar Batasunean iparraldeen dagoen herrialdea. 1995ean sartu zen.

● Varsovia du hiriburua. 2004an sartu zen EBn.

■ Idatzi soberan geratu zaizkizun letrak, eta Europar Batasuneko pertsona garrantzitsu

baten izena aterako zaizu.

4. Bilatu entziklopedia batean edo Interneten eta azaldu zergatik den garrantzitsua Robert

Schuman.

R D O B M E R T F L

S A C H A U M A I U

N N R O L O N E N X

P I A D T R E S L E

E M L A A U N P A N

O A N E U R O A N B

G R E Z I A E I D U

E K S R O B E N I R

T A P O L O N I A G

B U L G A R I A N O

133349 _ 0001-0104.indd 83133349 _ 0001-0104.indd 83 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


Izena Data

Zabaltzeko

13

Erromatarrak politeistak ziren; hau da, jainko bat baino gehiago gurtzen zuten. Jainko bakoitzak jarduera jakin bat babesten zuen. Jupiter, Junon eta Minerva ziren hiru jainko-jainkosa garrantzitsuenak.

Jupiter jainko gorena zen. Jatorriz, zeruko jainko eta errege zen. Jupiter euriaren, tximistaren eta tximistargiaren jainkotzat hartzen zuten. Erromaren zaindari nagusia zen, bai eta egiaren, justiziaren eta bertutearen defendatzailea ere.

Junon Jupiter jainkoaren emaztea zen, eta hortaz, jainkoen erregina. Emakumeen zaindaria zen. Ezkontzen buru izaten zen, emakumeei erditzen laguntzen zien, eta Erromako Estatuaren aholkularia eta zaindari berezia zen.

Minerva Jupiterren alaba zen. Ankerra eta borrokazalea zen. Gerrarien zaindaria zen, etxearen eta Estatuaren defendatzailea, eta jakinduriaren, garbitasunaren, eta arrazoiaren adierazpena. Horrez gain, arteen eta eskulangintzaren zaindaria zen.

Erromatar jainkoak

1. Irakurri testua eta adierazi X baten bidez erantzun zuzenak.

Minerva jakinduriaren jainkosa eta etxearen defendatzailea zen.

Jupiter Junonen senarra zen.

Jupiter jainko gorena zen.

Jupiter merkataritzaren jainkoa zen.

Junon gerraren jainkosa zen.

Minerva emakumeen zaindaria zen.

2. Idatzi hitz hauen esanahia. Ondoren, idatzi esaldi batzuk hitz horiek

erabiliz.

● Subiranoa:

● Borrokazalea:

● Politeista:

133349 _ 0001-0104.indd 84133349 _ 0001-0104.indd 84 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


3. Erromatar mitologian, jainko bakoitza jarduera baten ordezkari gorena zen. Begiratu

irudiei eta idatzi bakoitzaren ondoan dagokion etiketa.

Neptuno: ur eta itsaso guztien jainkoa.

Vulkano: suaren eta metalen jainkoa.

Marte: gerraren jainkoa.

Merkurio: merkataritzaren jainkoa. Jainkoen mezularia zen.

Diana: ehizaren jainkosa.

Jupiter: jainkoen jainkoa. Ikur hauek zituen: zetroa, arranoa eta tximista.

133349 _ 0001-0104.indd 85133349 _ 0001-0104.indd 85 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


Izena Data

Zabaltzeko

14

Maien zibilizazioa duela bi mila urte inguru sortu zen, Yucatán penintsulan eta gaur egun Mexiko, Guatemala eta Honduras dauden lurretan.

Maiak hiri-estatuetan bizi ziren, Mayapánen bizi zen buru gorenaren agindupean. Maien gizartea lau taldetan antolatuta zegoen: nobleak, apaizak, nekazariak eta esklaboak.

Biztanle gehienek soroetan egiten zuten lan. Artoa, kakaoa, babarrunak, tomateak, kalabazak, espeziak eta beste produktu batzuk landatzen zituzten.

Maiek asko zekiten astronomiari eta matematikari buruz; esate baterako, zeroren berri bazuten, eta bi egutegi erabiltzen zituzten: ilargi- eta eguzki-egutegia. Arkitekto eta eskultore bikainak izan ziren. Nabarmentzekoak dira haien piramide formako tenpluak, aldareak eta estela zizelkatuak.

Maiek zenbait jainkotan sinesten zuten, baina euriaren jainkoa zen denetan garrantzitsuena maientzat, uzten emankortasuna haren esku baitzegoen.

Maien joko gustukoena pilota-jokoa zen. Bi taldek jokatzen zuten elkarren kontra. Harrizko uztai batetik uztaia eskuekin ukitu gabe pilota gehienetan pasarazten zuen taldeak irabazten zuen.

Maien zibilizazioa

1. Irakurri eta osatu fi txa.

Maiak

Zer lurraldetan bizi ziren?

Zer eraikin egin zituzten?

Noren agindupean zeuden?

Nor zen maien jainko nagusia?

Zer gizarte-taldetan antolatuta zeuden?

Zertan egiten zuten lan, batez ere?

Zertan jostatzen ziren?

133349 _ 0001-0104.indd 86133349 _ 0001-0104.indd 86 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


2. Maiak Mexikon, Guatemalan, eta Belizeko, El Salvadorko eta Hondurasko eremu batzuetan

bizi izan ziren. Aztertu non dauden herrialde horiek, bilatu mapan eta margotu.

3. Irakurri testua.

Ondoren, erantzun.

● Zer forma du Inskripzioen tenpluak?

● Zertarako erabiltzen zuten?

● Zertarako erabiltzen zituzten mailak?

● Zer zegoen eraikinaren barruan?

Inskripzioen tenplua

Duela bi mila urte baino gehiago, maiek harrizko pi-ramide bat eraiki zuten Palenquen, Mexikoko hego- ekialdean. Piramideak 23 metroko altuera zuen, eta bederatzi maila zituen. Maila horien bidez, pirami-dearen goialdean zegoen tenplura iristen ziren.

Kanpoaldean, Palenqueko erregeen historiari buruzko inskripzioak egin zituzten. Barnealdean, ganbera bat zegoen, eta han lurperatu zuten Pacal erregea, bost tonako harrizko lauza baten azpian.

0 3.500

Kilometroak

Eskala

0 370

Kilometroak

Eskala

133349 _ 0001-0104.indd 87133349 _ 0001-0104.indd 87 18/9/09 16:03:1418/9/09 16:03:14


Izena Data

Zabaltzeko

15

Ilustrazioa xviii. mendeko filosofia-, politika- eta literatura-mugimendu bat izan zen. Europan eta Amerikan izan zuen indarra. Mugimendu horren ja-rraitzaileen arabera, gizakiaren arrazoimenaren bidez lortuko zuen gizateriak aurrera egitea. Pentsalari ilustratuak izan ziren lehen konstituzioen eta gaur egungo demokrazien sortzaileak. Ilustratzaile garrantzitsuenetako bat Vol-taire frantses idazle eta filosofoa izan zen.

