Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

download Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

of 411

Transcript of Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    1/410

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    2/410

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    3/410

    lg

    l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    4/410

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    5/410

    Las cLases mediasen amrica Latina

    rv v

    coordinado por

    roLando Franco

    martn HopenHaynarturo Len

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    6/410

    siglo xxi editores, s.a. de c.v.CERRO DEL AGUA 248, ROMERO DE TERREROS, 04310, MXICO, D.F.

    s i g l o x x i e d i t o r e s , s . a .GUATEMALA 4824, C1425BUP, BUENOS AIRES, ARGENTINA

    , 2010 gl xx , .. .v. 2010

    b 978-607-03

    h v l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    7/410

    [7]

    1Las cLases medias en amrica Latina:Historias cruZadas y miradas diVersas

    rolando franco

    martn hopenhayn

    de qu hablamos cuando hablamos de la clase media

    e l lb q l lb q h x l l l l l l h. tl l l b jg l vv q h x l l l , l q h g

    , lg lg v l q l j l , b l l l, v lv l b l l l bl.

    el l g l lv l l l l lg l v l qvl l b vl l lz l l . Lg l q l l

    g l l bz, h h g l q l b l - l j (Flg, 2001). e bbl q l gl l, l v vlbl

    l x l h v - l. L ll l lbl, l, v - l vl l v.

    e x, l l h l , - b l q h v l -l g, l, l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    8/410

    8 rolando franco / martn hopenhayn

    hh q, z l x l - l , l l b-l l l bl

    l. L l h v , , b g l bv l , lg l gl vl l v - , l z l l q h l a L l l .

    tb l l l - q g l v l. alg h h lvlbl h bj bv l l z

    l l, l vll , l l l lvlz lv l l. o l vl bj, q bv l x l

    l l v bj l vg l l glbl b l gg q vz ch i, g.

    r l l l v l l q hb l l l l -

    g l gl . e lz b lg l g, l q l l l l z l . tb g- v v q l l q, l l , l g l (b bl), l v g -

    v, l g bj , l vlbl

    q l l q g l l l.L l xv v l -

    v l l l v, l l- g vl l. e l xv l l l l g g, b l - b l v.

    m q l x bz l x qz h g gl, l l ll q b l l (a, 2004). p , l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    9/410

    historias cruzadas y miradas diversas 9

    blg l g q l q b l l j. e ll l bl j bj (

    l l), l b ll l lbl l g l.

    e lg l g l l gq l l l l ll l l . e lz l l , q h l q l x l g- l l bl l , q q l g

    v .1 c bv l l b p l bl, 1990 hj l ll , l j, ll h l l , g, , , q -g b e u, e, ag chl. cb q l g l x l l. e l , l l l

    bl l g g l g-, b l v l l vj g l g. e j l l l v l l l . el -g l l l -, l l l l b l, q b vz h -

    l (F, L a, 2007).e bl b l l l l v l l. p ll, l l g l v bl lz b l hg l q ll l l ll 10 q b l 80% l blgl, b g l -

    vl g.

    1 s h q gv l g b l hg q l bz (cepal, 2005:107).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    10/410

    10 rolando franco / martn hopenhayn

    e l b 1990 h l l 2008: g l hg l -

    bl l g , q j, b, l b l . p ll v q - q xl l l l l . e lh l l v gl, lb g -bl l, l j l bl g, l z gv l l

    l bz l l l ll. e l h lg, b v l l, l l l j l lbl l b l b g g l l , vl hg, l q l l b l b l b l x l l bj g,

    .p l h lg b l gv, l l : l l l h, l mx, Bl l a l l 1990, l ag ug z l l. c , l g v

    l b l l l vg - gv l bz, l g

    vl l , b - l b.L bl g-

    x l l . s bg, l , b l (g ), b z l l l l - l v . s q x lv q l q l l q , , g.

    a g l l g, lq b l ag, Bl, chl, p mx.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    11/410

    historias cruzadas y miradas diversas 11

    s b q l bl , q l v h lv -

    v l l v ,

    q v v lz , -, g l bblg .

    a, l c e a L l c-b (cepal) h l l l l l bl. sl q q- l l, l l l l q b

    l q, vz, lz l q l -. p v lz l l q b- vl l , q l b l l l b-

    l vl l l. e, l v l l - l cepal (2006, 2008) b l l l l v, b b

    l g l. Vlv l l g l l bg l h l, h l v v l q , , l - b , , l l l.

    e l g g l h lv v q b l j bj q bl. e lg bvh l b l l a L

    l l l lz v, g - l g g l gl . d v l q h l q glz l l l , b:bj , vl l hg l - , vl g l , lg -l l v. e g b l g q b l l l , , l l l l bl, l l v l lb ll vlv. el l q g l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    12/410

    12 rolando franco / martn hopenhayn

    l z l g v (v bl), l l vl l v gl.

    p l, b l q, b l l q lz- l q l, l l l l l l; l l l hg,h l h v blq l g l l . sg , l hb - ll l l l g (cepal/oit,

    2009), h gg ll lg lv b l v - l g. e l l q l vl l b,g l l bj v, b q gg l l gl l .

    un poco de historia: qu se ha pensado sobre la clase media

    en los estudios sociolgicos de amrica latina?

    e l b l lg h g v l- l l l . p l x (mx,2001; plz, 1977; p H, 2003), l l -

    l l b l -v. dv , b l l, x l lz b l l l l l g l ll bl lz v xl, l l l h lv bl l l l -. e l l l -l, l l vl - g b g l , l l v l (Wgh, 1989; G,1979). d l v l l ll, l l l l , l j l l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    13/410

    historias cruzadas y miradas diversas 13

    l l l vlg q lg v l l q , l l l bl (B, 1979,

    2000). p l, l q l z h qb l l lz

    vl, l ll l l h, l l l - l lz l l l.

    el l l l b l l l- gl . al , l h l bl lz l u p-, g th cv (1950-1951). s b l

    lv l bl h l bj lll, b q l l l h q hb l l l l l .

    e h l x l l, b llg l j-: jl, q zb l gl l , q v l l lg-

    q l b l v l l, q b l v l l ll v l b, q v l l bl l , l , l - l qb l. e vg , q vl q lbv h glz b l l l l g h l l l g.

    e l hb b vj v l . s l x v l - b hbl l, . L b-

    j b q b l : l l z, q lb l l l v l ll,

    q l gb l l, l q l g l hg.2

    2 e l x, q b q l , l q l, l q , l , l , ll lh l bg lv l x l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    14/410

    14 rolando franco / martn hopenhayn

    cb , , q l vl l l z l vl l, ll, z l. e l

    hb (Jh, 1958 1961) (Hlz, 1960).L a L, m ehv

    G, hb lz l , b , hb - l x ; ll - q l v lg . Fl, b q aL l l b l l q h l v q v b

    h l g l l l [ lg] (G, cv, 1950, i: 35).

    L lz l l -lz v, l g g l gl , b l v l z, q lb l v q vl l l g -, l v l v, l x ll vl , l bz

    l l v b, v lethos l . e v l lz ll l l l g l l l , l g-l l l g l, l lll . s b x l l v lv - , b b l xl

    q qb b vbl l, l.e l l xg -

    l lg l hg q l b q vg j l vl l lz; l l b l l xl. s b, ,

    . n , , vl, v. m v, -

    , q vlv l l h. s vl l v l l-, , , b v l l l (mx e-gl, 1965).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    15/410

    historias cruzadas y miradas diversas 15

    l g q b -. c ll b j, qv l lg l

    lz, vl , , l -, l. p jl, l g g l g l l b l l gl, g vlg,

    v, g l g.d , q l v l l lz-, l l l l -l g , q vz b v.

    c l l l b l b lg l statu quo, -

    j l v l -l - l . e v, lg lg l h bj, l l hb lz h b q bl- l l l (G, 1967).

    L fx l b l l l -

    lz v. u ll zbl l l g l , q x l ampliacin de los sectores medios = desarrollo econmico +democracia. L b q l l l l b vl l z- v, q b g v l v

    l, l q b l ampliacin de la clasemedia = estancamiento econmico + riesgo para la democracia.eEl desarrollo social de Amrica Latina en la postguerra, l l

    m ehv, Fl r (cepal, 1962), l cepal - q l l l g v q l. e bbl q v h - l h l v l 1920 1940. L -b, , l l l l l q l b , l q vzlb l lg bl.e l , q l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    16/410

    16 rolando franco / martn hopenhayn

    vbl (sl, F Jkwz, 1976), vl , q gb l x l q l lg.

    L j l l l l-

    a L l 1980 l l l l, b v, g l b l vg l, l b ,l l vl l . d, l v bj . u ll l l l lbl l l z l fxblz

    xl bz. el v b l l l q h bl l - b l l.

    el antes y el ahora: un juego de contrastes?

    e l l bj l h l l l v . mll l q x l vl l ,l g ag, bl xlg l q hbl l l-.

    e l bj l lv q v l -lz v l ll l l . dh -

    , q l lg h l 1929 l l 1982, hb lg q bz, v lv lz z l, l - l e l .

    L gb lb l b -l. c l x l bj,qll j l ll l b- l mx, l q b lg, l l vv; l l l l-; l v bl l bj -

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    17/410

    historias cruzadas y miradas diversas 17

    l l, l l bl l g, l x b l , l l l vv j v (

    l l hl, g l l l). t ll j z z l l l j -b vl l l (b v- l bj b Bl). e l, l x, g vl l l l ql v g , jl b -l b v l l .

    e l b l hl l b l b bl q hb ll ll, zg , l l xlv ch-l. d q, l l bl l l l l gl ll; l e hb l l g , l l l l -

    zg l b l b v l l- l. a hb bl l b ll l.

    e l bj b mx l q b l l v v, g l, q v g l q gb - l. e bb gv

    l l v blb hj vhb l bl, q l l b v v.

    L l l lg l l g l l e ll ( h-l), hg , l l vlv l z l , l l l l ( g) l l lb b l b l ( ). sbg, v v b q l l l l l , vl l v l lz l.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    18/410

    18 rolando franco / martn hopenhayn

    el l v llg l l 1982, l g . emx, l v l l , l -

    h l b g l lg l l l blg l gb lv l l l g l v bj l l bl - f q . tb l l v j l b-

    j l l l lbl.al , l l pib l.

    e j q l l vlg lv. L gbl , l q b l , g, l l (l l v). e mx l l j 35%, q l l lbl b lhg, l bl j l l l

    jv.el b Bl l bj q l l l b . e l h z l v l lbl l hf l gl q ag p v l blz q h ll l pl rl. e l j l l - l, q l g b lg

    l l; l l hf g lg x l l l v l -. e b, l l v - , q gz l l bj, l l l l l hb g bj h l- . d q g l , b l bl g blgh, vv b g l l .

    e p, g l q , g v - v l z l l v -

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    19/410

    historias cruzadas y miradas diversas 19

    lg l l , q bj llv b vlz. c-b l v l v

    l l e, l q b q l g l q l l l bj. t -

    v l b. e b h lv mx, l l v b b j q b- l v l (h l). e lg l l ,

    q v qj l l v bl.

    p , l l l lz l l , l g l j, l - h l l , l glblz l l z lx l l , l l l l . s h l -

    b q v v h q l l bl, l x l l lbl l . e ll q l gg b l bj, vl hg- l l , g, l , , l lg l l , l bl, v l v.

