TORIBIO ALZAGA(1861-1941)

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística

italpen Zerbitzu Nagusia

ciones del Gobierno Vasco

Egilea:

XABIER MENDIGUREN ELIZEGI

HAURTZAROKO HIRI KOXKORMILITARRA

Toribio Alzaga Anabitarte Donostianjaio zen 1861eko apirilaren 16an, 31 deAgosto kaleko 30.ean. Ingeles, portugeseta espainolek 1813an, frantsesenkontrako gerran hiriari su eman zioteneanUrgull mendiaren kontra dagoen kaleabakarrik gelditu zen zutik. Abuztuaren 31zen, eta horregatik eman zioten izen horikaleari Donostia berreraiki zutenean, San Telmo kalea ereesaten zaion arren,izen bereko komentua —gaur egungomuseoa— hantxedagoelako.

Gerra baten etaDonostiarenaipamenarekin hasteaez da kasualitatehutsa; izan ere,Alzagaren bizitza etalana bere hiriari guztizloturik daude, etagerrek ere, era bateraedo bestera, eraginnabarmena izan

zuten bere ibilbide osoan, aurreragoikusiko dugun bezala.

Jose Maria Toribio zuen izen osoa,baina, joxemaritarren artean izen horizutenak askotxo zirenez nonbait, Toribiodeitu zioten beti. Alzaga jaio zenean,gaurko Parte Zaharra besterik ez zenDonostia: harresiz inguraturikogotorlekua, merkatari eta militarrak bizizireneko hiri txikia, Antigua, Aiete etaLoiola aldera zeuden baserriez gainera;hala ere, Gipuzkoako hiriburu bihurtua

zuten berriki,probintzia oro harkarlistaren aurreanbertan liberalaknagusi zirelako edohiriaren garrantziestrategikoagatikbeharbada, eta,ondorengohazkundeareniragarle, 1863anbertan bota zituztenhiriko harresiak, lehenhondarleku eta zingiraziren bazterretan gaurDonostiako zentroadena eraikitzenhasteko.

1

TORIBIO ALZAGAREN BIZITZA

Toribio Alzaga Anabitarte, euskal antzerkiaren egile emankorrena

Donostia alderdi liberalaren aldekoazela esan dugu, baina ez erabat, ezdonostiar guztiak behintzat. 1872anBigarren Karlistaldia piztu zen; unebatean, ia Hego Euskal Herri osoa izanzuten mendean karlistek, zenbait hiriizan ezik, horien artean Donostia.Militar espainolek hartutako hiriangustura ez zeudelako edo kanoikarlisten bonben beldurrez, hainbatdonostiarrek ihes egin zuten etaDonibane-Lohizune eta Ziburunbabestu, tiro-hotsetik urrun samar.Hara joan zen Alzaga familia ere,gurasoak (Pedro Juan eta Karmen) etahiru seme-alabak (Toribio, Balerianoeta Soledad). Han ikasi zuen Toribiokbatxilergoa eta bertan izan zuen lehenharremana euskal antzerkiarekin.

Euskal teatroak inoiz izan duenmugimendurik zabalena, aberatsenaeta emankorrena Donostian gauzatuzen, 1878tik 1936ra arte. BainaDonostiako antzerki-eskola hori jaio,Ziburun jaio zen: gerratik ihesijoandako donostiar haiek umoreasoberan zuten, nonbait, eta hainbatdenbora-pasa antolatu ohi zituzten, ElTrueno deitu zuten elkartean,kaskarinen jostagarri eta herriminarenkontsolagarri. Marzelino Soroa gazteaere han zen, eta honek asmatu zuenzartzuela antzeko antzerki kantatu bat,euskara eta erdara nahasianzerabilena, Iriyarena izenekoa. Huraprestatu zutenen artean zen Toribio,artean mutiko-koxkorra, eta badirudibetiko geratu zitzaiola barreneansarturik antzerkiaren harra.

2

Donostia XIX. mendean, aldaketa handien atarian

MarzelinoSoroa, euskal

antzerkimodernoaren

lehenengo aitaeta Alzagarenbide-erakusle

FORUEN AMAIERA,PIZKUNDEAREN HASIERA

Karlistaldia amaituta, etxera itzuliziren alzagatarrak, baita Donibane-Ziburun babesturiko gainerakodonostiarrak ere. Donostia ez zenlehengo bera ordea, bai itxura fisikoa,bai giroa aldaturik baitzeuden.Espainiako erregetza borbondarreneskuetan zegoen berriz ere, eta,Frantziako aristokraziak Miarritzehautatu zuen bezala, Alfonso XII.ak etabere emazte Maria Cristinak Donostiaaukeratu zuten opor-leku; errege--erreginen atzetik etorri ziren hainbatjauntxo, noble eta handiki, etahorientzako guztientzako etxe berri etajauregi bikainak eraiki ziren. Hiriarenitxura guztiz berritu eta edertu zen,baita giroa arroztu ere, betidanikodonostiar eta euskaldun zirenhaientzat batik bat.

Aldi berean, gerratea amaituta,Madrilgo gobernuak deuseztatu eginzituen Hego Euskal Herriko foruak.Egundoko zartada izan zen haueuskaldun guztientzat, liberaleuskaldunak ere foruzaleak baitziren.Foruen galerak uste ez bezalakoondorioa izan zuen hala ere: lotanbezala zeuden euskal kontzientziakesnatzea, eta iratzartze horretanaitzindaria izan zen Donostia. JoseManterola bibliotekariak protestasutsua egin zuen foruakdeuseztatzean, eta institutuko katedrakendu zioten horregatik; Euskal-erria(1880) aldizkaria sortu zuen orduan,batez ere erdaraz idatzia baina euskalgauzei buruzko lehenengoetakoa etaeragin handikoa. Antzekomugimenduak sortu ziren gainerakoeuskal probintzietan ere. Lore-joko etasariketak ugaltzen hasi ziren han--hemen. Donostiaren berezitasunikhandiena, aldiz, euskal teatroarensorrera izan zen, eta esan liteke,sortzeko, huraxe zuela tokirikaukerakoena. Izan ere, antzerkiak,gaur ulertzen dugun moduan, hainbatbaldintza eta ezaugarri behar dituinguruan: antzokiak, egileak,jokalariak, dekoratu eta jantzienprestatzaileak... Horrek guztiak jende--biltze handi samarra eskatzen du,bizimodu urbano bat, hiriburuetatikkanpo nekez topa zitekeena. Iruñea,

3

Jose Manterola,foruen defendatzaile

eta Euskal-erriaaldizkariaren sortzaile

Bilbo, Gasteiz edo Baionaren aldean,berriz, Donostiak giro euskaldunagoazuen, eta horrek egin zuen posible hansortzea euskal teatro modernoa, baitaestilo jakin bat ere, eta hor lekunabarmena du Alzagak, nabarmenaeta gorena.