Voltairek bi printzipio hauek defendatu zituen beti: pentsatzeko askatasu-na eta gizaki guztiekiko errespetua. Garai hartako arazoak aintzat hartzen zituen bere idatzietan; besteak beste, gizarte- eta politika-desberdintasu-nak, eta pobrezia. Horrez gain, Entziklopedia lana idatzi zutenetako bat izan zen Voltaire.

Ilustrazioa eta ilustratzaileak

1. Irakurri eta adierazi X baten bidez erantzun zuzena.

● Zer izen zuen Voltaireren mugimenduak?

Ilustrazioa.

Gotikoa.

● Non izan zuen indarra Ilustrazioak?

Europan eta Afrikan.

Europan eta Amerikan.

● Filosofo izateaz gain, zer izan zen Voltaire?

Idazle.

Musikari.

● Zer mendetako mugimendua izan zen Ilustrazioa?

XVIII. mendekoa.

XVII. mendekoa.

● Zer balio defendatzen zuen Voltairek?

Pentsatzeko askatasuna.

Bururatutako gauza guztiak egiteko askatasuna, inor errespetatu gabe.

● Zergatik esaten dugu Voltaire gizon konprometitua zela?

Orduko arazoak aintzat hartzen zituelako; esaterako, desberdintasunak eta pobrezia.

Animaliak defendatzeko konpromisoa hartu zuelako.

133349 _ 0001-0104.indd 88133349 _ 0001-0104.indd 88 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


2. Zer dira entziklopediak? Azaldu.

3. Bilatu entziklopedia batean nor izan ziren pertsona hauek. Ondoren, lotu gezien bidez

bakoitzak landutako jarduerarekin.

Immanuel Kant

Politika

Celestino Mutis

Filosofia

Antonio Vivaldi

Musika

Melchor Gaspar de Jovellanos

Matematika

Isaac Newton

Natura-zientziak

Francisco de Goya

Pintura

4. Francisco de Goyak oso ondo marrazten zituen haurren erretratuak. Mariano bilobaren

erretratua da hau. Begiratu margolanari eta deskribatu.

Esan nolakoa den haurra, zer adierazten duen haurraren aurpegiak, nola jantzita dagoen, zer objektu dituen inguruan...

133349 _ 0001-0104.indd 89133349 _ 0001-0104.indd 89 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


1. Finkatzeko: Nutrizio-funtzioa

1. a. Iraizketa. b. Arnasketa. c. Zirkulazioa. d. Digestioa. Nutrizio-funtzioari dagozkio lau prozesu

horiek.

2. Okerra: Nutrizioaren bidez, bizitzeko behar dituen mantenugai guztiak lortzen ditu gorputzak.

Okerra: Bizi-funtzioak nutrizioa, harremana eta ugalketa dira.

Okerra: Arnasketaren bidez, aireko oxigenoa lortzen da.

2. Finkatzeko: Elikagaiak eta mantenugaiak

1. Erantzun-eredua (E. E.). Digestioaren bidez, gorputzak behar dituen

mantenugaiak lortzen ditu. Gantzek energia ematen diote

gorputzari.2. Gorputzak energia behar du, eta

karbohidratoetatik eta gantzetatik lortzen du. Gainera, proteinak behar ditu, hazteko eta gorputza konpontzeko. Bitaminak ere behar ditu, eta fruituetatik eta barazkietatik lortzen ditu. Digestioaren bidez, gorputzak elikagaiak deskonposatu eta mantenugaiak lortzen ditu.

3. Proteinak txuleta eta arraina. Bitaminak fruituak eta barazkiak. Karbohidratoak ogia eta patatak. Gantzak oliba-olioa eta gurina.

3. Finkatzeko: Digestio-prozesua

1. Digestio-prozesuak fase hauek ditu: – Digestioa. Honetan datza: elikagaiak

deskonposatzen dira, mantenugaiak lortzeko.

– Xurgatzea. Honetan datza: mantenugaiak odolera igarotzen dira.

– Hondarrak kanporatzea. Honetan datza: hondarrak gorozki bihurtu, eta uzkiaren bidez kanporatzen dira.

2. Mantenugaiak xurgatzen dira heste meharrean.

Gorozki esaten zaio digestioko hondarretatik abiatuta heste lodian sortzen den ahi lodi-lodiari.

3. Digestio-prozesua elikagaiak eraldatzean datza, gorputzak behar dituen mantenugaiak lortzeko. Hiru fase hauek ditu: digestioa, mantenugaiak xurgatzea eta hondarrak kanporatzea.

4. Finkatzeko: Zirkulazio-aparatua

1. ● Odola gorputz osoan zehar oxigenoa, mantenugaiak eta hondarrak garraiatzen dituen likido gorri bat da.

● Bihotzak odolak gorputzean zehar egiten duen ibilbidea bultzatzen du.

● Arteriek bihotzetik ateratzen den odola organoetara eramaten dute.

2. Erantzun grafikoa (E. G.).

3. ● Arteria bat ziztatuz gero aterako zaigu odol gehien; izan ere, arteriak odol-hodi lodienak dira, eta zainek eta kapilarrek baino odol gehiago garraiatzen dute.

5. Finkatzeko: Odolaren zirkulazioa

1. Biriketako zirkulazioa bihotzetik biriketara.Zirkulazio orokorra bihotzetik gorputz osora.

■ Marrazkian zirkulazio orokorra ageri da.E. G.

2. Biriketan, odolak oxigenoa hartzen du, eta bihotzera itzultzen da, birika-zainen bidez.Zirkulazio orokorrean, oxigenoa duen odola bihotzetik ateratzen da, eta bihotzera itzultzen da, kaba zainen bidez.

6. Finkatzeko: Arnasketa

1. Birikak: bi organo harro horiek aireko oxigenoa hartu eta karbono dioxidoa kanporatzen dute.

Erantzunak

133349 _ 0001-0104.indd 90133349 _ 0001-0104.indd 90 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


Bronkioak: arnastutako airea hodi horien bidez iristen da birika-albeoloetara.

2. A: Haurra arnasa botatzen ari da. Birikak hutsik daude.

B: Haurra arnasa hartzen ari da. Birikak beteta daude.

7. Finkatzeko: Iraizketa

1. E. G.2. ● Hondar-substantziak odoletik

kentzeari eta kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

● Gernu-maskurian metatzen da gernua, gorputzetik kanporatu aurretik.

● Ureterrek giltzurrunak eta maskuria lotzen dituzte.

3. Odoleko hondar-substantziak kanporatzeari esaten zaio iraizketa.

8. Finkatzeko: Harreman-funtzioa

1. E. G.

2. E. E. ● Entzumenak neskari ohartarazi dio

telefonoa jotzen ari dela, eta neskak telefonoa hartu du.

● Ikusmenak eta ukimenak mutilari ohartarazi diote euria ari duela. Horregatik, aterkia ireki du.