    El mundo del trabajo: Una perspectiva crtica

    tl l l bj h b j l g l, vlg lz l - l, lz l l z b h l (Hh,2001; m, 1995; rk, 1999). e l g lb q l l l l l l ( ll bl) lb vl, z l bj l-l bl lbl l.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    20/410

    20 rolando franco / martn hopenhayn

    s bg, h vl l vv z (Flg Gl, 1981), l l, l l g-

    lbl. p ll h h q l l - l bl l l hb b (Bz, 2006: 86). e lbl xl, jl, l hh q l l l l ll chl, Bl mx h lbh g l l l l l, l q g l bl l l l l bj.

    tb l ---, x gv l g bl - j l g lbl. H q l bj -l l b g l l l b. ex

    bj l [q] q h -bj l , b g g vl l . e gl [] l bjl xl vl l l , l , l llz l l l lbl l. Lbj v g xv, v l l l q g l bj v (m aj, 2008).

    a, h l l l q - , j - b b l b q v l.

    e l l l , q l -l bl l h gv (Kl

    tk, 2000; th, 2006). cb q l v 1990-2006 l bl h. a, g -l l h , q lg l h l l 16 .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    21/410

    historias cruzadas y miradas diversas 21

    Movilidad y heterogeneidad de la clase media:Qu sugieren las nuevas tendencias?

    L v g lbl l l glblz lx l h b l hg- q zb l l l , g-l g v. B, l qb q q l hbl l v . al , lg hbl v v (m aj, 2008); , g (sv, 2001). e , l -

    g l: b l v, l bl q l -q v g.L g l l glb-lz v l vlv ll, - q l g q b bl lg l, l q l l h lbl b.

    u g z l vl l l l q v, j, l l l . H g- l l bj q l lg g ll bl. d l qq l v gl q z lv, f l j l bj l l . p l , bbl q l -

    v l l q jl l l 2008 l l g , q l g l - l l l l bj, vz l l v b.

    Q g l l l -? e l bj b p q x l l -l z l g l ll. el Bl l l bj -l l mx , b l g , q l g x l l l l. a vz, l hl

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    22/410

    22 rolando franco / martn hopenhayn

    q h x g bbl l, xv l l bl v l l l l

    l g. e l ag z l bq h x l l , q v ll (lb, lb) vlg l l v, l, l ll l l v .

    e l bj b Bl h l h l g- l l, q - l bl lg lz l l l -f. ell bl v bl l

    l pib, q l 1.9% l 1999-2003l 4.2% 2004-2007. el l l bj v l l l - l (retail). t l j jgv l vl v l l l b ll lg l l, q l - l l b ll q b l l l bj.

    e l b l l l q x g g g - l q, g , l b l e l lbl, g l, l .e v g jl l- l (d s, 1986) b l l l q g l q lg l - l hb v vl,

    g (all, 2008).m aj (2007) -gg l l gl , b l

    vbl empleo ormal por cuenta propia trabajo sindicalizado nosindicalizado. el l q x l, l q l vl - l v l l g l bj l, l q lg l g v q l lbl. e l - l bj , q lg q, bj, j b g.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    23/410

    historias cruzadas y miradas diversas 23

    p , l l l lz,l q ll bl lbl.s b l h l h , g x

    v lv bj l l l - l vl q h v l l bl, q g.

    dl l q x g g- bl: l (l- l f b); g l lz (l v), lz-

    (l l l v) l (l l), b l l l bz. Q l l l bjl e l l l , q- bj l ql vh l vl l v. m l vlz vl - l q b v lz.

    e l l , , l l v , q l l , , qll bl l l

    q l l q - l , l z .s b bl q l l, l g .

    El ingreso

    L g l l l vl v, l l l b l l l. u l g vl l l x l blq b g l. e 2008, l, Gl sh b xl l vl glbl l l , ql g l b 6 l 30 l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    24/410

    24 rolando franco / martn hopenhayn

    qv. sg l , l g l bl l h lz l 70ll l v q 2030 l

    llg l 2 l ll , l l 30% l bl l, ch, i

    Bl (Wl dg, 2008: 3). e l x v l l g bj bj, l q l l l .

    e a L l g l h g vll l . a, jl,

    l l l l v l 2008 v: l l, bz, l l g v - bj .

    s bg, l l l l mx 1994,

    ag 2001, l q v -l l g lbl, l xlz glblz

    l v gv l g l l ll bl, l l v q b l lg l.3e bv, l v l gl l g l l g l - l l g l ll l g l, q l l v l l .4

    el b l l h l bblg l l . Kl d Vgl (2008)b l b l v bz b,

    l l l

    3 sg l b ag l bl, b l - l g l q lg l l g lv l l z l vl l , q l g-

    l q h q v l q vlzb lv hg.4 obv, l l bl

    ( g g), lv ( l g).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    25/410

    historias cruzadas y miradas diversas 25

    , l l l g l l l gl l vz l -

    v l, q blg l l

    g l l l v. a, gl , hb v bz l l g l l q vlg l bl l - l. p , Bll, Gh p (2000) l l z l l b vlbl l , l bl l, l bl lbl l l g l

    l.

    Acceso al crdito y al consumo: El lado eurico de la nueva clase media

    L l h l l q lg b bl v l q h . sg l cepal, l B i

    dll (bid) l B ml, 1990 2006 l - a L l cb l 30% l 55% l pib, x bl l l m c ls (m) (mz pl, 2008). e bb l l bj.5

    Vl , l l g -z gv l l , x h l v l.

    al , l Bl q bj l-. el l 2003-2007 b l l , l q j l vl . e -l 1999 2007, l q vz v b . cb q l l 90.2% 1999 l 43.9% 2007, q g lv. G l l l z l g -

    5 s v q l l l l g v l l l , l q h bv q l vg l l , l q g x h- g l bl.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    26/410

    26 rolando franco / martn hopenhayn

    l l l, q l l c b b l d l e.

    a l gg l v l bj -

    (Ggg nz, 2007). L l g l b b l l glblz: l l l, l llz- l b l b- l , l l -lg v l l l l g v . al l,, v, v vj q, l -

    v l hg, l ll, ll vz l v l .

    m , g l : gg l l bj l v, j l l l bj vl g. u v , q hh v l g l l bq

    , h q vl l l bj . e l g b l vlbl l l l -z l l ll bl. e l

    l , l l g l l .

    La educacin

    L lg l v ll , l v. e lg, q l vl l v bj -l ll, l l h l .sg, q l ll g ll l l l q vl l l- l l.6

    p , l x bjv ll l l , q l xv vl - lg lv l l

    6 V l bj W bl.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    27/410

    historias cruzadas y miradas diversas 27

    vl v bl ll. p ll v- lz l l q jg l, x-v l vl lg v l

    l , lg l bl l l q b.

    H bv v g l l l q l vlz h , l h - glz l lg v. a jl, q 1990 l l lz l 20 24 lzbl l 51% chl, l 23% mx l 21% Bl,

    2006 l 80%, l 41% l 51%, v. n b , h l g -. a, q 2005 l l 20.5% l jv l- 20 24 l ql lb l -, l q ql l l 79.6% (cepal, 2007).

    p , l v l lg l hv vlz . ell g q q l l

    , xg l lbl l h lg l l l v v. e lb, q vz z l vl g lbl , l , l l l l vl l.

    L vlz l , l l-v l, j. tl

    l l l z b l l -, q bl v b l l bj ll l l g ll l . p v, l l g l l g l l g g bj l l -. s bg, l vlz v h b -bj l ll q b lg l. B q l lbl l l z b l g xg hb l l z bj l q h h g l q hb l b.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    28/410

    28 rolando franco / martn hopenhayn

    s , , v ll l g v l jv bl q l l l , l , l l l bz l

    xl , , v v b l l bl l bl. a-, l l h l g b z l l l lzj v q, l g-lz, g bl l l lg l.

    c , h g l lg -

    l l l l q bl . e chl, jl, h q l x lb v x l -l l l jv g g l. a l vll hh q l 83% l jv - l g l lbl l 12 l, l l (43%) l l l b (L mz, 2001). p

    ll l l vg x l l l l l vl l q : h l 70% l v hl l l q l g - (mz pl, 2008: 18).

    m lv l g ll . L l g l bl l b-q l q b l v-

    l l l h g bl-ll l l gz j v bj l v l v. p v l g l g l , h -, l b l.

    a, b ag l q l 49% l j hg l l l l l , l g bj l lz ll 25% (m aj, 2007). c l bl l g, l l l x l g l q l-z l l v

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    29/410

    historias cruzadas y miradas diversas 29

    ll. u jl lg l p, b , l l l bl l l , q v

    l l v. L l l hb l l, q gzb l l bl ll l v g. ah lv b l-z l , q g l l l l l l l q p b v.

    La conectividad

    L l h b l - l ; l v l l - h v j l v . el - v q z b l xl, q l

    , , g , v l l lb lz bl.e a L l v h x -

    , b hg l . sg l Lb, 2002 2007 l j bl- 18 q l - l. a b l b l q , l l l l -

    x l, q v l v l bj l ll l b bl . el l lg l l ll l v q x gv l x h l g. p , l -

    vl l v bh gl, l q v, bg , l, lg . p gl l jg v z lv, b l v g.

    e l lg g b l g l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    30/410

    30 rolando franco / martn hopenhayn

    . e lg, l ll l l l, h g h x l v l g

    l x i, q l l f l l l glbl. e l l l l l l glbl ll l l . s h vl l ll jv l jv, q lg l.

    e g lg, l v bl -

    j l g l . sl l q , q l h v bl g l, . L j g q - z l l bj () l l l(bl). ez , vl b-lz, vl lz lg l- jq l .

    p l, l v h b l . m q l ll bl l l vl -l bl l h l l ,l vl q g j g bl q xg ll bl . L fj vl bl

    vz l (H-h, 2005). e l l l

    l g, b l jv.