Ziburun jokaturiko Iriyarenaerrepikatu egin zuten Donostian1878an, eta dirudienez gaitzekoarrakasta lortu zuen; ez hori bakarrik:euskarazko zatiek estimazio bereziaizan zuten nonbait. Obra apala zenIriyarena berez, eta euskarazko zatiekhalako funtzio irrigarri-folkloriko batzuten, baina, aldi berean, huraxe zenDonostiako antzokian emanaldi bateuskaraz egiten zen lehenengo aldia;garai hartan euskara zen donostiargehienen eguneroko hizkuntza, bainazeregin ofizialetatik guztiz baztertua.Estimazio eta harrera on horrekeraman zuen Soroa euskal antzerkigehiago idaztera, eta mugimendu osobat eratu zen inguruan: idazle gehiago(Iraola, Ganboa, Gorostidi, Artola,Illarramendi, Uranga...), antzezleak,laguntzaileak... Mugimendu horretanegon zen, hasiera-hasieratik eta eraguztietako lanak eginez, ToribioAlzaga.

Zurgina eta kontratista zen Toribiorenaita, eta etxeko aroztegirako nahi zuensemea. Toribio, berriz, bere anaiaBalerianorekin batean, gusturagoaritzen zen Soroaren komedia edojostirudi haiek prestatzen: Anton Kaiku,Gabon, Au ostatuba... Besterenakprestatzen eta antzezten bakarrik ez:bereak idazten ere laster hasi zenToribio, eta 1888an ezagutarazi zuenlehenengoa, Aterako gera!, lehiaketabatean saritu, argitaratu eta antzeztua.Honen ondotik beste batzuk iritsi ziren,era askotakoak. Aipa dezagun,esaterako, opera zenbaitetako hitzakmoldatu zituela: BuenaventuraZapirain musikariak sorturiko TxantonPiperri (1899), Anboto (1906), GliKornamenti (1906)... Bada TxantonPiperri-ko zati bat, herriarenganakomaitasunaren adierazgarri, ezagunbihurtu eta askotan kantatu izan dena:

Euskal Erriko semeak gera,ari zor diogu bizia.

Beraren alde emango deguzainetako odol guzia.

4

AITA FAMILIAKOA ETA HERRIKO GIZONA

Antzerkilaria den aldetik interesatzenzaigu batez ere Alzaga eta horixe arigara komentatzen. Haren bizitzak,ordea, edonorenak bezala, baditubeste hainbat eta hainbat alderdi, etahorietako batzuk ezin genitzake aipatugabe utzi. Famili bizitza, adibidez.

Itxura guztien arabera mutilzaharizateko bidean zegoen Toribio, bainaazkenean ezkondu zen, 1901ekoapirilaren 16an, berrogei urte betetzenzituen egunean hain zuzen ere, MariaPilar Fernández Mujikarekin.Madrildarra zen hau, baina jatorria etafamilia Aizarnan zituena. Aizarna Urolabailarako herri txiki bat da, Zestoaingurukoa, eta garrantzi berezia izanzuen Alzagaren antzerkigintzan: izanere, Maria Pilarren familiak Aizarnanzeukan etxean eman ohi zituztenudako opor-egunak alzagatarrek, etaegun horiek aprobetxatu ohi zituenToribiok antzerki-lan berriak idazteko,eskuizkribuen amaierako datakadierazten digunez. Bere antzerki--lanetako hainbat gai eta jende-tipoere Aizarna ingurutik atera ohi zituen.Urtearen gainerakoan DonostiakoParte Zaharreko San Juan kalean biziziren, Bretxaren aurrean.

Bost seme-alaba izan zituztenToribiok eta Maria Pilarrek, bainahorietatik lau gazterik hil ziren. Luis,zaharrena, jaio eta berehala; Mari Pazeta Jose Jabier, hamasei etahemezortzi urte zituztela, hurrenezhurren; eta Koro 1940an, Toribio berahil baino urtebete lehenago. MariaLuisa gelditu zen, gazteena etaoraindik ere bizi dena. Lau seme-alabahoriek bere aurrean hiltzen ikusteaizan zen arantza mingarrienaantzerkigile alaiaren bizialdian.

Bada beste alderdi bat, askorentzatezezaguna eta, zalantzarik gabe,aipatzea merezi duena. Alzagarenjarduera politikoaz ari naiz. BigarrenKarlistaldia bitartean Lohizune-Ziburunbabestu zirela esana dugu; Lapurdinzegoen Arana-Goiri familia ere, izatez

5Lore-Jokoen antolaketa-batzordekoak, Hernanin 1909an. Ezkerretikeskuinera, zutik: Joakin M. Baroja, Francisco Lopez Alen, Joxe Artola,Joxe Zapirain, Toribio Alzaga (idazkaria); eserita: Blas Pradere, AlfredoLaffitte eta Migel Salaberria

karlistazalea eta Bilbo liberal setiatutikihes egina. Mutikoa zen Sabino Aranaere, Toribio baino hiru urte gazteagoa,baina ez dugu inongo daturik elkarezagutu zutenik baieztatzeko. SabinoAranak Euzko Alderdi Jeltzalea sortuzuenean 1895ean, azkar asko zabalduzen abertzaletasunaren sugarraBizkaian zehar, baina gainerako euskallurraldeetan nekez eta kostata, hasierabatean oso jende gutxi lotubaitzitzaion dotrina berri hari. Gutxihorietako bat izan zen Toribio Alzaga.Bere antzerkiek ez dute batere kutsupolitikorik, eta 1915etik aurrera ez zennabarmendu bere jarrera politikoetan,jendaurrean bederen, baina aurretikekintzaile handia izan zen.

Abertzaleek elkarte bat sortu zutenDonostian, Centro Vasco izendatuzutena, eta hango zuzendaritzanzegoen Alzaga. Era berean, partehartze nabarmena izan zuen XX. mendehasierako bizitza politikoan: hizlari izanohi zen batzokiak zabaltzean edoalderdiaren kanpainetan, eta hainbatelkarte eta erakundetako partaide erebai: Centro Católico zeritzanean, EAJrenUri Buru Batzarrean lehendakari,Gipuzkoarra egunkariko kontseiluan...Bestalde, etxeko enpresa bereeskuetara iritsi zenetik aroztegi-jabe erebazenez, Donostiako arotzen buru izanzen eta enpresari-elkarteetako kide.