9. Finkatzeko: Nerbio-sistema

1. 1. Haurrak informazioa hauteman du, begien bidez.

2. Nerbioek informazioa eraman dute garunera.

3. Garunak baloiari hankaz jotzea erabaki du, eta uzkurtzeko agindu die hankako giharrei.

4. Nerbioek informazioa eraman dute hankako giharretara.

5. Giharrak uzkurtu, eta hankak baloiari jo dio.● Nahita erabaki du haurrak baloiari

jotzea. ● Garunak agindu du erantzuna.2. ● Nerbioak gorputzeko zati guztietara

iristen diren zuntzak dira. Zentzumen-organoen informazioa helarazten dute.

● Entzefaloak zati hauek ditu: garuna, zerebeloa eta bizkarrezur-erraboila.

10. Finkatzeko: Mugimendu erreflexuak eta

borondatezkoak

1. 1. Neskak informazioa hauteman du ukimenaren bidez.

2. Nerbioek informazioa eraman dute. 3. Bizkarrezur-muinak erantzun bat

agindu du. 4. Nerbioek informazioa eraman dute

besoko giharretara. 5. Giharrak uzkurtu egin dira, eta neskak

eskua kendu du. ● Zentzumen-organoen bidez hauteman

du neskak informazioa. ● Bizkarrezur-muinak agindu du erantzuna.

2. Bizkarrezur-muina mugimendu erreflexuak. Entzefaloa borondatezko mugimenduak.

11. Finkatzeko: Barne-koordinazioa

1. Ez-borondatezko giharrak dira, gu konturatu gabe egiten baitute lan.

2. Sistema endokrinoko organoei guruin endokrino deritze. Hormona deritzen substantziak sortzen dituzte.

3. ● Gorputzaren tenperatura konstante egoten da.

● Listua sortzen zaigu, gustuko elikagai bati begiratzen diogunean.

4. ● Nerbio-sistemak gorputzaren barne-funtzionamendua zuzentzen du, ez-borondatezko giharren eta sistema endokrinoaren bidez.

● Oso larria izango litzateke ez-borondatezko giharrek ez funtzionatzea; izan ere, ezingo genituzke bizi-funtzio asko egin (arnasketa, bihotz-taupadak, gorputzaren tenperaturaren kontrola...).

12. Finkatzeko: Ugaltze-aparatuak

1. E. G.

2. E. G.

13. Finkatzeko: Sexu-zelulak eta ernalketa

1. B letraren bidez dago adierazita emakumeen sexu-zelula.

Obulu du izena.

133349 _ 0001-0104.indd 91133349 _ 0001-0104.indd 91 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


A letraren bidez dago adierazita gizonen sexu-zelula.

Espermatozoide du izena zelula horrek.

2. Espermatozoidea – semena. Obulua – hilekoa.

3. 1, 4, 3, 5, 2.

14. Finkatzeko: Haurdunaldia eta erditzea

1. Umetokia. Zilbor-hestea. Likido amniotikoa. Enbrioia. Plazenta.

2. Dilatazio-fasea – Erditzearen lehen fasea: umetokiaren irteera pixkanaka irekitzen da, ama haurtxoaz erditu ahal izateko.

Egozte-fasea – Haurtxoa amaren baginatik ateratzea.

Plazenta kanporatzea – Azken fasea da, eta plazenta botatzen da.

15. Finkatzeko: Osasuna eta gaixotasuna

1. Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta soziala da.Gorputzak funtzioren bat ondo egiten ez badu, gaixotasunak sortzen dira.

2. E. L.

3. Azaltzeko moduaren eta iraupenaren arabera: gaixotasun akutuak eta kronikoak.Zerk sortzen dituen kontuan hartuta:

gaixotasun infekziosoak eta ez-infekziosoak.Zenbati eragiten dieten kontuan hartuta: gaixotasun esporadikoak, epidemikoak eta endemikoak.

16. Finkatzeko: Osasunerako arriskuak

1. Tabakoaren kontsumoak kalte handiak egiten ditu arnas aparatuan eta zirkulazio-aparatuan, eta horrez gain, zenbait minbizi mota sortzen ditu; batez ere, biriketako minbizia.

2. E. E. Abiadura-mugak eta beste ibilgailuekiko segurtasun-tartea errespetatzea, bai eta segurtasun-uhala jartzea ere.

3. Alkoholismoa alkohol gehiegi edatearen ondorioz sortzen den gaixotasun kroniko bat da. Alkoholismoak kalte larriak sortzen

ditu gibelean eta nerbio-sisteman, bai eta familian eta gizarte-harremanetan ere.

17. Finkatzeko: Gaixotasun infekziosoak

1. Gaixotasun infekzioso esaten zaie agente infekziosoek sortutako gaixotasunei; besteak beste, bakterioek, onddoek, protozooek eta birusek sortutakoei. Nahikoa da higiene-neurri erraz batzuk betetzea, ez kutsatzeko.

2. Bakterioa – pneumonia.Onddoa – atleta-oina.Birusa – elgorria.Protozooa – malaria.

3. Gaixo dagoen pertsona batek gaixotasuna sortu dioten agente infekziosoak beste pertsona bati kutsatzen badizkio, gaixotasun kutsakorra dela esaten da.

4. E. E. Ibaietako eta erreketako ura ez dago kontrolatuta, eta hortaz, mikrobioak edo beste agente batzuk eduki ditzake. Hori dela eta, ur hori edanez gero, gaixotasunak harrapa ditzakegu.

18. Finkatzeko: Gaixotasunen tratamendua

1. E. L.

2. Txertoek.Antibiotikoak.

3. Elgorriaren kontrako txertoak gaixotasuna sortzen duten agenteak ditu, baina agente horiek hilda edo ahulduta daude. Hortaz, ez dira arriskutsuak. Agenteak gorputzean sartzen dira. Gorputza konturatu egiten da agenteak sartu direla, eta aurre egiten die. Gorputzak gogoan izaten du agentea, eta hortaz, aurrerantzean agente bera aurkituz gero, erraz egiten dio aurre. Horrela, ez gara gaixotzen.

4. E. L.

19. Finkatzeko: Karga elektrikoak

1. Negatiboak, positiboak.Positiboki.Negatiboki.Neutroa.

2. Bolaluma mahukan igurztean, bolalumak karga elektriko negatiboak hartzen ditu.

133349 _ 0001-0104.indd 92133349 _ 0001-0104.indd 92 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


Paper zatiek, aldiz, karga elektriko positiboak dituzte. Bolaluma paper zatietara hurbiltzean, elkar erakartzen dute, mota desberdineko karga elektrikoak baitituzte.

3. A eskeman, bi gorputzek elkar aldaratzen dute, positiboki kargatuta baitaude.B eskeman, bi gorputzek elkar erakartzen dute, mota desberdineko karga elektrikoak baitituzte.