    Consumo, individuacin y cambios culturales

    c h l l b l, h l l z g hg (svg, 2000; mz G, 2007), v v l l-bl, vl ll l v ( jq-v-l), lz, l v ( hzl).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    31/410

    historias cruzadas y miradas diversas 31

    tb h q l l l b l , l g l , vl-b l l . c l l

    l l b p l lb, qx lv q l qll l l q , , g.

    el

    u l b l q h l l

    ll, glblz l l l - l, b bl l l lv l l g. e l g hz l l bj, b l bl g l l v l .

    d l v l bj , g- q h

    -bj q g l v b b v v l g (Ggg nzz, 2007). e l l l -, l q l g - b z l l.e lb, l l q . e , l l l

    q l b Bl, l l l l l , vbl l b q l l q lg bl v h.

    e l l l l l l vl h b l l g, l l , l v, l v l lg l hg l l (t, 2003; cbjl, 2003;

    W, 2003). e v lvl l l lb , -l, l l l.7

    7 e ag, l g l l lb, l bz

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    32/410

    32 rolando franco / martn hopenhayn

    u l q l l l q h l l l l l . sg l b l ,

    l z l l l, q lg bv l bj. a

    vz, l qv lz l l l g l , l lg blg l v lg , , l lg l , ll, ll l,mp3 jg l g.

    c b l l b Bl l l -

    bl, l l g hg . d h q l - g g l . e Bl hbl l l (g a B), q l l b l g c, q vz v l (c1) l bj l (c2). a - vl, b h hzl q h lv hbl l , l l

    g vz l l l . e l hl, l lg lbl (aBc1, c2, c3, d e) q - qv, l v l, vl l l v. e g j l bvbl .8

    l q lg l l l

    vv l 2001-2002 h l l- bv : l g l l v, l z, h l v , l bl l lb.

    8 L vg b l l l l l q l l , q l l v . c-b q l vbl l q - , l l l-l q l vz l vbl

    l l l. L v hg l g l b j vbl , , b b q x (g, b , , ), l(bl , , , b vbl l)

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    33/410

    historias cruzadas y miradas diversas 33

    L l b l l l - lg g. e bl l l l b, h-

    ? el l l l , g h-g l - vl g l b ? p q l l gb l q l l l? n vb l b ll l g ll l b?

    L jqz l ll

    d l l l l h l h z q a L l l l l l l l (G- cl, 1995, 1999; m-Bb r, 1999; mv, 2000;B, 1988; Hh, 1996). L v l q l l q l l , b lv-

    . p l , g v v l v h v, q l bq ll l l lvl, vz l l. r l - l ll l

    jq l, , l v l l l l l b l b l l

    l g l l .a, l ll l l hlz l b b z, hb-l ll l. e b v l g l lb l, lg l .9

    L g lg b l l . e lg, q l l, l q

    x (vv vl). alg, l g l l, - fj, , l , l l vv, l x.

    9 al v l bj a W b l g -bl.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    34/410

    34 rolando franco / martn hopenhayn

    l l l bj l, g - jq v ll v jqz. sg, l ,

    b l , g lbl h b q l l l. dh l, v lv, b g q l l bz. e l l- l bl l gz l b l g- lv h l l : l vl v l l b ll.cb, , g ll l l -

    l jqz l bl l l x l bl l g l.

    L v l

    s h g q l b ll q h lg l 10 l l l g lv l xb l v-

    l (G, 1997; Bk Bk-Gh, 2003; B, 2001).e lz h l v b , b: lz l vl, l -g lvz l g l; l v l l l ll l l l bl; l bl lg ,

    vl , g l - g ; l q

    l l vz l ll,11

    bzl , l g l l

    10 s lz v l l l l l ll : , l , -, .

    11 el b ag q l g q l v l l h l , l q xb bbz, bl l bq l v b l vl l l v, h h g

    l q vl l hh , x l q l l lz b l lv. e b chl,q glz, l q l l l lz l v l l g h l l (mz, 2008: 234).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    35/410

    historias cruzadas y miradas diversas 35

    lv l,l l , l, , j l zl ll.

    db j l l g v b l vz -lz. L g l (pk) x l v : l l l b , l vv, l l l q l hj,l g g l lg lvl, l v l ll.

    cb g l vl l l ,

    bbl x g l vl g l xv v. L l l, l q b g l-

    v, bl lz v; l q j l l v- l q h . e b l l bj,q l h l l - bj , lz l

    z b, b ll l q l l l v l h l l .

    L v l l l l bq - lb l bj, q l l b l bj xlv g b l. L l b l v l l

    l , b l g l l .p l v h l g l g l l l , h l q b x h l g l - . c j, vl b v v ,l l jv. e b l l - l l l -, g, bl, gv

    lv.o l q l v h z l

    l ll, b l vl. t

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    36/410

    36 rolando franco / martn hopenhayn

    l l l l l vl l v g g, l . tb b l b-

    l h q l v l l l l l bj, l l jv. L h lz g l lg ll vg, -, l l vz l. H j l : l l glz (H-h, 2005: 56). L lv l vg

    l l l lv, ll vl v gl. Ll l blz , q v v l l v.12 al , bbl q l ,

    bl l , vg l lg lvlz g .

    Fl, l v b h x bj l -

    fxv.13

    L b q v lb l v l, l l l l -lz ll, l l l bl, h xb l l . dh , l , v bl lb l, g v j lg l .p ll, l q z l , b

    b, g l .14

    12 y l ll l b gg, l l lgg q h l x, g l. t singularizan, - bvv, b v l lz l (Hh, 2005: 57).

    13 rfxv v l l l q b l b l .

    14 p ulh Bk, q lz l sociedad de riesgo

    l v, l q l bg h bl- l g g, l v v fxv, q l v vz v. p l , h j lzl (Bk, 2006).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    37/410

    historias cruzadas y miradas diversas 37

    e l x , h g q l l xl l l - , l l l l l

    . ag x lv vl ll v l l. e l l l , xg , l , ,vbl, g, .15

    d , l q h l l a L g -. cl l g l e, l l l v q b l v q

    l l b l, gl? cl l l, jg l vl l l l b, l- vl l vl , l bl?

    H g l g l l l , g l x l - bj l l v l

    . s b l l h q l h b- l l h l ll l lz l l l h l, b q ll l

    v l q l l l vl l e bv l bl. el l l vl l , l ll bl l l , -lz l v, l fxv l bl lbl,

    l h v .e a L l l l b. e l g q g - l b g. n l, b h z l v.

    15 al v l bj b Bl l lb.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    38/410

    38 rolando franco / martn hopenhayn

    bibliografa

    all, rl (2008), Vl lg: el l

    l v l a L, l cv b l cl m a L-, Bl, cepal-cidob.

    all, rl dv Bg (2007), Ciudad de los Reyes, de los Chvez, losQuispe, L, all mkg, s. a.

    a, rl (2004),Estructura ocupacional, estructura social y clases sociales, pl sl, . 96 (Lc/L.2192), sg chl, cepal.

    Bz, ell (2006), el vl h l : cl , -

    g l chl, Revista de Sociologa, . 2,sg chl, uv chl.

    (2007), La variable ocupacin en los estudios de estraticacin social, - bj [ l], www.l.hl.l/lg/1060225.hl.

    B, Zg (2001), La sociedad individualizada, B a, t.Bk, ulh (2006), La sociedad del riesgo. Hacia una nueva modernidad, B-

    l, p.

    Bk, ulh elbh Bk-Gh (2003), La individualizacin: El indi-vidualismo institucionalizado y sus consecuencias sociales y polticas, Bl,p.

    Bll, n, c. Gh s. p (2000), Stuck in the tunnel: Is globa-lization muddling the middle class?, bj, . 14, c sl e d, g.

    B, p (1979), La distinction, p, m. (2000), L l l. cl , l ll

    l l, Poder, derecho y clases sociales, Blb, dl Bw.B, J Jq (1988), Un espejo trizado, sg chl, FlL c sl (Fl).

    cbjl, rg (2003), t b pl, Revista Argentina de Sociologa, 1, vl. 1, . 1, B a-.

    cepal (1962),El desarrollo social de Amrica Latina en la postguerra, B a,sl-Hh.

    (2005), Panorama social de Amrica Latina, 2005(Lc/G.2288-p), sg chl.

    (2006), La proteccin social de cara al uturo: Acceso, nanciamiento y solida-ridad(Lc/G.2294(ses.31/3)), sg chl.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    39/410

    historias cruzadas y miradas diversas 39

    cepal (2007), Panorama social de Amrica Latina, 2007(Lc/G.2351-p), s-g chl.

    (2008), Cohesin social: Inclusin y sentido de pertenencia en Amrica Latina y

    el Caribe(Lc/G.2335/rv.1), sg chl.cepal/oit (2009), c lbl a L l cb: c

    l bj, Boletn, . 1, sg chl.c p, L a. (1971),Estructura de clases y cambio social, B a,

    p.cv, th r. (1950, 1951), Materiales para el estudio de las clases medias en

    Amrica Latina, Whg, d. c., u p, v .d s, H, eq Gh m Ghbll (1986),El otro sendero.

    La respuesta econmica al terrorismo, L, el B.ek, rb Jh Glh (1993), The constant fux. A study o class

    mobility in industrial societies, ox, cl p.Flg, cl cl Gl (1981), e vl -

    l a L, Cuadernos de lacepal, . 39 (e/cepal/G.1122), sg chl, cepal.

    F, rl, a L rl a (2007),Estraticacin y movilidadsocial en Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo,

    sg chl, cepal/lom.Ggg, m e nzz (2007), El n de la clase media y el naci-miento de la sociedad de bajo coste, m, Lg t.

    G cl, n (1995), Consumidores y ciudadanos: Confictos multicul-turales de la globalizacin, mx, Gjlb.

    (1999), La globalizacin imaginada, B a, p.G, G (1950), th cv, Materiales para el estudio de las clases

    medias en Amrica Latina, Whg, d. c., u p, i,

    . 35.G, ah (1979), La estructura de clases en las sociedades avanzadas,m, alz el.

    (1997), Modernidad e identidad del yo, Bl, pl.Hh, m (1996), Ni apocalpticos ni integrados: Aventuras de la moder-

    nidad en Amrica Latina, mx, F cl e, 2. . (2001), Repensar el trabajo: Historia, prousin y perspectivas de un concepto,

    B a, n. (2005), Amrica Latina. Desigual y descentrada, B a, n.Hlz, B (1960), Sociological aspects o economic growth, Gl, F p.

    Jh, Jh (1961), La transormacin poltica de Amrica Latina: Surgimientode los sectores medios, B a, Hh.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    40/410

    40 rolando franco / martn hopenhayn

    Kl, Gbl m m d Vgl (2008), L v bzb: d glbl, gl g l l -, Revista de lacepal, . 95 (Lc/G.2382-p), sg chl, cepal,

    g.Kl, el V tk (2000), L l bj

    l l glblz, Revista de lacepal, . 72 (Lc/G.2263-p),sg chl, cepal, b.