IZTUNDE ESKOLARENSORRERA

Lehen esan dugu, antzerkia sortukobada bizimodu urbanoa behar duelainguruan: ikusleak, artistak,laguntzaileak, komunikabideak... Sortuez ezik garatu eta maila jasoago batlortuko badu, berriz, behar--beharrezkoa du nolabaitekoerakundetze bat ere: babes bat dirualdetik, toki finkoak entseguetarako,aktore berriak trebatzeko eskolak,talde iraunkorrak... Gaur egunnormalak iruditzen zaizkigun gauzakbaina gure artean aski berriak direnak.

6

Abelino Barriola,Alzagaren adiskideeta antzerki-lankide;zinegotzi zela, bereeraginez sortu zenDonostiako IztundeEskola

Alzagaren bizitzan eta euskal teatroosoaren bilakaeran esanahi berezikourtea da 1914koa. Lukas Zulaikazinegotzi sozialistak proiektu bat landuzuen Donostian teatro-eskola batsortzeko; Abelino Barriola zinegotzijeltzale eta antzerkigileak eraman zuenbururaino, eta hala sortu zen,Donostiako Udalak proposamenaonartu ondoren, Euskal Izkera taIztunde Eskola edo Academia deLengua y Declamación Vasca.Erakunde ofiziala izaki, eskola hartakokatedrarako lehiaketa antolatu zen etabi hautagai aurkeztu: Alzaga etaElizondo. Elizondo azken orduanbeldurtuta-edo erretiratu, eta Alzagaaukeratu zuten epaimahaikoek ahobatez.

Euskal Iztundearen garrantziaulertzeko, kontuan hartu behar daordura arte ez zela Euskal Herri osoanizan inongo antzerki-eskolarik, etaToribio Alzaga izan zela, itxura denez,teatrotik eta teatrorako bizi izandakolehenengo profesionala.Funtzionarioaren irudi txar bat izan ohidugu askotan, alferrarena alegia —etaez beti arrazoirik gabe— baina,Alzagaren lanei une labur batez badaere erreparatuta, argi ikusten da ezzuela inongo zerikusirik irudi horrekin,buru-bihotzez zegoela antzerkiariemana. 1915ean Iztunde Eskola abiatu

zenetik, euskal antzerkiak ordura arteezagutu gabeko loraldi eta garapenalortu zituen, eta horren barruan askoeta handiak izan ziren Alzagakegindako lanak. Obra berrien sorrerada gehien ezagutzen duguna, bainahorrez gain askotarikoak ziren donToribioren eginkizunak eskola hartan,oro har —erakundearen izena bezala:izkera ta iztunde— bitan banalitezkeenak: hizkuntzaren irakaskuntzaeta antzezpenen prestakuntza. Haudena, baina, xehekiago ikusiko duguhurrengo atalean.

7Eskuz prestatzen zituen

Alzagak IztundeEskolako aktoreentzako

kopiak. Hona,erakusgarri gisa, harenbi itzulpenetako azalak:

Pasaiko batelzaia etaIrritza, 1923-24

urteetakoak

HELDUARO LANTSUA

Udalaren lanpostu hura hartu zuenezgeroztik badirudi alde batera utzizituela bere aroztegiko lanak, nahiagobaitzuen nonbait ametsezkoeraikuntzak sortu, zurezko teilatuakkonpondu baino. Politikazko zereginikere ez diogu ezagutu ordutik aurrera:beharbada, postu instituzional batbetetzen zuen aldetik, egokiagoirudituko zitzaion bere usteak etajarrerak maila pribatuan uztea.Nolanahi ere, ez ziren gutxi ez, ToribioAlzagak hartu zituen lanak. Aipaditzagun ezagunenak.

Batetik, esan dugun legez,euskarazko eskolak ematen zituen,helduentzat. Honetan ere aurrekari izanzuen Marzelino Soroa, bere etxeanirakasten baitzuen honek euskara, etahorren froga dugu prentsan jarritakoiragarkiren bat. Gaurko egunean zailada imajinatzen nolakoak ote zirenorduko eskola haiek. Kontuan edukibehar dugu ez zegoela ezeuskaltegirik, ez gramatika arauturik,ez ikasteko metodorik, eta garai hartanoso-oso bakana zela euskaldun berriaksortzea (txikitan ikasten zutenak aldebatera utzita, noski). Alzagak berak ezdigu utzi bere irakaskuntzako jarduerahonen erakusgarririk, baina bai harenikasle izandako batek: izan ere,Raimundo Herrero Tornadijo delakogizon batek liburu hauxe idatzi zuen

8

Bere taldeari guztiz loturik ibili zen Toribio, adinean alde handia izan arren. ArgazkiaLekunberrin atera zen, 1923an

Alzaga hil eta gero: Estudio elementalde la gramática vasca, etaizenburuaren azpiko ohar argigarri hau:«según las lecciones explicadas por elProfesor de Lengua y DeclamaciónVasca, D. Toribio de Alzaga (q.e.g.e.)por un su discípulo».

Bestetik, aurreratu dugun moduan,antzezpenak prestatzeko lana zegoen,Alzagaren gogokoena seguru asko.Eskolaren betebeharra urtean hiruemanaldi prestatzea zen, Donostiakohiru jai handietarako: Santo Tomaseguna, San Sebastian eta Inauterietakoastelehena. Hiru horiek egiten ziren,noski, baina Alzagaren eta Iztundearenlana harantzago zihoan, Donostian ezezik beste hainbat herritan ereeskaintzen baitzituzten antzerki--emankizunak: Tolosa, Irun, Errenteria,Bergara, Oñati, Lekeitio, Gernika, Bilbo,Hendaia... Antzerki-zaletasuna piztekoeta han-hemen talde berriak sortzeko erefuntsezkoa izan zen donostiarren eredua.

Antzezlan bat taularatzeko eraaskotako lanak egin behar ziren, etadenetan aritzen zen Toribio: obra beraidatzi, edo bestela egokitu; gero,berriz, jokalari bakoitzak zer eta noizesan behar zuen, koaderno banatanidazten zuen eskuz, kaligrafia txukuneta dotorez, garai hartan ez baitzenfotokopiagailurik; entseguak ere berakzuzentzen zituen eta aktoreei irakatsi

(garai hartako film edo bideorik ezdugu, baina guztiz famatuak etatxalotuak izan ziren haren eskuetatikpasatako aktoreak: Beorlegi, Egileor,Ugartetxea...); horrez gain, dekoratuaketa bestelako xehetasun guztiak ereprest eduki behar ziren emanaldirako:esate baterako, jantziak josten-etaToribioren emazte eta alabak aritzenomen ziren.