20. Finkatzeko: Imanak eta magnetismoa

1. Imana.Poloa.Magnetismoa.Elektroimana.

2. Imanek elkar erakartzen dute; izan ere, mota desberdineko poloak daude aurrez aurre.Imanek elkar aldaratzen dute; izan ere, mota bereko poloak daude aurrez aurre.

3. Banda magnetikoa.Elektroimana.

21. Finkatzeko: Korronte elektrikoa

1. Korronte elektriko.Energia elektrikoa.Energia.Argia.Beroa.Higidura.Intentsitate.

2. Burdina, kobrea, zilarra, altzairua.Material eroaleek ondo eroaten dute korronte elektrikoa. Material isolatzaileek, aldiz, ez dute eroaten korronte elektrikoa.

3. E. L.

22. Finkatzeko: Zirkuitu elektrikoak

1. Zirkuitu elektrikoak elkarren artean konektatutako hainbat elementuz osatuta daude. Elementu horietan korronte elektrikoa higitzen da.Osagai nagusi hauek dituzte: sorgailuak, kableak, bonbillak, motorrak eta etengailuak.Pilen karga agortzean, ezin daitezke berriz erabili, eta berriz kargatzeko bateriak agortzean, aldiz, kargatu eta berriz erabil daitezke.

2. E. G.

3. Ezkerreko marrazkia adierazi behar da.Zirkuitu itxi bateko osagai guztiak elkarren artean konektatuta egoten dira, eta etengailua itxita egoten da, korrontea sorgailuko borne batetik ateratzeko eta bestetik itzultzeko.

23. Finkatzeko: Energia eta haren propietateak

1. Energia motak: mekanikoa, soinu-energia, argi-energia, bero-energia edo energia termikoa, elektrikoa, kimikoa, nuklearra.Propietateak: batetik bestera pasatzen da, metatu egin daiteke, garraiatu egiten da, eraldatu egiten da.

2. Energia elektrikoa.Energia kimikoa.Soinu-energia.Energia nuklearra.Energia mekanikoa.Argi-energia.Bero-energia edo energia termikoa.

24. Finkatzeko: Beroa eta tenperatura

1. Beroa energia mota bat da, materialetan zehar transmititzen da, eta gorputzen tenperatura igoarazten du.

2. Merkurioa berotzen denean, bolumena handitu eta hodian gora igotzen da.Gorputz baten tenperatura igotzen denean, tamaina handitzen zaio: dilatatu egiten da.

3. Hotz egiten duenean; izan ere, bero egiten duenean, hatzak handitu egiten dira, eta hortaz, zailagoa da eraztuna kentzea.

25. Finkatzeko: Elektrizitate-ekoizpena

1. Elektrizitatea.Sorgailu.Turbinak.Energia-iturri.

2. Hidroelektrikoa.Termikoa.Eolikoa.Fotovoltaikoa.

3. Korronte elektrikoaren ekoizpena – zentral elektrikoa.Korronte elektrikoaren garraioa – linea elektrikoak.Korronte elektrikoaren kontsumoa – telebista.

133349 _ 0001-0104.indd 93133349 _ 0001-0104.indd 93 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


26. Finkatzeko: Energia gure gizartean

1. Energia-iturri berriztagarriak: egurra, eguzkia, haizea.Energia-iturri berriztaezinak: petrolioa, uranioa, ikatza.Petrolioa eta ikatza dira erregai fosilak.

2. Erregai fosilak agortzea – Baliabide berriztaezinak agortu arte kontsumitzea; esaterako, ikatza eta petrolioa – Energia berriztagarriak erabiltzea eta energia aurreztea.Berotze globala – Lurraren tenperatura igo egiten da, gas-isurien ondorioz; besteak beste, karbono dioxidoaren isurien ondorioz – Energia aurreztea eta atmosferara karbono dioxido gutxiago isurtzea.Euri azidoa – Uretan disolbatzen diren substantziak, landareei, aintzirei eta monumentuei kalte egiten dietenak, atmosferara isurtzea – Iragazkiak jartzea keak ateratzeko bideetan, energia aurreztea eta erregai garbiagoak erabiltzea; esaterako, gas naturala.

27. Finkatzeko: Makinak, eta zertarako

erabiltzen diren

1. Bihurkina inguratu behar da.Mota horretako bihurkinak ez dira makina mekanikoak, pertsonen energia behar baitute funtzionatzeko.

2. Komunikatzekoa.Informazioa erabiltzekoa.Komunikatzekoa eta informazioa erabiltzekoa.

3. Mekanikoak – Objektu astunak higitzeko eta altxatzeko, eta higidura sortzeko.Termikoak – Berotzeko eta hozteko.Komunikatzeko eta informazioa erabiltzeko – Komunikatzeko, eta testuak, soinuak, argazkiak, bideoak, mapak eta jokoak maneiatzeko.

28. Finkatzeko: Makinen zatiak

1. Karkasa.Eragile mekanikoak edo zati higikorrak.Zirkuitu elektrikoak edo elektronikoak.Sentsorea.Adierazlea edo pantaila.Egitura.Motorra.

2. E. G.

29. Finkatzeko: Eragile mekanikoak

1. Kremailera.Gurpila.Biradera.Uhala.Palanka.Malgukia.Ardatza.

2. Berean.Kontrako.Kontrako.

30. Finkatzeko: Aurrerapen teknikoak eta

gizartea

1. Makina horiek soroak goldatzeko eta ereiteko erabiltzen dira.Lehenengo marrazkiko makina, goldea, eskuzko makina bat da, eta hortaz, ahalegin handiagoa eta denbora gehiago behar da makina horrekin lan egiteko. Bigarren marrazkiko makina makina mekanikoa da, eta hortaz, lan bera ahalegin gutxiago eginez eta denbora gutxiagoan egiteko aukera ematen du.Testu idatzien bidez gizakiak elkarren artean komunikatzeko erabiltzen dira.Posta arruntaren bidezko komunikazioa posta elektronikoaren bidezko komunikazioa baino motelagoa da.Pertsonak garraiatzeko erabiltzen dira.Autoa erosoagoa eta azkarragoa da.

31. Finkatzeko: Lurra eta mapak

1. 2 3 170 5 340 km. 1 3 170 5 170 km. 1,3 3 170 5 221 km. 3,4 3 170 5 578 km.

2.

Latitudea Longitudea Hemisferioa

A Iparraldea Mendebaldea Iparraldea

B Hegoaldea Mendebaldea Hegoaldea

C Iparraldea Ekialdea Iparraldea

32. Finkatzeko: Planisferio fisikoa

1. E. G.

33. Finkatzeko: Planisferio politikoa

1. Planisferio fisikoan, ozeanoen eta kontinenteen hedadura adierazten da. Horrez

133349 _ 0001-0104.indd 94133349 _ 0001-0104.indd 94 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


gain, Lurraren aniztasun geografikoaren berri ematen da: kontinenteen neurria eta forma, eremu altuak eta baxuak, eta non zehar igarotzen diren planetako ibaiak. Planisferio politikoan, Lurreko herrialdeen hedadura, kokapena eta mugak adierazten dira.