    L, a Jv mz (2007), L l chl h- l gl xx, r. F, a. L r. a (.),Estraticacin ymovilidad social en Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuartode siglo, sg chl, cepal/lom.

    m-Bb, J (1998),De los medios a las mediaciones. Comunicacin, cul-tura y hegemona, mx, Gv Gl.

    m-Bb, J G r (1999), Los ejercicios del ver. Hegemonaaudiovisual y ccin televisiva, Bl, G.

    mx, Kl (2001),El capital. Crtica de la economa poltica, mx, F cl e.

    mx, Kl Fh egl (1965),El maniesto comunista, pk, e Lg exj.

    mz Gz, dv a pl izvl (2008), L l - l e: o , opex/F- alv/F il ib a- pl pbl (fiiapp).

    m, dq (1995),El trabajo: Un valor en peligro de extincin, Bl,G.

    mz, m L (2008), ml l lbl g:t bw h, The Sociological Review, vl. 56,

    . 2, ox.mz, m L m G (2007), el l b: mvl- . cb l l l-, r. F, a. L r. a (.),Estraticacin y movilidad socialen Amrica Latina. Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo, sg chl, cepal/lom.

    mv, cl (2000), Aires de amilia: Cultura y sociedad en Amrica Latina,Bl, ag.

    m aj, ml (2007), L l l ag: ev- j l l, r. F, a. L r.

    a (.),Estraticacin y movilidad social en Amrica Latina. Transormacio-nes estructurales de un cuarto de siglo, sg chl cepal/lom.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    41/410

    historias cruzadas y miradas diversas 41

    m aj, ml (2008), Vlbl l l a- L. cv vl l, - l cv b l cl m a L,

    Bl, cepal/cidob.p, alj Kll H (2003), L l a-

    L: c b l lbl, r. F,a. L r. a (.),Estraticacin y movilidad social en Amrica Latina.Transormaciones estructurales de un cuarto de siglo, sg chl, cepal/lom.

    plz, n (1977), Las clases sociales en el capitalismo actual, m,sgl XXi.

    rk, J (1999),El n del trabajo: Nuevas tecnologas contra puestos de tra-bajo, el nacimiento de una nueva era, B a, p.

    svg, mhl (2000), Class analysis and social transormation, Bkgh-Fll, o uv p.

    sbl, cl (2006),Estraticacin social y clases sociales. Una revisin anal-tica de los sectores medios, pl sl, . 125 (Lc/L.2637-p),sg chl, cepal.

    sl, al, rl F Jl Jkwz (1976), Teora, accin social y

    desarrollo en Amrica Latina, mx, sgl XXi.sv, mll (2001), Los que ganaron, la vida en countries y barrios cerra-dos, B a, Bbl.

    t, m (2003), L g l l jv vl: pbl- v z l v , a W(.), Pensar las clases medias. Consumos culturales y estilos de vida urbanos enla Argentina de los noventa, B a, L cj.

    th, Fl (2006), u l l l hl-

    , Revista de Sociologa, . 20, sg chl, Fl csl, uv chl.W, a (2003) (.), Pensar las clases medias. Consumos culturales y estilos

    de vida urbanos en la Argentina de los noventa, B a, L cj.Wl, d rl dg (2008), The expanding middle: The ex-

    ploding world middle class and alling global inequality, nv yk, Glsh.

    Wgh, ek o. (1989), rfx, vz , b l l, The debate on classes, L, V.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    42/410

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    43/410

    [43]

    2cLases medias en amrica Latina: una Visinde sus camBios en Las dos Ltimas dcadas

    arturo len

    ernesto espndola

    camilo smbler

    introduccin

    L j l l l l a L l 1980 l, b v, g l b lvg l, v l l lv l b , l vl l

    . L v b , , - l l l lbl l l z fxblz xl bz , , fx b l l l q h bl l - b l l.

    a l b l vg

    l, l l glblz l v l ll vg l g llv l l -g l l v - l bl bj, ,, l v q zb l l l l ll. e , , l blh l l l l g l fx q, l l , h l l b l l l -l, l q l lz l l mx Wb l xl l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    44/410

    44 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l b b l l ll, l - l l .

    a, l l v l g vl-

    z l b vl l, b g- l q h l g l

    g v l l.s , , l x - v l ll.

    e x l l , b, h

    l , l g,l l l l -l h l hh, -, l l z l x l - l bl b l bl l. Ll h , , b -g l bv l , l gl

    l g lv l v , l z l l l a L l l .

    d , b l b, -l l g l vl ll lg , l - q h l b g z l a L. L

    . e l g lg l l b l b l - hg. e l g ll l l h lg l g10 : ag, Bl, chl, clb, c r, H,mx, p, p rbl d. L l l b blz v : b l - l bl l l g ( l 80% l bl l); lg v- gl vl ll gv l l l, hg l b

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    45/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 45

    l l 1990 .1 e l ll ag, Bl,chl, mx p l.

    hacia la delimitacin de estratos sociales medios

    en amrica latina: un camino posible

    el g l l , -

    x lg q x lgg g l fx vg l l- b vl l l g. c

    v, l v ( ) l , l x b lv lg l , v hg, l lg l . p ll l

    b, l, l lj -lgl h .2 L b b v l l b l b vbl l g l z g g l g- l l vv

    a L l l .L lg q

    l l b h g l - q l l h -

    1 e l bl b : p (1997-2003) rbl d (1997-2007). e l h l bb l 15 . e l ag l l GB a.

    2 e lj, l hh q fx -lg , xl g l v l - bj . cl ( gl ll),

    g q h l l l qll l bl q l - l. tb h l q g l g

    jq l l lz bl (g c2, c3, ).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    46/410

    46 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    bl lz , , l hg (Flg, 2007; Bz ez,2008; mz Gll, 2008). L -

    q, b l l l l q g l l -l l q h gv l -lg (sbl, 2006), h b v q l q l v l lbl h l - l b l l j, l l . e b q l l h b

    q, lv, l l l h b- l g l l - l l vl l. e, l q h l lbj l l l glblz l b l l ll (vz v , l l fx-blz lbl) h l vl l , l

    g l , l, l l l l.e b, , h l l -

    l. L l l l e l v vb (, l g l) l q l h , , l v l , q lg hb -

    l bl l -l, b vl . L g l v l ll l e l h q l g b bj , vz, v g l l .3 L g l ll l l l

    3

    el (bl v) l , l l l v v l l l l bj, l q v h vz l e h - vl l bl bj g. Lbl l hg l .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    47/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 47

    v v , l -g l l l

    l l v, q -

    vl l b l hg l . ell b h l l l g h l vl l -

    vl l l b q b l v l bj. c ll h l l q v l l l bj, l g (l l) b g h l g vbl,

    gv g , l j l g lbl.

    L q x l b- l l lbl - l hg l , l l q l l l bj lv l l. e l,

    l q lj l l l. a j l lv l problema de rontera(boun-dary problem), b l. c l l, l v xl l l g j l l l l ll. s , l , x bl

    q b , l g, lv l b l l , l , l gl-jq b l l bj, l x lg l b l - l l l g. e l - g b l l l

    lz l , q l 1. e l lg -l l g l l (esm) l j l bl.

    c l 1, l l l g b l lv

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    48/410

    48 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l l l bl.4 ell bl x l b l b q h x- l l l l l l

    l l vz q l . d bl x l q h l l l l l- (F, L a [.], 2007). el

    l q h l esm l b g l bj l l . i ql jq-vl l lg hzl . el gl l v g bl l l g l x v l l bj bBl l vl, l q l x-

    l g bj l 2005-2008 b l l g l l, b b l l- l v lg lz.5

    cb q l lz l

    4 e esm g l (l g l) b l (l lbl). e ,

    l esm l hg l lbl bj g b hg l lbl g bj.5 e bj v l l l

    z l ag l l lv.

    c 1. d l l l

    Estratoslaborales Estratos de ingresoAlto Medio Bajo

    al esmm esm esm

    Bj esm

    fuente: elb .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    49/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 49

    vl j l l v gl l , q b bl - l . L b lz

    l hg gl, b l l vbl l, lg b l l bl l l- l b l b h l l l l l (Bz,2007). p , l l g b - l, q l hg h j l l

    g l hg (B, 2007).

    El consumo: Dimensin necesaria para delimitar estratos sociales

    c l , l l l -l, l l l l vlz -l l l l l l x-

    l b l lbl l v (sbl, 2006). p l bblg h b lv xl l b l v - vl . s l l l l, l l l l l - l, v h l l ll g- l l

    , l bjv l l , ll l g l .

    e gl l g g l h l - b l l bl v ll, q -bl bl l h hh bl g l (-) g l (l jv, jl). e q, b l b, blz l b l , l lg l q q v l b

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    50/410

    50 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    g l . e -l llg l l noq b lv lv q l

    bl q (B, 1984).

    el l g l b l vbl l q l hg b b lv -bl b v. e , l lg l: 1] vl g v q lb v l l bl l -

    bz l vlbl; 2] l l l b l v l ,6 3] b l l - g g , l , l l l vl l lz.

    s , bg, l l q l l g - l , , l vlz (

    proxyl ) l. e ,l q l v b v h xl, h b v q l v- x l b l , h l l . e g g h v h l , l l , -

    h gl, l v-v , vl j b bl v sine qua non l l l l. e l , l b b h q l bj g b l. d , l lj bl b l .7

    6

    el l l bl b l q v-v. L b l g l l vl l l l l l l l g l.

    7 el l b v l -

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    51/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 51

    c , l g g l l l l bl; l , l

    bl bj vl . e ll, l l lz l l; ll b l - l lv l l v bl b l , l l v l l l.

    L l g lz l -

    g (bj, l) g l g q l b l vl l b l g h l l bl lv l , l x bl l 1. p ll bl vl b-l g q b l . s lv lz , q l g- , l l q b

    l l b lg (sl, 2008) lg l b-, l , l l j hg q bj l vl (Bll, 2000).8 s b x- b l bl , g v lv ( , lb l j), l qll v b

    l b l g l vl l .9

    l bl (bl, l, l, .) l q h llv bl v l g - l l .

    8 e , 0.75 1.25 v l vl l l b lg l hg. V Bll, Gh p (2000).

    9 e v lv q b q l b l -g l l g h x b gv, b l q l l l . a

    jl, 1990 2006 l l g l hg l l v g b bl l v l 10 l. L x H, g . V cepal (2008), ax, 12.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    52/410

    52 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    n x gl bl j l b-l g q g l, q l vl lz b. s bg,

    bl vl bl lg q l , - q bjv l bj l l q l - l .

    e lg, q l g lb l hg vblproxy l - l gg lv bl jq-

    v l. s , , lg l l l v. e l l g l bz l q, x l vl b, l vbl lz h-bl l g l hg. el l g l l hg l - q b l l,q b lz v. e l v

    h, , lz l v h lhg l.10 e g - l vl l b l l , x lg lhg l lv g - ( q b l g l bj) qh l b x l l l l g.

    e g lg, l l l g l l l l l vbl l

    10 L vg b vl l v l , gl gl, l l l .e l x l b vl l, l q, l l jq, lz l l l v v l -l l hj v l . e xl l l b l l , bv, l bl

    v ( jbl, , ). alg b l l , jl l v l g .e vg q lz , b adhocl v l bl. e l l bl b l l .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    53/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 53

    l , q l l g lhg (ppih) l b l hg l q b bl l vl b .11 s ql

    g l g l l g l q g l .12 c v l g , l l l lbl b l l l l - g hg. e , l l g l bl l b l g -. c l , l , l

    v l vl l l bzb, l hg l z b l z l;13 l l vl l l95 h b. d l gq l hg l q l ppih l g- l vl . cb q, b vl l g l ppih,l vbl lz vl hg,

    q l l hg l bj, l l g l l (l - b).

    L vl ll l l -bl lg l l l. pv, lg l x l l 2000, vl qv , lz l l . e

    l 2 l l g lz l l b l g l l hg.14

    11 el ppih l l q l jl hg.

    12 e l g l bj (l ), lg l l (, l v) l g ( jbl, , l g l, l x l hg). e lg l -gg.

    13

    e l bz, l cepal, g q v g l . V cepal (2008) ax , 6.14 n q l g l l

    g l, l l g ( l - ) l g l v hg.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    54/410

    54 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    c 2. a L l cb ( l):Vl lz l l hg g g

    (Ciras en dlares mensuales de poder adquisitivo de paridad de 2000)

    Pas Ao 4lp

    per cpitaPercentil

    95b4lp/

    Mediana4lp/

    Mediana

    ag 1990-2006 976 4 522 0.65 0.62

    Bl 1990-2007 792 3 397 1.39 0.96

    chl 1990-2006 552 3 569 0.88 0.52

    clb 1991-2005 969 3 259 1.10 1.09

    c r 1990-2007 687 2 950 0.84 0

    .63H 1990-2007 790 1 560 2.51 1.73

    mx 1989-2006 861 2 850 1.05 0.88

    p 1991-2007 514 2 254 0.93 0.65

    p 1997-2003 681 1 674 1.18 1.30

    r. d 1997-2007 887 2 241 0.88 1.11

    fuente: cepal, b l b bl l hg

    l . c v l vl l l bz b .b c l l 95 l b l g l l -

    l hg. 4 lp l l b l g l l hg-

    l l. 4 lp l l b l g l l hg-

    l l. G B a.

    cb lg b l l 2,q vlz l l j lz l l g b l b .e lg, l vl v l l bz b l l b (l l l) g h l l vl g hb-.15 p g, l lv l j q v g l vl ll l , l ,

    15 a g hb, l 4 lp l lb l g l hg.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    55/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 55

    g l j bl b, l vl lbl, l g l l hg, l g lz l v l v, q

    v l l , l, l l ( l llbl). e g lg, l lv l vl q l l g bj ( l- l 2) b l l l l l v l l . e q l l l l x v l l g

    l l bl l bj g. e ,l l l g -bl lv l l l g l b bv l l 15 l l l g.

    La insercin laboral como criterio para delimitar estratos sociales

    el h l l l l. c l , l l g b ll l hg l l. s bg, ll l l g l xlv b l bl g h b b v, jl b-

    l bl bl l l - b l l vbl l j l b l g. e l l - l l g q lv , l l l.

    el b l bl l h , , l fx l. p ll, - bv l l l vg- b vl l. a ll bl lg lv l q gl l l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    56/410

    56 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    , v gl. c v, l l x l l v l l.

    cb v, lg, q l l b z, l l, l l q l (x, wb l) b l l (sbl, 2006), - l q ll g v b j l q . a , l z : 1] l l l

    l () l l l; 2] l b l lv, l l l ( jl, g , - v ); 3] l vl l xl (x) l ( wb) l l l l, 4] l -, l l l ( x-) , v

    l v ( wb) l l l v (B, 1992).16

    u v l l l, l l l v, l l xek o. Wgh. e g b bq l xl (xl l-l), l l l v l- l v b. e , g l g

    b b, v xl v:1] b l z bj, xl l; 2] b -l, xl l; 3] b gz, xl, 4] b l, xl l (Wgh,1989).

    c , b xl - b, , Wgh q l l ( ), b xl. e l q,

    16 c l l x wb l b l l v, B (1992),Lg (2005) c (1994).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    57/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 57

    l , x q , l , xl xl xl , q -

    . y q, , h l l g l x Wgh.

    p l l l, Wgh, l bq g l l xl , , - l, l l ( ),gz (l z bj) l ( l). d , jl, l l v xl -

    l l , l vz, xl b gz l ll; b l l x , q xl l xl b -l, l g.

    o lv l l, b ll l l l l l l, l ll J. Glh l l

    l nl. L l v lz l q l vl l b l l l l l l l vz, -b bl l vl l g.17 sb l b , Glh h l g l l l g v: 1]

    l ; 2] -l, l l ( b l l l l l-); 3] l l gl l j l lb, 4] l l.

    17 p ll, Glh ek h lb q l -l l l q llv b - v lz l l x

    l (ek Glh, 1993: 46). a, h q zl gl q l Wgh ll, vl , b l l l vl q bl l gl jq b (l g l g).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    58/410

    58 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    e l l l l, gGlh, l lv g l l v, l l l l bj, -

    l l l gl lbj l bl l g. a, lg, gv l : , l l bj gl (b bjb l b l); q, , l l v b

    vl l lv lg lz, g

    v h l h (b l l l v managers),v xv , v . pl, l l z x ( , lg l

    vl b l l g v).p , l l bl

    l g vz l l l v-

    l l bj. e , l b l bj z bl l g l lg z l bj x l v, q ll v l vl -l bl l l z l, l, , l x v .

    L Glh h g - b l b l , l l g l v v l . a, g Glh, l -

    v l ll bl vl l, , l l l, v v q lb vl lz x, q j g - b l v l bj. ell bllv g , q x , l, l bl v l l, l vl

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    59/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 59

    g qz, l hb l v, .

    p l, Glh b l

    q g l l v l l - (, , , g l), l l v,l lg l gz v l z, l q v, -g .18

    p l l l l l

    l h l l , b l , l l l ll, l l - l v l. e l l, l - p. B h l l b l - bl ll q l l .

    d B, l l l -

    l l l b l l g l, l l l bl l l .e , l l l vl, l l lv l l l (habitus). e g lg, l lv l l ll l l l g l l. y, l, l -

    b l l l18 o bl l q h Glh l l-

    v g l , b, - g l l, vl , l bl h. s , lb, vl l l vl l l bl l q l l v. p ll l:1] l x g (g q b v

    l l ) 2] l

    ll (g q l v, b,vl, , ). Glh l, b lb , q l l v , l l, bbl: b z , - gl h vbl l l lg lz.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    60/410

    60 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    ( , l bl vl l) l h q fxv l g( l).

    e bv v lg l l - b l l q l l l h l l l -l, x v l l bj

    Wgh Glh. e , b l b vl- l glblz l l l ll llv lz h - l, l l , gl,

    l l v l ll l l -l l l l g, l q . ah b, l

    l vbl q l l lbl hllv b l x l q -l l vl l bl l l l l

    l l, l l v l l lbl , xl l q l () b l bl v, l - l jbl.19

    a l l- q l l l l l v b bv lz b lg

    g q l. el l l l q lzl b l l l hl l g l g l - l . c , v l lbl l l g l hg lg l bl v . ell - bl l vl l g l hg l ppih l hg l l. cb q l ppih h v, ,

    19 m , lg vg l bl b b l l , jl l hb l g .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    61/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 61

    jbl g vl bj.20

    e g lg, q l l lj

    l l l bj g l - l l. s q l b l l bj h vl ( l l g, l q l l, l l , ),g l l , l l g.

    L l vl v l l q l, v, l h-gz l l l q lz l .e , l l cl i-l u o (ciuo)21 l oit l l l ll l gg g ( vl g g) l. e vl bl, bg, g

    b l l l, l q v l l hh q l l lz l hg l g jq l - q b l ciuo, l vl lq q .

    c, q l ppih l b-j q l l g g l ciuo

    20 e v l q l hg l l b l -bl b l l l, l hg l,l l g l (g l b v lhg) q bl lz l b l l l v, l hg l l .

    21 L l lz l l 1990 l q l l . e l l h l l l cl

    il u o l oit, ciuo 68, q l l gl l ciuo 88. e lg l l l bl v g l l l oit . el l l l hg ag.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    62/410

    62 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l lbl . e l lbl bj

    l l q l g g: l l v, l l g l -z ).22 el l q l q l l l g l l - l ppih v. e l l ppih

    22 L l l l b l l e;l l v l bl; l g -; l l, ll l l

    vl ; l l , l bj l l v lv . L l l l gl b-j g q, l , , l,l bj l v v l . V l clil u o, ciuo 88, l ax.

    c 3. c lz l l lbl

    Principales perceptores de ingresoEstratos laborales

    Alto Medio Bajo o

    el X

    tbj

    e l X

    e l b X

    al bl v

    e l

    Xe l b X

    n

    r X

    Jbl X

    r v X

    fuente: elb .

    G g 1 5 l cl il u o-, ciuo 88 l oit.b G g 6 9 g 0 l cl il u

    o, ciuo 88 l oit. il ppih g v ,

    g l g v l bj.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    63/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 63

    q l jbl lbl l l q l l bj, q g q l l bj

    l l j bj q v v l b - vl, b l l q b vl vl. el 3 l l l l l g hg l lbl: l, bj.

    los estratos sociales medios en pases de amrica latina:

    algunas de sus caractersticas y cambios en los ltimos 15 aos

    e g b lg - b l g l l 10 l g. d l g lg l (v v l 1)

    lg l v q g l b l l l g l hg l l. el hg l b g l l .

    El estrato medio desde la perspectiva ocupacional: Magnitud y evolucin

    c l , l l l b l l l glq gv l q g l b l g. e l, b l l l b l g vl j l , h l l g .23 s bg, l v l l l l q l bj l

    23 obv l h l l l b - l b l l l g l vlj g.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    64/410

    64 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l l24 l lv l v bl l l- vl ll, l g

    bz,25 l v, l z ll l vl l l bl, . e ,l 2006-2007, l 10 l l - b lg l l hg.L l l g l l vl bz g hb ll g vlz l - b l l l l l l (v l g l l 4).

    e (ag26 chl) lg l l h-g g l ; l lv Blb b lv l x gl (46%). e l 10 (c r, mx p) l- l 40% l hg; (clb, p rbld) l l l 30% Hb l hg l . d l - b l kg gl

    v h; b, ag hb lj hg (l 56% l 52%), cl-b lv hb l . e l l f - l, lv p, l q l, l l q b l (2003-2007). Bl chl gv l , l 10

    l. p b l l g l hg l - l bv, q x l.

    24 cb q l l l hg l q l l g l hg l . e l j lv bj. H l , h l 10 l l b l 6% l l hg. e c r l 9%, p l 8 .

    25

    d l , l bl v g-l lvl (g g 6 l ciuo 88) g l l.26 aq l G B a, bbl q b l l

    g bz ag ( l 85% l bl zb) v vl l.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    65/410

    [65]

    c 4. a L l cb ( l):Hg lbl

    (En porcentajes)

    Pas/Periodo

    Total dehogares

    Rnkingregional Calicacin

    del cambio

    Hogares conppihb ocupados

    Aoinicial

    Aonal

    Aoinicial

    Aonal

    Aoinicial

    Aonal

    (Enporcentajes)

    (Enporcentajes)

    ag 56 52 1 1 j 37 38

    1990-2006 49 50Bl 36 46 3 3 + 27 33

    1990-2007 32 44chl 43 52 2 2 + 39 42

    1990-2006 52 51clb 31 31 7 7 v 25 24

    1991-2005 29 31c r 35 40 4 4 30 34

    1990-2007 36 40H 20 25 10 10 19 251990-2007 23 29

    mx 35 39 6 5 31 351989-2006 35 41

    p 35 39 5 6 25 311991-2007 32 37

    p 26 28 8 9 24 251997-2003 26 28

    r.d

    25 29 9 8 23 27

    1997-2007 28 33

    fuente: cepal, b l b bl l l hg l v .

    il hg l g jbl.b ppih: pl g l hg. pj b l l hg l .

    L j l gl ll l l hg-; l l g gl, l l hg ppih . G B a.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    66/410

    66 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    L l b l - l hg l q l l -g (v l l l l 4)

    . L q l h x l , lv b bl, l l l l l l- l l l l v l (, z v l hg l -). e l

    l. e ag clb - lv hb .

    s l l j l bz l x l l bl l

    v l l l v l- l gl , hb -l. s bg, bl q l l l -l. L l l q h ll l l

    l l l l l , l gg- l l l l27 l v g v q h g l , ll l gg l ( l) l . s v l l - jq -g l v l l e, g

    l vl l -bj g l l l, bj -l l l v, q lz l h-g l . e b l vl l q l v l, lb q b l l bj l l , , l bl, lg bj . al

    27 c lv g g l l - , l v, hb g l l l .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    67/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 67

    l l l - . a, bl q l hg l

    lg l lv v.

    L g l gv q l l hg l q l l v, l q l l l l l v g jbl (v l 3). L l g l l ll 4 l l hg l -

    lbl l q l ppih jbl. ag, Bl chl l l - hg (l 14, l 13 l 10%, v).e p, clb c r j (l8, l 7 l 6%), q mx, p, rbl d- H l bj b l vl hq l lbl l hg l q l l . e

    l b 1990 2006 (2007) l hh q Bl chl l l j hg bbl l hg g l v jbl. obv l l g q llv l l v v xl q l v g l bj g. a jl, a-g chl vl lv

    l l g l 70% l hg ppih jbl gb l g bj; -b j l l 21% l hg lq l l g v (v l a.1l ax ).

    Cambios demogrcos: El tamao importa

    L l l b l b l h-g l x gq l b l vl

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    68/410

    68 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l q l l l l v. a - lg q xl l x l l g l bll

    l l l hg.u q v l l

    bl l hg l g l bl-. L q l x l l l l l vl -, jl l . L l b l hb l bl

    l xl l qx l j l g l l. e l blb , b l x l bl b z l g .

    L b l bl l lg l l . e 1990 2007 l

    hg l Bl hb 23 ll lz l 61 ll 2007 (v l 5).e bl l hg l l , 9.3 ll hg 1990 20.8ll 2007. L l 4 q l hg l 36% l 46%. e mx, l g bl l g, l bl bjq Bl, gl gv. e 1989 l -

    22.3 ll ; l g 17 13 ll . el l l hg (l35% l 39%). e chl l l hg 1.1 ll 1990 2006, l l l l 1.2 ll l l. e a-g, b q j l j hg (l 56% l 52%), ll, q l q l (440 l) -b l l l hg (v l 5).

    el g l b l

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    69/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 69

    l hg; l ag (G B a) x. L l b h-g glz l g, q g ,

    l vl q vl l h15 l l ll l l hg l l (cepal, 2004b). i q, gl gl, l hg l q l l bj, l q l vz b q l g l ppih j l l .28 c bv

    l l l l 5, b j gv l l hg l bj, llb hb b l l g hg l g l . e l a.2 l ax - gg l hg l lbl g l vl l g l hg.

    p l, l l f l

    lv l (v l 6). e q b l l l l l l hg j b , q l bj l ( 2.7 2.1) q l bj ( 2.8 2.4) - l 10 . L lj v , b qll -

    vl , l l l

    .29

    L g, l l l -, l l l j l l l b l l, h

    28 e l hg x l l b z l v bbl xl lbj l ( mx H), q l bj l l l

    hg l j hj ( ag).29 Bl mx l q g l l l j l v l x.e Bl lv l 44% l 58% mx l 30% l 48%. V cepal (2008)

    ax , 16.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    70/410

    [70]

    Pas/

    Estra

    to

    Nmero

    dehogar

    es

    Nmero

    depersonas

    (Enm

    iles)

    Aumen

    toabso

    lutode:

    Aum

    entoporcen

    tual

    de:

    Promed

    iode

    personas

    por

    hogar

    Hogares

    Personas

    Hog

    ares

    Personas

    (Enm

    iles)

    (En

    porcen

    tajes)

    Ao

    inicial

    Aofnal

    Ao

    inicial

    Ao

    fnal

    Ao

    inicial

    Ao

    fnal

    Aoinicial

    Ao

    fnal

    Ao

    inicial

    Ao

    fnal

    agnin

    (1990-2006)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    1187

    1678

    4443

    4886

    490

    443

    41

    10

    3.7

    2.9

    Estra

    tolaboralbajo

    1034

    1521

    4041

    5152

    486

    1111

    47

    27

    3.9

    3.4

    Total

    hogaresb

    3256

    4288

    11233

    12673

    1032

    1440

    32

    13

    3.5

    3.0

    Bsil

    (1990-2007)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    9349

    20848

    37975

    61111

    11499

    23136

    123

    61

    4.1

    2.9

    Estra

    tolaboralbajo

    17350

    23233

    76981

    77342

    5883

    361

    34

    1

    4.4

    3.3

    Total

    hogares

    34403

    62649

    141580

    189820

    28246

    48240

    82

    34

    4.1

    3.0

    chil

    (1990-2006)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    1243

    2327

    5281

    7030

    1084

    1749

    87

    33

    4.2

    3.0

    Estra

    tolaboralbajo

    1075

    1877

    4717

    6282

    802

    1565

    75

    33

    4.4

    3.3

    Total

    hogares

    3181

    5207

    12958

    16155

    2027

    3197

    64

    25

    4.1

    3.1

    colobi

    (1991-2005)

    esolbo

    lio

    1717

    2942

    7444

    9860

    1225

    2416

    71

    32

    4.3

    3.4

    esolbo

    lbjo

    3994

    5638

    19527

    22582

    1644

    3055

    41

    16

    4.9

    4.0

    tolhog

    s

    7021

    12016

    32513

    44576

    4996

    12063

    71

    37

    4.6

    3.7

    cosri

    (1990-2007)

    c5.aLylcb(l

    ):

    nhgy

    ylhg

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    71/410

    [71]

    Estra

    tolabora

    lmed

    io

    123

    481

    712

    1502

    357

    790

    2

    90

    111

    5.8

    3.1

    Estra

    tolabora

    lbajo

    300

    559

    1182

    1986

    259

    804

    86

    68

    3.9

    3.6

    Total

    hogares

    556

    1

    354

    2411

    4443

    798

    2032

    1

    43

    84

    4.3

    3.3

    Honus

    (1990-2007)

    Estra

    tolabora

    lmed

    io

    155

    524

    780

    1803

    369

    1023

    2

    38

    131

    5.0

    3.4

    Estra

    tolaboral

    bajo

    514

    1

    071

    2914

    4488

    558

    1574

    1

    09

    54

    5.7

    4.2

    Total

    hogares

    804

    1

    972

    4345

    7585

    1168

    3240

    1

    45

    75

    5.4

    3.8

    mxio

    (1989-2006)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    4807

    10

    455

    22262

    35312

    5649

    13050

    1

    18

    59

    4.6

    3.4

    Estra

    tolaboral

    bajo

    8173

    13

    332

    43476

    51457

    5158

    7981

    63

    18

    5.3

    3.9

    Total

    hogares

    15630

    29

    317

    77975

    105037

    13687

    27061

    88

    35

    5.0

    3.6

    pn

    (1991-2007)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    126

    336

    552

    994

    209

    441

    1

    66

    80

    4.4

    3.0

    Estra

    tolaboral

    bajo

    243

    492

    1136

    1743

    249

    607

    1

    02

    53

    4.7

    3.5

    Total

    hogares

    510

    1

    024

    2202

    3286

    514

    1084

    1

    01

    49

    4.3

    3.2

    p

    (1997-2003)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    1243

    1

    764

    5707

    6072

    521

    365

    42

    6

    4.6

    3.4

    Estra

    tolaboral

    bajo

    3040

    4

    064

    15196

    16423

    1023

    1227

    34

    8

    5.0

    4.0

    Total

    hogares

    5237

    7

    183

    25178

    27688

    1945

    2509

    37

    10

    4.8

    3.9

    rbli

    doinin

    (1997-2007)

    Estra

    tolaboralmed

    io

    377

    804

    1731

    2556

    427

    825

    1

    13

    48

    4.6

    3.2

    Estra

    tolaboral

    bajo

    883

    1

    389

    4304

    4729

    506

    425

    57

    10

    4.9

    3.4

    Total

    hogares

    1622

    2

    860

    7614

    9345

    5992

    6485

    76

    23

    4.7

    3.3

    fuente:cepal,blbblll

    hglv.

    GB

    a.

    bily

    lhgll.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    72/410

    [72]

    c6.aLylcb(l

    ):

    n

    lhgg

    lbl

    Pas

    Periodo

    Estratoslaboralesmedios

    Estratoslaboralesbajos

    Totalhogares

    Aoinicial

    Aonal

    Aoinicial

    Aonal

    Aoinicial

    Aonal

    agb

    1990-2006

    2.8

    2.2

    2.5

    2.4

    2.6

    2.3

    Bl

    1990-2007

    2.5

    2.1

    2.4

    2.1

    2.4

    2.1

    chl

    1990-2006

    2.6

    2.4

    3.3

    2.6

    2.9

    2.5

    clb

    1991-2005

    2.4

    2.3

    2.6

    2.6

    2.5

    2.5

    cr

    1990-2007

    2.9

    2.2

    2.9

    2.4

    2.9

    2.3

    H

    1990-2007

    2.9

    2.3

    3.4

    2.8

    3.3

    2.7

    mx

    1989-2006

    2.8

    2.1

    3.1

    2.4

    3.0

    2.3

    p

    1991-2007

    3.0

    2.3

    3.2

    2.5

    3.1

    2.4

    p

    1997-2003

    2.2

    2.2

    2.4

    2.2

    2.3

    2.2

    r.d

    1997-2007

    2.6

    2.3

    3.2

    2.8

    3.0

    2.6

    fuente:

    cepal,blbblll

    hgl.

    ily

    lhgll.

    bGBa.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    73/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 73

    l l lv l g l bl- l , l gl q l hgl bj. d hh, l l b l j l

    v l hg g ql xl l l l bz g a L z l (L, 2008). c l , l b vl l l glq l l, l q l l v.