Ez ziren hor amaitzen Alzagarenzereginak. Gizon heldua zela iritsi zenIztundeko kargu horretara (54 urte),baina buruz gazte bezain gartsuzegoen oraindik, bizitza osoan horrexenzain egon balitz bezala, helduarobenetan lantsua eta lanpetua izanbaitzuen harrez geroztik. Antzerki--lanak idaztea ez zen berez bereeginbeharra, eta sortu ere sortuakzituen batzuk aurretik ere, bainabenetako aldi emankorra orduantxe hasizen, hurrengo 20 urteetan, bataz beste,urteko obra berri bat idatzi baitzuen. Ezbeti erritmo berdinean, ordea: gehien--gehienak 1920-1930 hamarraldiansortuak dira. Eta ohargarria da ikusteanola 60 urte bete eta gero eman zituenToribiok bere onenak, jendearen batazbesteko bizialdia gaur baino askozlaburragoa zen garai batean gainera.Lehen ere esan dugun moduan,Aizarnako udaldiak baliatu ohi zituengehienbat antzezlan berriok idazteko.

9

Horrez gain, Donostiako kulturbizitzan parte hartze etengabea izanzuen. Hiriko lore-jokoen batzordekoaizan baitzen betidanik, literatur sariaketa antzekoak antolatuz. Donostianeratu ohi ziren bertso-txapelketaguztietan ere ohiko epaimahaikoaizaten zen. Lan hauek guztiak gutxibalira bezala, aldi batean Euskal-erriaaldizkariaren zuzendari ere izan zen(urteetan zehar hainbat artikuluargitaratzeaz gain, 75 bat, laburrak etairrigarriak gehien-gehienak). Aurreko

zuzendari Francisco Lopez Alenhiltzean berak hartu zuen ardura1911n, eta hortxe iraun zuen 1918raarte, betiko itxi baitzen orduanManterolak 1880an sorturikoagerkaria. Ixte hau Alzagari leporatzeabaino egokiago eta zehatzago dagaraien aldaketa ikustea: aldizkariberri asko sortuak ziren, baikulturazkoak bai politikoak, eta Euskal--erria-ren estiloa apur bat zaharkiturikzegoen aspaldidanik, XIX. mendekojende eta ikuspegiei lotuegia edo.

10

1935ean Donostian ospaturiko lehen Bertsolari Eguneko epaimahaia. Ezkerretik eskuinera: Joxe Zubimendi, Aitzol, Alzaga, Joxe Olaizola eta ManuelLekuona

OMENALDIAK ETABELAUNALDI BERRIAK

Oraindik ere urte luzeetan jarraituzuen Alzagak lanean. Lan hori guztiaeskertzeko, omenaldi bero etahunkigarria eskaini zioten 1930ekoabenduan, Santo Tomas egunean,bazkari, bertso-saio, antzerki eta guzti.Hainbat kronika ere plazaratu zirenorduko prentsan, eta, denen artean,Orixek idatzitako artikulu-zati hauaukeratu dugu, omenduaren garrantziaeta ekarpena ederki laburbiltzendituelakoan: «Euskal-teatroa Altzaga’koial-zapietatik atera digula esan diteke;oiñez ere ederki erakutsi dio, ta bidesendoan yarri; kozkortuxe ere egindala esan genezake, ta edozeinerritako teatroaren maillera laister igokodan uste ona degu».

Orixeren testuan argi ikusten daAlzagarenganako aitortza, baina, aldiberean, joera eta idazle berriakbadatozelako zantzua ere igartzen da.Ezin zen bestela izan! Izan ere, Alzagakia-ia 70 urte zituen, eta, bestalde,euskaltzale-belaunaldi berri batzetorren, adorez eta kemenez betea,kulturgintza eta herrigintza errotikastintzera: Aitzol, Lizardi... Belaunaldihorretan bada izen bat, teatroari bete--betean lotua: Antonio Maria Labaien(Tolosa, 1898). Gazterik hasi zenLabaien antzerkigintzan eta eraaskotako lanak egin zituen berak ere:horien artean, obrak idazteaz gain,aldizkari bat, Antzerti, herriz herrisortzen ari ziren antzerki-talde gero etaugariagoei lan berriak, berriinteresgarriak eta formazioaeskaintzeko asmoz. Labaien ez baina

11

Lehen Antzerki Egunaren ospakizuna, Alzagaren itzalean garaiko euskal kulturako izen garrantzitsuakbildu zituena: Leizaola, Arzelus, Lopez Mendizabal, Labaien, Barriola, Olaizola eta Aitzol, besteak beste

Alzaga gogoratzeko tokia da hau,ordea. Labaienek berak eregoraipatzen du gure protagonista, etaekar dezadan hona haren idatzia:«Altzaga jauna da Euskel-Antzerkia’rieutsi diona, eragillea ta pizkortu duna,nekatzeke ta laguntza gutxi izan arren».

Labaienen esaldi horretan badira hitzdeigarri batzuk: «laguntza gutxi izanarren». Esan ez dugu ba —galdetuko digu irakurleak—aurrerapauso handia izan zela 1914-1915ean Euskal Iztundeasortzea? Hala izan zen bai, baina lehenpauso hark beste batzuk eskatukozituzkeen atzetik, eta ez zenhorrelakorik iritsi. Omenaldi-egunhorietan, Alzaga elkarrizketatzera joanzen kazetari bat haren lantokira,Garibai kalean Iztundeak zeukanganbarara, eta ondoren halaxe esanzuen kazetariak: horrenbeste afari etaomen eskaini ordez, hobe zutelaberogailu bat emango baliote, teilatupehartako hotza zertxobait goxatzeko.

12

AMAIERA TRISTEA

Ia bizialdi osoa jendea barrez jartzenigaro zuen hark, goibel etazoritxarrekoak izan zituen azkenurteak: ez zahartzaroaren gaitzengatikbakarrik, baita bere herriarenpatuagatik eta bizitza osoko lanarenakabera beltzagatik ere. Lantxo honenhasieran kontatu dugunez, gerra batekeman zion hasiera euskal teatromodernoaren mugimenduari; bestegerra batek ekarri zion akabua, handikhirurogei urtera: 1936ko matxinadafaxistak, hain zuzen ere.

Uztailaren 18an hasi zen gerra,ezaguna den bezala. Donostian eresaiatu ziren Loiolako tropakoak hiriahartzen, baina herriaren erantzunak,eta batik bat anarkisten erresistentziabipilak, galarazi egin zien. Bi hilabeteeskasera, ordea, irailaren 13anzehazki, Irun hartu eta gero sartu zirenfrankistak Donostian. Ez duguberrituko hemen egun haietakohistoria, bere izu eta fusilamenduenkate luzearekin. Azal dezagun soil--soilik Toribio Alzagari gertatua.