2. E. L.

34. Finkatzeko: Europako ordokiak eta

mendiak

1. 1. Erdialdeko Mendigunea.2. Eskandinaviako alpeak.3. Karpatoak.4. Pirinioak.5. Kaukaso.6. Vosges mendikatea.7. Alpeak.8. Oihan Beltza.9. Ural mendiak.Altuera gutxiko mendiak: Erdialdeko Mendigunea, Vosges mendikatea, Oihan Beltza eta Ural mendiak.Mendikateak: Eskandinaviako alpeak, Karpatoak, Pirinioak, Kaukaso eta Alpeak.

35. Finkatzeko: Europako kostaldea

1. Penintsulak: 1. Kola penintsula. 5. Iberiarra.10. Krimeakoa.14. Eskandinaviakoa.19. Italiarra.19. Jutlandiakoa.15. Balkanetakoa.Golkoak:3. Botniakoa.7. Liongoa.11. Bizkaikoa.23. Genoakoa.Lurmuturrak:4. Ipar lurmuturra.27. San Vicente.8. Finisterre.16. Matapan.Uharteak:6. Islandia.9. Balear uharteak.12. Sizilia.

13. Malta.17. Irlanda.18. Kanariar uharteak.21. Sardinia.22. Kreta.24. Britainia Handia.25. Korsika.2. Zipre.

36. Finkatzeko: Europako klima

1. E. G.

2. Ozeanikoa.Goi-mendikoa.Mediterraneoa.Kontinentala.Polarra.

37. Finkatzeko: Europako landaredia

1. E. Estepa.A. Baso ozeanikoa.C. Taiga.B. Landare mediterraneoa.D. Tundra.

2. 1. Otalurra.2. Artea.3. Taiga.4. Estepa.5. Tundra.6. Belardia.

38. Finkatzeko: Europako ibaiak

1. E. G.E. E.Isurialde artikoa: Petxora, Iparraldeko Dvina.Isurialde atlantikoa: Elba, Rhin.Isurialde mediterraneoa: Ebro, Rodano.Kaspiar itsasoaren isurialdea: Volga, Ural.Itsaso Beltzaren isurialdea: Danubio, Dniester.

39. Finkatzeko: Espainiako paisaiak

1. A. Erdialdeko Mendikatea.E. Iberiar mendikatea.C. Kantabriar mendikatea.H. Pirinioak.G. Mendikate Betikoa.F. Guadalquivirren sakonunea.D. Kanariar uharteak.B. Balear uharteak.

133349 _ 0001-0104.indd 95133349 _ 0001-0104.indd 95 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


2. Ibai hauek falta dira: Duero, Tajo, Guadiana, Guadalquivir eta Ebro.E. G.

40. Finkatzeko: Europako biztanleria

1. Europako jaiotza-tasa oso txikia da; hau da, haur gutxi jaiotzen dira.Europako biztanleen bizi-itxaropena 74 urtekoa da. Horregatik, adineko pertsona asko dago.Immigrazioak biztanleria aktiboaren kopurua areagotzen du.

2. E. E. Islandia, Suedia, Norvegia.Irlanda, Espainia, Bielorrusia.

41. Finkatzeko: Europako ekonomia-jarduerak

1. Europan, lehen sektorean ari da lanean jende gutxien.Nekazaritzan, abeltzaintzan, arrantzan eta baso-ustiapenean egiten dute lan sektore horretan aritzen diren gehienek.Europako langile gehienek hirugarren sektorean edo zerbitzu-sektorean egiten dute lan.Merkataritzan, garraio-zerbitzuetan eta turismoan.

2. Ehun europarretik 30ek egiten du lan bigarren sektorean. Hauek dira Europako industria nagusiak: oinarrizko industria, metalurgia- eta kimika-produktuak ekoizten dituena; ekipamendu-ondasunen industria, makinak, autoak eta material elektrikoa ekoizten dituena; eta kontsumo-ondasunen industria, pertsonok zuzenean kontsumitzen ditugun produktuak lortzen dituena.

42. Finkatzeko: Espainiako biztanleria eta

ekonomia-jarduerak

1. E. E. Esaldi horren arabera, Espainian gero eta adineko gehiago eta haur gutxiago dago. Pertsonen bizi-itxaropena handitzen ari delako eta jaiotza-tasa baxua delako gertatzen da hori.

2. Lehen sektorea:% 5.% 4.Nekazaritza eta abeltzaintza.Nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta baso-ustiapena.

Bigarren sektorea:% 30.% 30.

Oinarrizko industria, ekipamendu-ondasunen industria eta kontsumo-ondasunen industria.Oinarrizko industria, ekipamendu-ondasunen industria eta kontsumo-ondasunen industria.Hirugarren sektorea:% 65.% 66.Garraio-zerbitzuak, merkataritza eta turismoa.Garraio-zerbitzuak, merkataritza eta turismoa.

43. Finkatzeko: Europar Batasuneko

herrialdeak

1. Alemania.Austria.Belgika.Bulgaria.Zipre.Danimarka.Eslovakia.

Eslovenia.Espainia.Estonia.Finlandia.Frantzia.Grezia.Hungaria.Irlanda.

Italia.Letonia.Lituania.Luxenburgo.Malta.Herbehereak.Polonia.Portugal.Erresuma Batua.Txekiar Errepublika.Errumania.Suedia.

44. Finkatzeko: Europar Batasuna eta haren

ikurrak

1. Helburu ekonomikoak: arau bateratuak nekazaritzan, garraioan, arrantzan, industrian… Gainera, Europar Batasuneko herrialde askotako diru ofiziala euroa da.

133349 _ 0001-0104.indd 96133349 _ 0001-0104.indd 96 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


Helburu politikoak: erkidegoko edozein herrialdetan bizitzeko, eta udal-hauteskundeetan eta Europako Parlamentuko hauteskundeetan bozkatzeko eta hautagai izateko aukera.Neurri bateratuak: ingurumena babestea, delinkuentziari eta terrorismoari aurre egitea, gizonezkoen eta emakumezkoen arteko berdintasunaren alde egitea, eta kontsumitzaileen eskubideak zaintzea.

2. 1957an.Maastrichteko Ituna.1986an.«Alaitasunaren oda».

45. Finkatzeko: Europako erakundeak

1. Europako Parlamentua

Kideak: eurodiputatuak.Egoitza: Estrasburgo eta Brusela.Funtzioak: legeak eta aurrekontuak onartzen ditu, eta Europar Batasuneko erakundeak kontrolatzen ditu.

Europar Batasuneko Kontseilua

Kideak: Europar Batasuneko herrialde guztietako gobernuen ministroak.Egoitza: Brusela.Funtzioak: Europako legeak onartzen ditu, Europako Parlamentuarekin batera; arau ekonomikoak koordinatu, eta Batasuneko kanpo-politikarako, defentsarako eta segurtasunerako gaiak zuzentzen ditu.