    La heterogeneidad del estrato medio

    e lg q b l b l hg l - l g. L q b l hg lz jq g- hzl l ,

    l - l l l bl. n l l b l g l -. n b, l l l bl g g l bl b lgv b l l bj, g b:l q l l l l

    bl v qll q l l l l l .30e l l jq l bl

    l g lv l b q l b ( bj) l l l x. c l , l - bl hgz l l q

    30 el bj l

    l l bj (q lz bj). L l l q l qxl l l (lq l bj q ),q, l lbl lz, l l.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    74/410

    74 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    lz l l hg l 1990 l q l l. n b, bl lg lv q h ,

    l , l v l l l-bl . H l l hg l qll l q l ppih , g l vl -b l g j l l hg : Bl, 22%; chl, 25%; c r, 32%; mx, 32%; p-, 31%; p, 30% rbl d, 25%. e Hlg l l hg g l -

    , l l j .31d q l 10 l

    bj l l l hg . e hg l ( l ) l bj l l l bl. a jl, Bl

    mx l l l 36% l 27% ll hg vl l, v. Qz q

    , l gv bj l l v q l l l , b l l - , vz, l z l bj, l g. e l l jq q g l vl vl -, l, ,

    g q llv l g (Kl ez, 2007).rl l l g l

    z, hg g l g. e l l j ll l l l bj - l l l bj , bj l

    31 el l ( l 100%) l ppih l, bj l l lv. L l l ag clb g b b.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    75/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 75

    l bj bj l lbl , bl, g b g l. u -

    ll l bz lhg l . e l bz bj (ag, chl, c r p) l 5% l 9% l hg l lbl b 2006-2007. e Bl mx l x lhg vv bz, q clb,p rbl d l 20% l 30% hg b. e j l 38% H, l

    l bz l 10 l.32 e -lb, l hg l l l l z lj l l l bj xll l g. d l h-g l lg l v l v .

    e l q l g hzl

    l , l v l 1990-2006(2007) l l h l e l b l - l l , lv, l l l l l v.

    c l l (bl v) l - , l bl l. e ag, Bl, chl mx l -

    l l gg l l bl l v.p ag, Bl chl mx l l q - l l hb l l l 15 . eclb, H p l l bl v

    32 L b bz l q bl gl l cepal l Panorama social de Amrica Latina. cb q l bz ll v l l hg

    l g b l - g l v. s bg, l g l l hg lbl ( l ) l l l, q l vl l bz b l bj g l l bj.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    76/410

    76 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l , rbl d l .e c r p gv l lbl l lbl (l 32% l 27% l 40% l

    30%, v). e v l hh q l l l g l hg l l (v l 7 8).

    d g v Bl q - l v v l l bl l l,q b b , l l vl l l e. s g

    l l l bl vl l -l l q x vl l, l q xl l l g l l l (p, 2002). Qz l l gl-z l l bl vg - v l vz l bl, , l l e l , lq bbl g l l -

    bl l (b bj l e - l ), l ll bl, v l, l . s bg, l l l l v l l, l lv l g l l g. e lbl q Bl l l bl l

    h l v; v l 24% l l l l 20% l l g.

    e l chl, l l l ine33 q l v l l bl l l l bl . e 1990 2000 l l bl l -

    33

    L b chl bv l e czs nl (casen, 1990 2006) q vj l v l l g. L l l i nl e, b, vj l v l bl l l l vl l l l.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    77/410

    [77]

    c7.aLylcb.pl

    :

    dbllglhggg

    Argentina

    Brasil

    Chile

    Colombia

    CostaRica

    eb

    1990

    2006

    1990

    2007

    1990

    2006

    1

    991

    2005

    1990

    2007

    albl

    ..

    20

    ..

    24

    ..

    14

    16

    18

    40

    31

    alv

    74

    58

    66

    53

    66

    63

    39

    42

    40

    58

    c

    26

    22

    34

    24

    34

    23

    44

    40

    20

    11

    tl

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    tlb

    albl

    ..

    12

    ..

    13

    ..

    11

    8

    8

    19

    16

    alv

    66

    62

    63

    52

    69

    63

    46

    42

    46

    56

    c

    26

    21

    29

    30

    27

    22

    41

    42

    27

    19

    el

    8

    5

    8

    6

    4

    4

    4

    8

    9

    10

    tl

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    Honduras

    Mxico

    Panam

    Per

    Rep.Do

    minicana

    eb

    1990

    2007

    1989

    2006

    1991

    2007

    1

    997

    2003

    1997

    2007

    albl

    24

    24

    ..

    ..

    47

    37

    26

    29

    20

    23

    alv

    32

    44

    73

    70

    39

    49

    40

    40

    43

    44

    c

    44

    32

    27

    30

    14

    14

    33

    31

    38

    33

    tl

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    tl

    albl

    9

    9

    ..

    ..

    25

    18

    10

    11

    12

    12

    alv

    36

    45

    65

    69

    35

    47

    33

    33

    37

    34

    c

    53

    43

    30

    25

    34

    30

    47

    47

    45

    48

    el

    2

    3

    5

    6

    5

    5

    10

    9

    6

    6

    tl

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    fuente:cepal,blbblllhglv.

    nota:..:.ellbllylgl

    v.

    GB

    a.

    bslgllbl

    .Llgllbll.

    s

    lllg(l

    lbll,ybj).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    78/410

    78 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l l (l 6.9% l 7.4%), l q hb g lv - l (l 22% l 20%)(L mz, 2007; th Wl, 2007). s bg, -

    l l l l l bl 35%, q l l ll v (22%) l bj (20%)(mz, 2009).34

    p ag mx bl l l l lbl l . L l l 15 l bl ag lv

    1999 2006 (l 15.5% l 16.2%), l-z vl l 2002 (21.7%), l l l g gbl l q l l lv l.35 e l mx l l 1994, 1996, 1998 2002 lv bj lg lz, l 11%

    l 12% l (cepal, 2008).36s b h q glz l 10

    , l q l bl l l l . s bg, l l gv l l l bl l , b l bl bl -. e bv llv l, q l bl l l q l l bl l l h lg

    l l l v (cepal,2008).37u l l lbl -

    l l l v: l l l l l j

    34 L l l g l 1996-2006. V mz (2009), 5.

    35 el pg el J Hg z g

    2002 g ll lz ; bl l m l tbj, el sg sl [ l], h://www.bj.gv..

    36 V cepal (2008) ax , 17.37 V cepal (2008) ax , 21.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    79/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 79

    l l . el l lz lz bj l l l g l -

    l q v h l , l -q . e l x mx

    p l l l -. e b l l g l hg q l l (v l 7 8).38

    cb g l q xl

    b q, gl gl, l b-j l . e lg, l l l l g l hg b l gl ll l bj l , - l glblz, l vz l v -

    v l z l l. e , bg, h j gl l lbl q h

    l l l , v bj q h g l l l v h l b lz l l l, l bl- q .

    p l vz l q h b lv l ll l l l lbl l j. e 1990 2006 (2007)

    gv l , l l j vl l (cepal, 2008).39 d q a

    38 n b v q l l , l q l l l l hh q l l l g l . n gg l g , l q bv l l l b l jv q g l bj. a, l l l bl - l l l. e q l l l l -

    bj v .39 e l 10 l v l j 14 l. el Bl, chl, cr mx, q g l l . Vcepal (2008) ax , 16.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    80/410

    [80]

    c

    8.aLylcb(10):dbll

    gg

    Argentina

    Brasil

    Chile

    Colombia

    Costa

    Rica

    Honduras

    Mxico

    Panam

    Per

    Rep.

    Dominicana

    e

    b

    199020061990200719902006199120051990

    200719902007198920061991200719972003

    19972007

    al

    bl

    ..

    18

    ..

    19..

    13

    13

    13

    32

    27

    19

    19

    ...

    .

    40

    30

    20

    20

    17

    20

    al

    v

    74

    61

    71

    567

    1

    65

    51

    46

    46

    60

    38

    44

    7569

    46

    54

    43

    42

    48

    45

    c

    25

    20

    28

    242

    9

    21

    36

    40

    21

    13

    43

    36

    2530

    14

    17

    36

    37

    34

    34

    el

    1

    1

    1

    1

    0

    0

    1

    1

    1

    1

    0

    1

    0

    1

    0

    0

    1

    1

    0

    1

    tl

    100

    100

    100

    10010

    0

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    tl

    al

    bl

    ..

    12

    ..

    12..

    10

    7

    6

    16

    14

    7

    7

    ...

    .

    23

    15

    9

    8

    11

    12

    al

    v

    70

    65

    66

    547

    3

    66

    53

    45

    52

    60

    38

    44

    6768

    41

    50

    35

    33

    45

    37

    c

    25

    19

    29

    312

    4

    21

    38

    44

    26

    18

    54

    46

    3028

    33

    31

    51

    55

    40

    47

    el

    5

    4

    5

    4

    3

    3

    3

    5

    6

    7

    1

    2

    3

    4

    3

    3

    5

    5

    4

    4

    tl

    100

    100

    100

    10010

    0

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    100100

    100

    100

    100

    100

    100

    100

    fuente:

    cepal,blbblllhglv.

    nota:..:.ellbllylgl

    v.

    GB

    a.

    bsllhg

    llbl.

    sll(h

    gllbll,

    ybj).

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    81/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 81

    L l l q x -, l l j l z bj l , b l

    l l v: , , - bj l v l.40 e l v l l h l l bj l q h lv bj l - b. L ll l g l l l h b l g l l l bj.

    El aumento del capital educativo y la ampliacin del estrato medio

    L l x l l l -g l l j l vl l l bl l, -l l h jv. L bl

    l 2002 q, l g l , l l b l 90% l l l 70% gl (n u,2005).41 el l l lz l vl (, ) j -b gv l l l l bl - v. L g l b q q l l l l bl q h l

    l l qll q h lg l . L l l l l l q h l xg : l l q q l, l l l l g l l ; l l l l l l l q q l l.

    40

    L l j (lq g l l) b lv , b lv z l 1990.

    41 sl l 10 lg l 60%. V cepal (2005), . iii.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    82/410

    82 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    e l 9 q l 1990 l - l l l 30% l 40% l ppih l hb l l ; l l

    j f l 50% l 70%.42 e l j lbl q l l jv, q l z bj l h-g l l q lg l l 12 . dl q ll 15 b bl l q l 12 16 , l ql q l l

    .43 e - l . a jl, ag l31% l 47%; Bl l 28% l 48%; chl lv l 41% l57% c r l j vl - l 33% l 42 .

    el l b l l bj v (ag, Bl, chl, clb, p- p) q l ppih hb l-

    l lz l l v q bl bl l l bj l- b g q l bz.e , l v l l q, g l lbl hb l l, l hh lg l q lz l l f h l b. e b, l g -

    l q h l l l lg l (cepal,2008b).44 c v l x , l l -

    42 Qz ll l q h gv lvl l l z bj lz 16 17 . e , bg, l l h 50 l l( bj ) hb l l h- l bl 65 . p , l h 20 34 h g l jv q g l

    z bj l 12 .43 e l l l l- l 9 l q lg ll.

    44 V cepal (2008b), l iv, . 141-144.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    83/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 83

    l -v l bl.

    u g q, l

    q h b l l bl vl l l q vl v l g, l l glz l l l - v l g h g vllv, zg gv l

    c 9. a L l cb ( l):pj bl q l l , g lbl

    Con educacin mediacompleta o ms

    Con cinco o msaos de terciaria

    Estrato laboral Estrato laboral

    Principales perceptoresde ingreso Medio Bajo Total Medio Total

    Pas Ao (En porcentajes)

    agb 1990 32 29 31 8 51996 59 33 48 25 17

    Bl 1990 31 11 20 5 32007 48 18 34 7 4

    chl 1990 49 19 33 12 72006 66 33 52 16 10

    clb 1991 43 10 22 19 7

    2005 62 23 36 35 14c r 1990 43 8 22 12 52007 61 11 35 19 9

    H 1990 30 3 8 7 22007 47 5 18 10 3

    mx 1989 34 5 16 . . . .2006 46 13 27 15 8

    p 1991 56 15 30 20 82007 67 24 43 26 12

    p 1997 52 7 20 3 12003 78 32 46 39 13r. d 1997 42 10 19 11 4

    2007 55 17 30 9 4

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    84/410

    84 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    q b q lg vl v q l , lg l jv- (cepal, 2008b).45

    el , l, b l bj - l vl l g ,

    45 e l q h b l l bh - lv vl gl l b l g l g.

    c 9 ()

    Con educacin mediacompleta o ms

    Con cinco o msaos de terciaria

    Estrato laboral Estrato laboral

    Total poblacin ocupada Medio Bajo Total Medio Total

    Pas Ao (En porcentajes)

    agb 1990 38 35 38 8 71996 68 39 55 29 19

    Bl 1990 33 11 20 5 22007 55 24 39 7 4

    chl 1990 53 28 42 12 72006 72 41 58 15 10

    clb 1991 45 13 24 17 72005 65 28 41 34 15

    c r 1990 44 11 24 11 52007 59 18 37 17 8

    H 1990 26 3 8 5 12007 38 6 16 8 3

    mx 1989 32 8 17 . . . .2006 45 16 29 14 8

    p 1991 62 20 35 19 82007 67 28 44 23 11

    p 1997 46 9 20 2 12003 73 32 43 28 10

    r. d 1997 42 13 22 11 42007 54 21 34 8 4

    fuente:cepal, b l b bl l hg l .

    nota: . .: . s l l g vl l l 11 12 g l l l l .

    b G B a.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    85/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 85

    , l l bj l l ( lg ) qlg l l l b

    g lv bj, l q h hgz l g l bj bj l l g q b l . L l l - l , , bl z, - l xl l l l l. o gb h lv -

    q b l l - hg. ell b l bl q l b lv l l l bl, v v l l l l .

    La incorporacin al estrato medio mediante la ampliacin

    de la capacidad de consumo

    a L l l g l l l l g h -g gv h q bv (nu, 2005). e l q h v , Bl chl, l j (cepal, 2008).46s bg, l lg lz

    g47

    l h l g hb l l l hg. a j glz

    46 e Bl l 2005 2007, chl 2003 2006. e b gv l l g l l hg l 40% b, l x l g l hg. V cepal (2008) ax , 12.

    47

    L l g l hg q 1990 30 h 50 . c ll q q l b g- l b l l vl vl gl, l l l vl l v b b.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    86/410

    86 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    l b l g, l gv bl lpib hb z l l l hb l g l

    l hg l bj. il ag- l v bl l g hb 1990 2006llg l 55% g l lv l l l l (v l 10).

    d b l b l hg l lbl bj g g q l l j lz l hg

    l l l l ( l) h l g ( 15 l l) -b h l ( 15 l l l). e hh gv l v l l, q bl l l l -b l g l ql hg. aq g l , hlz hg h g l

    gl qv l .p l , g l ( ) b- l g, j gv l - l hg l l l bj, l l 11.48

    el b bl 15 q v- l l hg l bj - l v l v-

    l b l g g l hgl lbl bj, g bj l l (v l g ql l 11).49 e l 10 ll x clb, p rbl d -

    48 e lg hb l g. eBl, clb, c r p l l g l 50% hgq l g l 40% b bj 1.5 4.5 l. e l

    l l g 50% 1.5 2.5, lv H, l 6 l. Vcepal (2008) ax , 12.

    49 e l 3 l ax l b l hg g gg.

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    87/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 87

    c 10. a L l cb ( l):nvl v l pib hb

    (Ciras en dlares de poder adquisitivo de paridad de 2000)

    Pas Periodo Ao

    inicialAo

    nalAumentoabsoluto

    Aumentoporcentual

    Tasa decrecimiento

    anual

    ag 1990-2006 8 781 13 652 4 871 55.5 2.8

    Bl 1990-2007 6 480 8 152 1 672 25.8 1.4

    chl 1990-2006 5 744 10 939 5 194 90.4 4.1

    clb 1991-2005 5 590 6 536 945 16.9 1.1

    c r 1990-2007 6 268 9 067 2 799 44.6 2.2H 1990-2007 2 744 3 312 568 20.7 1.1

    mx 1989-2006 7 517 9 967 2 450 32.6 1.7

    p 1991-2007 4 842 7 917 3 075 63.5 3.1

    p 1997-2003 4 812 4 942 130 2.7 0.4

    r.d 1997-2007 5 359 8 149 2 790 52.1 4.3

    ag 1990-1999 8 781 12 322 3 541 40.3 3.8

    ag 1999-2002 12 322 10 098 2 224 18.0 6.4

    ag 2002-2006 10 098 13 652 3 555 35.2 10.6

    fuente: elb l b l B ml.

    bl l j hg g 15 l l , , b l 15 l l.

    s , bl, l l l l l; l v l qv, g bl l bj h h b qg l . s h - bj l -g q l l l h l l v v, b h l l hx l l l g, l x l - l vl q h .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    88/410

    [88]

    c 11. a L l cb ( l): cb lb l hg g g lbl b

    (En porcentajes)

    Estratomedio

    Estratobajo Total

    Estratomedio

    Estratobajo Total

    Argentina 1990 2006

    H 5 000 5 15 11 3 9 65 001 15 000 33 34 32 31 37 32m 15 000 63 51 58 66 54 62Brasil 1990 2007

    H 5 000 30 50 40 14 33 235 001 15 000 35 36 35 43 47 44m 15 000 35 14 25 43 20 33Chile 1990 2006 H 5 000 23 41 32 12 20 155 001 15 000 43 45 43 36 52 42m 15 000 35 14 25 53 28 43Colombia 1991 2005 H 5 000 16 20 18 10 26 205 001 15 000 39 52 47 33 51 44m 15 000 45 28 35 58 23 36Costa Rica 1990 2007 H 5 000 10 26 19 9 21 155 001 15 000 43 54 49 33 51 42m 15 000 46 21 33 58 28 43Honduras 1990 2007 H 5 000 27 69 60 20 58 47

    5 001 15 000 43 27 30 43 34 36m 15 000 30 5 10 37 9 17Mxico 1989 2006 H 5 000 11 27 21 8 20 145 001 15 000 47 53 50 40 55 47m 15 000 43 20 30 52 25 38Panam 1991 2007 H 5 000 17 54 39 12 37 26

    5 001 15 000 45 36 40 44 44 43m 15 000 38 10 21 43 19 31

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    89/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 89

    d b l l g l hg -g lbl ( l q l bl l g) b l l l.

    L l l l hg l bj lg ( l

    Estrato

    medio

    Estrato

    bajo

    Total Estrato

    medio

    Estrato

    bajo

    Total

    Per 1997 2003 H 5 000 14 48 37 15 52 415 001 15 000 48 41 43 50 40 43m 15 000 38 11 20 36 8 17Rep.

    Dominicana 1997 2007

    H 5 000 6 19 15 18 37 305 001 15 000 36 49 45 39 36 36

    m 15 000 58 32 40 43 27 35

    fuente: cepal, b l b bl l hg l .

    L g g l, l q-v 2000.

    b p l lg l l j l. G B a.

    c 11 ()

    c 12. a L l cb ( l): Vl l g l hg, g lbl

    Estrato medio Estrato bajo

    Bl 1990-2007 23 35

    chl 1990-2006 47 49

    c r 1990-2007 41 20

    H 1990-2007 12 24

    mx 1989-2006 15 11p 1991-2007 10 41

    fuente: cepal, b l b bl l hg l .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    90/410

    90 arturo len / ernesto espndola / camilo smbler

    Bl, chl p) v z l x l - l l q vv l g-v l lv , h ,

    bl50 b q l l l.51 c , b bl l l hg l bj l l hg l l hg b l l lj l lbl. n q lv l qv l hg, q l lz h

    b l l g hg l bj - j l b - l . e q l hg l g j q l lb l v.

    e l l , b ql l l hg l lbl

    b l bj, j l g l,

    l b l bl l b vz ( l l-, ll, , vl, ), q -b h l l h vbl ll b l bl. Qz h l bl l bj l vl lb , bbl, l q q v l g l, q

    l xl. e b 50 el l l bj l lv l b bl -

    l b l l l l , q l l l . e , l l bj l l g l l h l bl l v.

    51 n b x q Bl chl l q g l l g l lbl bj (l p)

    h bl q l bl xl g l l l bv.mh bj h l l v l g l c, g l - lz l l .

  • 7/28/2019 Las Clases Medias en America Latina. Hopenhayn Franco

    91/410

    una visin de sus cambios en las dos ltimas dcadas 91

    l lv xlv l hg l - , lg l v , l , hg

    l b l q q h - l l v l g l .

    p l, h q q l x lg-l l z l l g z l v j hg l lg l . L b x l b lg (15 ), l lz l l l x-

    vl l g l . e - l l g q h x (l l )

    , lg , hq v . e , l ag , bl l , l -

    z l l