13

Lanean aritua zen ordura arte Alzaga,75 urteak beteak izan arren. Frankistekeuskal kulturazko ezer eraman ezin,nonbait, eta dimitiarazi egin zioten bereirakasle-postutik; Iztunde Eskola bera,itxi. Hori nahikoa ez eta atxilotu eginzuten gau batean Toribio Alzaga, harenkontrako inongo kargurik ez izan arren,beste asko bezala. Gaur egun Tenisekoibiltokia eta Ondarretako hondartzarenbazterra dauden lekuan zegoen orduanDonostian kartzela. Ondarretakopresondegi ospel eta heze hartaraeraman zuten beraz agurea, asmakardiakoaren gaitza zuena, eta haneduki zuten, harik eta familiarenbitartekari eta jestioek (Jose MariaLojendio euskal idazle frankistarekin,besteak beste) askatzea lortu zutenarte.

Hortik aurrera aienatu egiten daAlzaga bizitza publikotik, euskalkultura desagertarazia zegoen moduberean. Bere gaixotasunak aurrerajarraitzen zuen bien bitartean. 1941ekomaiatzean larritu zitzaizkion itoaldiak.Bere iloba Jabier Villar medikuak kontuegiten zion eta, tabakoa debekatuazion arren, hilaren 26an hala esanomen zion: «Osaba Toribio, zigarro bategin behar diot». Huraxe izan zuenazken zigarroa. Biharamunean hil zen,1941eko maiatzaren 27an, San Juankaleko bere etxean, 80 urte zituela.

Pertsonaia kuttuna bihurtu zen Alzaga. Kaiku astekariirritsuan atera zen karikatura hau, Andre JoxepaTronpeta obrako sorgin-giroaz inguraturik

antzerki asko, gehienak, ez ziren inoizargitaratu, ez liburu gisa, ezaldizkarietan. Lan-tresna ziren, IztundeEskolako aktoreekin ikuskizunaprestatzeko gidoiak, eta garai hartanez zegoen aski azpiegiturarik sortzenziren antzerki-lan guztiak argitaratuahal izateko (bidenabar esanda, gauria okerrago ez ote gauden ematen du,gutxiago idazten baita antzerkiaeuskaraz eta idazten den gutxi horiargitara gabe eta antzeztu gabegeratzen baita gehienetan). Denadela, Alzagak idatzitako antzerkihorietako gehienak —eta bereardurapean antzeztu ziren besteak erebai— Iztundeko artxiboan gordetaegon dira, don Toribioren kaligrafiadotorea ageri duten eskuizkribuetan.Urteetan zehar toki batetik bestera ibiliondoren —Iztundea aspaldi samar itxizen, gero Antzerti-n egon ziren, baina,gorabehera askoren ondotik, erakundehori ere desagertu zen— gaur egunGipuzkoako Foru Aldundikoliburutegian daude gorderik. Ez denak,ordea. Badira obra batzuk,zerrendetan aipaturik ikusi bai bainainon aurkitu ez ditugunak, hala nolaZalaparta, Gizon ona, Oleskari berriya;Gli kornamenti deritzan opera bat erebai, Pasai’ko batelzaia itzulpena etaEleizatxoko ardazlea, izatez

14

TORIBIO ALZAGAREN ANTZERKIAK

ZENBAKIEN TXAPELDUN

Zenbat antzerki-lan idatzi zituenToribio Alzagak? Ezin eman dezakeguerantzun ziur eta erabatekorik, bainabai esan gutxi gorabehera hogeitahamarren bat obra idatzi zituela,aurreko euskal antzerkien moldaketaparea eta beste bizpahiru itzulpenbarnean hartuta. Horrenbestez, bere--bereak hogeita bosten bat sortuzituela esan daiteke.

Zenbakien ziurtasun ezak baditubere arrazoiak; izan ere, Alzagaren

Lan zabal eta oparoa burutu zuen Alzagak. Irudian, haren eskutiksorturiko lau antzerki: Zanpantzar, Etxietan, Biozberak, Burruntziya

Gorostidirena eta Alzagak moldatua.Litekeena da, zoritxarrez, horietakorenbat betiko galdua izatea; hala ezbada, mesederako litzateke Alzagarengainerako eskuizkribuekin baterajasotzea, gure kultur ondareazaintzeko eta biharko ikerlariek aztertuahal izateko.

Guk ere aztertuko ditugu Alzagarenantzerkiak, laburki bada ere, bainaaurretik aipa ditzagun beste zenbakibatzuk, haren lanaren neurriaz etaekarriaz hobeto jabetzeko. Iztundearenhogei urte luzeetan, bataz besteurteko dozena bat obra jarri zituztentaula gainean, batzuk luzeak, besteaklaburrak. Urtetik urtera ez zituztendenak aldatzen, noski: obra gehienakerrepertoriokoak ziren, hots, behinikasiz gero hurrengo urteetan ereeman ohi zituztenak, baina urtero--urtero izaten ziren bizpahiru obraberri, errepertorioa aberasterapasatzen zirenak. Obra horiek zenbataldiz ematen zituzten ez dago zehatzesaterik, herriz herriko emanaldiguztien berri jakin beharko bailitzatekehorretarako.

Hori guztia ikusita, aise baiezta litekeToribio Alzaga izan zela garai hartaneuskal antzerkiaren bizkarrezurra,inork baino antzerki gehiago idatzibaitzituen, inork baino obra gehiagozuzendu, inork baino jokalari gehiago

15

trebatu, inork baino emanaldi gehiagoeskaini; geroztik ere, ez dakit inorhurreratu ote den kopuru horietara:Piarres Larzabal neurri batean, etaAntonio Labaienek ere gainditukozukeen beharbada, gerrak bere garaiemankorrena eten ez balu. Nolanahiere, Alzaga ez da zenbakientxapeldun hutsa: kalitatean ere —mugak muga— goraldi nabarmenaezarri zion euskal antzerkiari, eta bereobretan suma liteke hobekuntza-nahieta anbizio hori.

Obra guztiak nahas-mahaseanaztertu ezinik, generoka bildukoditugu, ondoko sail hauek eginik:bakarrizketa eta elkarrizketak,ekitaldi bakarrekoak, operak etaohitura-antzerkiak eta antzerkiluzeak.