Europako Batzordea

Kideak: 27 komisario eta lehendakari bat.Egoitza: Brusela.Funtzioak: Europar Batasuneko gobernua da, legeak proposatzen dizkio Europako Parlamentuari eta Europar Batasuneko Kontseiluari, ezarritako arauen aplikazioaz eta Europar Batasuneko funts ekonomikoez arduratzen da, eta Europako legeak eta itunak bete daitezen zaintzen du.

Justizia Auzitegia

Kideak: estatu kide bakoitzeko epaile bat eta Europar Batasuneko herrialdeetako gobernuek izendatutako zortzi abokatu nagusi.Egoitza: Luxenburgo.

Funtzioak: Europar Batasuneko legeak betearazteaz arduratzen da.

Kontu Auzitegia

Egoitza: Luxenburgo.Funtzioak: Europar Batasuneko dirua zaintzen du, behar bezala eta erabakitako helburuetarako erabiltzeko.

46. Finkatzeko: Historiaurrea

1. Historiaurrea historiako lehenengo etapa da.Paleolito garaian, gizakiak ehizan, arrantzan eta bilketan aritzen ziren.Neolito garaian, pertsonak sedentarioak egin ziren.Metal Aroan, gizakiek metalezko objektuak egiten ikasi zuten.

2. 1. Nomada.2. Menhirra.3. Neolitoa.4. Zeramika.5. Idazketa.6. Paleolitoa.7. Kobrea.

47. Finkatzeko: Antzinaroa

1. Zelten kokalekuak: Iberiar goi-lautada eta kostalde atlantikoa.Iberiarren kokalekuak: kostalde mediterraneoa.Zeltak eta iberiarrak honela antolatzen ziren: tributan.Zelten lanbideak: abeltzaintzan aritzen ziren, eta oso trebeak ziren metalezko tresnak egiten.Iberiarren lanbideak: nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzen ziren, baina eskulangile adituak ere bazeuden.

2. Feniziarrak.Greziarrak.Kartagotarrak.

3. 218.19.Probintziatan.Latina.Euskarak.Kristautasuna.Gizonezko libreak.Esklaboak.

133349 _ 0001-0104.indd 97133349 _ 0001-0104.indd 97 18/9/09 16:03:1518/9/09 16:03:15


48. Finkatzeko: Erdi Aroa

1. O Toledo zen erresuma bisigodoaren hiriburua.

O Musulmanek 711. urtean garaitu zituzten bisigodoak.

O Hasieran, Al Andalus emirerria zen, eta ondoren, kaliferria.

2. Lehenengo kristau-erresumak bertan eratu ziren: Penintsulako iparraldean.1031n, Al Andalus taifatan banatu zen.1212an, kristau-erresumetako armadek bat eginda armada musulmanak azpiratu zituzten, Navas de Tolosako Guduan.Al Andalusen azken lurraldea hau izan zen: Granadako Nazarien Erresuma.

49. Finkatzeko: Amerikaren aurkikuntza

1. Kristobal Kolonek.Erregina-erregina Katolikoek.1492an.Japoniara.Ameriko Vespuziok.

2. Hernán Cortések Mexiko konkistatu zuen, eta Francisco Pizarrok, Peru.

3. E. G.

50. Finkatzeko: Inperio Hispanikoa

1. Mapa ez da zuzena, Espainia soilik baitago adierazita, eta Inperio Hispanikoa Europako, Afrikako, Asiako eta Amerikako lurraldez osatuta baitzegoen.

2. E. G.

51. Finkatzeko: Inperioaren krisia

1. 1. Absolutua.2. Balidoak.3. Filipe V.a.4. Herbehereak.5. Foruak.6. Karlos II.a.7. Errege-manufakturak.8. Ondorengotza Gerra.9. Aranjuez.10. Utrecht.

52. Finkatzeko: Aro Modernoko gizartea eta

kultura

1. Pribilegiodunak.Pribilegiorik gabeak.

Pribilegiodunek ez zuten zergarik ordaintzen, gobernuko kargu nagusiak zituzten eta lur gehienen jabeak ziren. Pribilegiorik ez zutenek zergak ordaintzen zituzten, eta ez zuten aukerarik gobernuko kargurik izateko.

2. XVI. mendea: Santa Teresa Jesusena, Garcilaso de la Vega.XVII. mendea: Miguel de Cervantes, Francisco de Quevedo eta Lope de Vega.XVIII. mendea: Gaspar Melchor de Jovellanos.

3. Neoklasikoa.Barrokoa.Herreriarra.

53. Finkatzeko: XIX. mendea

1. 1807an, Frantziak eta Espainiak itun bat sinatu zuten. Haren bidez, baimena eman zieten frantziarrei Espainian zehar igarotzeko; izan ere, Portugal mendean hartu nahi zuten.Napoleon Frantziako enperadoreak Josef Bonaparte anaia izendatu zuen errege, Fernando VII.aren ordez.Madrilgo herritarrek ez zuten errege frantsesa onartu, eta 1808ko maiatzaren 2an, frantsesen aurka matxinatu ziren. Horrela hasi zen Independentzia Gerra.

2. 1. Liberala.5. Progresista.2. Abertzalea.3. Frantsestua.4. Moderatua.

3. Cádizko Konstituzioa – 1812.Argentinaren independentzia – 1816.Independentzia Gerra – 1808.

54. Finkatzeko: Primo de Riveraren diktaduratik

Francorenera

1. Primo de Riveraren diktadura – 1923.Bigarren Errepublika – 1931.Gerra Zibila – 1936.Francisco Francoren diktadura – 1939.Francoren diktaduraren amaiera – 1975.

2. Bigarren Errepublika.Francoren diktadura.Francoren diktadura.Bigarren Errepublika.Bigarren Errepublika.Francoren diktadura.

133349 _ 0001-0104.indd 98133349 _ 0001-0104.indd 98 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16


3. 1936ko.Franco.Errepublika.Gerra Zibila.1939ra.Errepublikanoak.Nazional.

55. Finkatzeko: Trantsizioa eta demokrazia

1. Adolfo Suárez – Presidentea 1976tik 1981era arte.Leopoldo Calvo Sotelo – Presidentea 1981etik 1982ra arte.Felipe González – Presidentea 1982tik 1996ra arte.José María Aznar – Presidentea 1996tik 2004ra arte.José Luis Rodríguez Zapatero – Presidentea 2004tik.

2. 1975.1977.1978.1986.1995.2000.

56. Finkatzeko: XIX. mendeko bizimodua

1. Goiko klaseak

Kideak: aristokratak eta burgesak. Aristokratak lur-eremu handien jabe ziren. Burgesak fabriken jabeak, merkatari handiak eta bankariak ziren.Erdiko klaseak

Kideak: merkatari eta enpresari txikiak, lur-jabe txikiak, eta zenbait lanbidetako kideak, hala nola medikuak, abokatuak eta funtzionarioak.Herri xehearen klaseak

Kideak: nekazariak eta fabriketako langileak, goiko klaseak zerbitzatzen zituzten zerbitzariak eta eskaleak.