Euskal Iztundeko antzeztaldea Lekarozen

BAKARRIZKETA ETA ELKARRIZKETAK

Bakarrizketak oso ugari zirenDonostiako teatroan, eta Soroagandikhasita gehien landu zen estiloetakobat dela esan liteke. Mozkor, baserritareta xelebreen barregarrikeriak erakutsiohi dituzte gehienetan, eta izugarrizkoharrera ona omen zuten ikusleenartean, arrakasta honek mailahandiagoko antzerkia nahi zutenak(Abelino Barriola adibidez)haserretzen bazituen ere. Erahonetako hiru lan sortu zituen Alzagak:Arpuxa kalian (1922), Urdallekua(1925) eta Txingurri (1935). Laburrakizaten dira beti, eta beren funtzioaondo ulertzeko orduko antzerki--jaialdiak nolakoak ziren jakitea komenida: ohikoa izaten zen hiru obraeskaintzea, horietako bi luzeranormalekoak, eta beste bat labur--laburra eta arina tartean, edojaialdiaren hasieran bestela: hor zuenbere tokia bakarrizketak.

«Elkarrizketa» izenez bataiatu zituenAlzagak zenbait obra. Elkarrizketa,solasa, berbeta edo berriketaezinbesteko osagaia izan ohi duantzerkiak, baina deitura horrekinantzerki-mota berezi bat izendatzen duegileak: bi lagunen arteko solas bizi--biziak, laburrak, arinak etaumoretsuak, ekintzarik gabeak eta

dekoratu eta antzekorik behar ezdutenak. Hauen zeregina erebakarrizketaren berdina zen, beste biantzerkiren arteko denbora-pasaatsegin bat eskaintzea. Horrelako bielkarrizketa egin zituen Alzagak,bietan ere bina neskatxa jarririksolaskide: Axentxi ta Kontxexi (1914),Etxietan (1918); hirugarren bat eresortu zuen, Biyak bat (1934),desberdin eta atipiko samarra. Nonbaitsartu behar-eta, sail honetan kokagenezake haurrentzako txotxongilo-lanbat, Kaxka gogorra (1930), laupanpina erratzarekin elkar joka aridirena.

16

Bernaiñoren larriyak, Iztunde Eskola eratu eta

berehala, 1915ean sorturiko lana

EKITALDI BAKARREKOANTZERKIAK

Era honetakoa izan zen Alzagarenlehen antzerkitzat hartu duguna:Aterako gera! (1888); zehatzagoakizanda eta egiaren amoreagatik esanbeharko dugu Toribioren lehen-lehenantzerkia beste bat izan zela: MartinTiñacu (1886), gaztelaniaz idatzia etaerdaraz gaizki egiten duenprotagonista barregarria duena. Horialde batera utzita, ekitaldi bakarrekobost antzerki idatzi zituen: goianaipatu dugun Aterako gera! eta bestelau: Bernaiñoren larriyak (1915),Txibiribiri (1918), Biozberak (1920) etaBurruntziya (1926).

Aterako gera! da, esan dugunmoduan, Alzagaren lehen euskal lana.Denboran tarte handia dagobesteekin, eta osterantzean ere bai.Marzelino Soroa maisuari eskaini zion,eta bertan erakutsi bikain ikasia zuelaharen artea eta antzea xelebrekeriakagertzeko, bai eta hizkera bizi,adierazkor eta «koxkeroa» ere. Gerokolanen aldean euskara zabar samarraduela esan behar, hala ere: esatebaterako, z gehienak s egiten ditu, etats asko tz. Hona hemen adibide bat:«Bañon, askenian, subek negar askoegiñ-atikan erostunak berdindu biarisaten diskik suben eskasiyak».

Egituraren aldetik ere, lehenbizikolan hau herren samar gelditzen delaesan behar; hizketa da ia sostengubakarra, ekintzaren euskarri dramatikonagusia. Bestalde, gizasemeak etaemakumezkoak antzerkian eznahasteko ohitura zeukaten garaihartan, eta horri jarraituz gizonezkoakbesterik ez daude antzerki honetan.Sagardotegi batean dago girotua, etaarlotekeria ugariren artean jendearendiru-estuasuna ere adierazten da,nolabaiteko mezu soziala emanez.

Beste laurak modernoagoak dira,biribilagoak: badute korapilo bat,egoera nahastu eta gero askatzenduena. Gertaera xumea da beti, bainaharia ondo lotua eta erritmo azkarrezkontatua. Euskara ere askozzuzenagoa, ez baitzen alferrik Alzagairakasle bihurtu. Honen guztiarenadibidetzat Burruntziya har dezakegu,Alzagaren lan onenetakoa, onenaagian. Pertsonaiak ondo eta azkarmarrazturik daude; hemen ez dago,eleberri batean bezala, protagonistennortasuna eta psikologia arretazlantzerik, eta, horrenbestez,pertsonaiak estereotipatu egiten ditu,tipo bihurtzen: ezaugarri jakin etamarkatuak dituzte, obra batean bainogehiagotan azaltzen dira antzekoak,erraz identifikatzen ditugu eta betigertatzen dira barregarri. Obra

17

honetakoak ditugu, adibidez, JoxeJoakin kaskailu ahobero bainaandrearen beldur bizi dena, Talo alprojaoihularia, Mañaxi etxekoandrematxarda, diruzale, agintzailea...Hizkuntza zuzenagoa dela esan dugulehen, baina ez hori bakarrik: txukuna ezezik, bizi-bizia ere bada, solasaritxinpartak eta zukua ateratzen dizkiona.Zoragarriak dira lan honetan, esatebatera, Joxe Joakinen irainak, edoTaloren losintxak: katramillosa,mamuxel, zirrikituna, mazuztxori,txirripixtiña, pillinpustrera, makarrosiña...

Ekitaldi bakarreko obra hauek laburrakdira denak ere, ordu erdi baino gutxiagoiraun ohi dutenak; tankera honetakoakziren garaiko euskal teatroan ugarienak,eta, gehien lantzen zen generoa zenezgero, onenak ere bai.

OPERAK ETA OHITURA-ANTZERKIAK

XIX. mendearen amaieran etaXX.aren hasieran gailen zebilen operaEuropa osoan, eta baita Euskal Herrianere. Erdaraz euskaraz baino gehiago,eta Bilbon Donostian baino maizago.Dena dela, euskarazkoak ere eginziren, eta hauetako batzuetan izanzuen Alzagak zerikusirik. Hain zuzenere, Buenaventura Zapirain musikariakkonposaturiko Txanton Piperri (1899)eta Anboto (1906) operetako hitzakberak idatzi zituen, eta bestelakoxehetasunik ezagutzen ez diogun GliKornamenti izeneko batekoak ere bai.

18 Burruntziya-ren azala.Hauxe izan litekeAlzagaren lanikadierazgarri eta onenetakobat

Donostian ez ezik, han-hemen ematen zituen Iztunde Eskolak bereikuskizunak. Argazkia Eibarren atera zen, 1926ko abenduan, Ramuntxoantzeztera joanda

Bestalde, bi antzerki guztiz bereziidatzi zituen, ohitura-antzerki deituditudanak: San Tomaseko feriya (1892)eta Zanpantzar (1924). Pertsonaiabatzuen ingurukoa ez baizik etakoralak dira obra bi hauek: hots,protagonista zehatzik gabe, jendeasko biltzen da taula gainean, ekintzafranko garatzen bertan; ez duteargumentu handirik ere, hari mehe batgehienik, baina ez da hori axoladuena: Donostiako bi jai handitan (San Tomas edo Santo Tomasegunean batetik, Inauterietakoastelehenean bestetik) girotutakoantzerki kostunbristak dira,barregarriak, laburrak, festa-girokoak,kantuzaleak, txantxagileak...

Gogoan izan behar da, halaber, biegun hauek eta San Sebastian egunazirela Donostiarentzat bezala bertakoantzerkiarentzat seinalatuak, etahorietan beti izaten zela funtzioa.

ANTZERKI LUZEAK

Ekitaldi bat baino gehiago dutenaksartu ditugu antzerki luzeen sailhonetan. Bi ekitaldiko bi obra burutuzituen: Bost urtian (1922) eta Amantxi(1923). Gerokoak geroko utzita,erants dezagun zer edo zer bihauetaz, ezaugarri interesgarriakdituzte eta.

Bost urtian Euskalzaleak elkarteakargitaratu zuen 1929an, antzerki-sail batihasiera emanez. Erraza du argumentuaeta sinplea egitura: senar-emazteakbidaian doaz; abiatu aurretik hainbatjenderekin hitz egiten dute, eta bosturteren buruan itzulitakoan lagunhoriexekin bilduko dira ostera. Bost urtehorietan, 1914-1920 inguruan, zer-nolakoaldaketak gertatu diren ikusiko dugu, etabarregarri gertatuko zaizkigu.Errealitatean ere, aldaketa izugarriak izanziren urte horietan, bai politikan, baiekonomian, eta horien berri jasoko dugu,teatroa ia beti izaten baita, nahita edonahi gabe, bere garaiaren eta gizartearenispilu. Hemen, adibidez, protagonistapositiboa, Pantxo, Ameriketanaberastutakoa da, eta Lukax da gaiztoa,hemen bertan azpikerien bitartezaberastu den korredore edo artekaria.

19

Bost urtian obraren antzezpen bateko argazkia

Amantxi-k berezitasun nabarmen batdu: XVI. mendean girotuta dagoela.Honek, dirudien baino garrantzihandiagoa du: jantzi eta dekoratulanduagoak eskatzeaz gain, goragokoasmoak adierazten ditu, mailahandiagoko antzerkia egitekoborondatea. Ez da beraz harritzekoa,Alzagak berak bere obra onenenartekotzat jotzea Amantxi hau, Bosturtian eta Irritza-rekin batean.

Luzeagoetan, hauexek dira hiruekitaldikoak: Tantarrantan (1923),Neskazar (1924), Mutilzar (1925),Osaba (1926), Babalora (1927).

Hauek baino luzeagoa, bakarra sortuzuen —itzulpenak alde batera utzita—,Andre Joxepa Tronpeta (1920): sorgin--giroko obra nahasi, konplexua da,jokalari, musikari eta dekoratu asko

eskatzen duena, handinahia; emaitzaantzeztua epaitu ezin badugu ere,eskuizkribuko gidoian ondo burutu gabeairuditu zaigu guri. Dena dela, hau aldebatera utzi eta hel diezaiegun besteei.

Ia denak —Osaba salbu— irri--antzerkiak dira, pertsonaia bitxi etabarregarriak dituztenak. Izenburuakikuste hutsarekin kontura gaitezkeneskazaharrek eta mutilzaharrekgarrantzi berezia hartzen dutela, osogustuko gaia omen zuen hori Alzagak,eta gaur egun ere arrakasta duena,gauzak gehiegi aldatzen ez direnseinale; horrekin batera ikusi etaentzungo ditugu totelak beren hizketabereziarekin, loterian aberastu nahiduenaren gainean barre egin ahalizango dugu... Horrelakoak diraAlzagaren jostirudien ezaugarri tipikoak.

Osaba desberdina dela esan dugu,eta antzerki luze hauen arteanonentxoena edo interesgarrienabehintzat bera dela erantsiko genuke.Berezitasunik aipagarriena, hirikogizartean kokatuta eta jendeaberatsaren mailan girotuta egotea da.Badirudi horrek ez lukeela zertanberezia izan, kontuan edukita Donostiahiri-hiria zela, eta guztiz hiritarrak baiAlzaga bai bere taldeko aktoreak.Baina, egiazki, Donostian idatzi etajokatzen ziren euskal antzerkigehienak baserri-girokoak ziren, edo

20Amantxi-ren eskuizkribua,Alzagaren marrazkirakozaletasuna erakustenduena

bestela herri txikietan kokatuak etajende xehe eta barregarria agertzenzutenak. Istorioaren sinesgarritasunarilagunduko zion baliabide horrek, bainaaldi berean euskararen egoeradiglosikoa salatzen digu, aski eragordinean.

Goi mailako jendeak eta giroakerakustea egiazko jauzi bat izan zen,eta aurrerabide hau behar--beharrezkoa zuten bai euskalteatroak, bai euskal gizarteak berakere. Antzerkiak, artegintza oso etasendo bat egingo bada komediak ezezik lan serio eta handinahiagoak erebehar direlako; eta gizarteak, unehartan euskaltzaleak eta oro harabertzaleak gero eta pisu handiagoahartzen ari zirelako Gipuzkoan.

Giroa jasotze honetan, AbelinoBarriola zinegotzi jeltzale etaantzerkilaria dugu Alzagaren lagun etaaitzindaria, 1915ean Gai dagonarenindarra idatzi zuenetik (obra honenestreinaldiarekin hasi zuen gaineraIztunde Eskolak bere ibilbidea).Gerora ere, Osaba-ko gaia hartu etabeste antzerki bat idatziko zuenBarriolak: Goi argi.

Giroaren jasotzeak zenbait arazozekarren berarekin, batez ereeuskararena. Garai hartako Donostian,gero eta erdaldun huts gehiagoetortzeaz gainera, euskara neskame--morroiekin edo baserritarrekin hitzegiteko hizkuntza bihurtua zeneuskaldun kaletar gehienentzat, kontuxeheez aritzeko beti ere, zeregin

21Mutilzar antzezten: egilearen eta ikusleen gogoko gaia izan ohi zen mutilzahar-neskazaharrena

inportanteagoetarako erdarabaitzerabilten (euskal antzerkienemanaldietako esku-programak ereerdaraz egin ohi ziren). Aipatzen arigaren obra honetan hautsi egiten dajoera hori, aberatsak eta aristokratakeuskaraz ari baitira beren artean, etaez dugu espanturik egin behar ordukoikusleei harrigarri gertatu baldinbazitzaien: antzeko zerbait gertatuizan da berrikiago, ETB 1983tik aurrerafilmak eta telesailak ematen hasizenean: «beltzak» euskaraz entzuteaharrigarria omen zen.