2. XIX. mendean, aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren ekonomian; prozesu horri Industria Iraultza esaten zaio.Trenbidearen sorrerak garraiobideak aldatu zituen.XIX. mendean, ehungintza eta siderurgia garatu ziren gehien.

3. Eraikin modernistak material berriak erabiliz egiten dira; besteak beste, burdina eta beira erabiliz (balkoiak eta leihoak). Horrez gain, naturako formen antza du eraikin modernisten dekorazioak.

1. Zabaltzeko

1. ● Taula horretako informazioaren bidez, elikagai bakoitzetik zenbat jan behar dugun jakin dezakegu.

● Esnea, barazkiak eta fruituak. ● Esneak eta barazkiek karbohidratoak,

bitaminak eta gatz mineralak ematen dizkigute. Horrez gain, barazkiek zuntza ematen digute. Esneak gantzak eta proteinak ere ematen dizkigu.

● E. L.

2. E. L.

3. E. L.

2. Zabaltzeko

1. ● Plasma, globulu zuriak, globulu gorriaketa plaketak.

● A, B, AB eta O odol-taldeak daude. ● Emaile unibertsalen odola edonork har

dezake, ez du inork baztertzen. Mota horretako emaileak dira O taldekoak. Hartzaile unibertsal deritze mota guztietako odola har dezaketenei. Mota horretako hartzaileak dira AB taldekoak.

2. E. L.

3. E. L.

4. Hemopatia.Hematologoa.Hemorragia.Hematoma.Hemoglobina.

■ Hemo/hema aurrizkiak odola esan nahi du.

5. Odola biltzen, gordetzen, tratatzen eta banatzen duten tokiari esaten zaio odol-bankua.E. L.

3. Zabaltzeko

1. ● Konoa: argia hautematen duen zelula. Irudiak koloretan ikusteko aukera ematen du, oso kalitate onarekin.

133349 _ 0001-0104.indd 99133349 _ 0001-0104.indd 99 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16


● Bastoia: argia hautematen duen zelula.Argi gutxirekin ere funtzionatzen du, baina irudiak askoz kalitate okerragokoak dira.

● Omatidioa: begi konposatu bat osatzen duten begi txikietako bakoitza.

2. ● Hontzak bastoi gehiago ditu kono baino erretinan; izan ere, hontzak gaueko animaliak dira, eta bastoiek argi gutxi-gutxirekin funtziona dezakete.

● Arranoek harrapakinak urrutira ikusteko erabiltzen dute ikusmen bikaina. Arranoen begi-niniak handiak dira, eta kono eta bastoi ugari dituzte erretinaren erdialdean.

3. E. G.

4. Konoak eta bastoiak argia hautematen duten zelulak dira.

4. Zabaltzeko

1. Ekografiak diagnostikoak egiteko teknikak dira. Transduktore deritzon mikrofono baten bidez egiten dira. Mikrofono horrek ultrasoinu-uhinak igortzen ditu. Uhin horiek barne-organoetan punpa egitean oihartzun bat sortzen da, transduktoreak oihartzun hori jaso eta irudi bihurtzen du. Irudi hori pantaila batean ikus daiteke.Haurdunaldien jarraipena egiteko erabiltzen dira batez ere, ez baitiete kalterik egiten ez fetuari, ez amari.Odol-analisiak eta erradiografiak.

2. Burua, gorputz-enborra eta gorputz-adarrak bereizten dira.Fetua gero eta makurtuago dago, eta hankak eta besoak tolestuta ditu; izan ere, fetua hazten ari denez, gero eta toki gutxiago du.Fetua hatz bat miazkatzen ari da 3. irudian.

3. 3. ekografian dago garatuena fetua. Hain zuzen ere, irudi horretan bereiz daitezke ondoen fetuaren buruaren formak.

5. Zabaltzeko

1. Eskasia-gaixotasunak

Jatorria: oinarrizko mantenugairen bat ez izatea.Adibidea: eskorbutoa.

Gaixotasun funtzionalak

Jatorria: organoren batek gaizki funtzionatzea.Adibidea: diabetea.

Endekapenezko gaixotasunak

Jatorria: organoren bat zahartzea edo hondatzea.Adibidea: alzheimerra.

Gaixotasun infekzioso-kutsakorrak

Jatorria: agente patogeno bat.Adibidea: gripea.

2. AH1N1 gripea gaixotasun infekzioso-kutsakorra da, agente patogeno batek sortzen baitu, birus batek.Gaixotasun hori pandemia da, oso lurralde-eremu handian zabaldu baita, kontinente askotan.

3. E. L.

6. Zabaltzeko

1. 1. Benjamin Franklin.2. Alessandro Volta.3. Hans Christian Oersted.4. Michael Faraday.5. Thomas Alva Edison.6. Samuel Morse.7. Heinrich Hertz.

2. Thomas Alva Edison – bonbilla.Samuel Morse – telegrafoa.Michael Faraday – bere azterketei esker, sorgailua eta motor elektrikoa garatu zituzten.Heinrich Hertz – irrati-uhinak sortzeko tresna.Alessandro Volta – pila elektrikoa.Hans Christian Oersted – elektroimana.

3. Tximistorratzari buruz ari da.

4. Leiar bifokalak.Tximistorratza.Labea.Hezegailua.Kilometro-kontagailua.

7. Zabaltzeko

1. Ordezko energiak ingurumenari kalte egiten ez dioten energiak dira. Gainera, energia berriztagarriak dira.

133349 _ 0001-0104.indd 100133349 _ 0001-0104.indd 100 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16


Energia berriztagarri esaten zaie energia-iturri agorrezinetatik lortzen direnei.Eguzki-ordu asko dituelako urtean zehar.

2. Prozesu termikoak erabiltzea da errazena, instalazio txiki bat nahikoa baita, ur beroa eta berogailua izateko.

3. E. G.Eguzki-kolektoreak eguzkiaren energia atzematen du. Energia horren bidez, andeleko ura berotzen da, eta ur hori etxe osoan zehar banatzen da.

4. E. E. Oso garrantzitsua da kolektorea edo panela jartzen den tokira eguzki-erradiazioa zuzenean iristea.

8. Zabaltzeko

1. Malgukidun erlojuen barruan zenbait gurpil daude (engranajeak), eta denak batera biratzen dira: gurpil batek gainerakoak mugiarazten ditu. Gurpil eragile batek orratzei eragiten die, ordubetean behin bira egiten duen pinoi baten bidez. Pinoiak zuzenean birarazten du minutu-orratza. Ordu-orratza bi engranaje multzo zuzenek higiarazten dute. Engranaje multzo horiek minutu-orratzak baino hamabiren bat mantsoago ibiltzen dira. Horrela, minutu-orratzen gurpilak hamabi bira ematen dituen bitartean, orduenak bira bakarra ematen du.

2. Pila batek ematen baitie kuartzozko erlojuei minutu- eta ordu-orratzak higiarazteko behar duten energia.

3. Klepsidrak ur-erlojuak dira. Erloju horiek ontzi bat dute, eta ontzi hori urez betetzen da, maila jakin batera arte. Ontziaren oinarrian dagoen zulo batean zehar sartzen da ura, erritmo jakin batean; hau da, denbora zehatz batean. Ontzi horrek zenbait marka ditu barruan, eta hortaz, uraren maila zenbatekoa den, denbora-tarte jakin bat adierazten du.

4. E. G.

5. O. Ro. Aro. Ardo. Ordua.

9. Zabaltzeko

1. Konikoa, polarra eta zilindrikoa.2. 1. Proiekzio polarra.

2. Proiekzio konikoa.3. Proiekzio zilindrikoa.

3. E. E.1. Lurra inguratzen duten lerro paraleloak

dira, ekuatorearekiko paraleloak.2. Lurraren gainazal osoaren adierazpena

da.3. Lurreko bi paraleloren izenak dira:

Kantzer tropikoa eta Kaprikornio tropikoa.4. Lurreko edozein punturen eta ekuatoreko

lerroaren arteko distantzia.5. Poloak elkartzen dituen irudizko lerroa.6. Paralelo nagusiaren izena da.7. Lurreko edozein puntutatik Greenwicheko

meridianora dagoen distantzia.

10. Zabaltzeko

1. E. E. Europako herrialde gehien zeharkatzen dituen ibaia delako.

2. Alemania Berlin.Austria Viena.Eslovakia Bratislava.Hungaria Budapest.Kroazia Zagreb.Serbia Belgrad.Errumania Bukarest.Bulgaria Sofia.Moldavia Chisinau.Ukraina Kiev.

3. Alemania 82.600.000 biztanle.Austria 8.300.000 biztanle.Kroazia 4.400.000 biztanle.Errumania 22.000.000 biztanle.Bulgaria 7.300.000 biztanle.Serbia 11.000.000 biztanle.Moldavia 4.500.000 biztanle.Hungaria 10.000.000 biztanle.Eslovakia 5.300.000 biztanle.Ukraina 22.000.000 biztanle.

4. E. G.

11. Zabaltzeko

1. Kanadak.Amerikan.Sierra Leonak.

133349 _ 0001-0104.indd 101133349 _ 0001-0104.indd 101 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16


Afrikan.

2. Z, Z, O, O.

3. E. E. Herrialde horietako biztanleek ez baitute elikagairik, osasun-baliabiderik, higienerik…

4. Japonia 80 urte.Australia 76 urte.Mexiko 72 urte.Swazilandia 30 urte.

12. Zabaltzeko

1. E. E. Zeus Europarekin maitemindu zen, baina Europak baztertu egingo zuela uste zuenez, zezen bihurtu zen, eta bahitu egin zuen. Kretara eraman zuen, eta betiko maiteko zuela agindu zion. Zeusek Kretako erregina izendatu zuen Europa, eta urte askoren buruan, Kretako erregina izan zenaren izena jarri zioten gaur egun Europa deritzon kontinenteari.

2. Hosto iraunkorreko zuhaitzak urte osoan zehar hostoak dituzten zuhaitzak dira.

3. Espainia.Luxenburgo.Grezia.Malta.Danimarka.Bulgaria.Finlandia.Polonia.Robert Schuman da Europar Batasuneko pertsona garrantzitsua.

4. E. E. Robert Schuman oso pertsona garrantzitsua da, Schumani eta Jean Monneti bururatu baitzitzaien Europa eraikitzea, eta kontinenteko herrialdeak bertan biltzea.

13. Zabaltzeko

1. Hauek adierazi behar dira: Minerva jakinduriaren jainkosa eta etxearen defendatzailea zen.Jupiter Junonen senarra zen.Jupiter jainko gorena zen.

2. Subiranoa: aginte publiko gorena duena. ● E. E. Herri subiranoak ordezkariak

aukeratzen ditu.

Borrokazalea: gerraria, borrokalaria, oldarkorra, erasotzailea.

● E. E. Jarraitzaile borrokazale batzuek liskarrak izan zituzten poliziarekin.

Politeista: jainko askorengan sinesten duena.

● E. E. Antzinako erromatarrek sinesmen politeistak zituzten.

3. Goitik behera eta ezkerretik eskuinera: ● Neptuno. ● Marte. ● Diana. ● Merkurio. ● Vulkano. ● Jupiter.

14. Zabaltzeko

1. Yucatán penintsulan eta gaur egun Mexiko, Guatemala eta Honduras dauden lurretan bizi ziren.Piramide formako tenpluak eta aldareak eraiki zituzten.Mayapánen bizi zen buru gorenaren agindupean zeuden.Euriaren jainkoa zen haien jainko nagusia.Lau gizarte-taldetan antolatuta zeuden: nobleak, apaizak, nekazariak eta esklaboak.Soroetan egiten zuten lan, batez ere.Pilota-jokoan jostatzen ziren.

2. E. G.

3. Inskripzioen tenpluak piramide forma du.Hilobi-monumentua zen.Tenplura igotzeko erabiltzen zituzten.Ganbera bat zegoen eraikinaren barruan, eta han lurperatu zuten Pacal erregea, bost tonako harrizko lauza baten azpian.

15. Zabaltzeko

1. Ilustrazioa.Europan eta Amerikan.Idazle.XVIII. mendekoa.Pentsatzeko askatasuna.Orduko arazoak aintzat hartzen zituelako; esaterako, desberdintasunak eta pobrezia.

2. Gizakiek mendeetan zehar pilatutako jakintza biltzen duen liburua da entziklopedia.

133349 _ 0001-0104.indd 102133349 _ 0001-0104.indd 102 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16


Entziklopedista esaten zaie pentsaera zientifikoa eta arrazoia defendatzen zuten frantses idazleen eta zientzialarien taldeari. Diderot, D’Alembert eta Voltaire izan ziren entziklopedista ezagunenak.

3. Immanuel Kant – Filosofia.Celestino Mutis – Natura-zientziak.Antonio Vivaldi – Musika.Melchor Gaspar de Jovellanos – Politika.Isaac Newton – Matematika.Francisco de Goya – Pintura.

4. E. L.

133349 _ 0001-0104.indd 103133349 _ 0001-0104.indd 103 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16

133349 _ 0001-0104.indd 104133349 _ 0001-0104.indd 104 18/9/09 16:03:1618/9/09 16:03:16

LEHEN HEZKUNTZA FITXAK Ingurunearen Ezaguera · Esan zer prozesuri buruzkoa den definizio bakoitza....

Documents

Transcript of LEHEN HEZKUNTZA FITXAK Ingurunearen Ezaguera · Esan zer prozesuri buruzkoa den definizio bakoitza....