ALZAGAREN BALIOA GAUR

Alzagaren antzerkiak zein direnikusten aritu gara, bai eta horieiburuzko zenbait iruzkin egiten ere.Hala ere, iritzi orokorragoak ematekotenorea heldu da. Zer nolako idazleagenuen? Zein ziren bere bertute etaakatsak? Galdera hauei erantzutenhasteko, ekar ditzagun hona KoldoMitxelenaren hitzak:

Garai batean euskal teatroa landuzutenen artean, uste dudanez, gaileneta nabarmen agertzen zaigu Alzaga,bere-berea zuen sailean behintzat.Komediaz ari naiz, esku trebeabaitzuen, era berri ausartetara jo gabe,jendeari parre eragiteko. Zorrotza zenpertsonak eta pertsonen xelebrekeriakbegiz jotzeko, bazekien korapilo politaklotzen eta, lotzen ez ezik, baita lotuahala askatzen ere, ez ikuslearen buru-haustetarako, atseginerako baizik.

22

Osaba-ren antzezpeneko irudi bat. Baserritarkeriatik gorago jotzeko nahia nabari da bertan

Andre Joxepa Tronpeta, Alzagakbere irudimena aske utzizueneko «sorgin-ipuina»

Begi-erne eta bizkorra zen Mitxelenakritika-lanetan, baita barkabera eretarteka, euskaraz hain gutxi egonikdena onerako zen garaian behintzat,eta garai zahar hari dagokiokomentario hau. Komedian maisu zelaesaten digu, usadiozko komediamoldean; batez ere komedialaburretan, erantsiko nuke nik.Korapiloak eta xelebrekeriak zituenlanabes nagusi, eta pertsonaienelkarrizketa biziak horiekin batean.

Komediaz harantzago joan nahiduenean edo antzerki luze osatuagoakegin nahi dituenean hasten diraAlzagaren arazoak, orduan ageribaitira bere mugak.

Toribio Alzaga, bere garaian, euskalteatroko errege izan zela esandezakegu. Bera zen egileemankorrena eta antzeztuena, ezbakarrik Iztundearen emanaldiugarietan, baita Errepublika garaian(1931-1936) euskal herri askotan sortuziren taldeen eskutik ere. Mugimenduhura 36ko gerrak txikitu zuela esanadugu. Frankismoaren lehen erasobortitzen eta debeku gogorrenondoren, zirrikitu txiki bat utzi zitzaioneuskal kulturari; zirrikitu hori baliatuta,poliki-poliki hasi ziren berriz ere euskalantzerkiak, eta Euskal Iztundearenbigarren aroa abiatu zen 1953an MariaDolores Agirreren zuzendaritzapean.Don Toribioren ikasle izana zen Agirre,eta aurreko maisuaren lorratzakzenbateraino irauten zuenkonturatzeko, aski bedi esatea lehensei urteetan beti eman zutelaAlzagaren antzerkiren bat; horiez gain,Soroa eta Barriolaren lan bana. Garaia,giroa, gizartea bera bestelakoak zirenordea, eta frankismoari aurre egin nahizioten gazteek bestelako bideak beharzituzten, bestelako kultura, bestelakoantzerkia.

23

Toribio Alzaga, antzeztaldeko emakumeez inguratua, Lapurdin 1924an

Ez da harritzekoa, beraz, 1960tikaurrera Alzaga zeharo desagertzea.Antonio Zavalak, liburu zaharrakberreskuratzeko bere lanean, Auspoabilduman kaleratu zituen harenkomedia onenetako batzuk etaRamuntxo itzulpena, eta argitalpenhaiei esker irakurri eta ezagutu ahalizan genuen askok Toribio Alzaga. Halaere, irudi luke antigoaleko gauza batdela, gaur egungo teatrorako ezinteresik ez baliorik ez duena. Gukordea, Alzagaren lanak baliagarriakizan daitezkeela uste dugu.Elkarrizketaren teknikan batez ere,atzerriko ereduetara makurtuegigauden sasoi honetan, Alzagarenazterketa oso komenigarria izan daitekeantzerki-idazle eta aktoreentzat.Ikasteko bakarrik ez, antzezteko ereizan dezake interesik, zergatik ez?

Bada beste alderdi on batazpimarratzeko modukoa. Askotanaipatzen da, gaitzespen-kutsuz,«Donostiako euskara», hizkuntza txar,eskas edo gatz gabea balitz bezala.Egia izan daiteke, gaur egun, hirihandietakoa ez dela oro har euskaraereduzkoena, inguruan erdarak tokieta indar handiagoak dituelako edo.Hala ere, Alzagaren antzerkietan argiikus eta adi dezakegu hizkera guztizbizi, bitxi, adierazkor eta piperduna,garai bateko donostiarren euskaraederraren adibide. Baserria etaeuskara lotzen dituztenen aurreanesan beharrekoa da, euskararen geroakale artean jokatzen dela gaur, asfaltoartean entzuten dela gehienbat, etabide horretatik jarraituko duela, geroeta gehiago. Gaurko euskaldunhiritarrak, hortaz, badu zer ikusia etazer ikasia Toribio Alzagarekin.

Euskal teatroa biziko bada, aurrerabegiratu behar du eta gauza berriakegin. Baina gauza berriak egin nahidituen herriak —teatroak— bereiragana ere ezagutu behar du etahandik ikasi. Atzera begiratu etaAlzagaren algara lasaiarekin topatzeaosasungarri eta ongarri izango zaigu,Euskal Herriak XXI. mendean beharduen teatroa denon artean bilatu etaasmatzeko.

24

Iragan garaietakoalaitasuna ez ezik, zerikasia ere eskaintzendigu oraindik Alzagak

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka honen material grafikoa ondorengoei esker lortu du:

¥ Koldo Mitxelena Kulturunea

¥ Jos� Luis Villar argazkilaria

Zuzendaritza: Mikel Atxaga

Argitaraldia: 1.a, 1999ko azaroa

Ale-kopurua: 2.000

© Euskal Autonomi Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaDonostia-San Sebastián, 1 -01010 Vitoria-Gasteiz

Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao

Inprimaketa: RGM, S.A.Padre Larramendi, 4 - 48012 Bilbao

ISBN: 84-457-1435-X (Obra osoa)84-457-1437-6

L.G.: BI-2.689-99

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística