KARL MARX. TEORIA ETA POLITICA

Jon Sudupe

KARL MARX

Teoria eta Politika

.EuskaltzalndlaBizkaiko Aurrezkl Kutxa

© JON SUDUPE© BIZKAIKO AURREZKI KUTZA

Espaina'ko Enparantza, IBILBAO-I

ISBN: 84-505-0666-2V. L.: 1918-84Imprimatzaile: Imprenta Boan, S. A.

Particular de Costa, 12-14, 7.°48010-Bilbao

Itziar, Naiara, Usua eta Nereari

Gure teoria eginez doan teoria bat da, ez buruz ikasibeharreko dogma bat.

(ENGELSEN ESKUTlTZA.1887)

Marxismoarekiko idikiak diranak Marx berpentsatuegiten dute gure zirkunstantzi konkretuetan. Ez dutebat batean eta besterik gabe Marxek esandakoa onar­tzen, /ehendabizi pentsatu egiten dute, ta gero, beha­rrik ba/din badago, pentslltu IlOr! zaha/du ta osatu. Ezdira batere dogll1atikoak, itxiak, edozertara idikiakdaude, dinamikoak dira.

(RIKARDO ARRF.GI. Jakin 24gna. 1967)

lOOURTE

Orain dela ehun urte hi! zen Marx. 1883ko martxoaren 14ean, hainzuzen. Aurten betetzen da, beraz, bere heriotzaren mendeurrena.

Ospakizun hau dela eta, ekintza eta ihardunaldi apartik egingo damunduan zehar ezezik, geure artean ere. Baina Marxen izena hitzetikhortzera erabili arren, zenbatek ote dakigu zuzen nor zen eta zer eginzuen? Heriotz mendeurren hau aukera ezin hobea dela iruditzen zaitatzera Marxengana itzultzeko. Hain eragin eta garrantzi haundia izanduen gizonaren lanak berrirakurri eta sakonago aztertzeko. Horixeizan da nire asmoa behin-behineko saio honetan: Marx hobeki ezagu­teraztea. Beraren bizitzako pauso eta ekarpen nagusien berri llabur etakritikoki ematea.

Arrazoi praktiko eta teorikoek bultzarazi naute lantxo hau idazte­ra. Arrazoi praktikoak, aide batetik: euskaldunok ez dugu une honetanMarxen biografiarik geure hizkuntzan. Gotzon Garateren Marxenmarxismoa ---euskaraz lehenengoa berau~ agortua dago aspaldion.Hutsune hori nolabait estaltzera eta betetzera natorkizue, lehen-Iehe­nik.

Arrazoi teorikoak, bestetik: bizi garen mundu hau konprenitu etaaztertzeko ---eta aldarazteko, jakina~ ezinbestekoa da Marxen obraoso kontuan edukitzea. Marxek lur berri bat aurkitu eta jorratu zuenzientziaren mailan, «Historia» izenez ezagututakoa. Aurkikubntza haugiza kondairan aurregabeko gertaera politikoa eta teorikoa izan da.

Marxek, halare, hazia erein besterik ez zuen egin. Harez gero, erneeta hazi egin da marxismoaren landarea, eta fruitu narorik ezezik, us­telik ere eman duo Marxen izenean, erreboluzio eta aurrerapen ederrikezezik, hutsegite eta basakeria haundiak ere egin izan dira, zoritxarrez.Horrexegatik, hain zuzen, marxismoa ez dago oso modan gaurregun.Are gehiago: paradigrna marxista krisi sakon batekjota dago. Bere his­torialdiko larriena, dudarik gabe.

Krisi politikoa, lehenengo: Marxek amesten zuen gizarte komunis­tarik ez baita obratu eta hezurmamitu. Marxen teoriatik «sozialismoerrealera» (Gulag) tarte eta amiltegi izugarria dago. Nekez ezkon dai­teke, bestalde, 1917ko Urria Stalinen ankerkeriekin, edo eta Jaru­zelskyren errejimen zapaltzailearekin. Horregatik, askok eta askok gal­dera berbera egiten diete beren buruei: nork garantizatzen digu guri,

9

eraiki nahi den «bestelako» sozialismo hori ez dela sovietarrena bezala­koxea izango?

Krisi teorikoa, bigarrenik: tradizio teoriko marxista ezin ukatuzkohutsune eta akats larriz beterik baitago. Marxismoak ez du jakin berehistorialdi dramatikoaren esplikaziorik ematen. Baina ezin daitekeezertxo ere gertatu ez balitz bezala segi gehiago. Ehun urte nahiko den­bora bada balantze bat egiteko. Aukera OOerra dugu hauxe, marxis­moak non asmatu eta non huts egin duen zehatz-mehatz aztertu eta ja­tor aitortzeko.

Euskal Herrira itzuliz, guztiz nabarmena da, euskal langile mugi­menduaren historian, kulturgintza torikorik eza. Pentsamenduarenmunduari dagokionez, gure tradizio filosofiko marxista hutsa 000 hu­tsaren hurrengoa da. Gure belaunaldia berandu eta trakets iritsi zenmarxismora. Gure pausoak bideratu eta gida zitzaketen «maisurik» ezdugu izan geure artean, frankismo garaiko urte zail eta gogorretan. EzLukacsik, ez Gramscirik eta ez Althusserik eduki dugu hemen. Es­tereotipatua, dogmatikoa eta arlotea izan da guk ezagutu eta, zenbaite­tan, geureganatu dugun marxismoa.

Althusser pentsalariaren pasarte hau gutakoren batek baino gehia­gok onartu eta a1datuko luke hona: «Hizkuntza derrigor gainestruktu­ra bat bihurtu nahi zutenen zeloa kondenatzen duten orri bakun ba­tzuen artean, somatu, genuen klase kriterioa ez zela kriterio mugagabebat eta zientzia, are Marxen obrak berak ere, beste OOozein ideologiabezala harrerazi nahi zizkigutela. Ezinbestekoa zen atzerantz itzuli eta,erdi nahasturik, oinarrietarajotzea» (Pour Marx. 120r.).

Hona hemen gure «euskal miseriarem> seinalerik hoberena: Marxhil eta ehun urtera, beraren obra nagusia, Kapitala alegia, euskara­tu gabe daukagu oraindik. Badugu itzulpen bat edo beste, baina, tama­lez, oraindik gutxitxo. Xabier Kontanak euskaratuak ditu AlderdiKomunistaren Mani/estua eta Lan alokatua eta Kapitala-Alokairua.prezioa eta irabazia. Eta Mario Onaindiak, bere aldetik, L. Bona­parteren Brumairearen hamazortzia eta argitaratzeke dauden Iiburupare bat (Frantziako gerra zibila eta Frantziako klase gatazka). Etakitto. Horregatixe, bere heriotzeko mendeurren honetan Marxi egindiezaiokegun omenaldirik bikainenetako bat beraren izkribuak euska­raz argitara ematea litzateke. Hori eta gehiago merezi luke gure alde­tik.

Marxismoa era desberdinetara irakurria eta interpretatua izan da.Egon, irakurketa «errugaberik» (inozenterik) ez dago. Irakurlea bere­hala konturatuko denez, Marxen interpretazio baten aIde egin dutapostu hemen. Egin dudan aukera eztabaidagarria izan daitekeela ba­dakit.

Marxen textu-zati eta pasarte ospetsuenak hautatu ditut, berarenbizitzan eta obran hartzen duten leku zehatza agerrerazteko. Hamaikaa1diz entzun eta ibiliak gara Marxek hau esan zuela eta bestea esan zue­la, izkribu horien textuinguru politiko eta teorikoa kontuan hartu gabe

10

askotan. Denboran fetxatu gabeak, leku eta une jakin batean kokatugabeak balira bezalaxe.

Baina, «zita famatuak» ere ez dira aski. Sustrai bila, Marxengamaitzuli beharra dago berriz ere, bai, baina bera baino haruntzago joate­ko. Bizitzaren aldean atzeratuta ez gelditzeko (Lenin). Puntu askotan,Marx desmitifikatu, kritikatu, eta beharrik baldin badago, gainditze­ko.

Batek daki Marxen aIde eta kontra zenbat orri idatzi den. Marx etamarxismoari buruzko bibliografia neurrigabea da. Ez dago inola ereinformazio guzti hori hemen jaso eta biltzerik. Horregatik, beharrezkoeta oinarrizkotzat jotzen dudana (euskaraz, espainieraz eta frantsesez)baino ez dut aipatu. Interesgarriak iruditzen zaizkidan egile eta liburueskuraerrazak. Saiatu naiz, baitare, orri barrenetan komenigarri edoargigarri izan daitezkeen azalpenak eta oharrak egiten. Irakurketaerrazteko, liburuen tituluak jarri ditut soilik, aldi bakoitzean liburukopasarte guztien aipamenak egiten ibiltzeke. Euskaraturik dauden tex­tuetatik jasotako zatiak eta aipuak, itzultzailearenak beraienak dira.

Saiakera hau euskaldun sozialistentzat egin dut batipat. Haatik,baita, arazo sozialez eta politikaz arduratzen diren euskaldun ikasien­tzat ere, marxista izan ala ez. Txillardegik esango lukeenez, Marxenezaguera kultura arazo bihurtu da 1983an, eta hein batez, denok gara«marxistak» gauregun.

Biograforik onentsuenek (Mehring, McLellan, Cornu, Elleinstein,Nicolaievski) idatzi dutena gogoan izanik, burutu dut ondoko hau, go­ratzarre modura,

Marxen heriotzeko mendeurreneanZumaia, 1983

II

LEHEN PARTEA

MARXGAZTEA(1818-1844)

1. Kapitulua

LIBERALISMO ERRADIKALA(1841-1843)

Filosofiak ez du hau isiltzen. Berea egiten du Prometeoren fedeaitorpena: «Hitz batean, jainko guztiak gorrotatzen ditut». Bere fedeaitorpen hori da jainko gorentzat gizonaren autokontzientzia ezagu­tzen ez duten lurreko zein zeruko jainko guztien kontrako bere ezauga­rria.

(Marx, Doktoradutzako Tesia. 1841)

Prentsa librea, beti ernai dagoen herriaren izpiritua da.

(Marx, Rhenaniako Kazeta. 1842)

1.1 HAURTZAROA

Karl Marx Rhenaniako Treverisen jaio zen 1818ko maiatzaren5ean, goizeko ordubietan, Briickergasse kaleko 664 zenbakian I.

Treveris, Rhenania osatzen zuten lau departamentuetako baten hi­riburua zen. Mosela ibarreko hiri koskor xarmangarri honek hamabi­

. ren bat mila bizilagun zituen, berauetatik ehuneko larogeita hamairukatolikoak. Alemaniako hiririk zaharrena, erromatarren bizitoki izanazen, eta oraindik ere haien eraikin eta aztarren asko da bertan.

1 Marx jaio izan zen etxea, museo eta biblioteka bihurturik dago egungo egunean.Marxen argazki, gutun eta jatorrizko eskuizkribu ugari gordetzen da bertan.

Marx gaztearen hezikera, ibilbide eta eboluzioari xehetasun guztiez jarraitzeko,ezinbestekoa da Auguste Cornuren Carlos Marx-Federico Engels (I. dellibro, La Haba­na, 1967) liburu mardul lrinkora jOlzea. Berau da orain arte egin den azterketarikosatuena. Marxen biografiarik klasikoena, honako hau da: Mehring, F. Karl Marx,editions sociales, Paris, 1983. Gaztelaniaz, agortuta dago.

15

l794etik 1814erarteko frantses okupazioak herrialde moderno etaliberal bihurtu zuen Rhenania. Napoleon erortzean, Vienako Kon­gresuak 39 estatu koskorrez osaturiko Germaniar Konfederazio batsortu zuen, Austria eta Prusiaren buruzagitzapean. Horren ondorioz,Rhenania Prusiari erantsia gelditu zen. Marx, ba, prusiar jaio zen oti­zialki.

Inglaterra eta Frantziaren aldean, Alemania herri atzeratua zenekonomi eta politika mailan hemeretzigarren melldearen lehen erdial­dean. Atzerapen eta ahulezia historiko honengatik, bere batasun na­zionala eta iraultza burgesa mamitu eta burutu ezinda zebilen.

l815eko irailaren l5ean, Errusiako Tsarrak, Austriako Enperado­reak eta Prusiako Erregeak Aliantza Santua izeneko paktua izenpetuzuten Parisen. Jainkoaren izenean, «asmo erreboluziozale eta naziona­le» guztien kontra burrukatzea zen beren helburua. Geroxeago, Ingla­terra ere elkartu egin zitzaien. Aintzinako erregimena berrezarri nahizuen «Aliantza laukoitz» honen eragile nagusia Metternich izan zen.

Prusia, hortaz, europar erreakzioaren zutaberik gogor eta sendoe­netakoa zen l815ean. Friedrich Gilen IIIak tirano moduan goberna­tzen zuen. Estatu aparatua aristokraziaren esku eta zerbitzuan zegoen.Rhenanian, halare, erresistentzia gogorra aurkitu zuen prusiar gober­namenduak. Herri aurreratua izanik, rhenaniar burgesiak ez zuen atze­ra feudal absolutismora itzultzerik nahi.

Haserrebideak eta tirabirak ez ziren baretu eta eztitu harik etaPrusiak Aduana Batasuna (Zollverein) ezarri zuen arte. Rhenaniak,autonomi erreibindikazioak albora utzi, eta ekonomi hazkunde itzelaezagutu zuen handik aurrera.

Industrial garapenarekin eta hirien hazierarekin batera langileriaurbanoa sortzen hasi zen. Aldi berean, eskulangile edo artisauen egoe­ra txartu egin zen bilakaera honen ondorioz. Honela, monarkia eta no­bleziaren aurrez-aurre, bi klase sozial desberdin eta aurkako ari zirenindartzen: burgesia eta proletargoa. biak politikaren mailan zapalduaketa baztertuak.

Marx judu familia baten altzoan jaio zen 2 • Beraren aita «Voltaireeta Rousseau buruz zekizkien» liberal ilustraziozalea zen. HeinrichMarx, abogatu ezaguna bezain estimatua zen herrian. Hauzitegi Gore­neko abogatua eta Casino literatur elkarteko bazkidea, besteak beste.Ama, Henriette Pressburg, bihotz oneko etxekoandre tradizional batzen. Dirudienez, Karl eta bere amaren arteko erlazioak nahiko hotzakizan ziren betL

l8l5ean, Aliantza Santuaren neurri diskriminatzaileak aplikatuz,prusiar gobernuak funtzio eta postu publikoetarako sarrera galerazizienjuduei. Marxen aita, bere lanpostua ala erlijioa, bietan bat hauta tubeharrean gertatu zen; abogatutzari eta bizibideari uko ez egitearren,

2 A. Cornu. Carlos Marx-Federico Engels. aip. lib.. 49 or. eta hurrengoak. lkussaio honen amaian Marxen zuhaitz genealogikoa.

16

protestantismora konbertitu zen. Karl, bere senideekin batera, Treveri­seko eliza ebanjelikoan bataiatua izan zen 1824ean, eta leku bereankonfirmatua 1834ean.

Marxen lehen urteak ez dira oso ezagunak. Badirudi haurtzaro zo­riontsua izan zuela burgesia liberalaren gizarte ingurune aberats etaerosoan. Txikitan giro arrazionalista eta liberala bizi izan zuen etxeannahiz ikastetxean. Marxtarrak burges txikiak ziren. Neskame bi zituz­ten etxekoak zaintzeko, eta mahastirik ere bai hiri inguruan.

Familia numerotsua zen. Senidetan zaharrena, Moritz David,1815ean jaioa eta 1819an hi! zen. Karlek 1835ean etxetik aldegin aurre­tik, zortzi anai-arreba bizi ziren: Sophia (l816an jaioa), Hermann(1819). Henriette (1820). Louise (1821), Emilie (1822), Karoline (1824),eta Eduard (1826). II urtean 9 haur, halajaina!

Bere lehenengo ikastetak Treveriseko eskola luteranoan egin zi­tuen. Batxilerra ere bertako lizeoan estudiatu zuen, 1830etik 1835era3 •

Ikasle buruargia eta azkarra izan zen, nonbait, baina inola ere ez esko­lako «beti-Iehen» horietakoa.

Errebalidako frogen artean, honako hauek ezarri zizkioten: Erli­jioan. San Juanen Ebanjelioko pasarte bat komentatu behar izan zuen;latin eta griegoan, Horazio eta Iliadaren zati batzuk itzuli; Historian,Servius Tullius eta Constantinoplaren konkistari buruzko galdereierantzun; Aleman disertazioan, «Ogibide aukerapenaren aurrean gaztebaten burutapenak» izeneko gaia landu behar izan zuen. Notarik one­nak aleman eta latin hizkuntzatan atera zituen. 1835eko abuztuan, erdimailako ikasketak bukatzerakoan, 17 urte zituen Marxek.

Txiki-txikitatik ezagutu zuen Ludwig von Westphalen. aristokra­ta eta Gobernu Kontsei!aria. Auzoa eta familiako oso adiskide zenez,Marx maiz joaten zen haien etxera jolasean egitera. Gizaseme argihoni estimazio eta begirune haundia izan zion beti. Beronengandikhartu zuen aintzinako idazle klasikoei izan zien maitasun sakon eta be­rezia.

Sasoi honetan maitemindu zen Marx, Ludwig von Westphalenhonen alaba Jennyrekin. Ile betz sedatsua eta begi berdeak zituen nes­ka polit eta adoragarria zen Jenny, «Treveriseko neskarik ederrena»,jendeak esatera. Behin batez, herriko miss edo «Dantzako erregina­tzat» hautatu zuten. Karl ere, gazte bitxia eta berezi samarra izaki4,oso begi onez ikusten zuen Jennyk. Judua zelako edo, baroiaren etxeko

3 Behia1ajesuiten ikastetxea izan bazen ere, Estatuaren esko1a bilakatua zen 1815azgem. 400ikasteetatik gehienak katolikoak ziren. J. H. Wytlenbach, bertako zuzendaria,pentsamolde liberalekoa zen, eta pentsa daitekeenez, Karl gazteak hartu zuen irakas­kuntza ere aurrerazalea eta Ilustrazioko ideiez kutsaturikoa izan bide zen. Marxen pen­tsaeraren sorburuetan XVIII mendeko materialismoak eta ateismoak izan zuten eragi­na eta pisua ikusteko: Lecompte, Marx et le baron d'Holbach. Puf, Paris, 1983.

4 «Beltza» ezizenez ezagunagoa zen Marx lagunen artean; larrua, ilea, begiak, denabeltz kolorekoa baitzen harengan. A1abek ere Mohr deitu ohi zioten gem. «Osaba En­gelsi», berriz, Generala.

17

zenbait aurka atera zitzaizkion, ez baitzuten inola ere nahi harekin ez­kon zedin. 7 urtez iraun zuen, halatan, Karl eta Jenyren ezkongaial­diak.

1835eko urrian, Bonneko Unibertsitaterantz abiatu zen Marx De­retxoko karrera egitera. Treverisetik Bonnerako bidaia itsasuntziz eginzuen, Rhin behera.

1.2 EZKER HEGELZALEA

Bonnen urtebete egon zen Marx. lkasle bohemio eta parrandazaleaizan zen, nonbait. ltxura duenez, garagardotegi eta dantzalekuetan sa­rritan ibili ohi zen. Behin, ikasle aristokrata eta erreakzionario batenkontrako duelo batean zauritua gertatu zen. Guraso eta senideentzatez zuen axola haundirik, oso tarteka eskutitzen bat, eta kitto. Aitak,bere semearen osasun izpiritualaz arrunt kezkaturik, kontseilu onakeman ohi zizkion kartaz. Ez alferrik!

1836ko uda Treverisen pasa zuen, Jennyren ondoan, eta izkutuan,ezkontitza eman zioten elkarri. Hurrengo ikusturtean, kurtsua alferri­kaldu zuelako edo, Berlinera bidali zuen aitak, Bonnen hasitako legeikasketak jarraitzera. 18 urteko mutil gaztea zen, dilijentzian 5egunekoibilaldia egin ondoren, Pruasiako hiriburura iritsi zenean.

Berlinek 300.000 bizilagunetik gora zituen garai hartan. BertakoHumbolt Unibertsitatea Alemaniako famatuena zen 1830.urteetan,Hegelek berak irakatsi izan baitzuen han 1818tik heriotzararte s. Berlinmerkatal eta administralgune garrantzitsua zen, baina industria kaska­rra zuen artean.

Malenkoniaz eta tristuraz beteak izan ziren Marxen lehen egunakBerlinen. 1837ko udazken aldera, gainera, krisialdi gogorrajasan zuen.Jenny gaiso zen, eta urrun. Ikustera joaterik ez, berriz! Poemarik fran­ko inspiratu eta izkribarazi zion Jennyrenganako amodio gartsuak:poema guztiz erromantikoak, sirena, zaldun eta izarrez beteak. Medi­kuaren aholkuak entzunez, mendi aldera joan zen atsedenalditxo bathartzera6 • Urte honetan, Eskorpio eta Felix, humorezko irakurgaiarenzati batzuek ere idatzi zituen; prusiar erreakzioaren kontrako satirahoni, txarto taxutua egonik ere, ez zaio interesik falta 7.

, HEGEL, G. W. Friedrich (1770-1831). Aleman filosofia. Jena, Heidelberg etaBerlineko Unibertsitateetan irakasle izana. Erreboluzio frantses zalea; ideien munduaneragin nabarmen eta bortitza izan duen obraren egilea. Beraren filosofi lanik garrantzi­tsuenak Logikaren Zientzia (1812-16), /zpirituaren Fenomen%gia (1807). Dereno Fi/o­sofiaren oinarriak (1821) eta Zientziafi/osofikoen Enzik/opea txikia (1830) dira.

• «Biriketako ahuleziagatik eta aldizkako odol bomitoengatik» stlldaduskatik li­bratu egin zen.

, Escorpion.l' Felix (novela de humor), Tusquets, Barcelona. 1971.

18

Aitaren esanei kasu eginez, Zuzenbide Fakultatean matrikulatu etaSavigny eta Gans irakasleen kurtsuak karraitu zituen 1836an. Bai batazein bestea ondotxo ezagunak ziren. Aleman pentsamendu juridikoa­ren bi joera nagusiak ordezkatzen zituzten: Karl von Savigny Deretxo­ko eskola historikoaren teorigilerik ospetsuenetakoa zen; EduardGans, berriz, ezkerreko hegeizalerik ezagunetarikoa.

Marx Berlinera heltzean, hegelismoa bere goren puntuan eta gailu­rrean zegoen. Berau zen nolabait prusiar Estatu monarkikoaren filoso­fia ofziala8 . Hegel kontzientziaren eta kanpoko munduaren arteko 10­tura aurkitzen ahalegindu zen. Berarentzat, egia unibertsalarenzientzia da filosofia. Etengabe aldatuz eta bilakatuz doan munduantxertatzen eta gauzatzen da Izpiritua. Jakintza absolutua eta historia­ren motorra da Izpiritua; beronengandik dator ezagumenduaren arra­zionaltasuna: «erreal den guztia arrazoizkoa da eta arrazoizkoa denguztia erreal» esan ohi zuen. Historiaren helbururik gorenena Estatuada, berau baita Izpirituaren erabateko burutzapena: «Estatua zera da:errealitatean kontzienteki obratzen den izpiritua, jainko erreala, lurtardibinoa».

Dudarik gabe, noizbait eta nonbait jaio behar da eta pentsatzenhasi. Marx pentsamendura jaio zeneko aldia eta tokia 30etik 4Oerarte­ko «aleman ideologiaren» mundu berezi hau izan zen. Denik eta mun­durik mistifikatuena, ideologien Europan zegoen mundurik alienatue­na, eguneroko errealitate arruntetik aldenduena, gonbaraziorik eregabe. Fikziozko gizarte giro honetan, bada, jaio zen Marx, eta pentsa­tzeari eta idazteari ekin9 •

Marxek ongi erakutsi zuen geroago, bere he1duaroko obretan, zerogatik zegokion Alemaniari kontzientzia superideologizatu hau eta ez,adibidez, Frantzia edo Inglaterrari: Alemaniaren atzerapen ekonomikoeta politikoagatik, eta atzerapen honi zegokion klase sozialen egoera­gatik, alegia.

Marxek, 1837ko azaroaren lOeko eskutitz famatuan aitari idaz·ten zionez, hasieran nazka ematen omen zion Hegelen «melodia goza­kaitz eta groteskoak». Baina, orduko giroak zirikaturik eta bultzatu­rik, «etsaiaren besoetara» jaurtikia aurkitu omen zen, bere gogoarenkontra. 1837.urtearen azkenetan, bada, «hegelzalea» zen Marx! Hala

8 Garai honetan Alemaniak pentsaera mailan bizi zuen ••hegeliar zorabioaz» min­tzo da Enge/s: ••Erraz adi daiteke zein haundia izan behar zuen Hegeldar sistima honendurundiak Alemaniarena moduko atmosfera batetan. Lasterketa triunfal bat izan zen,dekada osoetan iraun zuena eta Hege/en heriotzaz, ez eta inondik ere, bukatu ez zena,Aitzitik, 1830etik 1840arteko urteetan heldu zen, hain zuzen ere, «Hegeliada» bere en­peradoregoa esklusiboaren tontorreraino». Ik. L. Feuerbach eta aleman filosoJIa klasi­koarell amaiera, Mugalde, Hendaia, 1975. X. Kintanak itzulia.

• L. Aithusser, La revolucifm teorica de Marx. Siglo XXI, Mexico. 1968,60 or (Beregaraian, aide eta kontra eztabaida bizi eta gordinak sortu zituen Iiburu honen euskalitzulpena Mario Onaindiak burutu zuen Cacereseko gartzelan. Noiz emango ote argita­ra?).

19

eta guztiz ere, Hegeli jarraituz, Deretxoaren filosofia bat idazteari ekinzionean, saio haren «absurdutasuna» aitortu beharra izan omenzuen.

1830-1840 urtealdiaren azken aldera, hegeldar eskola bitan bereizieta zatitu zen: eskuin hegala, bata, eta ezkerrekoa, bestea. Politikokikontserbadoreak, kristautasunaren eta prusiar Estatuaren aldekoak zi­ren, lehenengoak. Ezkertiar intelektual aurrerakoi eta liberalak, berrizbigarrenak. Hegeldar zaharrek Hegelen «sistemari» ematen zioten ga­rrantzia; hegeldar gazteek, aldiz, «metodo dialektikoari» (Engelsen hiz­kera erabiltzeko). Berauen artean, Bauer, Feuerbach, Cieszkowski,Ruge, Stimer eta Hess aurkitzen ziren to.

Ezker hegelzalea, sozialki, burgesia txikiaren sektore erradikaliza­tuenak osatzen zuen. 1838an A. Rugek eta T. Echtermeyerek sortutakoA/eman Urtekariak zen beren organoat t •

Zenbait hegeldar gaztek «Doktorklub» izeneko elkartea eratu etaosatu zuten Berlinen. Kafetegiren batean bildu ohi ziren filosofari, his­torilari eta teologoek parte hartzen zuten bertan: Gans, Bauer, Hess,Rutenberg, Koppen, eta abar. Hauexek izan zituen Marxek bere lehenmaisuak eta gidariak filosofiaren mailan. Marx bera ere lagunarte atse­gin hartan ibili ohi zen, doktor izan ez arren. Denetan gazteena zen,gainera: 20 urte besterik ez.

Itxuraz, ez zen filosofiaz bakarrik hitzegiten bilera mugitu haietan.Edan here bapo egiten zen, bai eta parranda ederrik bota ere, polizipaperetatik ageri denez. Behin, mozkorraldi haundi baten ondoren,240rdu giltzapean egin behar izan zituen Marxek, Ziurrenik, horretangastatzen eta xahutzen zituen bere txanponak.

Filosofiazko jantziaz maskaratutik azaldu ohi zen oposizio politj·koa Alemanian. Baina, Engelsek ongi zioenez, «ez zen filosofiazko hel­buru abstraktuen aIde burrukatzen; oraingoan, zuzen-zuzenik, hereda­turiko erlijioari eta zegoen Estatuari akabua ematea zen arazoa»12.Filosofikoki, igoten ari zen burgesia erradikalaren ordezkari eta adie­razgarri zen ezker hegelzalea.

«Denbora haietan politika oso gai arantzetsua zen», horrexegatikIiberalismoaren eta erreakzioaren arteko burruka erlijioaren mailaralerratu eta pasatu zen: «tiro printzipalak erlijioaren kontra zuzentzenziren». Friedrich Gilen IVak «Estatu kristauaren» teoria bere eginzuen. Kondizio haietan, erlijioaren kontrako burruka, burruka politi­koaren era bat zen. Ezker hegelzalearentzat, sistema politiko jakin bat

10 Ezker hegelzaleari buruz gehiago jakiteko, ik. A. Cornu, aip. lib. 103 or. etahur. Baita D. McLellan, Marx y los jove""s hegelianos. Ed. Martjnez Roca, Barcelona,1971.

11 RUGE, Arnold (1802-1880). Aleman pentsalaria. Ikasle mugimendu liheraletanibili eta gero, here ideiengatik gartzelatua. 1838an, Halle hirian, Zientzw eta ArterakoaJeman urtekariak. fundatu zuen, gero Aleman Urtekariak izenaz, ezker hegelzalearenadierazpide nagusi bihurtuko zena.

11 F. Engels, Ludwig Feuerbach. aip.lib., 128or. eta hur.

20

zuzenesten zuen ideologia bat besterik ez zen erlijioa. Gudu ideologikoetengabea egingo diote, beraz.

David Strauss, aleman teologoak, ideia mailan eragin sakona izanzuen Jesussen bizitza deitu liburua argitarazi zuen 1835ean. Kritika his­torikoan oinarrituz, ebanjelioak judu herriaren aspirazio eta ametsenagerpena besterik ez zitzaizkion iruditzen. Jesusi, historikotasun guztiaukatuz, balio sinholikoa besterik ez zion aitortzen.

Bruno Bauer teologiaren eta Hegelen filosofiaren arteko sintesiaegiten saiatu zen. Pentsalari hau Marxen maisu izan zen Berlinen, baitatertuliakide ere Doktorklubean. Berarentzat Testamentu zahar eta be­rriak ez dute inolako errealtasun historikorik. Greziar eta erromatarmundua itxuraldatu zuen kristautasuna jadanik ez da kontzientziarenaurreramendurako oztopo bat baizik. Kritikaren bidez, gizateria etaEstatu prusiarra askatu egin behar dira kristautasunetik. Filosofia kri­tikoaren zeregina elementu irrazional guztiak ezabatzea da. Honela,Historiaren motore eta aurrerapenaren eragiletzat zeukan filosofia kri­tikoa Bruno Bauerek.

Ezkerreko hegelzaleak susmagarritzat hartu izan zituzten berehala­xe. Prusiar gobemua erasoka ari zitzaien. Piskanaka, liberalismo erli­jiosotik liberalismo politikora eboluzionatu zuten. Erlijioaren kontra­ko burrutatik ekintza politikora igaro ziren.

Parte haundia izan zuen aldaketa honetan August von Cieszkows­kik, ekintzaren filosofia lantzean. «Praxiari» lotutako arma polikotzatzeukan filosofia. Marxek, nahiz eta izenik ez aipatu, ideia ugari jasozuen poloniar pentsatzaile honengandik.

Marxi bere aita Heinrich 1838ko maiatzaren lOean hil zitzaion, bi­riketako minbiziak jota. Bizitza guztian gorde zuen harekiko oroitza­pen samurra. Marxek herekin eraman ohi zuen beti aita zenaren argaz­ki bat, haren alaba Eleanorek aitortu izan zuenez· 3

1.3 DOKTORADUTZAKO TESIA

Marx, Berlinen eman zituen lau urteetan, Deretxo ikasketak bazte­rrera utzi eta buru-belarri murgildu zen Filosofiaren estudioan. Hegel­dar gazteak, kristautasuna kritikatzerakoan, gero eta gehiago arduratuziren greziar filosofiaz, helenismo denborakoaz, hereziki. Marxek ere,here maisu Bruno Bauerek bultzatuta edo, Epikuro eta Demokritohautatu zituen here doktoradutza tesirako aztergaitzat.

1840-1841 bitartean burutu zuen Naturaren Filosofiaren diferentziaDemokrito eta Epikurorengan delako ihardunaldia krisialdi baten az­terketa da. Krisialdi historikoa: greziar munduaren amaiera, esklabu­tzaren oinarrietan eraikitako gizarte haren gainbehera eta hondamen-

13 Marx hiltzean. honen zerraldean ipini zuen Engelsek erretratu hori.

21

dia. Eta krisialdi filosofikoa: Aristoteleren filosofi enbor «usteletik»sortutako adar desberdinak, eszeptizismoa, epikureismoa eta estoizis­moa.

Marx jaio eta bizitzea gertatu zitzaioneko garaia ere iraultzazkodenboraldia zen bai historiaren mailan bai filosofiarenean: erreboluziofrantsesa batetik, Hegel ondoko filosofiaren ((usteldura» bestetik. Gre­ziar filosofarien azterketak, ba, argitasunik eskaintzen zuen 184Oekoaleman munduaz.

Hegelez argi asko erakutsi zuen bere FiJosojiaren Historian Epiku­rori zion gorroto osoa. Marx, ostera, Epikuroren aIde ateratzen da.Han goialde urrunean bizi omen diren jainkoei ez die beld.urrik. Bizi­tzaren gozamena eta zoriontasuna bilatu behar dira, hilondoko bizitza­rik ez baitago. Hala, greziar superstizio guztien kontra, gizateria aska­tu nahi luke Samoko filosofoak.

Epikuro oinarri eta aitzakitzat hartuz, Hegel kritikatzen du Mar­xek. ((Epikurok» ezker hegelzalearen tematika guztia biltzen du: erli­jioaren kontrako burruka eta askatasunaren aldeko garrasia (durrekozein zeruko jainko guztien kontra». Marx gaztearen interesgune etaburruka frente biak, hain zuzen ere.

Demokrito eta Epikuroren munduikuskerak alderatu eta aztertzenditu. Demokritoren filosofia materialista eta determinista da eitez. Epi­kurok. aldiz, nahiz eta materialista izan, Demokritoren natur filosofiaeta determinismoa arbuiatu egiten ditu. Marxek, Demokritoren mate­rialismoa eta pasibotasuna baztertuz, gizakia jainkoetatik aske eta be­regain uzten duen Epikuro hobesten duo

Marxen disertazioa askatasunari eta munduaren eraldakuntzaribegira egindako filosofi entsegua da. Filosofiaren alderdi praktikokritikoa azpimarratzen du: ((Filosofiak praktika behar du bihurtu».Filosofiaren lehenbiziko eginkizuna kritikagintza da. Honela, tesiakdaraman eranskinean. bi formula sonatu bezain azpimarragarriok ira­kur daitezke: ((Filosfiak mundu bilakatu behar du»; ((munduak filoso­fia bilakatu behar du». Zer esan nahi du horrek? Filosofiak aIde baterautzi behar dituela arazo metafisiko abstraktuak, eta garaiko mundu­tar problemak hartu behar dituela kritikagaitzat. Printzipio filoso­fiko horiexek gidatuko dute Marxen praktika politikoa epealdi hone­tan.

Lehen une honetan, erlijio arazoak garrantzi haundia du Marxen­gan. Arrazoimenaren izenean ukatzen du erlijio munduaren exis­tentzia: erlijioa eta arrazoia elkarren kontra eta aurka daude. Arrazoi­menak oraindik bete ez duen lekua probisionalki hartzen duen ilusiobat besterik ez da Jainkoa. Arrazoia nagusitu ala, erlijioa desegin etahil egingo da ezinbestean14. Bestalde, kritika teorikoa kritika politi-

'4 Manen erlijio kritikari buruz badugu euskaraz liburuska polit bat. ik. ManoloPagola. Marx eta erlijioa. Hem gogoa. 1971. Horrez gainera. ik. Sobre la ReligiIJn. Ed.Sigueme. Salamanca. 1974. Erlijioari buruzko textu bilduma on bat aurki daiteke hor.

22

koari lotu-lotua ageri da. Erlijioaren kontrako burrukak prusiar Esta­tuaren aurkako burrukarekin bat egiten duo

Oso adierazgarriak dira hitzaurrearen bukaerako hitzok:

«Fi/osofiak. odo/ tanta bakar batek bere bihotz zeharo fibre eta mun­dujabeari taupadak eragingo dizkion arte, bere etsaiei Epikurorekin ba­tera hotsegingo die: Er/ijiogabea ez da herri xehearen jainkoak gutxies­ten dituena, herri xehearenjainko ideia bereganatzen duena baino.

Filosofiak ez du hau isiltzen. Berea egiten du Prometeorenfede aitor­pena: «Bitz batean,jainko guztiak gorrotatzen ditu/». Berefede aitorpenhori dajainko gorentzat autokontzientzia ezagutzen ez duten /urreko zeinzeruko jainko guztien kontrako bere ezaugarria. Ezerk ezin du bere pare­ko izan.

Filosofiaren gizarte egoera txartu egin de/ako poza hartzen duten gi­zon zirtzilei, Prometeok Bermes jainko zerbitzariari beza/a erantzutendie hark:

Jakin behar zenuke nire zorigaitzaez nukee/a zure morrontzagatik afdatuko.Nahiago dut haitzari /otutajarraiZeusen morroi zintzo izan baino.

Filosofi egutegiko santu eta martirien artean fekurik bereziena duPrometeoh)1 S.

Prometeo hezalaxe, gizakia ere here haitzari loturik dago. Nola etazeinek askatu? Galdera honi erantzuna bilatzen saiatuko da Marxaurrerantzean. Gauza bitxia badirudi ere, hegelzale gazteen ikusmoldeabstraktuetatik urruntzen ezezik, egun-eguneko arazo politiko eta filo­sofikoetara hurbiltzen lagundu zion tesi honek.

Berlinen egin beharrean, Jena unihertsitatean aurkeztu eta irakurrizuen here lana, 18411eko apirilaren 15ean. «Doctoris Philosophiae ho­nores» gradua eman zioten. Tesiaren eskaintza L. von Westphalenjau­nari egin zion, Jennyren aitari, alegia.

Filosofian doktoratu eta gero, Coloniatik zehar here sorlekura bue1­tatu zen Marx. 23 urte zituen. Ogibide bat bilatu, Jenny esposatu etabizimodu egoki bat eramatea zen here ilusiorik haundiena. Horregatik,

Frantsesez, kontsulta daiteke H. Desroches, Marxisme et religions. Paris, 1962; eta So­cialismes et sociologie religieuse. Paris, 1965.

" K. Marx, Diferencia de la Filosofia de la Naturaleza en Democrito y en Epicuro.Ed. Ayuso, Madrid, 1971, 11 or.

Gaurkotasun bereziko filosofo honi buruz badira Iiburu irakurgarri bi, ik. F. Mar­kovits, Marx en el jardin de Epicuro. Madnigora, Barcelona, 1976; eta C. Garcia Gual,Epicuro. Alianza Ed. Madrid, 1981. Ikus gainera Mikel Lasaren Baroja eta Epikuro ar·tikuluxka in Jakin, 33 zenb.

23

1841eko uztailean, Bonnera jo zuen bere adiskide B. Bauerengana, filo­sofiako katedra eskuratzeko asmotan.

Lortuko ote zuen?

1.4 RHENANIAKO KAZETA

Rheinische Zeitung edo Politika, Komertzio eta Industriarako Rhe­naniako Kazeta 1841eko abenduaren 15ean sortu zen Colonian. Azpiti­tuluak berak adierazten duenez, burgesia liberalaren organo bat zen.Prusiako jauntxo feudalen eta lurjabeen aurka, merkataritzaren eta in­dustriaren interesak defenditu nahi zituen. Egunkariko akzionisten ar­tean hazen bankari, merkatari eta legegizonik. Beren interes ekonomi­koak zaindu ezezik, agintea eta eskubide politikoak, pribitegio guztienabolizioa, Konstituzio liberal bat, Parlamentuzko gobernamendua, bit­kura eta prentsa askatasuna eskuratu nahi zituzten. Aleman estatuenarteko Aduana Batasuna egin zenetik, Rhenaniak ekonomi garapen bi­kaina ezagutu zuen. Colonia, 80.000 bizilagunekin, Rhenaniako mer­katal eta administral erdigunea zen.

184Oean, Friedrich Gilen IVa tronoratu zenean, hegeldar gazteekitxaropen haundiz onartu zuten. Estatu prusiarra «arrazoizko» bihur­tzeko lehen pausotzat hartu izan zuten. «Bihotz guztiak birberdetu dituudaberriak»; «esperantza izpi bat nabari da aurpegi guztietan», zioenitxaropenez beterik Bauerek. Dena zen esperantza eta euforia.

Tamalez, errege berriak berehalaxe erakutsi zuen bere aurpegi edotalante pietista eta erreakzionarioa. Hegelzale eta liberal kutsuko ex­presiobideak ora galerazi zituen (agerkari, katedra, etab.). Ezker hegel­zalearen organoa zen Halleko Urtekariak betiko isilerazia izan zenI841eko ekainean. I842ko martxoan, Bruno Baueri irakasteko baime­na kendu eta Unibertsitatetik bota egin zuten 16. Ezker hegelzalea«hankak berriro lur gainean jartzera» beharturik aurkitu zen. Murgil­duta zeudeneko itusiozko eta ideologikeriazko mundu zerutiarretikateraraziak eta oposizio politikora jaurtikiak izan ziren. Friedrich Gi­len IV Errege berriarengan ezarritako esperantzak lur jotzean, rhena­niar burgesiarekin aliatzea beste irtenbiderik ez zitzaien geratu.

Rhenaniako Kazeta. bada, ezker hegelzalearen eta burgesia libera­laren arteko akordioaren fruitua izan zen. Iraupen laburreko ezkontza,hori bai. Talde biak, heuren arteko aide edo desberdintasunak gorabe­hera, gudu zelai berean bat egin zuten demokrazia eta boterea lortzeko.

.. Michael Lowyk dioen beza.la, Gobemu prusiarrak Bauer irakasletzatik kendu ezbalu, auskalo zer gertatuko zen. baina gauza bat da segurua. gertaera hau garrantziitzalezkoa izan zela ezkerreko hegelismoaren eta, bereziki, Manen «politizazioan.. etaezkerbidean. Ill.. La leorla de la re.oluci6n en eljo.en Marx. Siglo XXI, Mexico, 1972,38 or.

24

•

Gobernuaren errepresiozko politika makurra ikusita, unibertsitalkarreraren ametsak galdu egin zituen Marxek. Kazetaritza izango zenune zail hartan bere lehen experientzia politikoa. Bauer eta Feuerba­chekin batera, Ateismoaren artxiboak delako agerkari bat kaleratzeaizan zen bere lehen asmoa. Rugek zuzentzen zuen Aleman Urtekariakbaino erradikalagoa nahi zuten joeraz. Baina projektua hutsean geratuzen.

Rhenaniako Kazetan zuzenki eskuhartu baino lehen, hiru artikukuidatzi zituen Marxek, tesi doktoralaz aparte. 1841eko abenduaren24 ean, agindu berriak eman zizkien Friedrich Gilen IVak zentsoreei.Halako irekitasun bat agertzen zuen oposizioko prentsari buruz, itxu­razkoa baizik ez zena. Zentsurari buruzko instrukzio berriei oharpenakizeneko artikuku gogor eta erradikalean, sasiliberaltasun horren hi­pokresia salatu zuen Marxek, zentsura ez zela inondik inora abolitzenerakutsiz. Gertakariek arrazoia eman zioten: artikuluak ez zuen argirikikusi, jakina. Hauxe izan zen Marxen lehen textu politikoa.

1842ko otsailaren hasieran sartu zen Marx Rheinische Zeitungen.beste hegeldar gazte batzuekin batera 17. Hauen artean Engels, MosesHess, Bauer, Stirnereta Ruge 18.

1841eko maiatzetik uztailera bitartean batzartu zen Diisseldofen VIDieta rhenanniarra. Haundikiz eta jauntxoz osatutako Parlamentu ba­ten antzeko zerbait zen Dieta hori. Marxek beronen kritikari ekin zionjo eta ke, I842ko maiatzaren 5ean, Rhenaniako Kazetan argitaraturikoPrentsa askatasuna eta Dietako akten argitarapenaz izeneko artiku­luan. Jauntxoen eskuetan dagoen Dieta hori parlamentuzko goberna­duaren karikatura bat iruditzen zaio. Ez die herriaren benetako intere­sei erantzuten. Jauntxoen iritzian, zentsura da aleman prentsarenmeriturik haundiena: herria ez baitago demokraziarako heldua! Pren­tsa ez da libre izateko egina. Horrela, jauntxoak prentsa askatasunareneta Dietako akten argitarazionaren aurka egotea ez da harritzekoa.

Gauza bat garbi du Marxek: Dietako ordezkariek ez dituztela ja­rrera «unibertsalistak» defenditzen, klase posizioak baizik. Prentsa li­brea, eransten du Marxek, beti ernai dagoen herriaren izpiritua da:

Prentsa /ibreak bakarrik posibletzen eta ahalbidetzen du arrazoimenaager dadin. Zentsurak prentsa du ahultzen, gobernua bilautzen, herriaengainatzen eta arrazoimena ukatzen. Prentsa askatasunik gabe, gaine­rako askatasun guztiak ilusio bat besterik ez dira.

Beste maila batean, 1842ko uda Marxen estuasun materialen hasie­ra izan zen. Diru kontuak zirela eta, eztabaida eta gorabehera batzuk

'7 Oraindik orain atera berria den Efl defeflSa de la tibertad. Los articulos de la Gace­ta Reflafla (F. Torres. Valencia. 1983 liburuan jasotzen dira Marxen orduko artikuluguztiak. Hitzaurre gisa. biltzaileen ohar. eritzi eta argibideak dakartza.

" A. Cornu. aip. lib. 225 or. eta hurrengoak.

25

ere izan zituen bere familiarekin. Beraren anaia Hermann ere fetxahauetan hil zitzaion.

Uda horretan bertan publikatu zituen Coloniako Artzapazpikua etaGobernuaren arteko eztabaidaz. Aginteen zentralizazioaz. eta Colonia­ko Kazetaren 178.zenhakiaren editoriala. Handik aurrera, Marxen ko­loborazioa gero eta aktiboagoa egin zen Rheinische Zeitungen.

Urte honetako maiatzean, Bruno Bauer Berlinera aldatu zen. He­men, hegelzale gazteek filosoligintza kritiko, apurtzaile eta anarkikoihutsari ekin zioten. «Doktorklubak» ere deitura berria zuen orain:«Askatuak». Izen hau oso egoki zegokion beren pentsaeraren ebolu­zioari. Burgesia liberalik gabeko Berlineko hirian, oinarri sozial etaekintza politiko guztietatik urrundu ziren erabat. Politika aldetik ez­kerkoi amorratu, filosoli jarreretan ere gero eta erradikalago bilakatuzjoan ziren. Erlikioaren kritika birrintzailea zuten beren helburu etakezkarik nagusiena.

Marxen erreakzioa bere lehengo lagunen teoriak publikoki salatzeaizan zen. Rhenaniako Kazetan «Askatuen» idazlanak zentsuratzeariekin zion. Rugeri xehetasun guztiz eman zion jokabide honen berri1842ko azaroko eskutitz batean: «Erlijioa politikatik abiatuz kritikazezatela eskatzen nien nik, eta ez politika erlijiotik abiatuz».

Bien bitartean, egunkariaren zuzendaritza hartzeko eskatu ziotenMarxi Rhenaniako Kazeta honen jabeek (Camphausen, Hansemann,etab.). Erredaktore buru bihurtu zen, beraz, artean 25 urte baizik ezzituelarik. Marxek zentzu eta tentu haundiz jokatu zuen beti Kazetarenburuzagitzan, irakurlego katoliko eta burgesarengana hurreratzekoezezik, zentsurari ihes egitearen ere bai. Berlineko «Askatuei» sal­dukeria iruditu zitzaien Marxen jokabide moderatu eta zuhur hau, ja­kina.

Zuzendari berriak bere lehen artikuluan, hain zuzen, komunismoaz hitzegin beharra izan zuen. Augsburgoko Kazeta Orrokorrak komu­nistatzat salatu zuen Rhenaniako Kazeta. kominismoarekin jokatzenari ziren burgeskumeek linantziatuta zegoela egotziz. Marxek, zuzen­dari izentatu zuten biharamonean, zera erantzun zion, alegia komunis­moak ez zuela oraindik Alemanian batere gaurkotasunik, baina serios­ki aztertu beharreko gauza zela nolanahi ere. Marx ez zen arteankomunista, noski.

Beste gai bat ere ikutu zuen 1842ko artikuluotan: miseriarena, he­rriak sufritzen duen zapalketarena. Honela, egurraren lapurreta delaeta, laborarien alderdia hartzen du Egur lapurretaren kontrako legeazizeneko lan luzean. Jabetza komunalak jabetza pribatu izatera pasatudiren arren, nekazariek, aintzinako usadioeijarraituz, haietaz baliatzensegitzen dute, behargorrian bizi baitira19. Lan derriortuetara bidaltzeamerezi duen delitutzat jotzen du «Iapurreta berezi» hau RhenaniakoDietak. Erabaki gogor honen aurrean, lege zaharrari eutsi behar zaiola

to Oroit euskal herri-basoak. partzoneriak. elab.

26

argumentatzen du Marxek; herriak mendez-mende ezagutu dituen ohi­turei behar zaiela atxiki eta lotu. Pobreen defentsa sutsua egiten duoKazeta aldiko artikuluotan, halare, proletargo hitza ez da behinereageri. Pobreak ageri dira, ez proletargoa.

Sasoi honetantxe hasi zen Marx frantses sozialista utopikoen libu­ruak egarri haundiz irakurtzen: Babeuf, Fourier, Saint-Simon, Cabet,Blanqui, Leroux, etab. 20

• Orduantxe argitaratu berria zen ProudhonenZer da jabegoa? ere irakurria eta ezaguna zuen. Berauen eragina naba­ria da aldi honetako izkribuetan.

Azkenean, ezker hegelzalearekiko haustura ezizbestekoa bihurtuzen. Guzti hau epelegia iruditu zitzaien hegeldar ezkerkoiei. Bere jo­kaera zuhurragatik susmagarri egin zen Marx, eta oportunistatzat sala­tu zuten Berlineko «Askatuek». Horrexegatik, Engels eta Marxen arte­ko lehen topaketa nahiko hotza izan zen.

Hala eta guztiz ere, arrakasta izugarria lortu zuen Rheinische Zei­tungek: 400 harpidedunetatik 3.400etara igaro zen urtebetean. Prusiargobernuarentzat gauza arriskutsua bihurtu zen, trabatu eta isilarazi be­harra zegoen nola edo hala. Alferrikakoak izan ziren Marxen abileziaeta taktika «oportunista» guztiak!

Marxek 1843.urtean idatzi zuen artikulu sailik garrantzitsuena Mo­se/ako mahastizainez deiturikoa izan zen. Moselako laborarien mise­riazko egoera aipatzen du bertan, Estatuaren utzikeria agerian jarriz.Estatuak, nahiz eta mahastizain horien agoera larria ezagutu, lurjabehaundien alderdia hartzen duela dio Marxek 21

• Ikusten denez, Marxenposizioak gero eta herritarragoak eta gogorragoak dira.

Rhenaniako Kazetaren egunak kontatuta zeuden dagoeneko. 18­43ko urtarrilaren 4eko zenbakian, Tsarraren kontra egindako erasoakegunkariaren azkena ekarri zuen. Marxek, zuzendaritza kargua utzieta, ahaleginak eta bost egin zituen kazetari zutik eusteko. Alfer-alfe­rrik, ordea, Ministrari Kontseiluak galeraztea erabaki baitzuen 1843kourtarrilaren 2lean. Rheinische Zeitung martxoaren 31 ean isildu zen be­hin eta betiko.

Etapa baten amaiera zen. Marx «plaza publikoa utzi eta bere ikas­gelara erretiratu»zen. «Berriz ere gobernuak nere eskuko egin natxiok.Ezin zitekek ezer ere egin Alemanian», idatziko dio Rugeri. Rhenaniarurteak guztiz funtsezkoak eta erabakiorrak izan ziren Marx gaztearen

20 Hasierako sozialista «utopikoem> ustez. egia da langileak zapalduta daudela.baina berauek bakarrik ez dira beren buruak askatzeko gauza. Goi mailakoengandikhelduko zaie askapena. Marx gero eta gogorkiago agertuko da joera «ameslari» horienkontra. langile arazoa ez dela borondatekeria hutsez konponduko erakutsiz.

21 Engelsek 1893ko aspirilaren 3an Fischeri bidalitako gutunaren pasarte bateanzera irakur daiteke: «Marxi beti entzun izan diot egur lapurretaren legea eta Moselakonekazarien egoeraren azterketak. politika hutsetik ekonomi arazoen ikerketara eta so­zialismorantz bultzatu ziotela». S. Hookek bere La genesis del pensamiento filosojicode Marx (Barcelona. Barral, 1974) liburu bikainean esatera, Marxek hor Hegelen Esta­tu pentsamoldearekin hautsi omen zuen.

27

bilakabidean. Egunkari honetan hasi zen lehen aldiz gizarte arazoetazkezkatzen eta kontzientzi hartzen, hamasei urte geroago, Ekonomia po­litikoaren Kritikan aitortuko zuenez. Frantses sozialismoa aurkituzuen. Eta politika eta ideologi jarrerak sarri askotan interes materialenadierazpen soil direla erreperatu ere bai.

Urte batzuk baziren Karl Marx eta Jenny ezkontzeko desiatzenzeudela. Ludwig von Westphalen hila zen, bere alargunari pentsio es­kas bat bakarrik utziz. Jennyri ez zion bere amak ez doterik ez etxerikeskaini ahal izan. Jennyren osaba bat, gainera, ezkontra horren aurka­koa zen. «Filisteoen» aldetik, beraz, ez zitzaien oztopo eta eragozpenikfaltatu izan.

Eskutitzek erakusten dutenez, Jennyk amodio apasionatua zionbere «Karltxuri». Azkenik, hainbeste urtez elkarrekin noiz bilduko irri­kitzen egon ondoren. Kreuznacheko eliza ebanjelikoan ezkondu ziren.1843ko ekainaren 19an22 . Elizatik, luteranoak baitziren! Karl ateoazen, baina zer inporta dio!, Jennyk ondo merezi zuen elizkizun bat, ala­fede.

Marxen ama ez zen ezteietara joan. Westphalendarren aldetik, be­rriz, Jennyren ama eta anaia Edgar bakarrik. Ezkonberriek Rhin ibaia­ren ertzetan, Suitza aldean, pasa zituzten eztibidaiako egunak. Karlek25 urte zituen, eta 29 Jennyk. Sakon eta biziki maite izan zuten elkar,heriotzak banandu zituen arte.

38 urte elkarrekin, eta nolakoak ...

22 Halaxe dio erregistroko inskripzioak: «Herr Karl Marx, Filosofian doktorea,Coloniako bizilaguna, eta Fraulein Johanna Bertha Julie Jenny von Westphalen, profe·sio gabea, Kreuznacheko bizilaguna.»

28

2. Kapitulua

HUMANISMO BURGES TXIKIA(1843-1844)

Ez dezagun bila juduaren gakoa bere erlijioan, baizik eta erlijioarengakoa egiazko juduarengan.

Zein da judutasunaren oinarri sekularra? Bizibeharra, berekoike­ria.

Zein da juduaren mundutar kultoa? Merkataritza. Zein du bere lu­rreko jainkoa? Dirua.

Ba, merkataritza eta dirutik, hots judaismo prektiko, egiazkotikemantzipatzea, gure mendearen autoemantzipazioa izango litzateke.

(Marx, Judu arazoaz, 1844)

Filosofiak proletargoarengan aurkitzen ditu bere arma materialak,proletargoak filosofian bere arma intelektualak aurkitzen dituen beza­laxe. Alemanen emantzipazioa, gizakien emantzipazioa da. Emantzi­pazio honen burua filosofia da, proletargoa bere bihotza.

(Marx, Hegelen Deretxo Filosofiaren Kritikaren Sarrera.1844)

2.1. «...GUZTIOK FEUERBACHTIAR BIHURTU GINEN»

Rhenaniako Kazeta itxi ondoren, aleman izateaz lotsaturik eta naz­katurik, Prusiatik aldegitea erabako zuen Marxek. Kazetaritzan laneginez familia mantentzea espero zuen. 1842ko martxoaren 13an, Fran­ko-Aleman Urtekariak agerkari berria ateratzea proposatu zion Ar­noId Rugek kartaz.

Baina, aurrena, Hegelek 1821 ean egindako Deretxoaren Filosofia li­burua astintzeari eta kritikatzeari ekin zion. Colonian lehenbizi etaKreuznachen gero, irakurtzen eta idazten ihardun zuen aterrunerikgabe, teoria politikoa (Maquiavelo, Montesquieu eta Rousseau) etahistoriazko liburuak, Frantziako Erreboluzioaz batipat. Marxek erre­boluzioa hurbil eta ateetan zegoela uste zuen, oinarrian ilustraziozaleoptimista bat baitzen.

29

Dirudienez, I843ko martxotik abuztura bitartean bukatu zuen He­ge/en Deretxo Fi/osojiaren Kritika 1 • Textu honetan argi eta garbi agerida Ludwig Feuerbachen eragipen sakona2 • Honek, Hegel ondoko bes­te edozein filosofok baino zarrasta eta eragin haundiagoa izan zuenMarx gaztearengan. Feuerbachen ezaguerak, zalantzarik gabe, birake­ta oso bat markatu zuen Marxen eboluzio filosofikoan.

184Oean, historiak helburu jakin bat zuelakoan zeuden hegelzalegazteak: arrazoinezko eta askatasunezko erreinua. Erregegaiarengan­dik itxaro zuten beren esperantzak gauzatzea: prusiar ordenu feudala­ren amaiera, zentsuraren abolizioa, Eliza arrazoiaren menpe jartzea,askatasun politiko, intelektual eta erlijiosozko erregimen bat ezartzea,alegia. Baina, tronura igo eta Friedrich Gilen IV bihurtu bezain laster,Iiberaltzat zeukaten erregegai hura despota bihurtu zen. Historia, berezeta teoriaz arrazoia eta askatasuna izan arren, egitez eta gertatzez zen­tzugabekeria eta menpetasuna besterik ez zela ohartu ziren. Zapuztu­rik eta eskuloturik, ezinbestekoa izan zitzaien experientziaren lekzioaonartzea.

Orduantxe agertu zen, hain zuzen ere, Feuerbachen KristautasunarenEsentzia Iiburua, eta piska bat geroxeago Fi/osojiaren berriztapene­rako tesiak. Feuerbachek oinen gainean jarri zuen Filosofia espe­kulatiboak buruz behera ibilerazten zuen mundua. Hegelen aurka,pentsamendutik kanpo dagoen mundu konkretu eta santigarriarenerrealtasun objektibua baieztu zuen, materialismoari bideak irekiz.Erreala den bakarra materia da; Izpiritua ez da materiaren emaitzabaino.

Hegelen filosofia ez da teologiaren mozorroa eta disfraza baizik,dio Feuerbachek. Jainkoaren eta gizakiaren arteko erlazioa alderantzizezarri behar da. Jainkoak bere antzera eta irudira egin du gizakia,dio erlijioak; ez, aldrebes da, erantzuten du Feuerbachek, gizakia daJainkoa bere irudira egin duena. «Gizakiarentzat gizakia bera da jain­ko».

Kritika honen erdi-erdian alienazioaren nozioa aurkitzen da. Jaki­na denez, nozio hau oinarri-oinarrizkoa zen jadanik Hegelen baitan:

I Idazlan honek. ha1are. ez zuen 1927rarte argia ikusiko. 1938an. Stalinen purgenondorioz deportatua hi1 zen Riazanovek. Moskuko Marx-Engels Institutoaren zuzen­dariak eman zuen argitara MEGA delakoan. Marx eta Engelsen obra guztien lehen edi­zio haundian. Ik. K. Marx. Criliea de lajilosofia del ESlado de Hegel. Grijalbo. Barcelo­na.1974.

2 FEUERBACH. Ludwig (1804-1872). Babierako Landshuten jaiotako aleman fi­losofoa. 1824etik 1826ta Hegelen ikasle izana Berlinen. Bere opus magnum edo obrarikgarrantzitsuena. Krislaulasunaren Esenlzia. Leipzigen argitara emana izan zen 1841ean.Artikulu eta texturik inportanteenak 1839tik 1845era idatzi zituen: Filosojiaren berriz­lapenerako lesi probisionalak. ElOrkizuneko Filosoftaren haslapenak. etab. Feuerbachensaiakera nagusiak sortutako zirrara izugarriaz hau esan zuen Engelsek: «Orduantxeagertu zen Feuerbachen Krislaulasunaren Esentzia... Entusiasmoa generala izan zen:une berean guztiok feuerbachtiar bihurtu ginem>.

30

Ideia errealitatean alienatzen da, eta aurrerabidean doala bere burua­ren kontzientzia hartzen duo Feuerbachen baitan, gizakia Jainkoaganalienatzen da. Bere kualitate hoberenak izaki imaginario horretan pro­jektatzen ditu, haregan «arrozten» da, alegia. Erlijioa, beraz, «aliena­zioa» da, arrozketa, norgaltzea, besterentzea; suntsitu eta deseginbeharra dago gizakiak bere burua birraurki dezan. Feuerbachek, hone­la, gizakiaren eta giza maitasunaren erlijio berri bat proposatzen du:«humanismoa».

Behar-beharrezkoa da Feuerbach irakurtzea, hegeldar gazteen1841-45 bitarteko textuak ulertu ahal izateko. Horrela bakarrik ikusdaiteke zenbateraino dauden Marx gaztearen obrak Feuerbachen pen­tsaeraz kutsatuak. Feuerbachtiarra da 42tik 44rainoko terminologiamarxista guztia: alienazioa, gizaki generikoa, gizaki osoa, subjektuapredikatu bikatzea, etab. Ez hori bakarrik: filosofi problematika berafeuerbachianoa da erabat3 •

Hege/en Deretxo Filosofiaren kritika, hortaz, ezin daiteke inola ereongi konpreni Feuerbachen problematikaren ikusgunetik begiratuta ezbada. Haatik, Feuerbachen alferrik bilatuko genituzkeen azterketakere aurkitzen dira berton: politika, Estatua eta jabetza pribatuaren ar­teko harremanak, klase sozialak, etab.

2.2 HEGEL? EZ, ESKERRIK ASKO

Hegelek Estatuaren eta gizarte zibilaren artean ezartzen duen be­reizkuntza onartu egiten du Marxek. Hegelentzat, gizarte zibila Esta­tuaren ispilu eta erreflexua da. Marxentzat, berriz, Estatua da gizartezibilaren irudi eta distira. Marxek, beraz, Estatua eta gizarte zibilarenarteko erlazioak gainazpikatu egiten ditu: politikari ematen dio lehen­tasuna. Buruz behera zebilen Hegel buruz gorajartzen saitzen da. Justualdrebes, hortaz.

Soberania -Estatuaren zerizana- izaki independiente, objektiba­tua da hege1entzat. Marxenzat, ostera, familia eta gizarte zibila diraEstatuaren egiazko oinarriak. Demokrazia da konstituzio politiko guz­tien funtsa. «Herriaren soberania» aipatu arren, monarkia justifikatze­ra darama Hegelen sistemak. Marx enpeinu horren absurdutasuna fro­gatzen saiatzen da4 .

Liburu honek garbiro agertzen du noraino bereganatu zuen Mar­xek Feuerbachen problematika: aide batetik, gizaki konkretuaz, errea-

3 Ikus honetaz L. Althusseren «Los Manifiestos filos6ficos de Feuerbach» izenekosaioa, in La revolueion leoriea de Marx. aip, lib., 33 or. eta hur.

• Hain garrantzi haundia duen Della Volpe italiarrak 43ko euskuizkribu honetanjartzen du Hegelen eta Marxen arteko haustura. Autore honen obran bameratzeko etasakontzeko, sarbide egokia izan daiteke here Rousseau y Marx. Barcelona, MartinezRoca,1970.

31

laz, sentikorraz hitzegiten du, baina bestetik, irudi erlijiosoez baliatzenda, «Kristautasuna da erlijioaren funtsezko muina» etab. Hegelen De­retxo Filosofuuen kritika hau, neurri haundi batean, politika mailaraegokitutako erlijio kritika feuerbachtiarra besterik ez da. MarxekFeuerbachi heltzen dio hegeliar sistema espekulatiboaren barne logikaerro-errotik kritikatzeko.

Gisa berean, «alienazio» hitza Feuerbachen pentsaera erlijiosotikkritika politikora ekartzen du Marxek. Estatu modernoa, nahiz eta de­mokratikoa izan, gizakiaren alienazio era bat da: Estatua eta gizartezibila banatuta daude. Gizabanakoa ere bere buruarengandik etendadago: aide batetik, gizaki pribatua, eta bestetik, hiritarra. Bitaraturikdago, beraz, zartaturik eta urraturik.

Saio honetan agertzen dira, baitare, gizartearen garapen histori­koari buruzko Marxen lehen formulazioak. Konstituzioen filosofiazkokritika ez da aski, dio, historiazki behar dira kritikatu. «Explikatu»,«genesia konprenitu»... horra gizarte eboluzioaren lehen teori hurbil­keta nahasi bat. Historia, estruktura sozial eta politikoen gakoetakobat iruditzen zaio. Estatu modernoa bere garapen historikoaren aldetikaztertzeko ahalegin bildurti batzuk egiten dira 43ko eskuizkribu eza­gun honetan.

Berritasun haundirik ez, baina aurrerabiderik nabari da, noski,Rhenaniako Kazetako artikuluekiko: «Erlazio juridikoek ~ta Esta­tuaren formak halaber- existentziako baldintza materialetan dituzteberen sustraiak». Baina mugapen haundiak ditu, bestetik. Hegelen kri­tika Feuerbachen problematikaren barrutik egiten baita, filosofia abs­traktu baten ikuspegitik.

2.3 JUDU ARAZOAZ

Judu Arazoaz izeneko saioa, ezkonibilaldiaren ondoren hasi(I843ko abuztuan) eta Parisen bukatu zuen, seguraski. Bruno Bauerekgai berberaz idatzitako bi artikuluri erantzunez, Franko-Aleman Ur­tekarien lehen zenbakian argitaratu zituen bi artikuluetako bat da,izan5 •

Bauer, bere lagun zaharrak, Estatua eta gizartea baino kontuta­nago hartzen du erlijioa. Erlijio arazo hutsa iruditzen zaio juduen as­katasuna. Juduek beren erlijioari uko egin behar diote emantzipatunahi baldin badute. Erlijio guztiak dira giza emantzipazioaren etsai.Giza emantzipzioa eta politikazko emantzipazioa problema bakar ba­tetara biltzen ditu Bauerek; Estatua erlijiotik askatuz gero, gizakia

, K. Marx, La cueslionjudia. in Los analesJranco-alemanes. Martinez Roca. Barce­lona. 1970. 223-257 orr.

32

emantzipaturik legoke. Estatua akonfesional bihurtu behar, horreta­rako.

Marxek, ordea, politikazko emantzipazioa eta giza emantzipazioabereizi egiten ditu. Eraiki omen daiteke erlijiotik askatutako Estatubat, gizakia Iibre izan gabe ere. Munduan zehar dabilen hezurmamizkojudu konkretuari begiratzen dio Marxek, ez «zapatuko juduari», Baue­rek bezala. Egunerokoari. Judutasunaren ezaugarria ez da inondik ereerlijioa. Juduei berdintasuna eta politikazko eskubide zibilak zor zaiz­kie beste edozein hiritarri bezalaxe. Baina politikazko burujabetza ezda nahikoajudua bere buruarenjabe bihurtzeko. Giza emantzipazioakez du bitartekoren beharrik.

Estatua «gizakiaren bizitza generikoa da bere bizitza materialarenoposizioz». Gizakia, gizarte politikoan, «izaki orokor» gisa kontsidera­tzen da, bere indibidualtasunaren mugak gaindituz; gizarte zibilean,berriz, indibiduo mugatu, «partikular soil» gisa (bizitza ekonomikoan,sozialean, famiIiarrean, etab.). Estatuan bere biziera errealetik erantziadago, beraz, gizabanakoa: alienatuta eta arroztuta dago. Horregatik,juduaren eta Estatuaren arteko oposizioa ez da erdibiketa sakonagoeta funtsezkoago baten «hots, burgesaren eta hiritarraren artekooposizioaren- alderdi bat baizik. Bauerek ez du kontraesan Iaiko hauikusi, Marxen ustez. Ez du Estatuaren eta gizarte burgesaren artekohaustura hau kontuan hartu.

Politikoki emantzipatuz, alor pribatura bartertzen du gizakiak erli­jioa; Estatua ateo bihurtuz, halare, ez da erlijioa desagertzen eta ezaba­tzen. Emantzipazio politikoaren eta erlijioaren artean ez dago inolakokondradikziorik. Estatu ateoa da, gainera, kristau Estaturik perfektoe­na, Marxek dioenez.

Zerk egiten du judua judu? Zertan datza judutasunaren mamia edogakoa? galdetzen du Marxek, eta zera erantzungo: «premia prakti­koa», <megozioa», «salerosketa», «dirua». irabazigrina da juduarenjainko eta ezaugarri. Dirutik askatuz gero, judua ez Iitzateke judu izan­go. Alegia, dirurik gabe judurik ez.

Judaismoak ---diruaren erlijioak- burges gizartean iristen du beregailurra, eta burges gizarteak, berriz, kristau munduan. Burges gizar­tea da «juduaren esentzia», eta judutarra, gizarte burgesaren ispilurikbikainena eta osoena. Kristau gizartea judaismoan urtu da. Gizartea«judukeriatik» askatuz gero, desagertu egingo Iirateke juduak ezinbes­tez.

Hona artikuluaren azken hitzak:Gizarteak jutkIismoaren izaera enpirikoa. dirugrina eta premisak

iraungi orduko, ezinezko bi/akatuko da judua, honen kontzientziak ezbaitu objekturik izango,judutasunaren oinarri subjektibua. behar prakti­koa. gizatartu egingo baita. gizakiaren existentzia generikoaren eta exis­tentzia indibidua/-sentigarriaren arteko burruka gainditua izango baita.

Gizartea judaismotik emantzipatzean datza juduaren emantzipaziosozia/a.

33

Judu arazoaz textu antisemita da, nolabait esatek06 • (<Juduen na­ziotasun kimerikoa merkatariaren naziotasuna da, diruzalearena, ale­gia». Diruak ez bestek egiten du juduen (maziotasun kimerikoa». Ho­rrek ematen dio bere izaera berezia.

Marxek ez du kontuan hartzen hainbeste bidegabekeria jasan duenjudu herri historikoa. Marxek ez dauzka juduak herritzat. Naziotasunaukatzen die. Hortik ez da segitzen, ordea, XX.mendean judu herriakpairatu dituen oinaze eta sarraskien erantzule eta errudun denik. Eztahurremanik ere.

Askotan bi zentzu 000 adiera desberdinetan erabilia izan denizkribu inportante honi dagokionez, zera azpimarra daiteke konklu­sio modura. Gizarte burgesean diruak agintzen duela jabetzen daMarx, baina ez da oraindik hegeldar pentsaeratik erdizka baizik irten.Textua Feuerbachen pentsaeraren menpetasun estuan dago gizakiarendefinizioan (beharrak dituen izaki sentikorra, gizakiaren existentziagenerikoa eta indibiduala...) nahiz alienazio nozioaren erabileran.Feuerbachengandik garbiki bereizten duen puntu bakarra erlijiozkoalienazioari egiten dion lekua da: Feuerbachengan erabakiorra dena,Marxengan ez da Estatuaren eta diruaren mailako alienazioaren ondo­rena baizik.

Beraz, diruaren teoria dela eta ez dela, Judu arazoaz eta KapitaJarenartean ahaidetasun harremanik 000 filiazio zuzenik ezarri aurretik, be­har da galdetu ea Marxek beti zintzo eta leial eutsi zion Feuerbachenproblematikari.

2.4 HERRIAREN OPIOA

Amold Rugerekin batera ateratzeko asmoa zuen Franko-aJemanUrtekariak aldizkari berriaren argitarapena prestatzera abiatu zirenMarx eta here emazte Jenny Parisa I843ko urrian. Oharkabean, amai­rik gabeko exilioaldiaren bideari heldu zioten egun hartan.

Marx sinestuta zegoen prusiar zentsurapean ezin zitekeela ezer pu­lamentuzkorik eta probetxuzkorik egin. Frantzian, agian bail Itxaro-

• Gore arteko bi intelektual ezagun bat datoz iritzi honetan. Gotzo Garatek dio:«Liburu honetan, era askotara izugarrizko ba1iokoa izanik ere, berebiziko asmakizunezbeterik dagoelarik ere, judutar herriaz karikatura gogaitgarria aurkezten digu», ik.Marx eta Nazioa. Gero, Bilbo, 1972,40 or, Joxe Azurmendik: «Marxek ere usu dara­bi1zki aotisemiten izengaiztoak», Hizkuntza. Etnia eta Marxismoa, Euskal Elkargoa,Baiona, 1971,69 or. Bada lan luze bat Marxen aotisemitismoa eta norberegorroto pa­tologikoa frogatzeko propio egina: A. Kiiozli, Karl Marx. Eine Psychographie. Viena,1966. Beronengan oinarritu bide bat G. Garate berea idazteko. halare, puntu hau 080

eztabaidatua da, iritzi desberdinak azaltzen dira eta arazo honetaz. Frantsesez, ondokobi Iiburuok gomendatuko nizkioke irakurde interesatuari: E. de Fonlenay, us figuresjuives de Marx. Galile, Paris, 1973; eta R. Misrahi, Marx et la question}"ive. Gallimard,Paris, 1973.

34

pen guztiak jarriak zeuzkan, behinik-behin, frantsesen burrukatasuna­ren eta alemanen teori grinaren batasuneen. Aldizkari berria frantseseta aleman ezkertiarren arteko lokarri izan zedila nahi zuen, tituluakberak aditzera ematen duenez. «Garbi dago zer egin behar dugun unehonetan: dagoen ordenu guztia erro-errotik kritikatu», idazten zionRugeri I843ko irailean.

Paris! «Mundu berriaren hiriburua» Marxek orduan deitu ohi zionbezala, garaiko zentru intelektualik ospetsuena zen. Idazle eta artistasonatuen paradisua ezezik, iraultzaile eta pentsatzaile sozialisten bilto­ki ere bazen. Parisen mundu berri bat zabaldu zitzaion Marxi. Hain­beste miresten zituen 1789 eta I830eko Erreboluzioen tradizio politikobizia eta proletargo jadanik ugaritsu eta aktiboa aurkitu zituen bertan.

Vanneau kalean jarri ziren bizitzen Marx senar-emazteak. Hantxeizan zuen Jennyk lehenengo haurra I844eko maiatzaren batean. Ama­ren izen berberajarri zioten osasun urri eta ahulekoa izango zen alaba­txoari: Jenny.

Frantsesek huts egin zuten, askenean, eta jaio orduko lur jo zuenerrebista berriak. Lehen --eta azken- zenbakia 1844eko martxoanatera zen. Egia esan, aldizkariak oso harrera hotza eta eskasa izanzuen, eta inprimaturiko 3.000 aleak saltzen lanak izan zituzten7. Urte­kariak porrot egitean, zer esanik ez, Marxen diru problemak larriagotuegin ziren. Diferentzia ideologikoak zirela eta, Rugerekiko harrema­nak ere ozpintzen hasi ziren handik aurrera.

Marx eta Engelsek bina artikulu idatzi zituzten. Marxen lehen lana,aipatutako Judu arazoaz izan zen, eta bigarrena Hegelen Deretxo Fi/o­sofiaren kritikaren Sarrera izenburukoa. jadanik klasikoa bihurtu denpasarte ezagun honekin hasten da berau: «Alemaniari dagokionez, erli­jioaren kritika funtsean bukaturik dago eta erlijioaren kritika da gaine­rako kritika guztien aurrebaldintza».

Alienazioaren teoriak humanismoa eta ateiosmoa defenditzera da­rama Marx 1843-1844eko textuotan. Erlijioari gogor erasotzen dio ar­tikulu honen zati famatu batean:

Erlijio kritikaren oinarria hauxe da: gizakiak egiten du erlijioa etaez erlijioak gizakia. Hain zuzen, bere nortasuna oraindik iritsi ez duenedo lortuta gero berehala galdu duen gizakiak bere buruaz daukan kon­tzientzia eta sentimendua da erlijica. Baina gizakia ez da mundu erreale­tik kanpoko izaki abstraktu hat. Gizakia zera da: Estatua, gizartea, hotsgizakiaren mundua. Estatu honek, gizarte honek sorterazi du erlijioa,munduaren kontzientzia okerra. Erlijioa horixe baita, mundu/altsu bat.

Mundu aldrebes honen agerpen eta justifikazioa dela esan ondoren,erlijioaren izaera bikoitza agerrerazten digu Marxek:

, K. Marx-A. Ruge. Los Anales franco-alemanes, Martinez Roca, Barcelona. 1970.

35

Erlijioaren miseria. miseria errealaren adierazpena eta miseria errealhonen kontrako protesta da aldi berean. Erlijioa kreatura zoritxarrekoa­ren negarra da. gupida gabeko munduaren bihotza. mundua ere izpirituaukatzen duten kondizio sozial batzuen adierazpena den bezala. Herriarenopioada.

Marxek. arrazoi historiko oso konkretuengatik, bere denborakoEliza jatolikoaren eta protestantearen portaera zapaltzaileagatik (Erli­jio itxurapean bere klase interesak estaltzen zituen prusiar Estatua de­fenditzen baitzuten). Eliza eta erlijiotasuna bata bestearekin nahastekojoera izan zuen.

Eta segituan gaineratzen du:

Herriaren egiazko zoriontasunak erlijioaren -i1usiozko zoriontasu­naren- desagertzea eskatzen duo Norbere egoerari buruzko i1usioei ukoegitea. i1usioen beharra duen egoerari uko egitea da. Erlijioaren kritika.funts-funtsean. negar herri honen kritika da. heronen aureola haita erli­jioa.

Textu zati klasiko hau hartu izan da Marxen ateismoaren alfa etaomegatzat. Marxek, ordea, Feuerbachen erlijio kritika onartu eta be­rretsi besterik ez du egiten hemen8 . Giza miseriaren adierazpena etabere aurkako protesta, biak batera da erlijioa. Miseria errealarenaurrean eroapena, konformitatea eskatzen duo Explotazioa justifika­tzen duo Umiltasuna, morrontza eta etsipena predikatzen ditu. Denalehengoan uzten duo Ihespide eta lilura huts da. lainkoa indartuz, giza­kia zikiratzen eta indargabetzen duo Atzerakoia da, hiz batean9 •

Kritikak jendoldeak irabazi behar dituela eta indarrari indarrazerantzun behar zaiola dio Marxek beste pasarte ezagun batean: teori­gintza «(kritikaren armak») eta politikagintza «(armen kritika») bateradoaz:

Dudarik gabe. kritikaren armak ezin dezake armen kritika ordeztu.indarra burrukatzeko indarra behar baita. baina teoria hera ere indarmateriala hihurtzen da jendoldeez nagusitzen denean. Teoria jendoldee::nagusitzeko gai da ad hominenfrogatzen duenean. eta ad hominemfroga­tzen du erradikala bihurtzen denean. Erradikal izatea. gauzak beren sus­traietatik hartzea da. Noski. gizakiarentzat sustraia. gizakia bera da...Erlijioaren kritikatik irakaspen hau ateratzen da. gizakia gizakiarentzatizaki gorenena dela. alegia.

• Gehienetan, Marxen asmaziolzal harlu ohi diren erlijio kritikak. Feuerbachi mai­leguz hartutako ideiak besterik ez dira: Marxek zuzenean. ia hitzez-hitz askotan, haren­gandik jasotako pasarteak, alegia. Oso garbi ulzi beharra dago: textu hau 1843koa da,eta urte honetan erabat feuerbachianoa zen Marx, areslian esan dugunez.

• Mirande izan da gurean esklabu moralaren edo kristautasun konformisla honenkritikorik zorrolzenatakoa, ik. J. Azurmendi, Mirande eta Krislaulasuna, Cap, Donos­tia, 1978.

36

Alernania, nahiz eta iraganaldi iraultzaile baten jabe izan, teoriarenrnailan gelditu da Marxen ustez. Aleman filosofiari oinarri rnaterialafalta zaio; ez da mugimendu soziala izatera iritsi. Alernan erreboluzioaerradikala izango da, ala ez da ezer izango. Alernaniak ezin dezakeiraultza politiko burgesik egin. Proletargoa da esperantza bakarra;proletargoaren eta filosofiaren arteko batasunaren fruilu izango daerreboluzioa:

Filosofiak proletargoarengan aurkitzen ditu bere arma materialak.proletargoak filosofian bere arma intelektualak aurkitzen dituen bezala­xe. Alemanen emantzipazioa. gizakien emantzipazioa da. Emantzipaziohonen burua filosofia da, proletargoa bere bihotza. Filosofiak ez daukaerrealizatzerik proletargoa deuseztatu gabe, eta proletargou ezin da deu­seztatu filosofiu errealizutu gabe l o.

Hauxe da proletargoak eta filosofiak klase burrukaren baitan du­ten zereginaren lehen agerpen zehatza. Hortik, erreboluzioa dela me­dio, mundu berri bat sortuko da.

Marxek, beraz, aide batetik ideologien kritikagintzari ekin zion Pa­risen, Hegelen filosofiari bereziki, eta bestetik ekintza politikoari lotuzitzaion, frantses erakundeekiko harremanen bidez batez ere. Ahalegineta iharduera bikoitz honetatik sortuko da, apurka-apurka 1844ekoEskuizkribuen problernatika berezia.

2.5 I844eko MARTXOKO BALANTZEA

Frantziako Erreboluzioak kutsatutako Rhenanian jaioa, giro li­beral eta arrazionalistan hezi eta hazi da Marx. Batxiler ikasketakbukaturik, abogatu izatera bultzatu nahi dio aitak. Berak, ordea, legekarrerarako grina haundirik ez, eta filosofi estudioak hasten dituBerlinen.

40.harnarkadan, Hegel da Alernanian filosofi figurarik distiratsue­na. Honen jarraile mordoska batek, Iiberalisrno ateoranlz lerratuz etaeboluzionatuz, ezker hegelzalea osatzen duo Mugimendu honetan egi­ten ditu Marxek bere lehen pausoak politikaren zein teoriaren alo­rrean.

1841ean, bere doktoradutza lortu eta gero, kazetaritza politikoanenplegatzen da Rhenaniako burgesia liberalak pagatutako RheinischeZeitung egunkarian. 25 urterekin zuzendari egiten dute. Poliki-poliki,arazo sozial eta politiokoez arduratzen hasten da, Arrazoiarekin etaLogikarekin ados dauden ideia zuzenak bilatu nahirik. «Herri» intere­sen defenditzaile suhar agertu arren, komunismoaren etsai deklaratzenda.

10 K. Marx-A, Ruge. Los Analesfranco-alemanes, aip. lib. 116 or.

37

Zentsura, Rhenaniako lege feudalak eta prusiar despotismoa eraso­tzean, giza filosofia liberalean oinarritzen du bere burruka. «Historiaezin daiteke konpreni gizakiaren esentziaren bidez ez bada, zeina aska­tasuna eta arrazoia baita».

Askatasuna: gizakiaren zerizana da, pisua gorputzena den bezala.Gizakia askatasunera deitua da, honen izatea bera baita. Honek ukoegiten badio ere, beraren baitan dirau betirako: «Askatasuna halakomoldez da Gizakiaren muina, ze bere etsaiek haren kontra burruka­tzean ere, praktikan jartzen baitute». Arrazoia: arrazoimenaz hornituadelako da gizakia aske. «Beti existitu den arrazoi hori, beti tankeraarrazionala izan ez badu ere».

1843ko martxoan Rhenaniako Kazeta ixten dutenean, pentsamen­du liberalaren ahuleziaz eta mugatasunaz ohartzen da. Estatu liberala­ren atzean zer interes eta burruka izkutu mamitzen diren konturatzenda.

Feuerbach da une honetan hegeldar gazteen buru teorikoa. Berarenpentsaerak zeharo kutsatzen du Man. Hegelen sistema idealistll «irau­liz», gizaki konkretu eta sentikorra dela egiazko errealitatea baieztendu Feuerbachek. Marxek, espekulazio erlijiosora baino ekintza politi­kora emanagoa, Estatuari eta ekonomiari egokierazten die Fuerbachenproblematika.

Laburbilduz: orain artekoaren balantze moduan zera esan daiteke.Bere pentsamenduaren ardatz eta bizkarrezur Feuerbachen problema­tikak segitzen du izaten. Halaz guztiz ere, puntu askotan aberastu etagainditu du Marxek bere maisuaren pentsaera. Erlijioaren kritika, kri­tika politikoaren aurretikoa izanik ere, nahiko eta aski ez dela dioe­nean, esate baterako. Dagoeneko, ateismoa ez da ardatz nagusia, kriti­ka zabalago baten elementu bat gehiago baizik. Alienazio politikoaren(Estatua) eta sozio-ekonomikoaren (dirua) bidez explikatzen da aliena­zio erlijiosoa, eta ez aldrebes. Erreboluzioak, erlazio sozialak eta gizar­tearen oinarriak berak irauli behar ditu. Horretarako, masen indar ma­teriala behar da. Filosofiak jendoldeen intelektual arma behar du izan.

Zer da proletargoa? «Gizakiaren galera osoa». Zer da erreboluzioa?«Gizakiaren berreskurapen osoa», dio Marxek. «Sufritzen dutenak»,proletargoa izango da erreboluzio honen «bihotza», eta «pentsatzendutenak», filosofia beraren «burua». Bestela esanda, proletargoarenbaitan dago gizadiaren geroa. Proletargoak, erabateko klase aliena­tuak, eginkizun unibertsal baten erantzunkizuna du bere gain: gizateriaosoa ispilatu eta ordezkatu, gizakia gizakiarentzat izaki gorengo bihur­tuz eta gizakiaren existentzia generikoaren eta indlbidualaren artekoetena ezabatuz11.

11 Honen gainean egin izan dira proletargoaren eta erreboluzioaren interpretaziomesianiko eta erlijioso batzuk. Azpimarra dezagun berriro: textuok 1844ekoak dira.Marxismoaren azken hitz eta puntutzal jo aurretik. Marxek ez zituela gerotxoago aidebatera zokoratu egiaztatu beharko litzateke.

38

Marx oraindik ez da komunista. Textuotan ez da «komunismo»edo «sozialismo» hitzik aipatu ere egiten. Aldi honetako eskutitzetanbai, hor ageri da. «Komunismoa, idazten dio Rugeri 1843ko irailean,abstrakzio dogmatiko bat da», eta «gizakien existentzia teorikoa ahaz­tuz, beraien baldintza materialetaz bakarrik axolatzen den sozialis­moak ez dezake gizateria osoki emantzipa».

39

3. Kapitulua

KOMUNISMO HUMANISTA(1844)

Zenbat eta aberastasun gehiago sortu, orduan eta pobreago da lan­gilea... Bere lanean zenbat eta gehiago objektibatu, zenbat eta beraksorterazitako mundua boteretsuago izan, hainbat eta behartsuago bi­hurtzen da bera, hainbat eta ezteusago.

(Marx, 44eko Eskuizkribuak. 1844)

Kontua ez da proletario batek edo bestek, nahiz proletargo osoak,zer uste duen dela bere egitekoa. Proletargoa berez zer den jakin beharda eta honen arauera historian zer eginkizun dagokion aztertu. Berehelburu eta ekintza historikoak, gizarte egoerak berak markatzen diz·kio ezinbestean.

(Marx, Familia Santua. 1844)

3.1 1844EKO ESKUIZKRIBUAK

Parisen ekonomia politikoaren aurkipena egin zuen Marxek. Urte­karietako bi artikuluri eta Pariseko lagunekin izandako eztabaidei es­ker iritsi zen aurkikuntza horretara. Ekonomia politikoaren kritika ba­ten hasimasiak izena zeraman Engelsen idazlanak jabetza pribatua etakapitalismoaren mekanismoak zorrotz eta latz kritikatzen zituen. Eko­nomistak sakon estudiatu behar zituelako ondorioa atera zuen Marxekirakurketa hartatik t.

Moses Hessen eragina ere oso garrantzitsua izan zen. Parisetiko laugutun delako artikuluan etorkizuneko gizarte komunistaren perspekti-

F. Fngels, Escritos ecollomicos varios. Grijalbo, Mexico, 1962,3-21 Off. «.lenialtzat»zeukan artikulu hooek, askotan merezi duen inportantziarik emateo ez bazaio ere, in­fluentzia sakona eragin zion Marxi.

40

ka agertzen zuen 2• Mesianismoa, Spinoza eta Hegelen filosofiak, eta

Fourier eta Babeuf utopikoen dotrinak bateginez, geroko gizarteaJainko erreinuaren tankerapean helduko zela esaten zuen. Munduariberdintasuna, harmonia eta erosotasuna ekarriko zizkion Erreboluzioaamesten eta itxaron zuen.

Komunismo mesianiko hau gorabehera, Hessek ideia berririk ereekarri zuen: ekintzaren filosofia. Arazo sozialari ematen zion lehenta­suna. Munduaren transformakuntza zuen helburu eta jomuga.

Giro eta interes berri honetatik erne ziren 1844eko Eskuizkribuak.urte honetako otsailetik abuztura bitartean, seguruenik3 . Abuztuaren28an ikustaldia egitera joan zitzaion Engels, hain zuzen, eta FamiliaSantua idazteari ekin zioten elkarrekin.

Arnold Rugek 1844eko bi eskutitzetan ematen digu Marxenestudio grinaren eta lan egiteko moduaren berri. Beraren jakinminaaseezina eta neurritik kanporakoa bide zen. Langile aspergaitza eta po­rrokatua oso, gau eta egun iharduten omen zen irakurri eta irakurri.Idatzi ere aterrunerik gabe egiten zuen nonbait. Bolara hartan, buruanzerabiltzan bizpahiru gairi ekin arren, bukatzeke utzi omen zituen az­kenean, zuzenduz eta aldatuz aritzen baitzen behin eta berriz.

Pariseko Eskuizkribuon hitzaurrean kontatzen du Marxek nola utzizuen bazterrera Hegelen Deretxo filosofiaren kritika. Honela, filosofiagainontzeko «gai desberdinekin» ez nahastearren, «Iiburu bereizitan»deretxoaren, moralaren eta politikaren kritika izkribitzea erabaki zuen.Langintza anbiziosoa inondik ere, baina, ekonomia politikoa aurkituberria zuelako edo, burutzerik izan ez zuena. «Oraingo estudioaren le­hen elementuak» Franko-aleman Urtekarierako orrrietan aurkitzen di­rela dio. Eta proletargoaren zeregin emantzipatzailea azpilerrotuzamaitzen du Sarrera.

Parisen, 1844eko otsailetik maiatzerainokoan, ekonomistak irakur­tzen aritu zen Marx nagusiki: Adam Smith, V. W. Schulz, C. Pecqueur,Sismondi, E. Buret, J. B. Say, David Ricardo. Autore hauengandikhartutako pasarteak laburtzen eta komentatzen ditu bere lehen Es­kui::kribuan. Lau gai nagusiren inguruan biltzen ditu aipamen guztiak:alokairua, kapitalaren irabazia, lur errenta eta lan alienatua.

2 HESS, Moses (1812-1875). Bonnenjaiotako filosofo eta idazlea. Rhenaniako Ka­zelaren berriemaile Parisen eta Vonl'als aldizkarian 1ankide gero, Komunisten Ligarensorreran eskuhartu zuen (1847). Pentsaera sionistaren oinarrizko obra bilakatuko zenErroma eta Jerusalem.judu nazionalismoaren buruzko estudioa deitu lanaren autorea da.M. Hessi buruz berri gehiago jakiteko. ik. J. Azurmendi. Hizkunlza, Emia ela Marxis­moa, aip. lib. 71 or.

J Makinatxo bat eztabaida eta istilu sortuko zuten 44eko Eskuizkribuak direla­koak, Pariseko Eskuizkribuak izenez ere ezagutzen direnak. ez ziren I932.urtearte pu­blikatu. Moskuko Marxismo-Lenismoaren Institutoan aurkitzen da jatorrizko textua.Eskuizkritutako bat desagertua dago: bestalde, errematea ere falta zaio, ordurako Fa­milia Sanlua idazten hasia baitzen. Ik. ManuscrilOs: economia yjUoso(ia, Alianza, Ma­drid,1968.

41

Hona hemen, Ilaburki, Marxen aurkitze ekonomikoak: «kapitalis­taren eta langilearen arteko burrukak erabakitzen du alokairua».«Kapitala lan metatua da». «Langilea bere burua eta gizatasuna saldubeharrean aurkitzen da». Langilea merkantziarik miserableena daMarxen iritzian.

Kapitalistaren helburu bakarra irabazia da. Zer da kapitala? «Lanaeta honen produktuekiko boterea. Kapitalistak ez du aginte hau beredohain bereziengatik, kapitalaren jabe delako baizik».

Bide batez, kapitalaren metatzea, kontzentrazioa eta konkurren­tziaren ondorenak aztertzen ditu. Marx zeraz ohartzen da, «ekonomiapolitikoa jabetza pribatutik sortzen dela... baina honek ez dituela ha­ren legeak ulertzen».

Marxek luzaz dihardu lanaren alienazioaz, Feuerbachen erlijio teo­ria ekonomia politikoari aplikatuz. Lanean «arroztua», «besteratua»dago gizakia; beste norbait da beraren lanaren eta emaitzarenjabe: on­dasunen jabetza pribatua duen kapitalista. Langilea ez da bere burua­ren jabe: beste beti saltzen dio bere izatea denboraldi baterako. Lanalienatua da jabetza pribatuaren, alokairuaren, eta besteren kausa.

Lanean, beraz, bere «esentzia», bere «izatea», bere gizatasuna gal­tzen du langileak. Bere buruarengandik bakanduta eta etenda, «gizakiagizakiari arrotz zaio». Lanaren alienazioak sistema kapitalistarekikomorrontza dakar, erlijiozko arrozketak Jainkoarenganako menpetasu­na dakarren bezala4 .

/844eko Eskuizkribuen bigarren atala edo zatia, kapitala eta lana­ren etsaigoaz aritzen dena, ia guztiz galdua da (43 orritatik 39). Geldi­tzen diren pusketek klase burruka dute azterkizun. Eta oinarrizko tex­tua bihurtu da «sozialismo gizatiarrarem> zale direnentzat.

Hirugarren eskuizkribua, lehenbiziko kapitulu biak izan zezik, oso­rik dago. 35 orrialdeetan zehar,jabetza pribatuaren, lanaren eta komu­nismoaren harremanak ukitzen ditu Marxek.

Azkenik, ondorio honetara iristen da Marx. Ekonomiazko aliena­zioa desegiteko, alderantziz korritu behar da bidea: ekonomiazko alie­nazioa jabego pribatutik datorrenez, jabego pribatua desegin beharda lanaren arrozketa deuseztuko eta iraungiko bada. Jabetza pribatua(<<gizartea bere azpiestrukturan bertan arrak jota dagoelakoaren kon­kretapena») eta diruaren premia desegingo duen erreboluzio komunis­tak, gizakia bere buruarekin eta naturarekin adiskidetuko duo Giza­kiak bere izatea berreskuratuko duo Bere baitara itzuliko da, norbera

• Pariseko Eskuizbribu ekonomiko-filosofiko hauek lortutako arrakasta izugarriasozial demokratei zor zaie lehenik (S. Landshut eta J. P. Mayer editoreei. batez ere) etafilosofia izpiritualistei. existenlzialistei, etab. gero. Textu hauetan oinarritu dira Mar­xen interpretazio humanista. etiko. erlijioso eta antropologiko zenbail. Krislau inspira­ziozko pentsalari sail batek ere Marxen pentsamendu osoa alienazio kategoria ardatzgisa harturik interpretatu izan du. Azken hauetan ezagunena J. I. Calvez izango da be­harbada. ik. El pensamiento de Carlos Marx. Taurus. 1958.

42

izateko. Bere batasuna birraurkitu duen gizaki berriaren historiarenhasiera izango da komunismoa. Giza emantzipazio guztizkoa, aliena­zio mota guztien askapena, giza esentziaren gauzapena, amodioaren

. 5erremua....Hegelen filsofia eta haren dialektika kritikatuz, ematen zaio amaie­

Ta hirugarren eskuizkribuari.

3.2 EKONOMIA ETA FILOSOFIA

Zein da 44eko Eskuizkribuen berezitasuna? Zer berririk eskeintzendute?

Marx ekonomia politikoarekin topatzearen ondorio eta emaitzadira Eskuizkribuak. Ez da lehenengo aldiz Marx ekonomi arazoetaz(oroit egur lapurretaren auzia, etab.) bere iritzia eman «beharrean»aurkitzen dela. Baina, orain arte, eztabaida politikoekin erlazionatuta­ko ekonomi arazoak izan dira beti (Hegelen Deretxo Fisosofiaren Kri­tikan. adibidez). I 844ean, ordea, ekonomia politikoa bera aurkitzen duMarxek. Engelsek ireki zion bidea Inglaterrari buruzko «zirriborro jei­nutsuaz». Eskuizkribuak. hortaz, ekonomia politikoaz ari den «libu­ruxka berezietako» bat da. «Ekonomia politikoa eta filosofia» du azpi­tituluz, ekonomia politikoa filosofiaren adarretako bat bezala hartzendu eta.

Baina ekonomia politikoaren aurkipen hori, filosofiaren barrutikegiten da, problematika feuerbachtiarraz kutsatutako filosofiatik, ale­gia. Eskuizkribuak ekonomia politikoaren kritika filosofiko bat dira:«ekonomia politikoaren kritika positiboak Feuerbachen aurkikundeeizor die bere egiazko oinarria». Feuerbach hartzen du Marxek «iraultzateoriko benetakoaren egiletzat», beraz.

Ekonomista klasikoen nozioak oso-osoki errepikatzen eta berres­ten ditu, fitsik ere aldatu gabe, kontzeptu berririk eransteke. Gonpara­zio baterako, Smithen «kapital ezarria» eta «kapital aldakorrarem>arteko bereizkuntza berrartzen du, gero Kapitalan kritikatu egingoduena. Ez du teoria propioki ekonomikorik lantzen. Puntu pHo bat(lanaldia, haur eta emakumeen lana, irabazi tasa, etab.) ia ikutu gabepasatzen ditu. Bere helburua ez baita kontradikzio ekonomikoak az­tertzea, kontradikzio filosofikoak baizik.

, Guztiz Dabarmena da MarxeD utopia textu honetan. Horrexegatik, kristau eske­matan kalkatutako «gizakiaren erlijim> berri baten fundatzailetzat hartu du askok mar­xismoa. «Marxengan badago eskatologia nabarmen bal». Txillardegiren ustez, EuskaJHerrian gertaturiko marxismoaren fenomenoa erlijioaren ondorio bat omen da: «Tra­dizino gotorra duen heri bateko seme garenez gera, San Tomas bezalaxe hartu duguMarx». Nolanahi ere den, Marxen asmoa ez zen inondik ere izan erlijio berriren batsortzea; 1844ean, halare, oraino ez da espekulazio filosofikotik irten ...

43

Eskuizkrihuak ekonomia politikoaren kritika humanista dira.Ekonomia politikoa aberastasunaren zientzia da batetik, baina baitamiseriaren (Iangileen) zientzia ere bestetik. Proletarioa langiletzat kon­tsideratzen da han, ez gizaki bezala. Moralarekin kontradikzioandago, beraz. Hauxe da ekonomia politikoaren lehen ezaugarria: czerez dakiela gizakiaz. Horregatixe, gizakiaren izenean kritikatuko duMarxek.

Ekonomia politikoa giza alienazioaren zientzia da. «Kapitalismoa­ren existentzia zientifikoa». Zehazkiago esanda, ekonomia politikoakxuxen ikusten ditu gertakari ekonomikoak: Iangileen premia gorrizkoegoera, kapitala, buges gizartearen aberastasuna; baina ez ditu gerta­kariok «kateatzen», ez du hauek produzitzen ditucn mugimendua agcr­tzen. Ez da osotasunaren zientzia bat, gizakiaren abstrakzioa egitenbaitu. Ekonomia politikoak ez ditu, beraz, <dan alienatuaren legeak»baizik adierazten. Bestela esanda, ekonomia politikoa zientzia bat da,dio Marxek, baina lan a1ienatuarena, gauregungo gizarte kapitalistare­na soilik.

Honela, Marxek ekonomia politikoari egiten dion kritika guztia<dan alienatuaren» kategoria filosofikora biltzen da. Politikak gizakia­ren eskubideak hiritarren eskubideetatik bereizten dituen bezala (giza­kia bere buruarengandik banatuz), ekonomia politikoak gizakia langi­leagandik 000 kapitalistagandik bereizten du (gizakia bere izatetikbanatuz).

Zertan datza langilearen alienazioa? Langilea bere lanaren produk­toan arrozten da, produkziogintzan, alegia. Alienazioak bere burua­rentzat arrotz bihurtzen du gizakia. Trukea eta lan banaketa aliena­zioaren isladapen eta agerpideak dira. Alienazioan, dirua bilakatzen dapremia nagusia. Marxek, hortaz, Feuerbachen filosofi eskema (giza­kiaren alienazioa Jainkoagan) ekonomia politikora aldatzea besterikez du egiten.

Eskuizkrihuek. nola mamiz hala azalez, liIuraturik uzten dute ira­kurlea; lehen begirada batean, toki ezagunean aurkitzen baita: jabetzapribatua, alokairu, irabazia, langilearen alienazioa eta askapena. Kon­tzeptu hauek denak, 000 ia denak, Kapila/an aurkitzan dira, eta beraz,beronen aurresaio eta ziriborrotzat jo daitezke. Gauzak besterik dira,ordea.

44eko Eskuizkribuak ez dira inolako teoria ekonomiko 000 politikoberririk. Ekonomiazko alienazioak eta erlijiozkoak ez dute funtseanizaera desberdinik; ekonomistaren <dangilea», gertutik begiratuta, filo­sofoaren «gizakia» besterik ez da; ekonomiaren teoria cz da gizakiarenteoriarcn ohiartzun zuzena baizik. Eskuizkrihuolan. pentsaeraren etagiza ekintzaren arlo guztiak filosofiaren atal eta alderdiak baino ezdira6 •

• L. A1thusser, «Los Manuscritos de 1844" de Marx, in La revoluciOn leorica tkMarx. aip,lib., 126 or.

44

3.3 44EKO ESKUlZKRIBUAK: MARXEN AZKEN HITZA?

Honatx marxistak aspaldion bitan banatu dituen galdera funtsez-koa. '

Marxek idazki honetantxe bertan adierazten duenez, inporta duena«galderak jartzeko era» da. Ez kontzeptu isolatu bat edo beste, kon­tzeptuen multzoa baizik. «Problematika», alegia.

Zein da, orduan, Eskuizkribuen problematika? «Hizkuntza bat»,«forma» filosofiko bat ezezik, pentsakera jakin bat ere aurkitzen da44eko Eskuizkribuetan: «Gizakiaren problematika». Marxek jartzenduen galdera berria, gizakiaren galdera da. Feuerbachek Hegelen sis­tema «irauliz» aurkitu duen egiazko gizaki mugatu, sentigarriarena.Hegeliar idealismoa Feuerbachen sasimaterialismoan «iraulerazi» nahidu Marxek: «Hegel Feuerbach baitan» itsatsi eta txertatu7

•

Hegelen dialektikaren «gainazpikadura» hau, 1844eko Eskuizkri­buen ezaugarri den «humanismo» hau al da Marxen pentsamenduarenazken hitza? Hauen ondorio, jarraipen eta luzapen huts ote dira M ani­festua eta Kapitala?

Makina batek mugatu ditu bere erreferentziak 1844eko Eskuizkri­buotara, gainerako guztia gehigarri hustzat joz. Gaztaroko obra tinkohonetan ikusi bide dute Marxen teoriaren giltza eta gakoa.

Hortxe dago, beraz, koxka: ea Marxek 1844 ondoko lanetan Es­kuizkribuen problematika filsofikoari fidel iraun eta eutsi izan zion alaez. Ea hausturarik gertatu izan zen ala ez. 1844eko Marx gaztea, «mar­xista» al zen?

Galdera honi emango zaion erantzunak baldintzatuko du marxis­moari buruzko interpretazio guztia8 •

3.4 UDA BATEZ PARISEN

Pariseko egonaldia guztiz erabakiorra izan zen Marxen bizitzan.Parisen egin zen komunista. Parisen ezagutu zituen, besteak beste,Blanc, Heine, Proudhon, Bakunin eta bere adiskide mamia izangozen Engels. Parisen aurkitu zituen klase burruka, hezurmamitutakokapitalismoa, «gizartearen anatomia» den ekonomia, eta proletargo

7 Althusserek azpimarratzen duen moduan. Eskuizkribuak dira Marxen textu hege­liano bakarra (Doktoradutzako Tesia baztertuz). Unibertsitateko urteak kenduta,Marx gaztea ez zen sekula hegeldarra izan. Eskuarki defenditu ohi den Marx gaztearenhegelismoaren teoria mito bat besterik ez da, Ik. La revolueiim leoriea de Marx, ip, lib.260r.

8 Problemaren gakoa eta ikuskeren diferentziak xehekiago aztertu nahi duen ira­kurleak jo beza Ricardo Alberdi eta Rafael Beldaren Introduecion eriliea al esludio delmaxismo luburura. CEASO. Madrid, 284 orritik aurrera.

45

antolatua. Parisen hasi zen frantses langile elkarteekin eta alemanezosaturiko «Zuzenen Ligarekin» harremanetan.

Aleman burgesia Iiheralak eskaini ez ziot;la topatu zuen Marxekfrantses mugimendu koministaren baitan: «egiazko praxia, egiazkoteoria positioaren baldintza». Hala eta guztiz ere, heti gorde izan zuenhalako urruntasun bat ixilpeko erakunde haiekiko, ez baitzen geiegifido heraien pentsakera nahasiaz. Engelsek herak ere azpimarkatu izanzuen haien «kristautasunaren» izaera kontradiktorioa, 1843ko artiku­luetan.

1844eko ekainean, Silesiako ehuleen errebolta gertatu zen. Errebol­ta horrekin here lehenengo agerpena egin zuen plaza politikoan alemanproletargoak. Friedrich Gilen IVaren errepresiozko erantzuna ikaraga­rri gogorra izan zen9 •

Pariseko egonaldi honetan, Heinrich Heine, orduko aleman poetahaundienaren adiskide egin zen Marx. Behin batez, Heinek herak bai­natu zuen Jenny txikia, sukar haundi batek konbultsioak eragin ziz­kion batean, hala heriotzatik Iibratuz. Silesiako erreboltariei, omenaldigisa, Ehule errukarriak izeneko poema hunkigarria eskaini zien Heinek,Bruselaseko a1eman kazetan. Beste poema batean, Alemania. negukoipuina delakoan, etorkizuneko gizarte komunistaren «Urre Aroa» kan­tatu zuen sutsuki.

Parisen, sarritan ikusten zuen Marxek Proudhon9 • Hitzaspertu etasolasaldi franko izaten zuten elkarrekin, zenbait aldiz garratz samarrakgertatzen zirenak, gainera. Sozialismo frantsesaren burutzat zeukanMarxek hamar urte zaharrago zen laguna. Vorwiits. Pariseko alemanegunkariko artikulu batean Weitling, aleman langile jostunarekin gon­baratu zuen, hark hezala honek ere lan haundia egin baitzuen langileenartean. Azkenik, Baueren kritiketatik defendituz, mirespenezko ome­naldia eskeini zion here «maisuari» Familia Santuan. 1844eko bukae­ran.

Sozialismoaren historiako heste pertsonaia famatu bat ere ezagutuzuen Parisen: Bakunin10• Lagun haundiak egin ziren. Marxenjakintza

• Ruge «prusiarrak» inportantzi gabeko gertakizuntzat jo zuen Vorwarl~" argita­ra emandako artikulu batean. Marxek 050 gogor erantzun zion. Handik aurrera, esangabe doa, hautsi egin zituen erabat Ruge antikomunistarekiko harremanak.

• PROUDHON, P. Joseph (1809-1865). Frantses pentsalari eta ekintzaile anarkis­ta. 14 urterekin tipografo, beka bati esker Parisen estudiatu ahaI izan zuen. 1840eanargitaratu zuen bere obrarik entzutetsuena: Zer do Jabegoa? Marxek RlteNl1lialco Ko­zelQlllaudorioz aipatua. Bizpahiru urte gerotxoago, ordea, beraren Miseriare" ftlosof/Qizeneko Iiburuak Marxen erantzuna eta «kritika garratza» jaso zuen FiJosoflDre" mise­ria deritzon Iiburuan. Proudhonen ideiak ederki azaltzen ditu: J. Bancal, Proudhon: plu­raJisme el aJllogeslian. Paris, 1970,2 t.

10 BAKUNIN, Mikhail (1814-1875). Noble jatorriko errusiar iraultzailea. ArtiIe­riako oftzial zelarik, arma karrera bertan behera utzi eta Berlineko Unibertsitatera joanzen 184lean. Fichte, Hegel eta Feuerbachen eraginez, ,o{lemllllian erreakzioa argitaratuzuen 1842an. Pragako erreboltan parte hartu zuen l848ao. 186Oeao MQlljfeshla itzuli

46

maila miresten eta goresten zuen Bakuninek. Marxi, herriz, ez zionhere lagunak grazia haundirik egiten, ez zen guztiz fidatzen errusiaranarkistaz. «Berak idealista sentimentaltzat tratatzen ninduen -----dioBakuninek- eta arrazoia zuen. Nik, herriz, vaniteux perfide deitzennion, eta arrazoia nuen nik ere». Handik urte batzutara, elkarren arte­ko haustura gertatu zenean, burruka beltzean arituko ziren biak.

Baina batez ere, 1844eko uda hartan, abuztuaren 28an hain zuzen,here bizitzako lagun eta lankiderik zintzoona aurkitu zuen Marxek:Engels. Engelsen familia, elizatiarra eta politikoki atzerakoia izanarren, ekonomi mailan aurrerapenaren puntan zegoon gizarte klaseburgesekoa zen11. Engels Manchesterera aldatu zen I842an, hertan ko­toi lantegi bat baitzuen here aitak: Ermen eta Engels, jostaria fabrika­tzen zuen 800 bat langileko enpresa. Han britainiar industrigintzareneta aldaketa tekniko berrien lekuko zuzena izan zen. Kapitalismoarenindarra hete-betean nabari zen.

Manchester, 400.000 bizilaguneko industrigune ikaragarri indar­tsua ezezik, kartismoaren, langile klasearen lehen mugimendu zabala­ren hiriburua ere bazen. Mugimendu kartista sufragio unibertsalareneta gainontzeko eskubide politikoen aide burrukatzen ziren langilez etaburgesez osatua zegoen. Kartismoaren barruan henetako langile mugi­mendu politiko bat hasia zen indartzen. Inglaterra, baitare, Trade­union elkarte ezagunen sorterria zen. Engelsek, bada, industri langileenezagutza in situ egin zuen; haien bizikondizio gogorrek txundituta utzizuten. Orduantxe izan zuen lehenengoz explotazio kapitalistaren expe­rientzia zuzen-zuzena.

Franko-aleman Urtekarietan bi artikulu agerterazi zituen Engels-ek:Inglaterrako egoera bata, eta Ekonomia politikoaren kritika baten hasi­masiak bestea, Marxi hain zirrara bortitza eragin ziona. Kapitalismoadesegiteko bortxaren eta indarkeriaren bidetik jo behar zela zioon be­rak.

Urte honetako abuztuan hamar egun igaro zituen Marxekin Pari­sen, Vanneau kalean:

1844eko udan, Marxi ikustaldia egin nionean Parisen, gai teorikoguztietan irizkide ginela konturatu nintzen. Harez gero. e/karrekin egingenuen lan.

Nahiz eta bide ezberdinetatik ibili, hura Iiburu artean eta hau lante­gi barruan, puntu berdin-herdinera helduak ziren bi-biak. Manches-

zuen errusierara. Lehen Internazionaleko partaide 1867an. italiar lehen sekzioa sortuzuen Napolesen. baina La Hayako Kongresuan, 1872an. Elkartetik jaurtikia izan zenhere jarraitzaileekin batera. Anarkismoaren aitatzat hartu izan da.

11 Engelsi buruz are gehiago jakiteko, ik G. Mayeren biografia klasikoa: FriedrichEngels, Eine Biographie. La Haya. 1934,2 t. Frantsesez irakur daiteke: L. I1itchev, Frie­drich Engels. Sa vie, son oeuvre, Ed. du Progres, Moscu. 1976. Espainieraz, J. M. Ber­mudo Avilaren Conocer Engels y su obra, Dopesa, Barcelona, 1979.

47

tereko denboraldi emankor hartan ezagutu zuen Engelsek, bestalde,bizitza guztiko laguna izango zuena ere: Mary Bums, ehundegi bateanlan egiten zuen irlandar neska gaztea.

3.5 FAMILIA SANTUA

Berlineko «Askatuen» kontrako kritika gupidagabe bat izan zen el­karren arteko lanaren lehen ondorio eta fruitua: Familia Santua. Ha­siera batean, Iiburuxka soil bat izatekoa zen, Kritika kritikoaren kritikaBruno Bauer eta beronen kideen kontra izenarekin. 1844eko abuztuaeta azaroa bitartean idatzia, inprentarakoan, Marxek izenburua alda­razi zion eta, Bauer anaiei erreferentzia eginez, Familia Santua izen iro­nikoaz kaleratu zuen, «Kritika kritikoaren kritika» azpitituluarenpean, I845eko otsailean12 •

B. Baueren Literatur Kazeta Orokorra Berlineko hegelzale gazteenexpresiobide nagusia zen. Marx eta Engelsek, haien iritziak kritikatueta «aldrebesteaz» gain, zenbait puntu desberdin jorratzen eta sakon­tzen dituzte izkribu honetan: Hegel eta honen ondoko filosofia, Prou­dhon, judu arazoa, sozialismoa, 1789ko Erreboluzioa, frantses mate­rialismoa eta Eugene Sueren Pariseko misterioak elaberria.

44eko Eskuizkribuetako gogoetarik gehienak birraurkitzen diraFamilia Santuan. zenbaitetan aurreraka eginez. Proudhon defendituz,jabetza pribatuaren eta «beronen kontrakoa den proletargoaren» ha­rremanak aztertzen dira. Kontraesan honen baitan, «jabe pribatua daalderdi gordetzaile edo kontserbatzailea, eta proletarioa aIde suntsi­tzaile edo desegilea. Lehenbizikoa, egoera mantentzen ahalegintzen da,kontradikzioa deuseztatzen, aldiz bigarrena». Hegeldar kritika errebo­luzioaren zerbitzuan ezarria da, hitzetatik eta espekulaziotik ekintzamailara pasatuz. Bere gisa, ideiek ez dute ezer sortzen ez eraldatzen.Ideiak eragileak izan daitezen, giza praktika behar da.

Feuerbachen paradigma humanistari jarraituz, historia gizakiakegiten duela gogorazten du Marxek. Historia ez da jainkorik, «his­toriak ez du bere kabuz deus egiten; ez du neurrigabeko ahalmenik».Gizakia bera da histori-egile nagusia; baina ez gizaki bakartua, «ato­mizatua»; elkarrekiko harremanean, giza-artean bizi dena baizik.«Masek» egiten dute historia.

44eko Eskuizkribuen komunismo azterketa filosofi mailakoa zenosoki. Ez zen bertan langileen klase burrukaren aipamenik egiten. Fa­milia Santuan, ostera, eginbide explizitu eta konkretuagoa du proletar­goak:

" K. Marx-F. Engels, La Sagrada Familia. Akal. Madrid, 1981. Berau da Marxeta Engelsen lehen liburu inprimatua; Frankfurten ikusi zuen argia 1845ean.

48

Manchester eta Lyoneko lantegietan diharduten masa langile hauek.komunistak alegia. ez dute sinesten beraien industri ugazabak pentsa­mendu hutsaren bidez desargertarazi litezkeenik... Badakite jabetza.kapitala. dirua.lan alokatua eta antzerakoak ez direla inondik inorafan­tasmagoria hutsak. beren autoestrainamenduaren emaitza guztiz objekti­bo eta praktikoak baizik. eta beraz. era praktiko eta objektibo batez eza­batu beharrekoak.

Edukinari dagokionez, berrikuntza bat dakar textuak: proletargoa­ren «eginkizun historikoarena».

Proletargoak ezin du bere burua askatu bere bizikondizio propioakabolitu gabe. Ezin du bere bizikondiziorik abolitu gaurko gizarteko bal­dintza lazgarriak abolitu gabe.

Proletargoak burges gizartearen sutsiera dakar berekin. Bere buruaaskatuz, gizarte osoa askatzea da proletargoaren egiteko historikoa13.

Bauer, garai bateko lagun zaharra gogor astindu ondoren, EugeneSueren Pariseko Misterioak elaberri herritara aztertzen du Marxek.Haren sozialismo humanitario eta sentimentala mespretxatzen duoIdazle on izateko, populuaren burruka eta sufrimenduez ihardutea ezzaio aski iruditzen. Bide batez, Bauerek ezarritako «Masa» eta «Izpiri­tuaren» bereizketari erasotzen dio. Baurek uste du Izpiritua dela his­toriaren motorra, eta mundua aldatzeko aski dela «kritika kritikoarenburulana».

Berriro ere judu arazoaz ari dela, teori mailako emantzipazio hutsaameskeriatzat jotzen du Marxek. Ezinbestekoak dira baldintza mate­rialak: ideien mailako burruka soilaren kontra, ekintzak, «praxiak» duaxola.

Judu arazoari buruzko aipamen berri honek ederki du adieraztenantisemitismoaren eta antikapitalismoaren arteko lotura. Judaismoak,gizarte burgesak eta diru sistemak berebiziko zerikusia dutela iruditzenzaio. Juduen berezitasuna, judu «izaera», dirua da; berau da deseginbehar dena. Diruaren kontra burrukatzea, judaismoaren kontra burru­katzea da. Arazoa ez da erlijioaren aurka aritzea (ateismoa, dio, «teis­moaren azken maila» da), diruaren aurka baino.

Marxek politikazko emantzipazioa baino harago joan nahi du:

1 J Marxismoa «mesianismo» proletariotzat edo, Rubelen hitzak erabiltzeko, «eska­tologiatzat» daukaten interpretazioek textu honetan oinhartzen dute. «Proletargoa»izeneko Mesias berri baten profeta izango litzateke Marx. Egia besterik da da, ordea.44eko Eskuizkribuek bai. iritzi horiei bidea ematen die. baina ez Familia Santuak. ?e,

lerro horietxen segidan. salaketa aurretiaz igerri izan balu bezala. proletarioak ez direlajainkoak eransten baitu: garaipena lortzean. proletargoa ere iraungi egingo baita jabe­tza pribatuarekin batera.

49

Giza eskubideek ez dute gizakia er/ijiotik askatzen. baizik eta er/ijioaskatasuna segurtatzen dute, ez dute jabetzatik askatzen, baizik eta jobe­tza askatasuna aha/bidetzen, ez dute here bizimodua irabazteko premia­tik askatzen. baizik eta enpresa askatasuna garantizatzen.

Askatasun formalen kontradikzioak ageri-agerian jartzen ditu horMarxek. Kontuz: ez ditu demokraziaren ekarriak arbuiatzen, haienmuga eta hutsuneak salatzen baizik. Beharrezkoak izanagatik, ez zaiz­kio nahiko iruditzen.

Obraren atal oso bat frantses eta ingles materialismoaz ari da. Ma­terialismoaren baitan filosofi joera 000 mota bi bereizten ditu: bata,mekanizista da, gaitzetsi beharrekoa; eta bestea, sozialismora darama­na da, onargarria dena. Marx XVIII mendeko frantses materialistenaide dago puntu askotan, baina metafisikakerian erori gabe, jakina.

Sasoi hartan, Pariseko aleman erbesteratuen kolonia ugariari zu­zendutako Vorviirts aldizkari erradikalean aktiboki parte hartu zuenMarxek. Hango zenbait artikuluk sutan jarri zuten Prusiako Erregea.Beronek eraginda, Guizot, Bame Arazoetako ministroak, errebista itxieta Marx Frantziatik botatzea erabaki zuen. Horren ondorioz,1845eko otsailaren lehenean Paris utzi, eta Bruselasen finkatu zen1848ko Erreboluzioa lehertu zen arte. Honela, l845eko apiriletik irai­lararte Engels eta biak elkarrekin ibili ziren Bruselas aldean.

Belgikan pasatutako hiru urteotan, estudioan eta politikagintzanmurgildu zen osorik. Bere bizitzaldiko urterik zoriontsuenak izan zirenhaitxek, beharbada.

Engelsek moldatua eta bukatua zuen ordurako lng/aterrako /angi/ek/asearen egoera izeneko lan mardula14• Bitarte horretan, Inglaterratikitzuli berri bat egin zuten, Zuzenen Ligakoekin, Weitiingekin eta inglessozialistekin harremanak estutzeko eta sendotzeko.

'4 Bertan, Manchester eta Salfordeko fabrika langileen bizimodu gogor eta latzaxehetasun haundiz deskribitzen duo Bestalde, «industri erreboluzio» hitza edo esamol­dea beronek erabili zuen lehen aldiz Iiburu honetantxe bertan.

50

BIGARREN PARTEA

HAUSTURA(1845)

1. Kapitulua

HISTORIAREN TEORIA BERRIA(1845)

Filosofoek mundua desberdinki interpretatu besterik ez dute egin;berau aldaraztea da kontua.

(Marx, Feuerbachi buruzko tesiak, 1845)

Aleman kritikak ez du utzi filosofiaren alorra, ezta here azkensaioetan ere. Bere presupostu teoriko orokorrak aztertu beharrean,problema guztiak sistema filosofiko jakin batean desarroilatu ditu: he­geldar sisteman. Mistifikazioa ez da erantzunetan bakarrik aurkitzen,galderetan bertan baizik.

(Marx-Engels, Aleman ldeologia, 1845)

Guk ez dugu zientzia bat besterik ezagutzen, historiaren zientzia.

(Marx-Engels, Aleman ldeologia, 1845)

«1,67 m. luze, ile eta betondo beltzak. Kopeta zuzena. Begi beltza­ranak. Aurpegi borobila. Kolore zuria. Sudur zapala. Aho kaskarra.Kokots biribila». Hara nola deskribitzen zuen Marx ixpia prusiar ba­tek 1845.urtearen hasieran.

27 urte zituenerako, sustrairik gabeko «judu erratu» aberrigabeazen Marx, beraren jatorriari uko egin bazion ere. Treveris, Bonn, Ber­lin, Colonia, Kreuznach eta Paris ibili zituen bohemia bidean. Etaorain Bruselas. Urtetan gaztea izanagatik, experientziaz aberatsa zenjadanik bere bizitza.

Europa aldean gauzak ez zihoazen batere ondo. Prusia era Alema­nia despotismoan murgildurik erabat. Austria, Metternichen zuzenda­ritzapean, politikoki guztiz kontserbakorra. Nikolas Lehenarekin erru­siar inperioa inoiz baino autokratikoagoa. Louis-Philipperen Frantziagero eta burgesagoa iduri. Inglaterra viktoriarra liberalagoa izanik ere,sufragio unibertsala onartu nahi gabe eta kartismoa pott eginta. Errei­nu Batua industrializazioren puntuan egon arren, langileriaren egoera

53

benetan trajikoa izaki, Engelsek esan bezala. Leopoldo Lehenaren Bel­gikari dagokionez, berriz, industri aldetik begiratuta nahiko aurreratu­rik ibili arren, bere neutraltasuna gorde ezinik.

Marxen emaztea eta alaba otsailean iritsi ziren Bruselasera. Marxsosik gabe zebilen beti bezala, baina Engelsen diru laguntzari esker, go­seak hiltzeke bizitzeko moduan. Leopoldo Erregeri «Belgikan bizi iza­ten jartzeko baimena» eskatu behar izan zion. Bai lortu ere azkenean,nahiz eta horretarako «momentuko politikari buruzko lanik ez zuelaargitaratuko» zin egin behar izan.

Gogotik eta afantsu ekin zion lanari. 1845eko martxotik 1848kootsailean Bruselasetik aldegin zuen arte, gutxienez hamabost bat koa­demo bete zituen irakurritako Iiburuen oharrekin. 1846ean, Libregan­bioari buruzko Diskurtsu bat idatzi zuen frantsesez.

Denetarik eta etengabe irakurri ohi zuen, gizon konformagaitzabaitzen honetan ere. Bestalde, ezkutitzez harreman estuan jarraitu zuenEngels, Moses Hess, Jung Weitling eta besteekin. Kontratu bat ereizenpetu zuen Karl Leske editorearekin Politikaren eta ekonomia po/iti­koaren kritika izeneko obra bat argitaratzeko, trukean 3.000 franko ja­sotzekotan.

Familia Santua zarata haundirik gabe plazaratu zen, textu elkor sa­marra eta irakurgaitza baita, izan ere. Engelsek berak aitortu zuen1846ko eskutitz batean, «liburu zeharo harrigarria», «Iuzeegia» etaulertezina zela, nahiz eta oso bikaina izan.

Lehen egunetan, Le Bois Sauvage ostatuan ge1a bat hartu zuenMarxek, baina gero, familiarekin juntatzean, apartamentu txiki bateanbizi izan ziren hiringuruan, Pacheco kaleko 35ean. Jenny familia izate­ko zegoen berriro.

1.1 FEUERBACHI BURUZKO TESIAK

Fetxa hauetan idatzi zituen Feuerbachi buruzko tesiak'. Esan beza­la, Feuerbachen problematika humanista eta antropologikoa bete-be­tean bereganatu zuen Marxek. Baina, I845eko martxoan, kontuak gar­bitu beharra sentitu zuen inondik ere, harekiko diferentziak eta«ikusmira kontrasta» azaldu beharra, alegia.

Hamabi tesi dira denera. Lehenengoan, Feuerbachen materialis­moa kritikatzen du, errealitatea ez baitu giza aktibitate sentikortzat

, Hasiera batean beste titulu bat zuten: Ad Feuerbach. Tesiok ez zituen Mar'ek ar­gitaratzeko asmoz egin. Enegelsek aurkitu zituen haren koaderno zaharren artean eta1887an argitara eman. Begira zer dioen Engelsek: «Berauek geroago aintzineratzekooharrak dira. luma arinez idatziriko ohar balzuk. eta ez inola ere publikatzeko asmozeginak. baina hala ere balio preziagaitz batekoak. zeren hura mundulerkuntza berria­ren ernamuin jeniala dadukan lehen dokumentua baita». Ik. L. Feuerbach eta alemanjilosojia. aip. lib. J17 or.

54

hartzen. Horregatik, praktika «iraultzailea» ezin du ulertu ere eginFeuerbachek:

Grain arteko materialismo guztiaren akatsik nagusiena -Feuerba­chena barne- objektua, errealitatea, zentzubidezko mundua, objektuedo intuizio bezala bakarrik atzeman izana da, ez, ordea, giza iharduerakonkretu bezala, praxi bezala, subjektiboki...2.

Bigarren tesiak dioenez, giza pentsamendua egia objektibora helduote daitekeenjakitea ez da teori kontua, arazo praktikoa baizik: «Prak­tikan frogatu behar du egia gizakiak».

Hirugarrenak praktika (praxi) iraultzailea azpimarratzen du berri­ro:

Gizakiak zirkunstantzien eta hezkuntzaren produktu. gizaki aldatuakhortakoz zirkunstantzia eta hezkuntza aldatuen produktu omen direlakoteoria materialistak ahaztu egiten du zirkunstantziok, hain zuzen, giza­kiek aldatzen dituztela, eta hezitzailea bera ere hezi beharra dagoela...

Halabada, ingurune sozialak, bizi duen giroak zertzen eta baldin­tzatzen du gizakia. noski, baina une berean, gizaki honek berak ere al­datu egiten du giro hori. Hezigai eta hezitzaile, era batera. Elkarrekin­tza dinamiko bat ematen da gizabanakoaren eta ingurunearen artean.

Seigarren tesi famatuan, Feuerbachi aurpegiratzen dion okerra zerada, «erlijiozko izpiritua» mundu honetako prozesu historiko errealetikkanpo balego bezala kontsideratu izana. Gizakia, bere horretan, «erla­zio sozialen multzoa da». Alegia. gizakia ez da abstrakzioren bat, gi­zarteko harremanen osotasuna baizik.

Orobat, zazpigarren tesia ere: «Feuerbachek ez du ikusten erlijio iz­piritua ere emaitza sozial bat dela eta berak aztertzen duen indibiduoabstraktua ere forma sozial jakin bati lotua dagoela». Erlijiozko ideo­logiaren jatorria gizarte egituretan aurkitu behar da. Feuerbach, sus­traietara jo beharrean, metafisika edo psikologiaren mailan gelditzenda. Doktrina abstraktua eta filosolikoa den ateismoari erlijioaren kriti­ka praktikoak jarraitu behar dio 3 .

Bide eta hari beretik doa zortzigarrena ere: «Bitziza sozial guztiafuntsean praktika da. Teoria mistizismora lerrarazten duten misterioguztiek giza praktikan eta praktika honen ulerkuntzan dute beren ir­tenbide arrazionala». Marxek azken ondorioetaraino darama Hegelenesaera sonatua: «Erreal den guztia arrazoizkoa da eta arrazoizkoa den

2 Tesi.! sobre Feuerbach. in Ideologia Alemana. Grijalbo. Barcelona. 1970. Marxentextua Moskuko Marxismo-Leninismoaren Institutoak publikatu zuen lehen aldiz1932an. Engelsen zuzenketarik eta gehigarririk erantsi gabe.

3 Erlijiotasuna produktu sozial huts-hutsera mugatuz eta murriztuz, erlijio senti­menduen izaera era sakontasuna gutietsi egiten du Marxek.

55

guztia erreala». Baina, bere arrazonamenduaren ardatz eta oinarritzatpraxia eta beronen ezagutza jartzen ditu.

«Materialismo zaharren ikuspuntua burges guzartea da, dio ha­margarren tesiak. Materialismo berriaren ikuspuntua giza gizartea 000gizateria soziala da».

Ezugunena hamaikagarren tesia da, batere dudarik gabe:

Filosofoek mundua desberdinki interpretatu besterik ez dute egin; be­rau a/daraztea dJJ kontua'-.

Marxek ez du munduari buruzko interpretazio 000 u1ermen hutsa­ren mailan geratu nahi, baizik eta, beronen gain arituz, aldatzea etairaulkatzea nahi duo I845ean, ba, aldebat uzten du munduaren konten­plazio hutsezko filosofia eta aldaketari ematen dio lehentasuna. Gizar­tea ezagutuz eraldatzea, horixe izango da aurrerantzean Marxen ardu­ra eta ahalegin nagusia. Hala, gero eta garbiago, politikagintzak etateorigintzak bat-bat egiten dute Marxengan, hautsiezinezko bikoteaosatuz. Ez dago teoriarik politikarik gabe, ez eta politikarik teoriarikgabe.

Marxen objekzio nagusia honako hauxe da: Feuerbach bide erdiangelditu da; ez da egiazko materialista izatera iritsi. Bere pentsakera ma­terialista azken ondorioetaraino eramateke utzi duo Hankaz gora zebi­len Hegel zutik jartzen saiatu arren, ez da haren dialektika gainditzekogauza izan. Hegelek lzpirituan mamitutako mitologia xuxen desmunta­tuz, erlijioaren kritiko zorrotza izan da, baina, bestetik, «gizaki»konzeptua era ezkritiko, ezdialektiko eta metafisiko batez darabil 5 •

Marxen arauera, Feuerbachek hegeliar problematika filosofikoarenpreso bihurri eta asaldatua izaten jarraitzen du.

1845eko apirilean, Marxtarren bizitzan garrantzi apartekoa izangozuten pertsona bi elkartu zitzaizkien Bruselasen. Engelsen zen bata, etaHelene Demuth, Jennyren amak bere alabari etxeko gobemuan lagun­tzeko hartu zuen 21 urteko neskame gaztea, bestea.

Lehengo adiskide zaharrekin topo egin ezezik, lagun berri ugari ereegin zuen Marxek Bruselasen. Kafetegi batean bildu ohi ziren tertuliaOOerrean munduaren a1daketaz eta komunismoaren premiaz elkarrekineztabaida luzeak OOukiz. Bestalde, Leskeri agindutako Iiburua ere idaz­ten hasita zegoen. Bertan, Estatuaren historiari buruzko planketa inte-

• Engelsek a1daketatxo bat egin zion: «Filosofock mundua dcsbcrdinki interpretatubcstcrik cz dute egin; kontua. ordea. bcrau aldaraztca da». Alabaina, Marxen textuan«ordcarik» cz dago: munduarcn transformakuntza ez baitzaio bcronen ulerkuntzarikontrajartzcn inola ere.

, Hara zcr diocn honi buruz Althusserek: «Feuerfxu:hi bunako le.re/an aurkitzcndircn argi-izpiek lilucatuta uztcn dituztc hurbiltzcn zaizkien filosofoak, baina denok da­kigu argi izpiak itsutu egiten duela argitu bcharrcan, eta ez dagocla deus zailagorikgauarcn ilunbctan hausten den argi leherketa non aurkitzcn den jakitca bainm,. ik. Lare,o/lId/", /eorica de Marx, aip. lib. 27 or.

56

resgarri baten barruan, «nazionalitatea eta herria» zeritzon atala agerizen. Tamalez, ezerezean geratu zen projektu hau ere.

1845eko udapartean, Jenny beraren alabatxoarekin eta Helene De­muthekin Treverisera itzuli zen, amarenera. Marx Ingiaterrara erama­teko egokiera izan zuen hala Engelsek. Bi hilabetez egon ziren bertan,lehenbizi Manchesteren eta gero Londresen. Kapitalaren habia eta in­dustri iraultzaren seaska bertatik-bertara ezagutzeko aukera izan zuenhorrela Marxek. Engelsek beraren lantegia, eta bertako langileen egoi­tza errukarriak erakutsi zizkion. Mary Bumsen eskutik, modu berean,langile askoren eta berauen elkarteen ezagutza egin zuen, G. J. Hamey,buruzagi kartistarena, besteak beste.

Karl eta Jenny abuztuaren azkenean juntatu ziren berriz Brusela­sen. Irailaren 26an, Laura, bigarren alaba ekarri zuen Jennyk mundu­ra.

1.2 ALEMAN IDEOLOGIA

1845eko irailean erabaki zuten Marx eta Engelsek, Bauer, MaxStimer eta Feuerbachen aurkako obra berri bat izkiriatzea. Alemanldeologia izan zen liburu hau, 1845eko iraila eta 1846eko abuztua bi­tartean egina6 •

Aurreko beren kontzientzia filosofikoarekin kontuak zeharo garbi­tu nahi izan zituzten:

1845ean, biok Bruselan geundela. aleman filosofiaren ideiologiarenkontra. geure ikusmira kontrasta -hau da: Historiaren konzepzio mate­rialista. berau batez ere. Marxen estudioenfruita zena- elkarrekin labo­ratzea erabaki genuen; egiaz, gure aurreko filosofi kontzientzia garbitzeabesterik ez zena. Erabaki hau Hegel ondoko filosofiaren kritika batenitxuraz bete zen7 •

Autokritika egin nahi izan zuten, beraz. «Liburu hau geuron bu­ruan garbi ikusteko idatzi genuem>, oroitaraziko zuen Marxek berakgeroago.

Gai desberdin franko ikutu eta harrotzen duen liburukote honenzatirik ezagunena, eta teorikoki nabarmenena, lehenbizikoa da, Feuer­bachi buruzkoa, burutzen azkena izan zen arren. Bertan finkatzen dituMarxek «materialismo berriaren» oinarri teorikoak.

• Hasieran bi liburutzarrez moldatua eta osatua egon behar wen lan hau ez zenEngelsen eta Marxen bizitzan agertu. Eskuizkribuok «saguen kritika marraskatzailea­ri» boteak izan ziren literalki, om mordoa karraskatu eta hondatu baitzuten. MoskukoMarx-Lenin Institutoak argitaratu zuen 1932an. Euskaraz ere argitaratuko al da noiz­pait, asko luzatzeke. Ik. La Ideologia Alemana. Grijalbo, Barcelona, 1970.

, F. Engels, L. Feuerbach eta alemanfilosofia. aip. lib. 115 or.

57

Hasteko, filosofia posthegeldarraren kritika gupidagabeari eki­ten dio. Hain zabalduak zeuden doktrina (IUtopista» eta joera burgeskoxkorren aurka altxatzen da. Filosofiaren eta erlijio kritikaren mailangeratu izana leporatzen dio Feuerbachi. Bauerek filosofoen indarreansinesten zuen, kontzientzia ganbiatuz gero mundua alda zitekeeka,alegia. Stirnerek, berriz, ideia faltsuen kritikaren poderioz nahi zuenerrealitatea aldarazi. Marxek, bere aldetik, komunismoa mugimen­du guztiz praktikoa dela dio, helburu eta bide guztiz praktikoak di­tuena.

A/eman lde%giaren tesietako bat hauxe da: proletargoa praktikairaultzailearen bidez bihurtzen dela klase iraultzaile. Gizakia produk­zioak determinaturik dago, hor ari baita lanean, errealitate objektibohorrek bultzatzen baitu burgesiaren aurka burrukatzera. Lehendabizi,beraz, oinarri ekonomikoa da, eta ondorenean kontzientzia.

Lehen parte honetan, existentzia eta kontzientziaren arteko harre­manak argitzen ditu Marxek. Ez da kontzientzia bizitza determinatzenduena, alderantziz baizik: «Errealitatea ezin da ideietatik abiatuz expli­katu, neohegelzaleek egiten duten bezala, baizik eta praktika materia­laren bidez explikatzen dira ideologiak».

Egia esan, ez zaio positibismo kutsuko esaldirik falta

Beraz, mora/ak. er/ijioak. metafisikak eta berauei dagozkien besteide%gia eta kontzientziazko formek autonomia itxura guztia ga/tzendute. Ez dute hiztoriarik, ez dute garapenik; aitzitik, gizakiak dira be­raien produkzio eta e/kartruke materia/ak desarroilatzean. errealitatehonekin batera. beraien pentsakera a/datzen dutenak8 •

Hegeldar gazteen «erreboluzioa» ironikoki aipatuz, berauen «filo­soli berritsukeria» bere neurri juxtuan epaitzea erabaki dute Marx etaEngelsek:

A/eman kritikak ez du utzifi/osofiaren a/orra, ezta bere azken saioe­tan ere. Bere presupostu teoriko orokorrak aztertu beharrean. prob/emaguztiak sistema fi/osofiko jakin batean desarroilatu ditu: hege/dar sis­temon. Mistij'ikazioa ez da erantzunetan bakarrik aurkitzen. ga/deretanbertan baizik.

• Positibismoa da, noski, ideologia ora (fiIosofia, erlijioa, artea, formazio sozial ba­ten fenomeno soil eta hutsera erreduzitzea. Marxek gutxietsi egiten du betire ideologienautonomia. Lehen ataleko eboluzionismoarekin batera, horixe da Alemmr ldeologiarenhuts haundienetakoa: ekonomizismoa. Askoz beranduago (handik 44 urtera), 1890koirailaren 2lean J. Blochi egin eskutitzean, horren autokritika egin zuen Engelsek. Gu­tun soil bat besterik ez da, noski, baina dokumento teoriko erabakiorra da eskematis­moaren arbuioari buruz. eta zentzu honetan paper historiko bat jokatu duo Engelsekadierazi nahi du gainestrukturak ekonomiaren agerpen huts eta soil izan beharrean,eraginkortasun propio eta berezia duela.

58

Marx, hortaz, ez dago bakarrik hegeldar ezkertiarren tiIosofiazkoerantzun eta ondorioen kontra, baizik baita egiten dituzten galderenkontra ere. Beraien problematikaren kontra, alegia.

Historiaren teoria oinarri barri batzuen gainean eraikitzen da:

«Giza1cia hamaika modutarra bereiz daiteke animaliatik; giza1ciaketa animalia1c kontzientziarengatik, erlijioarengatik, edo nahi denarenga­tile bereiz daitezke. Nolanahi ere, giza1cia1c bera1c hasten dira animalien­gandik bereizten existitzeko behar dutena produzitzen hasten diren mo­mentuan.

Gizakiak, animaliek ez bezala, bere lanaren poderioz, bizitzeko me­dioak eta bideak eraikitzen ditu. Produkzioa da, hortaz, beraren izaerazertzen duena. Gizakiak produkzioko kondizio materialen menpekodira. Nazio baten «barne egitura» eta nazioen arteko harremanak <<in­dar produktiboen garapen mailaren» pean daude.

Historiaren kontzepzio berriaren focmulazio berri eta polemikohau eginez bukatzen dituzte lehen orrialdeok. Gizabanakoek, indibi­duoek alegia, beren ekintza produktiboan adierazten dute beraien bizi­modua, beraiek «direnena» «egiten dutenarekin» bat dator eta. Ihar­duera produktibo honek harreman sozial eta politiko mugatu batzuksortzen ditu. Nazio baten gizartezko eta politikazko egitura ez da gureborondatearen kontua, produkzio ihardueratik datorren zerbait bai­zik.

Egitura politiko eta sozialak ezezik, gizakien ideiak eta usteak ere-ideologiak, hitz batez- bizitza materialaren ondorenak dira. Mate­rial produkzioaz batera aldatzen da intelektual produkzioa ere. Kon­tzientziaren edo bizitza intelektualaren mailako ekarpenak gizakienaktibitate errealaren bitartez explikatzen dira: «bizitzako prozesuerrealaren ispilu eta oihartzun baitira». Ez dute, bada, autonomia oso­rik, «behetik gora, lurretik zerura abiatu behar da haiek explikatzeko,eta ez zerutik lurrera, filosofia idealistak egin ohi duen bezala».

Bruno Baueri buruzko atala, «kritika kritikoaren» antzutasun osoaberriz aipatzen duena, oso laburra da. Baina, liburu zatirik luzeena etaaspergarriena Stirneri «(San Max») dagokiona da, filigrana eta hitzjoku korapilatsu ugariz hornitua. Azkenengo partean, «egiazko sozia­listak» kritikatzen dira, eta berauen artean Karl Grun, Frantziako etaBelgikako sozial mugimenduaz Iiburua egin zuena, eta Dc. Kiihlmann.

Industri kapitalismoa bere haurtzaroan zegoen garai hartako Ale­manian. Oraindik ez zen proletargo modernorik jaio. Halako leku etaherri batean -langile mugimendurik gabeko gizarte batean- ezinez­koa zen marxismoa sortzea eta garatzea. Askatasuna, arrazoia, giza­kia, praxia, alienazioa, kritika, anaitasuna eta bestelako zera ederreiburuzko espekulazio filosofiko bat zen «aleman ideologia». Bertan ezzegoen ia batere lekurik eta tarterik klasearteko burrukarentzat, explo­tazioaren eta historiaren zientziazko teoriarentzat.

59

Hautsi 'beharra zegoen Historia eta gizarteak mugierazten etagobernatzen dituzten mekanismoak estali baizik egiten ez zuten his­toriekin. «Aleman ideologiaren» erropak zeharo erantzi. Terrenoz al­datu.

1.3 HAUSTURA POLITIKOA ETA TEORIKOA

1845 inguruan, «haustura» gisako zerbait gertatzen da Marxenpentsamenduaren bilakabidean9 • Nolabaiteko eten bat. Zientziaren fi­losofoek paradigma aldakuntza deiten duten horietako iraultza teorikobat. Oso dudamudazko itxurapean askotan, bere objektuaren eta ter­minologia berriaren bilaketan aldrebesa batzutan, 000 eta aurretiko fi­losofi kategoria zaharrei lotua maiz aski, mundura irteteko beldurrezbezala, zerbait zeharo berria sortzen da politikaren zein teoriaren mai­lan10.

Aski garbi konstata daiteke A/eman lde%giaren duda eta zalantze­tan bertan ere, Marxen textuetan orain arte azaldu ez diren kontzep­tu teoriko berri-berrien agerpena: produkzio modua, produkzio harre­manak, produkzio indarrak, produkzio indar eta harremanetan oina­rritutako klase sozialak, klase dominatzaile/klase dominatuak, ideolo­gia dominatzaile/ideologia dominatuak, klasearteko burruba, etab.

Gonbarazio baterako, 44eko Eskuizkribuen sistema teorikoa oina­rrizko hiru kontzeptuon gain eraikia dago: Giza esentzia/Alienazioa/Lan alienatua. A/eman lde%gian. aldiz, Produkzio modua/Produkzioharremanak/Produkzio indarrak hirukote berriak hartzen dio lekuaaurreko hirukoteari. Hizkera aldaketa honek, une berean, pentsakeraaldaketa oso bat dakar.

Marxek, gazte denboran, gizartearen muina eta garapena azaltzekozerabiltzan nozioak (gizakia, subjektu ekonomikoa, beharrak, gizartezibila, alienazioa, injustizia, izpiritua, askatasuna) desagertuz joangodira aurrerantzean. Ez du gehiago proletargoaren eta filosofiaren arte­ko elkartasunaz hitzegingo, ezta filosofiaren errealizazioaz ere. Ezdago, ba, jarraipen erlaziorik OOukin kontzeptualaren aldetik. 1845 in­gurura arte, kontinuitate bat somatzen da Marxen politikazko nahiz

• «Haustura» edo «ebaketa>. hontzeptua Bachclarden epistemologiarcn ardatz etaekarririk interesgarriena da. Ik., bcsteak bcste, LafortrUJeiIHI del esplrilu c~"'!fu:o. Bue­nos Aires, 1974. Frantses epistemologo haundi honi maileguz hartuta, ..1845az gero,Manen obran marrazten eta obratzen den experimcntazio politiko-teoriko harriga­rria» izlendatzeko darabil A1thusserek kontzeptu hau.

10 Handik 40 urtcra (1888an), Aleman ldeologilui buruz zera zioen Engelsek: «Bu­katutako zatia HistorillfCn kontzepzio matcrialistaren crakuspen bat bcsterik ez da, or­duan historia ekonomikoaz genituen ezagutzeak oraino zein osagabeak ziren, eta ezbcstcrik, agertzen duena».

60

filosofiazko jarreretan. 1845etik aurrera, zerbait berri-berria, erabatdesberdina sortzen hasten da, textuak eskuan ikus daitekeenez11 .

Dispositibo kontzeptua1 berri honen agerpenak ekonomia po1itikok1asikoaren kontzeptu banaketa berri bat eragingo du Aleman Ideolo­gian 1ekuz, esanahi,.: eta zereginez a1datuko dira. Eskuizkribuetako «kri­tika filosofikoarekin» zerikusirik ez duen kritikamo1de berri bat ager­tzen da orain. Klase burrukan eta produzkio modu kapita1istarenprozesu kontradiktorioan oinarritutako kritika, eta ez «Feuerbachenaurkiketa haundietan».

Nahikoa da Feuerbachi buruzko Marxen bi iritzi parekatu eta gon­baratzea. Fuerbach biziki aupatzen eta goraipatzen du MarxekI844eko Eskuizkribuetan, aurkiketa izugarriak egin dituen filosofotzatjoz. Eta handik hilabete batzutara, egundoko jipoia eta egurra ematendio Tesietan eta Aleman Ideologian.

Oso bestelakoa da bataren zein bestearen funtzionamendu moduaere. Terreno a1datze bat ematen da. «Terreno berri» honetan, aipatuta­ko kontzeptu berriek teoria zientifiko baten oinarriak ezarriko dituzte.Ohizkotik kanpoko zentzia bati, zientzia irau1tzaile bati bidea irekikodiotenak. Zientziei dagokien zera guztia duen teoria bat, ezagutza ob­jektiboak produzitzen eta erdiesten dituena baita. Terreno berri honengainean eraiki eta jaso daitezke, lehen aldiz, historiako prob1ema kon­kretuak zientziazko prob1ema gisa, eta frogatutako ondorio teorikoe­tara iritsi; hots, praktika zientifikoan eta politikoan egiaztagarri edogezurtagarri diren ondorioetara12 •

Praktikan, teoria marxistak kontzepzio premarxisten aldean guztizbeste1a funtzionatzen du: bere objektuaren «infinitutasunera» irekita­ko «oinarrizko» dispositibo kontzeptua1 baten modura, hau da, eten­gabe ezagutza berriak eskaintzeko, etengabe prob1ema berriak jarrizeta argituz.

11 Jakina, zientzia bat ez da ezerezetik bapatean, guztiz osotua sortzen. Horregatik,ez da batere harritzekoa, tantean-tartean, gaztetango kategoria filosofiko zenbait ager­tzen bada Marx helduaren idazlanetan; ez da zertan harriturik hegelismoaren arrastoakedo eraginak azken ordurarte izkutatzen eta iraungitzen ez badira. Alienazioa eta uka­penaren ukapena, adibidez, azken obretan baizik ez dira erabat desagertzen. Teoriamarxista, gainerako edozein disziplina zientifiko bezala, ez da linea zuzenean hazi: pen­tzamendu zientifikoaren ezaugarri nagusienatako bat zera da, hain zuzen, ez duela aku­mulazio-bidez aurrera egiten, erorketa eta eraiketa-bidez baizik. Entseiu eta erroreenbidez. Ik. T. S. Kuhn, La es/ruc/ura de las revoluciones cien/ificas. FCE, Mexico, 1975.

12 Zer da zientzia delako gauza hori? Zein baldintza bete behar ditu teoria batekzientifikoa dei dadin? Non ezarri mugarriak? Zientzia hitzaren azpian dagoena ez duteguztiek berdin-berdin ulertzen. Duela hogei urtetik hona, filosofoek e1kar ziztaka di­harduten Iiztorkabia bihurtu da zientziaren filosofia. T. Kuhn brankagizonagandikhasi eta Lakatos zenarengandik barrena Feyerabend bitxiarenganaino, eztabaidak ezdu amaitzeko itxurarik. Harik eta zientziaren filosofoak bat etorri arte, badugu «para­digma» edo «ikerketarako programa» marxistaz hitzegiteko eskubiderik. Gutxien-gu­txienez, Pascalek zioen «esprit de science» delako hura baduela marxismoak esan deza­kegu. Ik. A. F. Chalmers, iQue es esa cosa lIamada ciencia?, Siglo XXI, Madrid, 1982.

61

Ezagutza herriak lortu ahal izateko (infinitua) egia (probisional)batzuk eskaintzen ditu teoria marxistak. Kontzepzio zaharren oina­rrizko teoriak, ordea, Historiaren hutsezinezko egiatzat agertzen zuenhere burua, eta ez ezagutza herriak eskuratzeko egia probisionaltzat.Hemen ere, Marxen teoriaren eta ordurarteko kontzepzioen artean ba­dago sustraizko diferentziarik, azken hauek egia absolutu, aldaezin etahetiko lez aurkezten baitziren.

1.4 MARXEN IBILALDI LUZEA KONTINENTE BERRIARENBILA

Lau urtetako tarte laburra dago Rhenaniako Kazetako artikululiheral-erraldikaletatik 1845eko hausturaraino. Haustura hau Feuer­bachi buruzko tesietan eta A.leman ldeologian nabaritzen da: munduainterpretatu ezezik aldatu egin behar da; «gure aurreko filosofikontzientzia garbitzea». Horrexegatik esan daiteke 1845.urte ho­nek, seinale baten antzera,lurralde berri baten mugarria markatzenduela.

Lau urteotan, rhenaniar burgesiaren seme bat jarrera politiko etafilosofiko burges erradikaletatik, lehenik jarrera burges txiki humanis­tetara eta, azkenik, jarrera komunista materialistetara pasatzen ikusidugu. Zehatz ditzagun gehiago «eholuzio» honen uneak eta epealdiak.

Marx gaztea batera gogoetagaiz (Deretxotik Estatuta lehenik, etaEkonomia politikora gero), filosofi jarreraz (Hegelengandik Feueren­gagana, eta heronengandik materialismo historikora), eta, azkenik, po­sizio politikoz (liheralismo erradikal burgesetik humanismo burges txi­kira eta komunismora) aldatuzjoan da 13 •

Prozesu honetan, politika da gai batetik bestera pasarazten diona(oso laburki: prentsari buruzko legeetatik Estatuta lehenik, eta Ekono­mia politikora ondoren) baina pasaera hau posizio filosofiko herri ba­ten tankeraz eman eta expresatzen da aldi bakoitzean. Filosofia, azkeninstantzian, klase burruka da teori mailan14. Politikaren agerpide teo­rikoa da filosofia. Era honetan, Marx gaztearen filosofi jarrerak heregogoetaren klase kondizioak adierazten ditu. Ez da harritzekoa, heraz,18-45eko haustura aurreko filosofi hontzientziaren «garbiketa» mo­duan agertzea.

Il L. A1thusser, «Sobre la evolucion deljoven Man» saiakera in Elementos. auto­crltic:a. Laia, Barcelona, 1975, 69or. eta hur.

• 4 Filosofiaren lekua zientzien eta politikaren bideguntzean dago. Bien arteko tar­tekari da. Platoncogandik hasi eta Hegelenganaino, filosofiazko gertaerak ezin dirakonprenitu artikulazio bikoitz honen barruan ez bada. Teoria/politika bikoteak eraba­kil2Zn ditu fdosofi problematikaren posibletasun baldintzak eta u1ergarritasun irizpi­deak. Zientzia eta klase burruka, teoria eta politika, horra hor fdosoflaren elementunagusiak.

62

1844eko Eskuizkribuetan garbiro ikus daiteke dialektica harrigarrihau. Hurbiletik aztertzen bada, textu honetan Marxek bere kolkoanbizi izan zuen drama teorikoa soma daiteke (horregatik edo, ez zueninoiz publikatu, ezta aipatu eree egin sekula). Edukinari dagokionez,ekonomia politikoan kontrajartzen diren posizio politikoaren eta filo­sofikoaren arteko kontraesanean mamitzen da Eskuizkribuen krisia.Politikoki, komunista gisa idazten ditu Marxek lanok, ekonomistaburgesen analisik eta kontradikzioak bere konbikzioen zerbitzuan jar­tzen saiaatuz. Teorikoki, filosofi jarrera burges txikitaIl idazten ditu,Hege1 Feuerbachengan sartzen alferrik entseiatuz. Bi jarrera kontrakohorien arteko tentsio eta tirabiren ispilu dira 44eko Eskuizkribuak.Teoriaren eta politikaren artean gertatzen den desegokitasun nabarme­naren adierazle garbiak.

Krisi honen amaiera Feuerbachi buruzko tesietan eta Aleman Ideo­logian aurkitzen dugu, amaieraren lehen urratsak gutxienez: mundukontzepzio berriaren «ernamuina» (Enge1s). Tesietan aldatzen dena ezda posizio politikoa, Marxen filosofi jarrera baizik. Marxek behinbetiko uzten du Feuerbach. «Munduaren interpretaziozko» tradizioguztiarekin hautsi eta «materialismo berriarem> lur eta eremu ezezagu­netan barneratzen da. Posizio berri honek Marxen jarrera politikoaadierazten du filosofi mailan. Marxek lehen urratsa eman du langileklaseko posizio teorikoetarantz.

Hemen ere politka izan da indar eragilea eta ebazkorra: gero etakonpromiso sakonagoa proletargoaren burruka politikoetan. Hemenere, teori ikuspegitik, filosofiak du eginkizun zentrala. Izan ere, klasejarrera teoriko honetatik abiatuz hartuko du zentzu zeharo berria Eko­nomia politikoari buruzko Marxen hausnarketak: kontzepzio ideologi­ko guztiekin hautsi Historia zientziaren oinarriak landu eta aurreratze­ko.

Proletargoaren klase posizio politiko eta teorikoetara desplazatuz,bada, aurkitu zuen Marxek Historia deituriko Kontinente berria. Mar­xek Frantzian eta Engelsek Inglaterran errealitate guztiz berri bataurkitu zuten: langile klase organizatua, kapitalismo aurreratua, berelege propioak dituen klase burruka. Experientzia berri honek, bizi zire­neko ilusiozko munduaren estalkiak urratu zizkien. Errealitate honenarrastorik ez, jakina, «aleman ideologian»!

Lau urteren buruan, Marx gaztea ongi jabetu zen «aleman ideolo­giaren» atzekaldeaz. 1840eko desenganioak hegelzale gazteen sistemateoriko guztia pitzatu eta erorerazi zuen. Friedrich GiJen IV sasilibera­la despota bihurtu zenean, Rhenaniako Kazetan Arrazoiaren izeneansaiatu zuten erreboluzioak lur jo zuenean, aleman burgesiak bere kasautzi zuenean, egintzekin erakutsi zioten aleman miseria famatuak zerestaltzen zuen: klase harreman zehatz-mehatz batzuk. Orduantxe alda­tu zen guztia, eta Marxek aurkitu egin zuen, azkenean, «zientzi lurral­de» berria: Historiaren zientzia. Baina ez nolanahiko zientzia ordea,klase burrukaren zientzia iraultzailea baizik.

63

Handik hona iristeko, zemolako burruka latza egin behar izanzuen! Luberri bila, zein bide luze eta nekosoa urratu eta ibili behar izanzuen!

Itzulerarik eta bueltarik ez duen bidea, ordea.

64

HIRUGARREN PARTEA

MARXHELDUA(1845-1883)

1. Kapitulua

ALDERDI KOMUNISTAREN SORRERAETA MANIFESTUA

(1845-1848)

Orain arteko gizarte osoaren historia klase arteko burrukaren his­toria besterik ez da.

(Marx-Engels, Alderdi Komunistaren Manifestua. 1848)

Komunisten proposamendu teorikoak ez dira inola ere ideien gai­nean oinarritzen, ez eta honelako edo halako mundu-erreformatzai­leak asmatutako hastapenetan ere.

Dauden klaseen burruka baten, gure begien aurrean berez ebolu­zionatzen den mugimendu historiko baten kondizio errealen adieraz­pen globala besterik ez dira.

(Marx-Engels, Alderdi Komunistaren Manifestua. 1848)

Langileek ez dute aberririk. Ezin ken dakieke ez dutena. Herrialdebakoitzeko proletargoak, lehen lehenik, botere politikoa konkistatu,bere burua bertako klase nazionalki zuzentzailetzat eraiki, eta berbe­rak nazio bihurtu egin behar duenez gero, horrexegatik berorregatikbera ere nazional da, baina inola ere ez hitzaren zentzu burjesean.

(Marx-Engels, Alderdi Komunistaren Manifestua. 1848)

Londreseko egonaldian, Korrespondentzia komunistarako Komi­tea sortzea erabaki zuten Marx eta Engelsek, eskutitzen bidez Europaguztiko komunistekin harremanetan egoteko. Eztabaida eta konfron­tazio leku ezezik, Internazional komunista baten gisako zerbait ere ba­zen.

1846ko martxoaren 30ean, hamabost bat lagun (Marxez gainera,Engels, Jennyren anaia Edgar, Gigot, Weitling, Weydemeyer, Anne­nonkov...) Marxen etxean bildurik zeudela, honen eta Weitlingen ar­tean eztabaida garratza piztu zen. Marx ikaragarri amorratu zen etasu bizian, zutik ipinita, ukabilaz mahaia indartsu joz, honela oihu egin

67

omen zuen: «Ezjakintasuna ez da inoiz arrazoi bat izan». Eta atea dan­ha itxiz, bere onetik aterata aldegin zuen bileratik. Ateraldi sonatu ho­nen ondotik, zer esanik ez, hautsi ezin zuen komunista alemanarekin.Marxen historia, izan ere, bere «hausturen» historia dela esan daiteke:Hegelekin, Bauer eta Berlineko «Askatuekin», Ruge eta Feuerbache­kin, Weitling eta Hessekin baita Proudhon eta Kriegerekin ere ja­rraian, zirti-zarta hautsi egin zuen guztiekin.

Urte honetako maiatzaren 5ean, gutun bat bidali zion Proudhoni,Parisen Komitearen ordezkotza betetzeko eskatuz, Honek hainbesteeragozpen eta aitzaki jarri zizkion, ez zuela azkenean onartu nahi izan.Hermann Kriege «komunista kristauaren» kontra, berriz, zirkular batzuzendu zuen, haren ideiak «fanfarroikeria metafisikotzat» joz.

Langileriaren aide bere bizitza guztia eskaini eta erre zuen gizonakondizio material kaxkar eta txarrenetan lan egin beharrean gertatuzen. Une hartan, bost ziren familian, Marx, beraren emazte Jenny,bion alaba Jenny eta Laura, eta neskamea, Lenchen (Helene De­muth). Pobrezia eta behar larrian aurkitzen zen berriro, familia aurre­ra atera ezinik. Lana. etxeko eginkizunak eta dim estuasunak izan zi­tuen bere kezkarik larrienak eguneroko bizitzan bame, 1871 arte gu­txienez. Eta gero, berehala, gaixoaldia eta zahartzaroko egunak heldu­ko ziren.

Engels, Ostenden bizi zena, Parisera bidali zuen Bruselaseko Komi­teak frantses eta aleman sozialistekin harremanetan jartzeko. Weitlingeta Karl Griinen ideiek oihartzun eta indar haundia zuten langileen ar­tean eta beraien eraginetik apartatu eta libratu nahi zituzten. Bitartehorretan, Marx lan eta lan ziharduen Bruselasen. Aleman ldeologia«saguen kritika maraskatzaileari» botata, ekonomi ikerketei heldu zienoraingoan.

Londreseko jendearen eraginez eta iniziatibaz, Marx eta Bruselase­ko Komitekoak Zuzenen Ligako kide egin ziren, 1847an. Zuzenen Ligahau aleman langile atzerriratuen elkarte erdiklandestinoa zen. Lehen­dabiziko langile elkarte intemazionala izango zen Liga honek, Komu­nisten Liga izena hartu zuen Londresen ospatutako biltzar nagusian.

l.l MISERIAREN FILOSOFIA ETA FILOSOFIAREN MISE­RIA

I847ko neguan landu eta eratu zuen Karl Marxek Filosofiaren Mi­serial. Proudhonek bere Miseriaren Filosofian sostengaturiko argu-

1 Liburua 1847ko apirilean bukalu ela urle bereko ekainean argilaralua izan zenParisen (800 ale). Marxek franlsesez idatzi zuen lan hau: Parisen 14 hilabele beslerikegin ez diluen aleman balentzal ez da marka Ixarra, alajaina. Ikus La Miseria de laFiloso}w. Aguilar, Madrid, 1973. D. Negro Pavonen hitzaurre guzliz irakurgarria da­kar.

68

dioak eta sasiarrazoiketak errebatitu eta gezurtatzea beharbeharrezko­tzat jo zuen. «Liburua, oro har, txarra, oso txarra iruditu zait», idatzizion Anenkov errusiar adiskideari.

Produkziobideen jabetza pribatua abolitu gabe ere lortu zitekeelalangileeen askapena uste zuen Proudhonek. Filosofia hau «irrigarriada, ez baitu egungo gizartearen egoera bere mekanismotan ulertu».«Erudituarena egiten duen autodidakta», zientzigizon izan nahi duen«langile ohia», filosofiaren eta ekonomiaren gainean tutik ez dakienpentsalari kaxkartzat jotzen du Proudhon.

Marxen lehen galdera, hauxe da: «Zer da gizartea?». Eta bapatekoerantzuna: «Gizakien elkarrekintzaren emaitza». Berehala, bigarrengaldera ere: «Gizakiak gizartekera bat edo bestea hautatzeko libre aldira?». Erantzuna ezin argitsuagoa da:

Inola ere ez. Demagun produkzio ahalbideen garapen une bat, eta ko­mertzio eta kontsumo era mugatu bat edukiko dugu. Demagun komer­tzioaren eta kontsumoaren garapen mailajakin bat, eta egitura sozial ze­hatz bat izango dugu, familia, ordenu eta klaseen antolaketa jakin bat.hots, gizartekera zibil bat. Demagun gizarte zibil bat. eta beronen adie­razpena baizik ez den estatu politiko bat ukanen dugu.

Hona Marxen pentsaera I846.urtearen hondarrean. Sekula lehena­go ez ditu hain garbiro azaldu gizakiaren eta gizartearen harremanak.Ideien mailan geratu izana eta egiazko historia ez ezagutzea egoztendio Proudhoni. Historiaren ikuspegitik aztertzen ditu Marxek ekono­miaren mailako legeak eta gertakariak. «Ekonomiazko kategoriak, be­raiek adierazten dituzten erlazioak bezain iragankorrak dira. Sorkarihistoriko eta pasakorrak». Burges gizartea betikotzen duela leporatzendio, produkzio modu kapitalistaren egonkortasuna eta iraunkortasunaarinki gutxietsiz, beharbada.

Filosofiaren Miseria bi partetan bereizia eta banatua dago. Lehenzatian, balioaren teoriaz dihardu, eta bigarrena langile klaseari buruz­ko atal garrantzitsu batekin amaitzen da.

l847an, David Ricardo, ingles ekonomilari haundiaren ezagupideaegin zuen Marxek. «Burges produkzioaren egiazko mugimendua era­kusten digu honek... Ricardoren balio teoria gaurko bizitza ekonomi­koaren zientzi adierazpena da». «Lana bera ere merkantzia bat da».«Lan merkantzia, produzitzeko beharrezkoa den lanaldiak neurtzendu... Honela, lanaldiak neurtutako balio erlatiboa langileriaren mo­rrontza modernoaren formula da».

Filosofikeriak arbuiatuz eta uxatuz, ekonomiaren ikusgunetik ex­plikatzen ditu langile zapalkuntzaren kausak. Hala, «denbora kontuada guztia», gizabanakoa ezer ez da izan, denboraren itzal eta errainuhuts izatekotan ere. Kontua ez da kalitatea, kantitateak soilik erabaki­tzen du den-dena».

69

Marxek mirespen itzela dio Ricardori: «Inglesak, gizonak txapel bi­hurrerazten dituen bitartean, alemanak ideia bihurrerazten ditu txape­lak; Ingles eredua Ricardo da, bankari aberats eta ekonomista entzute­tsua; alemana, berriz, Hegel da, Berlineko Unibertsitatean filosofiakoirakasle buts eta soila». Gonbarazio adierazgaria hauxe: David Ricar­dok ekonomia politikoaren mailanjokatu duen papera, Filosofian He­gelena bezainbatekoa da.

Proletargoak behar duena zientzia erreboluziogile bat da. Hone­tan saiatuko da Marx ondorengo urteetan, ekonomi lanen bidezbatipat. Ez du mosofi sistema berririk asmatu nahi: explotazio ka­pitalistaren mekanismoak zehaz-mehazki deskribitu eta explikatunahi ditu. Beraren iharduera teorikoa eta burruka politikoa langintzahorretara zuzenduko ditu zeharo aurrerakoan. Ez da «filosofo» izan­go, «ekonomista» baino. Hainbeste urtetan zehar zientziazki burututa­ko ikerketa lan horren fruitua eta emaitza erraldoia Kapitala izangoda.

Gainerantzeko izkribuak, aldian-aldiko politika premiei erantzutendieten kojuntura lanak dira gehienbat. Alderdi Komunistaren Manifes­tua bera, L. Bonaparteren Brumarioaren 18a edo Frantziako gerra zibi­la, propagandazko Iiburuak dira neurri haundi batean, gertakarien ha­rian prestatutako panfletoak. Ez dira langela batean burututako lansakonak, lan «militanteak» baizik. Horrek ez du esan nahi, inola ere,interes eta garrantzia gutxikoak direnik, ezta gutxiago ere.

Filosofiaren Miseriaren bukaerako bost orrietan, klase burrukariburuzko gogoeta mamitsuak datoz:

Klase zapalduaren askapenak gizarte berri baten eraiketa eskatzendu derrigor. Zer esa nahi du honek, antzinako gizartea erortzean, boterepo/itiko berri bat, k/ase dominazio berri bat sortuko de/a? Ez. Langi/eklasearen askapenerako baldintza, klase guztien abolipena 00... Bereaurrerabidean /angile k/aseak, gizarte zibil zaharraren /ekuan, k/aseaketa berauen antagonismoa desegingo dituen elkartea ezarriko du; ez 00gehiago botere politikorik izango, aginte politikoa klasearteko etsaigoa­ren agerpena besterik ez baita.

Utopista klasikoak baino utopistago ageri da hemen Marx. Kla­seen, diruaren eta Estatuaren iraungiera esan nabi du komunismoak.«Proletargoaren eta burgesiaren arteko jazargoa klaseen arteko burru­ka bat da, azken bururaino eramanez gero, erroboluzio guztizkoa bila­katuko dena».

((Burruka ala hib>. Erreboluzioaren ikuskera apokaliptikoa duMarxek. Iraultza zeharokoa izango da, ala ez da ezer izango. Erabate­ko txikizoa. Kataklismoa. Erromantizismo erreboluziozale suhar etasutsua nabari zaio lerro hauetan. Botere politikoaren eta Estatuarendeuseztapenari buruzko jarrera bori anarkista batena dirudi.

Marxek 29 urte bete berriak zituen. Europa osoan zehar errebolta

70

eta erreboluzio haize beroak zabaltzen hasiak ziren. Krisi ekonomi­koak, aspirazio liberalek, erreibindikapen sozialek eta nazional mugi­menduek europar Estatu nagusienen egonkortasuna astindu, kolokajarri eta dardarazi egin zuten.

1848ko ekaitz haundia ez zegoen hain urrun.

1.2 KOMUNISTEN LIGA

Filosofiaren Miseria amaitu ondoren, militantzi lanetara itzuli zenKarl Marx. Parisera joatea ere pentsatu zuen, Engelsen gonbiterik ezzitzaion faltatu, behinik-behin, 1847ko martxoaren 9ko gutun batekadierazten duenez. Engels eta Marxen mentalitatea ezagutzeko osoaproposa da gainera eskutitz hau:

Hemendik apirilaren zazpirako. etxez aldotuko nauk. eta diru pixhabat ere edukiko diat. Biok elkarrekin parranda batzuk botatzera joangintezkek. hortaz... 5.000 franko errentan banitu, lan egin eta neska mo­tzekin ahal dudan guztia dibertitu besterik ez nikek egingo, pott egin arte.Neskatilafrantsesengatik ez balitz. bizitzak ez likek bizi izaterik merezi­ko... Hirekin boteila batzuk hustutzeko amorratzen negok.

Engelsen hitzok -Marxen garai honetako kartak desagertu eginbaitira, hain zuzen ere!- ederki erakusten dute gure bi lagunek bizitza­ri buruz zuten jarrera alaia. «Parranda egin, ardo boteila batzuk hustu,emakumeez ase, bizitza sakonki gozatu». Zer gauza naturalagorik, bes­talde, orduko aleman gizaseme burgesengan? Haientzat komunista iza­teak ez zuen mixeria gorritan bizitzea adierazi nahi. Marx ez zen santubat prexix02 • Beste intelektual askoren modura, ideien mundua etanorberaren bizitza pribatua bereiztu egiten zituen, nolabait. Portaerahorrek, dena dela, ez ditu haren merezimendu gaitzak batere ttipitzen.

Marxek ez zuen, azkenean, Pariseratzerik izan, ezta Londreserajoaterik ere 1847ko ekainaren 2tik 9ra ospatu zen Komunisten Ligarenlehen Kongresura, diruz oso eskas zebilen eta. Batzarrak zenbait doku­mentu onartu zituen, hauen artean estatutoen eta programaren aurre­projektu bat. Programa hau Alderdi Komunistaren Manifestuarenaintzindari eta oinarritzat jo daiteke.

Estatutoetan, «gizaki guztiak anaiak dira» lemaren ordez, denbora­rekin hain ezaguna izango zen esaldia ezarri zen: «Herrialde guztietako

2 Horixe frogatu nahi izan du, hain zuzen, Fran~oise Uvyk bere Marx. un bour­geois allemand Iiburuan (Grasset, Paris, 1976). XIX mendeko burges bizizale batenezaugarri guztiak omen zituen: parranderoa, gonazalea, falokrata, tripazaina; halako­xea bide zen Marx. Dena dela, Engels baino etxekoiagoa ei zen!

71

proletariok, elkar zaitezte». Kongresuaren erabakietako bat, «Weitlin­giarrak» Elkartetik botatzea izan zen.

Bruselasen, ekonomia politikoa estudiatzen eta sakontzen jarraituzuen Marxek, eta artikuluren batzuk ere idatzi zituen Deutsche brUsse­ler Zeitungerako. Gri1nen aurkako agiria. esate baterako. Horrezgainera, Komunisten Ligaren zirkulua eta aleman langileen Elkarteafundatu zituen 1847ko abuztu hartan. Antolaketa kontuan, erabatautoritarioa eta zentralista zen Marx.

Eskubiko eskuan gaizki sendatutako ebaki gaizto batengatik adol­galtze haundi bat izan zuen egun haietan. Jenny haurdun zegoen berri­ro, hirugarrengo aldiz, lau urtetan.

Komunisten Ligaren bigarren Kongresua 1847ko azaroaren 30eanbildu zen Londresen. Engelsek doktrina gisako «fede aitorpen» batidatzita eraman zuen bertara. Aurretik, bezperan alegia, LondresekoFraternal Democrats delakoak 1830eko poloniar altxamenduaren11.urteurrena ospatzeko eratu zuen mitinean hartu zuten parte Marxeta Engelsek, baita hitzaldi sutsu bana egin ere, nazioarteko langilemugimenduak Poloniaren independentziaren aide burrukatu beharzuela defendituz.

Hamar egunez iraun zuen Kongresuak onartu egin zuen Estatutoberrien textua. «Ligaren helburua zera da, burgesia kentzea, proletar­goaren nagusitasuna, klase antagonismoaren gain eratutako burgesgizarte zaharraren suntsiera eta klaserik eta jabetza pribaturik gabekogizarte berriaren eraikuntza» zioen argi eta garbi lehen artikuluak. Ba­tzarrak, azkenik, fede aitorpenaren ordez manifestu bat idatz zezatelaagindu zien Marx eta Engelsi.

1.3 MANIFESTUA

Abenduaren Ban, Marx bueltan zegoen Bruselasen, juxtu bereseme Edgaren jaiotzarako. Aleman Elkartearentzat zenbait hitzaldiegin zituen; horietako bat oinarritzat hartuko zuen 1849ko Lan aloka­tua eta Kapitala liburutxoa lantzeko. Elkarte honek berak gaupasaeder bat antolatu zuen Bruselaseko Plaza Nagusian I847ko Urte Zaha­rra festa giroan ospatzeko. Antzerkia, abesti saioa, orkestaren musikaemanaldia, hitzaldiak, denetarik egon zen. Jenny Marxek «bere talentudramatiko apartaz gozarazi zien bertara bildu ziren 130 pertsonei. Ere­du guztiz hunkigarria, benetan, proletargoaren heziketaz kezkaturikoandere distingitu honena», zioen Deutsche BrUsseler Zeitungek. 1848kourtarrilaren 6an. Ongi etorri alai hau egin zioten 1848.urte berriariBruselaseko komunista haiek.

Komunisten Ligaren agindua beteaz, «Alderdiaren programa xehebat, batera teoriko eta praktikoa», taxutu zuten Marx eta Engel­sek. Alderdi Komunistaren Manifestua otsaileko erreboluzioa baino

72

aste batzuk lehentxeago bidalia izan zen Londresera, argitaratua izanzedin3 •

Manifestuaren idazketa Marxi zor zaio gehienbat, Engelsek berak1883ko aleman edizioaren hitzaurrean aitortu izan zuenez: «Manifes­tuaren funtsezko ideia Marxi dagokio bakar bakarrik»4.

Manifestua hogetasei horrialdeko liburuxka da izan, era honetan­txe sailkatua: historiaren explikabidea -berrogeita hamalau parra­fo--, komunisten eta gainontzeko langile klasearen arteko harremanak-hirurogeita hamasei parrafo--, komunisten politikabidea 1848kokojuntura hartan -hamaika parrafo-- eta, bukatzeko. garaiko zen­bait korronte sozialista eta komunistaren kritika -berrogeita hamaseilerroalde-.

Manifestua eta beronen zenbait zati edo pasarte hitzez-hitz hartuizan dira sarritan, gustiz lan sakon eta zehatza bailitzan. Gogoan izanez dela teoriko hutsa, militanteentzat egindako agiri bat ere badela--«batera teoriko eta praktikoa»--. Manifestuaren arrakasta izuga­rriaren arrazoia oso xinplea da: publiko zabalarentzat Marxen obrairakurgarri bakarra delako. Bizi zela argitara eman zituen idazlan biak,Familia Santua eta Filosofiaren Miseria ia irakurtezinak dira, eta ber­dintsu hilondoko 1844eko Eskuizkribuak eta A/eman lde%gia berbe­ra. Kapitala irakurtzen inor gutxik hautsi ohi du burua, zoritxarrez.Manifestua, berriz, erraz irakurtzen eta ulertzen den liburuxka da aidebatetik, eta teoria marxistaren laburpen xehe eta argitsua, bestetik.

Erabat klasikoak bihurtu dira Manifestuaren sarrera hitzok:

Iratxo bat dabil Europan zehar: komunismoaren iratxoa. Europa za­harreko Potentzia guztiak, iratxo horri erasotzeko, Aliantza Saindu ba­tetan bildu dira: Aita Saindua eta Tsarra, Metternich eta Guizot, fran­tses erradikalak eta aleman poliziak.

• 3 Lehenbizikoz alemanez publikalua izan zen. aulOreen izenik gabe. 500 aleko liradaeginez. Bibliarekin balera munduko libururik zabalduena denaren lehen euskal edizioaJ97Jean irlen zen argilara: Komunisla Alderdiaren Agiria izenaz, Pariseko Librairie duGlohek agerrerazi zuen, Espainiako Partidu Komunistaren bahesean. Euskaratzailea,,drrintzi» delako bat izan zen, Rumanian bili izandako azkoitirra herau, oker ez ba­nail. Ik. Alderdi Komunislaren Manifeslua. Hordago, Donostia, 1980. X. Kintanakprestatutako hirugarren edizio honetatik egin ditut aipamenak.

• Engelsek, 1883ko aleman edizioaren hitzaurrean, textu honen lerro nagusien la­burpentxoa dakar: «Manifesluak daukan funtsezko ideia hau da: produkzio ekonomi­koak eta heronetatik nahiz eta nahi ez ateratzen den sozial estrukturak, historiaren epo­ka bakoitzean epoka heronetako historia politiko eta intelektualaren oinarria osotzenduteJa; heraz Ourraren jahego komuna desgertu denelik) historia osoa klase burrukenhistoria bat izan dela, klase hurrupatu eta klase hurrupatzaileen arteko, klase zapaldueta klase zapaltzaileen arteko burruken historia bat, herauen sozial aurrerabidearenetapa ezherdinetan gertatua; baina egungo egunetan burruka hau halako etapa bateta­ra heldu dela, non hurrupaturiko eta zapaldutako klaseak (proletargoak) ezin Iiherabaitezake here burua, hera hurrupatzen eta zapaltzen duen klasetik (burjeseriatik), ba­tera, eta hehin hetiko, gizarte osoa hurrupatzetik, zapalkuntzatik eta klase burrukatikIiheratu gahe». Ik. Alderdi Komunislaren Manifeslua, aip. lib. Ilor.

73

Erdibiketa ezin garbiagoa da: aide batetik, zapalduta daudenak, etabestetik mundu honetako ahaltsuak. Kasualki, Manifestua kaleratuzen egun bertan desagertu zen frantses monarkia, eta handik aste ba­tzutara Mettemich bera ere, erreboluzioak garaitu eta gero.

Era guztietako salakuntza eta etiketa iraingarrien kontra, «bada sa­soia komunistek, mundu guztiaren aurrean, beren helburuak eta berenjoerak erakuts ditzaten, eta komunismoaren iratxoaren ipuinari Alder­diaren beraren Manifestu bat kontrajar diezaioten».

Manifestuaren lehen atala «Burjesak eta proletariak» titulatzen da.«Orain arteko gizarte osoaren historia klase arteko burrukaren historiabesterik ez da»s. Klaseen existentzia eta burruka ez zituen Marxekaipatu lehen aldiz; bestek egin zuten haren aurretik.

Mugatu eta murriztu ote daiteke, ordea, gizarte osoaren historiaklase arteko burruka hutsetara? Ez, gauzak ez dira horren xinpleak,noski. Marxek, formula txokagarri honekin, ordurarte behar adina az­pimarratu eztako errealitate bat agerian jarri nahi zuen: klase burrukada historiaren motorra.

Klase burrukaren azalpen historiko bat eginez, zera konstatatzendu gero:

Burges gizarte modernoak, feudal gizartearen hondarren gainetikeraikitakoak, ez ditu klaseko kontrastasunak abolitu. Beste klase be­rriez, beste zapalkuntza bide berriez eta burruka modu berriez aldatu dituaintzinako garaietakoak; hori besterik ez.

Hau guztiau egia izan arren, esan ote daiteke, halare, gure epokahonetan klase kontradikzioak sinpletu egin direla?

Gizartea gero eta banatzenago ari da alor kontrast bitan, zeharo etsaidiren klase haundi bitan: burjeseria eta proletargoa6 •

Guztiz ohargarria da burgesiaren goraldiaren deskribizioa. Burge­sia, dio Marxek, «aurreramendu luze baten produktua da, produkzioeta komunikatze moduen iraultza batzuren ondorioa». Baina «gober-

, Hain borobil, hain zirt-zart, hain lapidario adierazirik, erredukzionismorik arlo­teenera eragin dezake. Engelsek berak ondoko ohartxo hau erantsi zien 1883ko ing1e­sezko eta 189Oeko alemanezko argitalpenei: «Edo hobeki esateko, historia eskribatua.1847an, historia eskribatu guztiaren aurrean egon zen sozial erakundearen historia,hots, historiaurrea, ia guztiz ezezaguna zen». Ik. A. X.re.. MOJIijestUQ, aip. lib. 47 or.

• Gaurregungo gizarte modu kapitalista eta Manen garaikoa ez dira guztiz berdi­nak. Gizartea, funtsean, klase haundi bitan -burgesia/proletargoa- banatzen delaegia da abstraktuan hitzeginez gero, baina historia konkretuan, formazio sozial zeha­tzak aztertuz gero, beti klase bi baino gehiagorekin aurkitzen gara. Manek berak A1e­mania, Inglaterra edo Frantziako gizartea xeheki arakatzen duenean, bi klase bainogehiago aipatzen ditu beti (L. Bonaparteren Brumarioaren 18an, esate baterako).

74

nu modemoa burjes klasearen arazo komunetarako erakunde adminis­tratzaile bat besterik ez da» esatea sinplista samarra dirudi. Gauzak«sinpleztatzeko» modu bat da hori; gaur egun, burges hegemoniarenmekanismoak askoz ere korapilatsuagoak dira, zalantzarik gabe.

Marxek garbi ikusten du burgesiak historian barrena paper iraul­tzailea jokatu duela:

Boterea konkistatu duen toki guztietan,feudal, patriarkal eta idilioz­ko harreman guztiak ostikoperatu ditu. Gizon feudala bere nagasi natu­ralarekin lotzen zuten lakio Fiabarrak urriki gabe hautsi ditu, gizona etagizonaren artean interes hotza, «esku-diruzko pagua» besterik utzi gabe.Kalkulu berekoiaren ur izoztuetan ita ditu erlijiozko extasisa, zaldunenoldarra eta burjes ttikien sentimentalismoa.

Eta aurrerago ekiten dio:

Pertsonaren duintasuna trukerako balio bihurtu du; hain prezio han­ditan lortutako askatasunak, merkatalgorako askatasun bakar eta nahieta nahiezkoak bilakarazi ditu. Hitz batean, erlijiozko eta politikazkoilusioez ezkutaturiko esplotazioaren ordez, esplotazio ageri, lotsagabe,zuzen eta basati bat sartu duo Burjeseriak ordurarte beneragarri etaerrespetu sainduz kontsideratuak ziren bizimodu guztiei beren aureolakendu die. Bere lengile alokatuen artean, medikua, legegizona, apeza,poeta etajakintsua ere sartu ditu.

Manifestuaren indarra zeran dago, «kalkulu berekoiaren ur izoz­tuetan» ita egin diren giza harreman zaharren heriotzaren konstatape­nean. Gure zibilizazio guztia auzitanjarria da: sortzen duen giza harre­manen hoztasuna, dakarren ilusiorik eza, eragiten duen diru eta irabazigrina. Explotazioaren garrantzia, «esku-diruzko pagu» hotza, jendeharremanen arruntkeria ederki azpimarratzen ditu textu labur bainamamitsu honek. Baina, aldi berean, Marxen joera murriztailearenagerpen nabarmena da ideologi mailari dagokionetan: explotazioa es­taltzen duen ilusio bat besterik ez zaio erlijioa, eta burgesiaren langilealokatu bat besterik ez apaiza. Familiarteko erlazioak ere diru harre­man hutsean oinarritzen omen dira.

Burgesiaren merituak aitortzeko lotsarik ez du Marxek: «Gizaekintzatasunak zer egiteko gauza den lehenik erakutsi duena bera izanda. Egiptoko piramideak, Erromatar akueduktuak, katedrale gotikoakez besteko mirariak kreatu ditu»7.

7 1848tik hona, mirariok oraindik miragarriago bihurtu dira. Aldaketak gero etasakonagoak eta azkarragoak izan dira. Gizakiak ilargia iritsi duo Him ordu t'erditanhel daiteke Parisetik New Yorkera. Telebista, zinema, automobila, informatika,mikroelektronika, teknikaren aurrerakada izugarria, Marxek sumatu ere ezin zitzakeen

75

Intuizio harrigarriz igarri zion Marxek rnunduaren eboluzioari1848an. Beharbada, ondorioak ez zituen xuxen atzernan. Burges gizar­tearen kontradikzioen deskribapena apokaliptikoa da oso, erabatekoleherketaren bezperetan dagoela uste baitu. Baina, gertatzez, berakpentsatu baino sendotasun eta erresistentzi ahalrnen haundiagoa era­kutsi izan du kapistalisrnoak aldian-aldiko krisietatik irteteko.

Kapitalisrnoa, azkenik, bere ehorzleak sortzen ari da, eta herioakjota dago honez gero:

Burjeseriari muturka ari zaizkion klase guztietatik. proletargoa. ezbeste. da egiazko klase iraultzailea. Beste klaseak arriskutan daude etahil egiten dira industria haundiaz; proletargoa. aldiz. haren produkturikjatorrena da.

Burgesiari dagokionez, «berari herioa ekarriko dioten harrnak eginez eze: harrna hauk erabiliko dituzten gizonak ere sortu ditu, hots, lan­gile rnodernoak, proletarioak»8.

1.4 «LANGILEEK EZ DUTE ABERRIRIK»

Manifestuaren bigarren parteak «Proletariak eta kornunistak» izen­burua dararna. Marxentzat, «kornunistek ez dute alderdi ezberdin batosotzen, beste langile alderdien kontrako denik». «Alderdi» hitzakadiera guztiz zabala du Marxen baitan, mugimendu sozial batena edo.Kornunistek, zergatik osotzen duten herrialde guztietako talderik era­bakitzaileena? «Proletal rnugimenduaren kondizioen, martxaren etahelburu jeneralen ulerrnen argi bat» daukate1ako.

Manifestuan Marxek eta Engelsek erreibindikatzen dutena, hainzuzen ere, hauxe da: heuren tesi teorikoak --{(kornunisten proposa­rnendu teorikoak»- «ez direla inola ere ideien gainean oinarritzen, ezeta honelako edo halako mundu-erreforrnatzaileak asrnatutako hasta­penetan ere». Aitzitik, «dauden klaseen burruka baten, gure begienaurrean berez eboluzionatzen den mugimendu historiko baten kondi-

a1dakuntzak gertatu dira gure garaiotan. Aldi berean. planeta hondatzeko lain arma­mentu pilatu du gizonak; arimarik gabeko hiritzarretan milioika gizaki metatu eta bestemilioika asko. XIX mendeko langile haien gisan. mixeriarik gorrienean abandonatu.Herri batzu gero eta aberatsago diren bitartean. beste asko gero eta pobreago bihurtzenari.

I 138 urte ez dira alferrik pasa ManifestUD idatzi zenetik hona. Garbi asko dagojadanik ez dagoela bizpahiru sasiazalpen axal-axaleko eta dogmakoi eginez segitzerik.Manen analisietatik abiatuz, gaurregungo klase eta estrato sozialen arteko kontrasta­sunak zehatz-mehatz ikertu behar dira. Kapitalismoaren gaurko fasean zemolako klaseerlazio eta aldaketa ematen diren sakon aztertu duen autoreetako bat Nicos Poulantzaszena izan da. Ikus. besteak-beste. Los closes soda/es en el capitalismo actual. Madrid.Siglo XXI. 1977.

76

zio errealen adierazpen globala besterik ez dira». Hau da, Marx eta En­gelsentzat sozialismoaren aldeko aukera ez dela aukera idealista bat,ezpada errealitate sozialaren analisi materialistan -zientifikoan­funtsatutako hautapena eta eskakizuna.

Komunisten teoria slogan bakar honetan labur daiteke: (~abego

pribatuaren abolitzea». Hauxe izango da gaitz guztien erremedioaMarxen iritzian.

Ondorenean egiten duen analisia Manifestuaren zatirik ahulena da,beharbada. Komunistei egiten zaizkien kritikei erantzun nahi die.Komunistek ez dute familia abolitzerik nahi, burgesia bera da familiaezereztu duena. Komunistek ez dute emakumeen komunitaterik nahi,«burges ezkontza da, egiatan, andre ezkonducn komuntasuna». Zehaz­kiago oraindik: «gure burjesek, bcren eskuetan prolctarien emakumeeta alaba edukitzeaz aski ez dutelarik, prostituzio ofiziala aide baterautzita, halako plazer berczi bat aurkitzen diote elkarrcn artean adarrakipintzeari».

Gaincra, komunistak aberria, naziotasuna abolitu nahi izateazakusatuak dira. Baina, dio Marxek, nola kenduko zaie cz daukatenik?«Langileek ez dute aberririk. Ezin ken dakieke ez dutena». Hona he­men eskandako eta gaizkiulcrtu franko sortutako hitzak. Marxen pa­sarteetan gutxi izango dira csacra hau bezain manipulatuagorik. Bcrckontextutik aterata, cz bururik cz hankarik baitu, har dczagun pasar­tea oso-osorik:

Langileek ez dute aberririk. Ezin ken dakieke ez dutena. Herrialdebakiotzeko proletargoak. lehen lehenik, botere politikoa konkistatu, bereburua bertako klase nazionalki zuzentzailetzat eraiki, eta berberak naziobihurtu egin behar duenez gero, horrexegatik bera ere nazional da, bainainola ere ez hitzaren zentzu burjesean.

Azter dezagun tcxtu zati mamitsu hau: a) naziorik bada, izan; b)gertakari politiko bat da; c) klasc dominatzaile oro klase nazionaltzateraikitzen da; d) klase nazional ora beraren nazioarekin identifikatzenda; e) burgesiak halaxe egin du, proletargoak horixe bera egin dezake;f) naziotasuna zentzuz alda daiteke, eskuratzen duen klasearen araue­ra. «Teoria» interesgarri hau, tamalez, ahaztua eta baztertua izan datradizio marxistan9 .

9 Pierre Vilarek azpimarratzen duen tesi mamitsu eta interesgarri hau gorabehera.nazio arazoari buruz Marxengan ez dugu azterketa edo teoria sistematikorik, ez <ma­zio» kontzeptuaren definizio zehatzik, ezta proletargoarentzako estrategia politiko oro­korrik, ik. Haupt-Liiwy-Weill, Los marxislas y la cues/ion nacional, Fontamara, Barce­lona, 1982. Gai Honi buruz libururik klasikoena Salomon F. Bloomen El mundo de lasnaciones. El problema nacional en Marx izenekoa dugu (Siglo XXI, Buenos Aires. 1975).Aipatu Iiburu biak dira zinez gomendagarriak eta bazterrezinak. Marxen hutsuneriknabarmenena nazio teoria baten [alta dela esan daiteke, arazo nazionalaren eta soziala-

77

Nazio problemaren garrantzia bigarren mailakoa da proletargoa­ren interesen ondoan: «Proletarien nazional burruka ezberdinetan,haiek, duten naziotasuna dena dela, aurrean proletargo osoaren intere­sak jartzen dituzte» eta «beti eta leku guztietan mugimendu osoareninteresak errepresentatzen dituzte». Langile interesak herri interesenaurretik jartzen dituelako bereizten da komunista beste langileetatik.

Europan barrena nazionalismoa gorantz zihoan sasoian -XIXmendea nazionalismoaren mendea izan zen-, bere begien aurrean ger­tatzen ari zena konprenitu ezinda zebilen Marx: «burjeseriaren aurre­ramenduaz... nazional mugak eta herrien arteko kontrastasunak geroeta ezereztuagoak agertzen dira honez gero... boterean jarriko den pro­letargoak are ezereztuagorik utziko ditu oraindik». Noiz esango haueta, hein haundi batean, erreboluzio nazionalak izan ziren 1848ko erre­boluzioaren atarian eta bezperan! Horretan irristatu eta huts egin zuenMarxek: 1848az gero, nazio berezitasunak eta burruak ez dira «gaindi­tU», alderantziz baizik. Abertzaletasuna ahulduz eta desagertuz joanordez, berebiziko indarra hartuz joan da.

Komunismora daraman bidea nolakoa izango den explikatzen dugero: «Iangile iraultzarako lehen pausoa proletargoa klase agintaritzateratzea da, hots, demokraziaren konkista». Beraz, demokraziaren oso­tasuna da sozialismoa, ez haren ukapena. Lerro batzuk aurreraxeagoere gauza bera: «Herrialde bakoitzeko proletargoak, lehen lehenik, bo­tere politikoa konskistatu, eta berberak nazio bihurtu egin behar du».Agintea eskuratu eta gero, «proletargoa bere nagusitasun politikoazbaliatuko da, burjeseriari, pittinka-pittinka, kapital guztia ateratzeko,produkzio-tresna guztiak Estatuaren eskuetara zentralizatzeko, hauda, klase agintaritzat jarritako proletargoaren eskuetara, honela, le­henbailehen, produkzio indarren kopurua handiago dadin».

Adierazgarria da «pittinka-pittinka» hau, burges gizartetik komu­nistarako trantsizioaldiaren auzia jartzen du eta. Produkzio moduaoso-osorik aldatzeko erabakiok, jakina, «oso ezberdinak izango diraherrialde bakoitzeam>. Herrialderik aurreratuenetarako, hamar neurriproposatzen ditu. Hauetako zenbait, gizarte burgesetan ere aplikagarridira, eta bete ere egin dira nolabait. Adibidez:

2) «Gero eta zerga haundiagoak jarri».10) «Haur guztientzako heziera publiko eta dohainekoa. Orain

praktikatzen denari uko eginez, fabriketan haurren lana abolitu».4) «Kanporajoandako eta bihurri guztienjabegoa kontiskatu».Gainerako neurriek zentzu sozialistago bat dute 1o:

ren arteko artikulaziorik eta baterapenik eza. Honez gero, denok bat gatozke honetan(Txillardegi, J. Azunnendi, G. Garate, e. a.). Nolanahi ere, Marxek eboluzio haundiaegin zuen gaztaroko posizio teoriko eta politikoetatik zahartzarokoetara: Marx zaha­rra gero eta abertzaleagoa agertuko da (Irlandaren kasua).

10 Engelsek 1872.ko aleman edizioaren hitzaurrean: «Azken hogei eta bost urteo­tan zirkunstantziak asko aldatu diren arren, Manifeslu honetan azalduriko hastapen

78

«I) Lurdunak beren jabegoaz desjabetu eta lurren gaineko errentaEstatuaren gastuei eranstea.

3) Heredentzien abolitzea.5) Kapitala Estatuarena izaten den eta hartaz monopolio exklusi­

bo batez baliatuko den nazional banku baten bitartez, kreditua Esta­tuaren eskuetara zentralizatu.

6) Garraiabide guztiak Estatuaren eskuetara zentralizatzea.7) Nazional fabrikak eta produkzio-tresnak ugaldu: landu gabeko

lurrak goldatu eta landuriko arloak hobatu, plan jeneral baten araue­ra.

8) Lana guztientzat beharrezkoa jarri: industri armadak eratu, lur­langintzarako, batez ere.

9) Nekazallana industri lanaz tartekatu: honen bitartez hiri-base­rri arteko ezberdintasuna pittinka ezerez dadim>.

Ikusten denez, produktibista, estatuzale eta nahiko utopiko ager­tzen da Marx behin eta berriz. Hamar neurriok izendatu ondoren, sis­tema berria <dagun elkartuen eskuetan bildutako produkziotzat» jo­tzen du berak, «indar publikoak bere izaera politikoa galduko duela»ohartaraziz.

Proletargoa, Erreboluzioaren bitartez, klase dominatzailea bihur­tuko da, baina klaseak birrintzera iristen denean, bere klase zapalkun­tza bera ere desagertu egingo da. «Aurreko gizartea barik, zituen klaseeta klase arteko kontrastasunak barik, elkargo berri bat sortzen da, etahonetan lagun bakoitzaren aurreramendu librea guztien aurreramenduIibrerako baldintza bihurtzen da». Klaserik gabe, Estaturik gabe, giza­teria komunismoaren aroan sartuko da.

Manifestuaren hirugarren parteak sozialismoaren eta komunismoa­ren historiaurrea aipatzen du: «Literatura sozialista eta komunista».

«Sozialismo atzerakoia» deitzen duena aztertzen du lehenbizi. Feu­dal sozialismoa (aristokratikoa, legitimista eta kristaua) burges ttikitarsozialismotik (Sismondi) bereizi ondoren, aleman 000 «egiazko sozia­Iismoa» eta sozialismo kontserbadorea edo burgesa (Proudhon) kriti­katzen ditu. Eta azkenez, sozialismo eta komunismo kritiko-utopikoak(Saint-Simon, Fourier, Owen, etab.) errepasatzen ditu. Sistema hauenegileak alderdi askotan iraultzailetzat baldin badauzka ere, «berauenikasleek osatzen dituzten sektak beti dira atzerakoi, klase arteko bu­rruka ahuldu eta beronen kontrastasunak adiskidetzea» bilatzen baitu­te.

Laugarren zati labur-Iaburrean, eraturik dauden langile alderdieki­ko komunisten jarrera zein den explikatzen da. Frantzian, Alderdi de-

jeneralek, ore har, beren zehaztasun osoa gordetzen dute oraindik gaur egun. Manifes­luak berak azaJtzen du hastapenen aplikazioa, une eta leku guztietan. orduan daudenzirkunstantzia historikoen menpean egonen dela, eta beraz, ez zaiela garrantzi haundie­girik eman behaO). Ik. A. K.ren Manifeslua, aip. lib. 7 or.

79

mokratiko-sozialistarekin baturik azaltzen dira. Suitzan, Alderdi erra­dikalari ematen diote laguntza. Polonian, «komunistek lurlangintzareniraultza batetan nazional emantzipaziorako kondizioa dakusan alder­diari eusten diote, hau da, l846.ean Krakoviako matxinada egin zuenalderdiari» 1 I.

Alemanian jarrita zeuzkaten beren itxaropenak Marxek eta Engel­sek: «Komunisten ardura, batez ere, Alemaniari adi adi dago, Alema­nia burjes iraultza baten bezperan dagoelako», eta Alemaniako burgesiraultza «ondo ondoko proletal iraultzaren preludioa besterik izanenez delako». Arrazoi zuen Marxek lehen puntuan; bigarregoan, ez zenerreboluzio honen nazional jiteaz ohartu, eta Alemaniako proletarerreboluzioaren ahaltasunak soberetsi egin zituen, gainera.

Sonatua eta txit ezaguna da, azkenik, Manifestuaren amaierako pa­sartea:

Komunistak ez dira makurtzen beren iritziak eta projektuak ezkutuanestaltzera. Beren helburuak lortzeko. aldez aurretik. sozial ordena tradi­zionalosoa lurrera gogorki bota behar dela. zabal zabalik aldarrikatzendute. lkara bitez klose zapaltzaileak iraultza komunista baten ideiarenaurrean! Proletariek ez dute ezer galtzeko. beren kateak izan ezik. Mun­du oso bat dute irabazteko. baina.

Herrialde guztietako proletariok. elkar zaitezte!

Gaur egun, Manifestua. literatura sozialista guztiaren obrarik za­balduena eta intemazionalena da, batere zalantzarik gabe. Berau da,arkaismo, utopia eta hutsune guztiak gorabehera, proletargoaren aska­tasunari eskainitako himnorik ezagunena.

Horrexegatik izan du hain arrakasta izugarria, bizikondizio mixe­rabletan bizi diren ehundaka milioi gizakiren hasarrea eta klaserik ga­beko gizarte berri eta hobeago baten itxaropena adierazten dituelako.Hurbildik begiratuta, hango iragarpen askok huts egin du, mundua de­xente aldatu baita l848tik hona; baina, urrundik ikusiz gero, giza aska­tasunari eraikitako monumentu hilezina izaten jarraitzen du I z.

Eta hala jarraituko ere, sekula sekulotan!

11 Krakoviako matxinada honen helburua Poloniaren askatasuna izan zen, bate­tik, eta lur banaketaren erreforma ausart bat, bestetik. Poloniar abertzaleen aide ze­goen Man, ba, textu honetantxe bertan ikus daitekeenez. Ik. J. Azurmendi, HinJcunlza.Etnia ~Ia Marxismoa. aip.lib. 130 or. eta hur.

" 1872.ko aleman edizioaren hitzaurrean, «ZUzenketatxo» bat egin zioten idazkihoni Man eta Engelsek: <<Industria haundiak azken hogei eta bost urteotan egindakoaurrerapcn izugarriak eta berauekin batean langile klaseak, a1derdi gisa eratu izan denneurrian, egin dituen pareko aurrerapcnak kontuan hartuta, eta Otsaileko iraultzatiklehen, eta batez ere geroago, proletargoari bi hilabetean lehenbiziko botere politikoaentregatu zion Pariseko Komunatik ateratako espcrientziak kontuan harturik, pro­gramma hau, zenbait puntutan zahartua dateke. Komunak, hain zuzen, argi erakutsidu «ez dela aski langile klasea Estatuaren makinaz jabetzea berau bere helburu pro­pioetara erabiltzeko». Ik. A. K.r~n ManifesllIQ. 9 or.

80

2. Kapitulua

ITXAROPENAREN ETA DESESPERAZIOARENARTEAN(1848-1858)

Gizakiek egiten dute beren historia, baina ez dute beraiek nahi be­zala eta beraiek hautaturiko baldintzen pean egiten, iraganaldiak zuze­nean emaniko zirkunstantzien pean baizik.

(Marx, L. Bonaparteren Brumarioaren I8a. 1849)

Neri dagokidan aldetik, ez da nire meritua izan, gizarte modemoanklaseak badirela asmatzea, ez eta berauen arteko burruka salatzea ere.Nire aurretik, historialari burges batzuk izan dira klasearteko burrukahonen eboluzio historikoa adierazi dutenak eta beronen ekonomiazkoanatomia azaldu dutenak. Nik egin dudan ekarpen berria, hau da: I)klaseen existentzia produkzioaren aurrerabidearen fase historiko de­terminatuei bakarrik loturik doala; 2) klasearteko burrukak nahitazproletargoaren diktadurara eramaten dueIa; 3) diktadura hau, berez,klase guztien deuseztapen eta klaserik gabeko gizarterako abiabidebesterik ez dela.

(Marx, J. Weydemeyeri egindako gutuna, 1852)

2.1 1848KO ERREBOLUZIOAN MURGILDURIK

Erreboluzioa lehertzera zihoan Europa guztian. Nonahi somatzenharen hurbiltasuna. Suitzan, 1847ko azaroan, jesuiten expultsioa era­baki zuten kantoi erradikal gehienek. Egozketaren kontra jeikitakokantoi katolikoak menperatuak izan ziren. Italian, errege borbondarrauzkaili eta errepublika aldarrikatu zuten Napolesen, Turinen eta Flo­rentzian. Urtarrilean, Bi Sizilia eta Palermoraino iritsia zen errebolu­zioaren sugarraI.

1 Man eta Engelsen jokabidea 1848ko erreboluzio gorabeheretan aztertzen duenliburu guztiz irakurgarria honako hau da: F. Claudin, Marx. Engels y la revolucion de

81

Engels, I848ko urtarrilean Frantziatik kanporazia, Marxen ondoraitzuli zen berriro, eta Pariseko Komunisten Ligaren egoera narras etalarriaren berri zehatza eman zion: «Sekula ez diat halako nagikeria etajelosia ziztrinik ikusi. Weitlingismoa eta Proudhonismoa, inbezil ho­rien adierazpenik egokienak dituk benetan».

Otsailaren 24ean, Louis-Philippek abdikatu eta iraultza garaile ate­ra zen Parisen, Bigarren Errepublika sortuz. Bruselaseko komunistakbazterrak endredatzen ari zirela ikusirik, Marx jaurtikitzea erabakizuen Ministrari Kontseiluak martxoaren lean.

Gobemu probisionalak Frantziara itzultzeko aukera eman zionMarxi. Martxoaren 5ean, senar-emazteak Parisera ailegatu zireneanzeharo aldatua aurkitu zuten hiri maitatua: kaleak bandera gorri etahirukolorekoz josiak, barrikada eta tiroen arrastoak bazterretan, aska­tasun giroa nonahi. Alemaniara burrukatzera joateko herri armada000 Legioa antolatu nahi zuten aleman errefuxiatuei aurka egin zienMarxek, halare.

Jeikialdiak, asaldurak eta erreboltak gero eta ugariagoak zirenmendebaldeko Europan. Martxoaren l3an, erreboluzioa lehertu zenVienan. Italian ere matxinadak zabaltzen ari. Martxoaren 18an, Kons­tituzioa onartarazi zioten FriOOrich Gilen IVari Berlinen.

Optimismo haundiak zebiltzan Marxek. Ez zuen ezertarako astirik.Lana eskuartean pilatzen zitzaion. Jenny, berriz, kexu zen: «erabat lan­petua etxeko lanekin eta hiru kaurrekin». Batasun nazionalaren aldekoaltxamendua gertatu zenean, A/emaniako a/derdi komunistaren eskaki­zunak izeneko programa idatzi zuen Marxek, burgesia liberalaren etaproletargoaren arteko ekintzazko batasuna proposatuz. Manifestuanaipatutako hamar neurrietatik lau bakarrik sartu zituen: banku estata­la, garraiabideen nazionalizazioa, zergen tasa progresiboa eta heziketalibrea.

Prusian, Rheinische Zeitungeko diruzain izandako CamphausenLehen Ministro izendatu berria zuten. Marx, apirilaren lOean, Colo­niara heldu bezain laster, «Elkarte Demokratiko» berri bat eraikitzearilotu zitzaion. Ez zuen basamortuan predikatzen ibili nahi, ezta sektakaxkar bat zuzentzen ihardun ere. Alderdi zabal eta eraginkorra nahizuen; hortik, Komunisten Liga aide batera baztertu izana. Alemanian,gainera, komunista izeneko elkarte batek ez zukeen inola ere harreraberorik bilduko.

Marx eta beraren lagunen kezka eta ardura nagusia eragin haundi­ko egunkari nazional bat argitara ematea zen. Horretarako dim bilazebiltzan jo eta ke. Halatan, Rhenaniako Kazeta Berria -Neue Rhei­nische Zeitung- I 848ko urtarrilaren lean kaleratu zen «demokraziarenorgano» gisa. Engelsek aurreraxeago esango zuenez, bi helburu nagusi

1848, Siglo XIX, Madrid, 1975. Zoritxarrez, ez dago Iiburudendetan aurkitzerik, ahitu­rik ei dago eta.

82

zituen: «aleman errebublika bakarra, batua eta demokratikoa», bate­tik, eta «Polonia bereraikitzeko Errusiari gerra» bestetik. Europaosoan hedatzen hasia zen kontrarreboluzioa salatu eta bata bestearenondotik zanpatuak ziren mugimendu iraultzaileak (Pariseko matxina­tuak, bereziki) goretsi zituzten bere orrietan.

Colonian langile elkarteko buruzagi bi atzeman eta espetxeratu zi­tuztenean, protesta jo zuelako, juizioa sartu zioten Kazeta berriari.Marxek adierazpen askatasunaren aide sutsuki hitzegin zuen berriroepaileen aurrean. Esan ohi denaz bestaldera, politikazko demokrazianahitaezkotzat zeukan. Funtzionarien despotismoaren aurkako kon­trol eraginkor bakarra irizten zion prentsa askatasunari.

Marx Alemanian zehar batetik bestera ibili zen, gertaeren berrizuzen-zuzenean jakin ahal izateko. Coloniara itzultzean, lau artikuluidatzi zituen Krisia eta kontrarreboluzioaz. Berlinen Friedrich GilenIVak Asanblearik gabe gobernatzea erabaki zuela eta: «Erreboluziobaten ondorenean, edozein gobernu probisionalek diktaduraren beha­rra dauka, diktadura gogorra gainera. Hasieratik, diktadurazkobideak baliatu ez izana aurpegiratu diogu Camphsuseni, instituzio za­harren aztarnak ezabatu eta suntsitu ez izana». Eta aurreraxeagooraindik: «Trantsiziozko egoera batean, garrantzizkoena ez da holakoedo halako printzipioren bat, guztien osasuna baizik».

I848ko irailean, setio egoera proklamatu zuten Colonian eta egun­kari guztiak galerazi, Rhenaniako Kazeta Berria beraien artean. Eraba­ki hau, halare, deuseztu egin zuten handik laster. Burgesia eta kontra­rreboluzioa zeritzon artikulu sailean Alemaniako erreboluzioarenberezitasunak aztertu zituen Marxek. Frantziako langileriaren honda­mena zela eta, «barbareriak zibilizazioa menperatu duela» zioen bestebatean. «Polonia, Italia eta Irlanda berriro ere bortxatuak, asasinatuakizan dira prusiar, austriar eta ingles lekaioen aldetik».

Marx optimista beti erreboluzioari buruz! «Frantses langile klasea­ren altxamendu iraultzailea, mundu gudatea, horra hor l849.urterakoegitaraua». Gertakariak, ordea, ez ziren ondo ezkondu haren uste etaaurresanekin: ez frantses langileriaren jeikialdirik, ez gerrate mundialikgertatu zen.

Marxek eskaturik, «magiarren burrukaz» lan bat prestatu zuen En­gelsek. Ohargarriak dira Marxen eskaera hitzak: «Idatz iezadak artiku­lu xehe bat Proudhoni buruz, eta geografo ona haizenez gero, beste bathungriar kaka horretaz (herri erlauntza horretaz). Ez hadi Proudhonezahaztu». Marx, bistan da, ez zen geografo ona, eta ez zituen ongi eza­gutzen nazionalitate arazoak. Hausburgotar Inperioa osatzen zuen«herri erlauntza» hura, batez ere, erabat arrotza gertatzen zitzaion2 .

2 Izugarriak bezain tamalgarriak dira Engelesek artikuluotan jaurtikitako astake­riak nazionalitate txikiei buruz. Beraren ustez. txekoak. serbioak bretoiak. eslaboak etaeuskaldunak. beste batzuen artean. «historiaren martxak gupidarik gabe ostikopetuta-

83

I849ko otsailean, Atxilotzeak izeneko artikulu batengatik auzia ja­rri zioten berriro Marxi. Egokiera hartaz baliatuz, prentsari dagokionkritika eskubidearen aide mintzatu zen orduan ere guztiz inno eta sen­do. «Gizartea ez da zuzenbidean oinarritzen, hau fikzio legal bat baita;alderantziz, gizartean behar du oinarritu zuzenbideak», erantsi zuen.Bien bitartean, kontrairaultza indartuz zihoan Europan. Vienan, Pra­gan eta Parisen nagusi zen dagoeneko. Berlinen, Erregea aginte uhalenjabe egina zen berriro.

Maiatzaren 19an kaleratu zen, gorriz inprimiturik, Neue RheinischeZeitungen azkenengo lumeroa, 20.000 ale salduz. «Gotorlekuari» lurjoerazi zioten, azkenean. Marxek, irakurleak agurtzen zitueneko azkenartikuluan, bere iritzirik ez zue1a inoiz ere izkutatu esan zuen, etaegunkariak hasiera-hasieratik errepublika soziala defenditu izan zuela.Zenbaki berean, Hungriako errusiar interbentzioa kondenatzen zuenEngelsek, «Erreboluzioa laster da Parisen» esperantzazko hitzez buka­tzen zuelarik. Helas, Erreboluzioak ez zuen eztandarik egin Parisen!Errusiarrek hungriarrei irabazi zieten eta alemanek ez zuten ikararikegn. Kondairaren kurpila, ezin uka, kontrarreboluzioaren aldera buel­tatu zen oraingoan ere.

Rhenaniako Kazeta Berria, dena den, burges erreboluzioa proletar­goaren ikuspuntutik defendituz, historiako lehenbiziko egunkari ko­munista izan zen. Politikazko eragozpen eta diru larritasun guztiakaide batera, kazetari dohain apartekoak erakutsi zituen Marxek.«Adio esanez, egin diozuen abegi bikaina eskertzen dizuete Neue Rhei­nische Zeitungeko idazleek. Gure azken oihua nonahi eta beti hauxeizango da: langile klasearen emantzipazioa!». Horiexek izan ziren az­ken hitzak.

Engels Badengo erreboluziolarien annadan sartu zen boluntario,eta Marx, egun batzutan Alemanian burrukan segitu ondoren, atzeraParisera bihurtu zen 1849ko ekainaren 3an edo 4an. Jenny eta haurrak,berriz, Treverisera bideratu ziren. Louis-Naoleon Bonaparteren agin­taritzapean, «Ordenuaren Alderdiak» gobematzen zuen Frantzian.Marxek, bestalde, ez zuen harrera berorik izan aleman erbesteratuenartean. Okerrago oraindik: frantses gobemuak, Marxen ibilerei sus­moak harturik, Bretainiako Morbihanera bidaltzea erabaki zuen.

Gauzak horrela, Marx ez zegoen geldi teorigintzaren mailan, ezhorixe. Bazuen asmo eta projektu berririk buruan eta eskuartean. Lanalokatua eta Kapitala liburuxka gisa argitaratu nahi zuen3 , baita hila-

Ito hondaltinak» dira; «ltondairatilt atelto herrialt», (mazio erreltzionarioalt funtsean»...Arazo hau xehelti aztertu du honako autore honelt: R. Rosdolski, F. Engels y el proble·ma de los pueblos «sin hisloria». Cuadernos Mexico, 1980.

J Marxek, 1847ko abenduaren 14etilt 30era arte Bruselaselto langileei egindako hi·tza)dialt. Apartelto liburuxlta gisa. 1891 ean, Berlinen, Engelsen hitzaurre eta zuzentza·pean berrargitaratua izan zen. X. Kintanak aleman textuaren arauera eusltaratua. ilt.Lan alokaluaela Kapilala. Lur. Donostia. 1971.

84

betekari politiko-ekonomiko berri bat sortu ere. Beronek, RhenaniakoKazeta Berria-Aldizkari politiko eta ekonomikoak alegia, I849ko aben­duan ikusi zuen argia.

Abuztuaren 23an, azkenik, Paris utzi eta Morbihaneko depar­tamendura aldegiteko agindua etorri zitzaion. Berak, ordea, fran­tsesen preso iraun banD Londresera ihes egitea nahiago izan zuen.Hantxe bizi izan zen 34 urte neketsu eta luzez, l883an hil zen arte4 .

Bizitza erdia baino gehiago pasa zuen, beraz, bere «exilio gau loga­bean».

2.2 ERREBOLUZIOA BETI ATZERATZEN ARI

XIX mendearen erdialdean, Britainia Haundia munduko Estaturikboteretsu eta aurreratuena zen. Industriarik garrantzitsuenaren jabeezezik, itsaso, merkatalgo eta finantza arloan ere nagusigoa zuen.Londres, 2.600.000 bizilagunekin, hiririk populatu eta aberatsena zen.City delakoa, negozioen eta boltsaren erdigunea zen. Beste inon bainohobeto azter zitezkeen han kapitalaren mekanismoak eta sistemarenkontradikzioak. Aberastasuna eta miseria elkarren alboan bizi zirenbertan, bi lurralde ezberdin eta aparteko bailiran s.

I 837az gero Inglaterrako Erregina zen Viktoriak, l848ko errebolu­zio ostean ihesi etorritako erbesteratuak liberaltasunez hartu zituen.Europarik gehienean porrot egin zuen iraultzak. Lekutan zeuden Mar­xen usteak eta iragarpenak!

Pariseko lagunei esker, Jennyk Londreserako bidaia egin ahal izanzuen irailaren l7an, bere hiru haurrekin batera. Hiriko auzoalderik txi­roenetakoan, Chelsean, Anderson Streeteko 4ean, jarri ziren bizitzen.Gela bakarra zazpi pertsonentzat! Etxe alokairurik ordaintzeko adinadirurik ez eta bizilekuz aldatu beharra izan zuten behin baino gehiago­tan.

Charles Dickensek errealismu garratzez deskribitutako pobre haienantzera bizi ziren Marxtarrak, mixeria gorri-gorrian, alegia. Berehala,azaroaren 5ean jaio zitzaien Guido, bere laugarren haurra -mutiletanbigarrena-. Jennyk, J. Weydemeyeri egindako eskutitz batean bihotzbete tristuraz agertzen dio zenbat eta zenbat sufritu behar izan zutenl849-l850eko negu luze eta samin hartan.

Marxek aldizkaria zuen eginkizun guztietan kutunena. Lehen lauzenbakietan Frantziako klase burrukak izeneko artikulu saila publikatu

4 «Hemen aurkitu zuen Marxek bilatzen ari zena, beharrezko zitzaiona: beraren la­nerako adreiluak eta argamasa. Kapitala Londresen bakarrik idatz zitekeen. Inglate­rran bakarrik irits zitekeen Marx izan zena izatera», izkribitu zuen W. Liebknechtek.

, Kontraste hau ederki deskribitu zuen gero Lehen Ministro Kontserbadorea izanzen Disraelik, Sibyl izeneko nobelan.

85

zuen6 . 1848ko otsai!eko erreboluzioaz gero Frantzian gertatutakoenazterketa historiko honetan hirutan aipatzen du «proletargoaren klasediktadura» hitza. Baina inola ere ez demokraziaren kontrako zen­tzuan. Ez zuen alderdi edo talde txiki baten diktadurarik adierazi nahi,behinik-behin.

Aldizkarian Marx eta Engelsen izkribu gehiago ere argitaratu ziren,hala nola zenbait liburu kritika. Baina, inolako laguntzarik ez, eta osobizitzaldi laburra izan zuen honek ere.

1850eko azaroan Guido txikia hi! zitzaien, urtebete egin baino le­hen. Jenny, Marxek berak esatera, heriotza horrek aragindako txokea­gatik, nerbioetatik gaiso egon zen. Ezbeharrok gorabehera, Marxekaktiboki segitu zuen aleman atzerriratuen aldeko Komite sozial de­mokratan eta Komunisten Ligan militatzen. Engelsekin batera, Liga­koei zuzenduriko «gutun» bat idatzi zuen. Textu honetan, «demokrataburges txikiengandik» zertan bereizten diren azpimarratzen dute. Pro­letargoak bere helburu propioak eduki behar ditu. Erakunde ofiziale­tatik at, langileek beren erakunde paralelo eta bereziak behar dituzte.Botere armatua lortu7 •

Akordio batera iritsi zen Marx britainiar kartistekin eta Londresenerbesteratutako frantses blankistekin, komunisten Elkargo mundialbat sortzeko. Baina taldekoen arteko sesioek, frakzioen arteko istilueketa pertsonarteko ezinikusiek Komunisten Ligaren hondamendia etaeroria ekarri zuten.

1850.urtea amaitzean, Marx eta Engels azken gertaeren ondorioakateratzen ahalegindu ziren. Komunisten Liga hautsita, aldizkaria desa­gerturik, erreboluzioa beti atzeratzen ari, egoerak birplanteamendu bateskatzen zuen edozein modutara. Engels Manchesterera zuzendu zen,Ermen and Engels Co., aitaren fabrikan kontulari bezala lan egitera.Bere lanpostuari esker, bizitza erosoa eraman ahal izan zuen eta, neurrihaundi batean, Marxtarrei ekonomi estualdietatik irteten lagundu erebai. Goizetik ofizinan eta arratsaldetan, berriz, artikuluak, panfletoaketa eskutitzak idazten, hizkuntzak ikasten edo-eta militar kontuak lan­tzen ihardun ohi zuen.

Marxi dagokionez, gertakizunen martxaz etsita, British Museume­rako bidea hartu zuen, 1847az gero baztertuta zeuzkan ekonomi es­tudioei buru-belarri ekiteko. Jenny haur esperantzetan zen berriro:1851 eko martxoaren 28an here bosgarren haurra ekarri zuen mundura,Frantzizka. Marxek hitzokin jakinerazi zion berria Engels lagunari:«Ene emazteak, zoritxarrez, nexka bat izan dik eta ez mutikorik»8.

• Frantziako klase bllrrukak izenpean, aparteko liburutxo batean argitaratu zituenEngelsek 1895ean.

7 1905 eta 1917ko errusiar sovietak, eta Hungria eta Alemaniako kontseilu errepu­blikak gogorazten dizkigu guzti honek.

• Inkontziente hutsa ote zen, ba, Marx? Nola zitekeen, bestela, mixerian bizi etahorrenbeste ume ekartzen segi bata bestearen segidan? Garai hartan, noski, ez zegoen

86

Eta ez hori bakarrik. Lehengoez aski ez bailuten, urte honetakootsailaren 23an, Marxtarren neskamea, Helene Demuth, seme batez er­ditu zen. Gaurregun eskuarki onartua den iritziaren arauera, Marx eizen Frederick haurraren aita (Engelsek berbera aitortu omen zuen hilaurretxoan). Baina berau ez da inoiz modu seguru batez frogatu ahalizan, ezta gezurtzat ukatu ere, bestalde.

1850.urtearen amaieraz gero, munduko ekonomi liburutegirik ho­berena zuen British Museumera joan ohi zen egunero Marx. Halazioen Jennyk Engelsi 1851eko urtarrilean: «Nire senarra bibliotekandago denbora ematen». Museo Britainiarra ez zegoen Marxen etxetikoso urruti ere eta oinezjoan ohi zen bertaraino, bazkaria hartuta. Zen­bat joanetorri «hango dokumentazio harrigarria» pazientzi eta ardurahaundiz miatzeko! «Denborarik gehiena British Museumean pasatzendiat, goizeko bederatzietatik arratseko zazpirak arte», idazten zion En­gelsi. Irakurgela huraxe izan zen beraren despatxua urtetan; G-7 ma­haian esertzen omen zen, kontsulta liburuen sailaren alboan.

Harrapatzen zituen egunkari eta errebista guztiez aparte - TheEconomist, batez ere--, ekonomia politikozko liburuak irakurri etaarakatu ohi zituen nagusiki. -Gobemuaren «liburu urdinak», besteakbeste--. Ez zituen, horregatio, ilusi makalak egiten. Hara zer zioen1851eko apirilaren 2an:

Hain aurreratua nabil, bost aste barru ekonomiaren kakazahar honiamaiera eman aha/ izango dioda/a. Hau egin eta gero, beste zientzia batihe/duko diot: honekin aspertzen hasia bainago. Funtsean, Adam Smitheta David Ricardoz gero, zientzia honek ez du deus aurreratw>9.

Marxek, halare, «ekonomiaren kakazahan) berari bueltak eta erre­bueltak ematen arituko zen azkenerarte. Ez zitzaion gauzak erdipurdi­ka egitea gustatzen. Datuak bilduz, ideiak sakonduz, lanak orraztuz,aldaketa eta zuzenketa mordoa eginez ihardun ohi zuen etengabe, ha­rik eta lana bere puntuan utzi arte. Eta orduan ere ez zen konformegelditzen, beti zeukan ukituren bat emateko edo libururen bat irakur­tzeko. Hori zela eta, ezin konta ahala orri utzi zituen inprimitzeke.Urteetan zehar landu eta landu ibili ondoren, bizi guztian barrenahainbeste neke eta afanez burututako obra gorena, Kapita/a publika­tzerakoan, hala idatzi zion Kugelmann adiskideari: «Nire lanek, behininprimituez gero, nazka ematen didate, lehen begiratuan batez ere».Hain aspergarria egiten zitzaion ekonomia politikoari gaina hartu

gaurko sorkuntz kontrolik, baina hala eta guztiz ere! Bat baino gehiago ez zuenik erebazen.

• Amsterdamen gordetzen diren nota koadernoei esker, zerbait badakigu Marxenirakurketen berri. 1850etik 153ra, hogei koadernotik gora zirriborratu eta bete zituengutxienez.

87

ezinda hilko zen, azkenean, ahalegin eta enpeinu horretan osasunabera erabat hondatzeraino iritsiz.

Marxen idazki askoren helburua ez zen politikoa 000 teorikoa soil­soilik. Zorrezjanda zebilen, eta mantenua irabazteko nonbaitetik aterabehar zuen dirua. Zer erremedio, ezingo zen beti eskale gisa ibili! Ho­rregatik, moneda eta kredituari buruzko eskuizkribu bat idatzi zuen1851ean. Baina gogotik ahalegindu izan arren, OOitorerik aurkitzen ez.«Nire emazteak errukia ematen zidak: berak zeramak pisurik astunenaeta, azken batean, arrazoia dik. Industriak ezkontzak banD produkti­boagoa izan behar dik inondik ere», aitortuko zion Engelsi, autokriti­ka eginez bezala.

Proudhonek, urte honetan bertan, Errebo/uzioaren ideia orokorraXIX ment1ean izeneko Iiburua atera zuen. Marxek zioenez, Proudhonek«gizarte burges sanD bat egin» nahi zuen. Dagoena hobetu, alegia.Marxek, alderantziz, gizartearen zeharoko eta erabateko eraldaketanahi zuen. Hauxe da, hain zuzen, 1851az gero kondairak jarri digungaldera nagusienetako bat: erreforma ala erreboluzioa? Hortxe dagogakoa!'O.

2.3 L. BONAPARTEREN BRUMARIOAREN 18A

Marxek gertutik eta interes haundiz segitzen zien Frantziako arazoeta gorabeherei, ez bakarrik Parisen ibilitakoa zelako edo frantsesaondo menderatzen zuelako, baizik eta Frantzia Erreboluzioaren bihoz­tzat zeukalako. Engelsekin luzaz hitzegin ohi zuen frantses politikakontuetaz.

1851eko urriaren 15ean, zera esaten zion bere adiskide minari kartabatean: «Nolanahi ere, erreboluzioa ez zegok barrikada zentzuan har­tzerik. Sufragio unibertsalarekin ezin duk horrelakorik pentsatu ereegin». Gogoeta esanguratsua hauxe, haren erreboluzio ideiari buruzkoeboluzioa u1ertzeko. 1851etik aurrera, konturatzen hasten baita sufra­gio unibertsalak kondizio politiko berriak sortu dituela, eta hauek bu­rruka era berriei bidea ireki dietela. Eta hori Engelsek Frantziako k/aseburrukei egindako hitzaurre famatua baino askoz lehenago hautemanzuen Marxek.

Estatu kolpea abenduaren 2an jo zuen Louis Napoleon Bonaparte,Napoleon «Txikik»; Asanblea desegin, 11 Inperioa ezarri eta bere bu­rua enperadore egin zuen, Napoleon III izena hartuz.

10 Dilema gisa planteatu behar al da, ala dialektikoki? Erreboluzioa ez ote da erre­forma bidez egiten? Non dago bien arteko muga? Erreboluzioa. Manek ulertzen zuenmoduan behintzat, ez ole da XIX mendeko mito bat? Herri aurreraluetan ez da harkamcstu zuen erreboluziorik gauzatu. Errusiara, Txinara. Kubara, Vietnamera edo Ni­karaguara jo beharra dago, beste tankera bateko iraultza bila.

88

Joseph Weydemeyer, kazetari komunista eta Estatu Batuetan er­besteraturik zegoen Marx eta Engelsen Iagun haundiak, New YorkenpoIitikazko astekari bat editatzekotan zen. Astekari honetarako EstatukoIpearen historia bidaItzera gonbidatu zuen Marx. Bai azkar askoekin ere lanari! Baina, beti bezaIa, artikuIu IIabur baten ordez, Iiburus­ka bat atera zitzaion11.

Victor Hugorentzat, Estatu kolpe hau gizon bekar baten indarrez­ko ekintza besterik ez da. Proudhon, here aldetik, eboIuzio eta garapenhistorikoaren emaitzatzat agertzen saiatzen da. Marxek, ordea, Fran­tziako kIase burrukaren ondorioa deIa erakusten du: «Nik, ordea, noIakIase burrukak Frantzian pertsonaia arrunt eta farregarri bati heroepapera jokarazi zioten harreman eta zirkunstantziak sortu zituen era­kusten dub). Kondaira ez da errege edo fetxa kontu bat: kIase burrukadu motor eta eragiIe.

Honako hitzokin ematen dio hasiera Iiburuari:

Hegelek nonbait zioen, Historia unibertsaleko gertakari eta pertsonainagusiak birritan jazotzen omen direla. Baina zera eranstea ahaztu zi­tzaion: behin trajedia bezala eta besteanfarsa bezala.

Gertakizunen laburtzapen bat eginez, zera konstatatzen du Mar­xek: aurretik ezarritako zirkunstantzia zehatz batzuengandik baIdin­tzatua eta mugatua dagoeia gizakia.

Gizakiek egiten dute berm historia, baina ez dute beraiek nahi bezalaeta beraiek hautaturiko baldintzen pean egiten, iraganaldiak zuzeneanemaniko zirkunstantzien pean baizik. Arbaso zaharren tradizioak, ames­gaizto batek bezala zapaltzen du bizidunen burumuina.

Zein baIdinkizunetan idatzi zen gogoan izanik, Marxen taIentuaparta erakusten duen lan sakon eta zorrotza da Brumarioaren 18a.I52an, 34 urterekin, sasoi onenean zegoen Marx. Utz ditzagun aide ba­tera beraren famiIi larritasunak, erbesteratuekiko istiIuak, petralkeriaketa ziztrinkeriak oro, eta muga gaitezen haren izkribuetara.

Ahaztuezinekoa da XVIII eta XIX mendeetako iraultzen azterketaeta deskribizioa. Ezin hobeki agertzen ditu erreboluzioen abiadura,sortzen duten entusiamoa, dakartzaten gatazkak, hots, gizarteak mun­du berri baten jaiotzaraino egin behar duen bide Iuzea. Bizitasunez,irudiz eta egiatasunez beteriko hitzak dira:

11 Bitartean, Weydemeyeren lehen asmo horrek lur jo zuen. Haatik, eragozpenakoro gandiluz, 1852ko udaberrian Die Raolution astekaria argitaratzea 10rtu zuen: hor­Ixe agerlu zen Marxen idazlana ere. Ikus, K. Marx, L. Bonaparteren Brumarioaren IBa,Lur, Donostia, 1973. Mario Onaindiak Cacereseko gartzelan euskaratua.

89

Iraultza burgesak, XVIII mendekoak, dena sakailatuz doaz aurrera,garaitiaz garaitia, beren ondoren dramatikoek elkar baztertzen dutela­rik, gauzak eta gizakiek diamantezko suek argituak dirudite; gizarteabeti dago extasian; baina iraultza hauk laburki bizitzen dira, laster hel­tzen dira, eta memento kementsu eta zalapartatsuen ondorenak ondJJ asi­mila ditzaketen bano lehen, gizarteaz depresio luze bat jabetzen da.

Erreboluzio proletariek, XIX mendekoak, aldiz, beren burua etenga­be kritikatzen dute; behin eta berriz gelditzen dira beren martxan eta bu­katua zirudienera itzultzen, hastapenetik abiatzeko; zitalki trufatzen diraeztabaida, aide mehe eta lehen saioen txikertasunez; badirudi etsaiak ga­raitzen dituztenean, ez dutela egiten hauk lurretik indar berriak atera etaerraldoiago jeiki zitezen baizik; beren helburuen haunditasunak izuturik,atzera jotzen dute, atzerago joaterik uzten ez duen egoera sortu eta zir­kunstantziek oihu egin arte: «hie Rhodue, hie salta!» (Rodas hementxe,salta ezak berton!).

Klasiko bilakatu da «ordenu alderdiaren» deskribapena ere:

Ekaineko egunotan, klase eta alderdi guztiak ordenuaren alderdi ba­tean elkartu ziren klase proletariaren aurka, berau anarkiaren, sozialis­moaren eta komunismoaren alderdia zela eta. Gizartea «sozietatearenetsaietatik» salbatu nahi zuten. Beren gudalosteari banderatzat gizartezaharraren lema hau eman zioten: «Jabegoa, familia, erlijioa eta orde­na», erreboluzio aurkako gurutzadara hots eginez: «Ikur honen geriza­pean garaituko duzu!».

Frantzian Estatuak historikoki izan duen zereginaren azalpena osonabarrnengarria da:

Ekintza aginte hau, bere bulegokrazia eta gudal-administragailuekin,bere Estatuko makina ugarikoitzarekin, milioi erdi funtzionarien guda­lostearekin eta beste milioi erdi soldadurekin, Frantziako gizartearengorputza sare batean bezala lotu eta poro guztiak estaltzen dizkion para­sito izugarri hau monarkia absolutuaren garaian sortu zen, errejimen feu­dalaren eroraldian, beronen azkena ekarriz.

Zorrotz erakusten du Marxek nola «Iehen frantziar Iraultzak, na­zioaren batasun zibila kreatzeko, botere bereziak -udal, herrialde,probintzietakoak...- hausteko mezua betetzean, halabeharrez aintzi­neratu behar izan zuen monarkia absolutuak hasitako lana: zentraliza­zioa; baina, batera gobernuaren boterearen kopurua eta ahalak haun­ditu eta zerbitzariak ugaldu egin zituen. Napoleonek Estatuarenmakina hau hobetu egin zuen».

Ondoren, Estatuaren makinaz oharpen gogoangarri hau dakar:«Erreboluzio politiko guztiek makina hau hautsi beharrean, hobeago­tu besterik ez dute egin».

90

Marxen Brumarioaren 18a gidari aproposa da izen eta pertsonaiahaundi eta famatuen atzean izkutatzen dena ikusteko:

Estatuaren boterea ez dago airean oinarritua. Bonapartek klase baterrepresentatzen du, zein, gainera, gizarte frantsesaren haundiena baita:nekazari partzeladun txikiak.

2.4 EGIAZKO GALBARIOA

1852 eta ondorengo urteak oso latzak izan ziren MarxtarrentzatLondreseko desterrualdian. Marxek itxaron zuenaren kontra, gero etailunago somatzen zen erreboluzioaren etorkizuna. Familia aurrera ate­ratzeko, amerikar egunkarietarako artikuluak idatzi beharrean gertatuzen, New York Daily Tribunerako, bereziki. Coloniako bere lagunakpresondegian zeuden epaiaren zai, eta prentsari bost axola zitzaionhaien nahigabeaz.

Bestalde, erbesteratuen artean bertan, Marx oso kritikatua eta mai­seatua zen. Mota guztietako irainak eta laidoak jasan behar izanzituen. Aitortu beharra dago, baitare, Marxek barru-barrutik mespre­zatzen zuela inmigrante jendea, beraien buruberokeria eta kulturgabe­ziarengatik. Mihia ahoan sarturik egon ohi ez zenez, inoiz panfleto iro­nikoren bat edo beste ere inprimarazi zuen erbestealdiko «astakirtenei»buTUZ (Wilichen aurka, esaterako).

Sasoi honetan, arestian esan bezala, gorriak eta beltzak ikusi beharizan zituzten Marx senar-emazteak. 1852ko apirilaren 14ean, urtebetekunplitu berria zen Frantzizka hil zitzaien. Gurasoak, Lenchen eta hiruhaurrak -Jenny, Laura eta Edgar- gau osoan egon ziren umetxoarengorpu hila beilatzen.

Egunak joan eta egunak etorri, Engelsek diru pixka bat bidaliarren, haien finantz egoera ez zen hobeagotzen. Hiriko auzoalde behar­tsu eta desosasungarrienean bizi ziren, Dean Streeten, Soho Squaren,alegia '2 .

Ene andrea gaixo zegok, Jenny txikia ere bai. Lenchenek nerbioetakosukar gaiztoren bat dik. Ezin diat medikurik ekarri etxera, ez baizeukeatbotikarik ordaintzeko lain diru. Duela hamar bat egun, ogia eta patatabesterik ez diagujaten, eta ez zekiat gaurko ezer edukiko dugun.

Hala deitoratzen zuen Marxek Engelsi egindako kartan. «Zer egin,ordea? Ene etxea ospital bat duk eta krisialdiak eragin eta sorterazita-

1. Etxean -gaur luxuzko jatetxe bihurturik badago ere- beharre2koenak ere fal­ta, berri2: ez urik, ez lavaborik, ez komunik.

91

ko ondorio larriei kasu egin beharrean aurkitzen nauk. Zer egin'b> De­solazioa darion deihadar patetiko hori ateratzen zaio bihotz barrendik.Nahigabezko garraxi sarkor honek mixeri egoera ezezik, beronen on­dorio psikologikoak ere agerrerazten ditu.

Ifemu hari antzematea ez da biziki zaila gertatzen. Behartsuen bizi­modua zein gogorra eta angustiagarria den orduantxe somatu zuenbere haragian. Poliziak zainduak, gainontzeko errefuxiatuen aldetikgogor erasotuak, inglesekiko harremanik gabe, etxejabeak beti gaineanmehatxuka, Marxtarrek «egiazko galbarioa» jasan zuten bolara har­tan, Jennyren hitz adierazkorrak erabiltzeko. Engelsengan bakarrikaurkitu zuten ordu mingaitz haietan laguntza, sostengua eta babesa.

Engelsek berak idatzi ohi zituen askotan Marxek sinatutako artiku­luak, inglesez ozta-ozta moldatzen baitzen. Erreboluzioa eta kontrarre­boluzioa Alemanian izenez ezagunak diren hemeretzi artikuluak, esatebaterako. «Zihur egon hadi, nire emaztearen sufrimenak eta neronenezintasuna ikusten ditudanean, deabruari salduko niokela neure bu­rua». Marxek, halare, ez zuen etsi, eta eragozpen guztiak gaindituz,aurrera jo zuen bere lanean.

Aurreko urtean Colonian preso hartutako komunisten juizioa1852ko azaroaren 4ean hasi eta 12an bukatu zen. Gobemu prusiarra­ren salaketak gezurtatuz, herri iritzia prozesuaren kontra mugiaraztensaiatu zen Marx. Zazpi akusaturi, hiru eta bost urtetako gartzelaldiaezarri zieten; berauetako bat, Daniels, presondegian harrapatutako tu­berkulosiagatik hil zen I53an. Auzi honi buruz, Coloniako komunistenprozesuari buruzko errebelazioak idatzi zuen Marxek, gobemamendua­ren eta poliziaren asmu zitalak salatuz13 •

Handik egun batzutara, Komunisten Ligaren Londreseko Zirkuluabildurik, Elkartea desegitea erabaki zuen Batzarrak, azaroaren 17an.Ligaren desagerpenak epe bat itxi zuen Marxen militantzi bizitzan, etaberri bati hasiera eman. Frakaso honen ondoren, 1864ean Lehen Inter­nazionalaren sorrerarte itxoin behar izango zuen militantzian buruzbehera murgildu ahal izateko.

1853: Europako bazter guztietan kontrarreboluzioa nagusi eta gai­len. Frantzian, Louis Napoleon Bonaparte, Napoleon ((Txiki» bihurtu­rik. Prusia eta Austria atzera erreboluzio bezperako egoerara itzulirik.Errusian, Nikolas I, beti Tsar izaten jarraiki... Gau beltza Europakozeru gainean. Prentsa eta adierazpen askatasunik inon ez, Inglaterranezik. Marx, hala eta guztiz ere, ((berehalako» Erreboluzioaren zai!

Bien bitartean, ekonomi estudioak aldebat utzita, New York DailyTribunerako artikuluak idazten zituen. Eginkizun honek lan haundiaematen zion, bere kultura historiko eta politikoa sakondu beharreanaurkitu baitzen.

13 Bilen 18S3lr.o urtarrilcan argitara emana, inprimitutalr.o 2.000 aleetatilr. gehicnalr.Suitzalr.o mugaondoan Ir.onfislr.atu zitucn po1izialr. urtc bcrclr.o martxoan.

92

Marxek garbi zituen ideiak, teoriazko arazo nagusi eta garran­tzitsuei buruz, behinik behin. 1852ko martxoaren 5ean, J. Weyde­meyer adiskideari zuzendutako gutun ezagunean argi asko adieraztendu:

Neri dagokidan a/detik, ez da nire meritua izan, gizarte modernoank/aseak badire/a asmatzea, ez eta hauen arteko burruka sa/atzea ere...Nik egin dudan ekarpen berria, hau da: 1) k/aseen existentzia produk­zioaren aurrerabidearen Jase historiko determinatuei bakarrik /oturikdoa/a; 2) k/asearteko burrukak nahitaez pro/etargoaren diktadurara era­maten due/a; 3) diktadura hau, berez, k/ase guztien deuseztapen eta k/a­serik gabeko gizarterako abiabide besterik ez de/a14•

Marxek beti tinko eta zintzo eutsi zien hiru ideioi. Aurrerago,1875eko Gothako Programaren kritikan birraurkituko ditugu. Horrekez du esan nahi demokrazia politikoari eta askatasun publikoei ukoegin behar zaienik. Marxek ez zituen diktadurazko neurriak zeharo etaerabat gaitzesten, baina ez zen hori proletargoaren diktadura hitzarigehienetan ematen zion zentzua: trantsizioaldiko beharkizun bat bes­terik ez, alegia. Marxek berak azpimarratzen du, beraz, neurri honeniragankortasuna.

«Marxista» deiturari dagokionez, Marxek berak erabili zuen le­hen aldiz; Coloniako prozesatuei «Marxen alderdikoak» zirela lepo­ratu zieten. Marxen partidua sorturik zegoen jadanik 1853 aldean,hala aitortzen zuten bai Engelsek, bai beraren jarraileek eta kontra­rioek beraiek ere. Bere ondoko eta ingurukoen artean, Marxen irudiaeta itzela maisu «orojakitunarena» zen ordurako. Engelsek, militargaietan eta ekonomiako zenbait puntutan adituagoa izanik ere, mailakaxkarragoan ezartzen zuen beti bere burua15. «Gure alderdia-Marxen alderdia- besteak baino garaiagoa da» esan ohi zuen harro­harro.

,. Marxek, hemen, I845az geroztik hausnartu eta landu dituen ideiakjaso besterikez du egiten. Proletargoaren diktadura kontzeptua (kasu: ez expresioa) Frantziako klaseburrukak saiakeran ageri zen jadanik.

15 Hona hemen Engelsek, bizitzaren azkenaldera egindako ohartxo pertsonal bat:«Marxekin batera lan egin nueneko berrogei urteetan, eta berauk baino lehenago ere,teoriaren oinharritzean eta batez ere beronen laboraduran halako parte independientebat ukan nuela neronek ere ezin dezaket uka. Baina ideia zuzentzaile printzipalen partehaundiena, partikularki ekonomiazko eta historizko eremuan, eta bereziki haien for­mulazio argi eta behin betikoa, Marxi dagozkio. Nik lortu nuena -gehien dela, bizpa­hiru abar espezial izan ezik- Marxek berak erdiets ahal zezakeen ni gabe. Nik, aldiz,ez nukeen sekula erdietsiko Marxek lortu zuena... Marx jeinu bat zen; besteok, gehiengehienik, talentuko gizonak ginen. Hura gabe teoria ez zatekeen, ez eta hurrik ere, gaurdena. Horregatik, hark zuzenaz darama haren izena». Ik. F/Engelsen, L. Feuerbach etaalemanfilosofia. aip. lib. l62/or.

93

2.5 KAZETARITZATIK EKONOMIA POLITIKORA

Hara zer zioen Marxi buruz prusiar espioi batek 1852an:

Marxek 34 urte dauzka... Altuera ertaina eta itxura indartsua duoBere aurpegia Szemererena dirudi, baina here kolorea oso iluna da, hereile eta bizarra oso heltzak. Ez du bizarrik mozten. Sugarrak botatzen di­tuztela diruditen bere begi haundiek deabru itxura ematen diote. Lehenhegiradan, gizakume jenial eta ausarta dela igartzen zaio. Bere adimennagusitasunak menpean hartzen ditu inguruJcoak. Beraren bizitza priba­tuan, zeharo gizon arlotea, zinikoa eta bohemioa da. Garbitzea, orrazteaeta aldatzea bitxikeriak dira herarengan. Askotan, pasiatu egiten du egu­nez, eta lan asko gauez; batzutan gau eta egun aritzen da lanean. Ez duordutegi zehatzik. Zenbaitetan, gau osoan lanean ihardun ondoren, kana­pe batean etzan eta berandu arte egiten du 10•..

Marx Londreseko suburbiorik pobre eta eskasenetakoan bizi da. Bigela ditu, bata, saloia, kale aldera ematen duena; hestea, atzekaldera.Apartamendu guztian, ez dago haltzari dezentekorik. Dena puskatuta,urratuta, deseginda... Saloiaren erdian, mahai zahar hat aurkitzen da,haundia eta zikina oso, eskuizkribuz,/iburuz, egunkariz eta haurrenjos­tailuez hetea.

Etxearen deskribapen hau egiazkoa da, inondik ere. Gero, Marxenerretzeko era --erretzaile porrokatua baitzen-, ikatzaren hautsa,umeen zaratak, ikustari ugarien joanetorriak kontatzen jarraitzen duixpiak.

Jennyk jasotako herentzi zati bati esker, gero eta haundiagoak zi­ren zorrak kitatu ahal izan zituzten. Engelsen laguntzaz gain, NewYork Daily Tribuneko artikuiuetatik bizi zen Marx. 1853az gero, (<nahi­ko ondo» idazten zuen inglesez, Engelsi apalki aitortu zionez. Hiru ar­tikuiu bidali ohi zituen hilero eta berauengatik bina libra ordaintzenzioten. Irakurlegoa gehiegi ez bildurtzeko kontu haundiz eta zuhurkijokatu arren, politologo bikaina agertu zen.

1853ko urriatik 1854eko urtarrilera, artikulu sail bat idatzi zuenPeople's Paper ingles egunkarian Palmerston lehen Ministro liberalakritikatuz. 1855eko urtarrilean Neue-Oder Zeitungen kolaboratzen hasizen, urteko 50 libra ingurujasoz. 1859tik aurrera, Das Volk, Londrese­ko langile alemanen kuitur Elkarteko agerkariaren zuzendaria 000 izanzen.

Marxen osasuna gero eta eskasagoa zen. Hemorroide ugari ezezik,gibelekoa, erreuma eta konjuntibitisa (lanean igarotako gaupasen pre­zio garestia) jasaten zituen. Marxen biziera ez zen batere osasungarria,izan ere. Soho auzoaldeko higiene baldintzak izugarri txarrak ziren.Gutxi ibili, zigarro mordoa erre eta zerbeza gehiegi OOan ohi zuen, gai­netik. Hala esan zion Engelsi 1854eko ekainean: ((Egiatan esaten diat,

94

ezbehar hauek very dull dog -benetan zakur tristea- bihurtu niau­tek».

Etxekoak zinez maite zituen Marxek. Bere erara, bihotz haundikogizona zen, maitekorra, haurren heziketaz arras kezkatua. Beraiekinegon eta jolasean aritzea oso gogokoa izaten zuen. Alabaina, bere amazaharra eta arrebak ikustera joateko ohiturarik ez zuen. Jennyk ikus­talditxo bat egin zion beraren familiari 1854eko udan. Marxek Iibra es­terlina batzuk gastatu zituen erropatan, emaztea etxekoengana ahaliketa apainenik jantzita ager zedin, ze debru!

Eleanor (Tussy etxekoentzat) 1855eko urtarrilean jaio zitzaien,amak haurdunaldi zaila izan ondoan. Gaixoak egun txarrak ezagutuzituen lehenengotan. Ordurarteko ezbeharrak nahiko ez balira bezala,bere bizitzako trajediarik haundienetakoa gertatu zitzaion Marxi egunhaietan. Edgar, zortzi urteko mutikoa ~ta seme bakarra- oso gaiso­tu zitzaien. Aitak berak zaindu izan zuen gau eta egun, albotik aldendugabe, harik eta gaitzak jota, 1855eko apirilaren 6an hil zitzaien arte.Marxek ez zuen egundo hainbeste sufritu, bere emaztearen heriotzarar­te, hain bere kuttuna baitzuen.

Etxea guztiz hutsik eta do!uz betea zegok gure haur maitea hi! zene­tik: bera huen etxekoon arima eta bizitza. Ezin diezaiaket esan zenbate­rainoko hutsunea sentitzen dugun uneoro. Era guztietako nahigabeakezagutu dizkiat, baina egiazko zorigaitza zer den, oraintxe bakarrik ikasidiat. Jota negok. Gainera, ehorzketa egunaz gero, hain burukomin haun­diak izan dizkiat ez naizela ez pentsatzeko, ez entzuteko, ez ikusteko gau­za ere.

1856ko maiatzean, beraren ama gaixorik zegoela eta, Treveriserabihurtu zen Jenny bere hiru umeekin. Karolina von Westphalen uztai­laren 23an hil zen. Marxek, bitartean, bizitegi erosoagoa bilatu zuenLondreseko auzategi aireztatu batean, Hampstead Heatheko parke zo­ragarritik hurre, Edgar gaixoaren heriotz ostean, Sohotik aldegiteaerabaki baitzuten. Baina, Grafton Terracera aldatuta gero ere. ez zi­tzaien desditxa eta kalamitaterik faltatu.

1856aren azkenetan, baztertu samartuta zeuzkan ekonomi gaieiheldu eta ekin zien berriro Marxek. l857ko abuztu-irailean, Ekonomiapolitikoaren kritikaren Sarrera famatua burutu zuen 16.

Bata bestearekin inola ere nahastu behar ez diren maila bi bereiztenditu: kanpo errealitatea (izatea) eta pentsamendua (ezagutza). Erreali-

,. 1857ko «Sarrera» hau (Kaulskik 1903an plazaralua) Marxen «Melodoaren Dis­kurtsutzal» dauka Allhusserek. Pierre Vilar hislorialariaren iritzian, berriz, lexlu hauda beharbaba «hisloria liburu» balen projeklu bakarra orain arle: «Texlu honelan de­nelarik aurkilzen da, geografialik hasila (<<kondizio naluralak»). Kullurgeschichile, el­nia ela gerra arazoelaraino». Ik. P. Vitar, Iniciacion al vocabulario del amiUsis his/orico.Grijalbo, Barcelona, 1980.9 or.

95

tatea pentsamendutik at eta kanpo dago. Pentsamendua produzitzenduen prozesua praktika teorikoan garatzen da osoki, «ezagumen­duan». «Abstraktua» eta «konkretua» ezaguketaren prozesuari dagoz­kio, teorigintzari. Hauxe da Marxek aditzera ematen diguna «metodozientifiko zuzena» abstraktutik konkretura abiatzen dela dioenean:

Zuzena dirudi datu erreal eta zehatzetatik hasteak ... Baina, baldinhurbilagotik so egiten bada, berehala ohart daiteke faltsoa dela hori....Azken metodo hau -nozio orokorretatik nozio konkretuetara doana­da zientijikoki metodorik zuzenena 1 7.

2.6 GRUNDRISSEAK

1857ko krisi ekonomikoak bultzatu zuen Marx Grundriseeak deitu­rapean ezagutzen diren eskuizkribu hauek idaztera, 1857-58 bitar­tean l8 .

Hasierako plagintza hauxe zen: «A) Sarrera; I) Produzkioa, orohar; 2) Produkzioa, banaketa. trukea eta kontsumoaren arteko harre­man orokorra; 3) Ekonomia politikoaren metodoa; 4) Produkziobi­deak (indarrak) eta produkzio harremanak; produkzio harremanak etatruke harremanak, etab.».

«Estudio honen gaia produkzio materiala da», hitzokin ematen diolanari hasiera. «Gizartean produzitzen duten gizabanakoez» dihardu.XVIII eta XIX mendeetan burges gizarte zibilaren errealitatea estaliduten «robinsokeria haundi·txikiak» kritikatzen ditu. «Gizakia, zen­tzurik Iiteralenean zoon politikon bat da; ez abere elkarkoi huts eta soilbat. baizik eta bere indibidualtasun berezia gizartean bakarrik zertzenduen aberea». Carey. Bastiat eta Proudhonen «ziztrinkerietaz» burla­tzen da. Marxek, oso argia izanik. farre egin ohi zien lasai asko kontra­rioen teoriei. «Gizarle garapenaren epealdi mugatu bati dagokion pro­dukzioa da kontua, indibiduo sozialen produkzioa», dio.

Ikerketa historiko baten beharra ikusten du, «gure benetako azter­gaia den produkzio burgesarena, adibidez»; baina, beraren ustez, ba-

I' Marxek. honela. enpirismoa eta idealismoa gainditu nahi ditu. biak baitira joeraokerrak. Ik. bereberki. Althusseren «Sobre la dialectica materialista». in La revolacionleorica de Marx, aip. lib. 132 or. eta hur.

I' Los fandamentos de la crilica de la economia polilica. Comunicacion. Madrid.1972. Riazanovek aurkitu zituen 1923an. Hasiera batean harrera apala eduki bazutenere. gero 1953an birrargitaratu zirenean. marxismoaren interpretazioari dagokionezikuspegi berriak argituz batera. eztabaida gogorrik piztu zuten. Gaurregun. Marx gaz­tea eta helduaren arteko polemikaren erdi-erdian aurkitzen dira. Zenbaiten ustez. Gran­drisseok izango lirateke Kapilala gaztaroko obrekin lotzen duten zilborrestea edo zubia.Marxek ez zuela behinere filosofia hegeldarrarekin hautsi frogatzen ei dute apunteok.Toni Negrik bere Marx ollre Marx (Feltrinelli. Milan. 1979) liburuan dioenez. hor da­tza «marxtar pentsamenduaren erdigune dinamikoa».

96

daude «produkzioaren epoka guztiei dagozkien ezaugarri amankomunbatzuk ere, determinazio amankomun batzuk ere». Produkziorik ez daposible, eransten du Marxek, «iragandako, pilatutako lanik gabe»,«produkzio tresnarik gabe»; kapitala ere, «beste gauza batzuen artean,produkzio tresna bat da, berau ere iragandako, objetibatutako lana de­lako». Produkzio aldi guztiei dagozkien determinazio komun hauekezin dute, halare, produkzio aldi historiko errealik atxeman, «momen­tu abstraktuak baizik ez dira eta».

Grundrisse hauetan historizismoa da Marxen pentsabidearen harigidari. Gizakia nahiz gizartea ez ditu abstrakzio moduan bururatzen,historian txertatuta baizik, historizatuta.

Gerotxoago, «produkzioak banaketa, elkartrukea eta kontsumoa­rekin duen harreman orokorra» aztertzen saiatzen da. Ekonomia poli­tiko klasikoa estudiatzen duo Beraren ustez, «produkzioa, banaketa etaelkartrukea ez dira berdinak, osotasun baten zatiak baizik».

Hortik abiaturik, ondoko puntuok ukitzen ditu jaraian: «1) gizartemota guztiei dagozkien determinazio orokor abstraktuak; 2) gizarteburgesaren barne egitura osatzen duten kategoriak, berauen gaineanaltxatzen baitira oinarrizko klaseak. Kapitala, lan alokatua, lur jabe­goa. Elkarrekiko harremanak, landa eta hiria. Hiru gizarte klase nagu­siak. Berauen arteko elkartrukea. Zirkulazioa. Kreditua (pribatua); 3)Gizarte burgesaren laburbilduma Estatuaren erakuntzan. Estatua berebaitan kontsideraturik. «Klase ezproduktiboak». Zergak. Zor publi­koa; 4) Nazioarteko produkzio harremanak. Nazioarteko trukea.Lanaren banaketa internazionala. Exportazioak eta inportazioak. El­kartrukeen prezioak; 5) Mundu merkatua eta krisiak».

Gogoan hartzekoak dira hor zenbait puntu. Gonbarazio batera,produkzio materialaren garapenaren eta produkzio artistikoarenarenarteko harreman ezberdintasuna: «Ez har progresuaren kontzeptuaohizko tankera abstraktuan. Arte modernoa, etab. Gizarteko produk­zio harremanen barruan gertatzen denaren aldean, disproporzio hau ezda hain inportantea eta zaila. Kulturari dagokionean, adibidez» 19.

Grundrisseetan. 1843an zokoratutako Hegelengana birritzultzen daMarx, atzerasalto haundi bat eginez. «Gaiaren lan metodoan, gauzabatek asko lagundu dit, batere ustegabean, Hegelen Logika birriraku­rri izanak», aitortzen duo Hegelek aurkitutako metodoak «muin arra­zional» bat duelakoan dago, «nahiz eta aldi berean mistifikaturikegon».

Bukagabeko oharrak, osagabeak, nahasgarriak, anbiguoak dira

" Hemen sartzen da ekonomia, gizartea eta ideologiaren arteko harremanen auzia,artearen gizartearekiko arazoa, etab. Ekonomiak derrigor determinatzen al du artea?Ik. Joxe Azurmendiren liburuak -Artea eta gizartea. Errealismo sozialistaz, Kulturaproletarioaz...- Kontsulta daiteken Iiburuxka polit bat ere: Terry Eagleton, Literaturay critica marxista, Zero, Madrid, 1978.

97

Grundrisse direlakoak. Kapita/an ia azaldu ere egiten ez den «hegeldarmordoilokeriaz» kutsatuak daude: alienazioa, objektibazioa, fetitxis­moa, gizaki «unibertsala» eta antzerako nozioez josita. Bertan, Hegelimailegatutako hitzak Marxen kontzeptu jatorrekin nahasturik ageridira.

Marxek egoera larrian segitzen zuen, pobretasun haundian biziz.Bere ekonomi lanak faszikulotan publikatuko zizkion aleman inprimi­tzaileren bat bilatzeko eskatu zion Lassalberi. Hitzokin jakineraztenzion obraren edukina:

Kategoria ekonomikoen kritika da. edo eta ifyou like. burges ekono­miaren sistema kritikoki aurkeztua. batera sistemaren aza/pena eta sis­tema beronen kritika. Dena sei liburukitan banatuta dago: I) kapita/az(hitzaurre kapitu/u zenbait dituena; 2) fur jabegoaz; 3) fan a/okatuaz etaEstatuaz; 4) nazioarteko merkata/goaz. mundu merkatuaz.

Lasalle, bere aldetik, konformitate batera ailegatu zen F. Dunckereditorearekin. Marx, ordea, erabat ahituta eta leher eginda, gero etaahulago zebilen osasunez. Gaisorik, zenbait hilabetetan ez zuen lan egi­terik izan.

Azkenik, 1859an, eskuizkribuon parte bat bederen publikatu eginzen: Ekonomia politikoaren kritikari buruz izenburupean, Berlinen. Lanhonetan agertzen da, lehenbizikoz, balioaren teoria, baita monedarenaere.

98

3. Kapitulua

ERREBOLUZIOA ETA ZIENTZIA(1858-1883)

Bizitza materialaren produkzio erak baldintzatzen du gizartearenprozesu sozial, politiko eta izpirituala. Ez du gizakiaren kontzientziakbere izaera determinatzen, beraren izaera sozialak bere kontzientziabaizik.

(Marx, Ekonomia politikoaren kritikari buruz, 1859)

Langileak zuzenki saltzen duena ez da haren lana, haren lanerakoindarra baizik, kapitalistari, denbora zati batez, hartaz baliatzeko es­kubidea emanez.

(Marx, Alukairua, prezioa eta irabazia. 1865)

Ene metodoa ez da gizakiarengandik abiatzen, ekonomikoki ema­niko garai sozial batetik baizik.

(Marx, A. Wagneri buruzku oharrak, 1882)

3.1 EKONOMIA POLlTIKOAREN KR1TIKAR1 BURUZ

Gibeleko mina eta stressa batetik, eta gaiaren zaila bestetik, kondi­zio ezin traketsagotan burutu zuen Marxek Ekonomia politikoaren kri­tikari buruz izeneko liburua. la desespero hutsean 1.

Hitzaurrean, obraren eskema orokorra aurkeztean, zergatik lagabehar izan zuen sarrerako zatia kontatzen digu -Monedaren teoriaz

1 Liburuak ez zuen arrakasta haundirik izan. Lehenengotan inork ez zion jaramo­nik eta aipamenik egin, Engelsek berak ezik, Londreseko Das Volk egunkarian. 2.000aleko tiradatik ehuneko batzuk saldu ziren. Ik. Marx. Contribucion a la critica de laeconomia politica, A. Corazon, Madrid. 1970. 1857ko Sarrera eta 1859ko Hitzaurreadakartza.

99

ari den parte hori Kapita/aren lehen liburura pasa zen gero-. Ondo­ren, bere ibilbide politiko eta teorikoaren balantze lIaburra egiten duoI859an, 41 urte zituelarik eginiko «Hitzaurre» sonatu hau Marxenautobiografia antzeko zerbait dela esan daiteke.

Hasteko, Hege/en deretxo fi/osofiaren kritikaren garrantzia azpima­rratzen du:

Larritzen ninduten dudak desegiteko. /ehen-/ehenik Hege/en deretxofi/osofiaren kritikagintzari ekin nion. Nire bi/aketetan honako ondoriohonetara iritsi nintzen. a/egia. er/azio juridikoak. eta ha/aber Estatuarenformak. ezin direla u/ertu beraien baitandik ezta giza izpirituaren gara­pen orokor de/akoaren bidez ere. baizik eta. a/dez beste, existentziakoba/dintza materia/etan dituzte/a beren sustraiak. Hege/ek XVIII mende­ko ing/es eta frantsesei jarraiki, «gizarte zibi/a» deitzen duen horretan,eta gizarte zibi/aren anatomia. era berean. ekonomia po/itikoan aurkitubehar de/a.

Ekonomia politikozko ikerketa hauek Parisen hasi eta Bruselasenjarraitu zituen. Hegeldar ikuskera eboluzionistaz kutsaturiko hitzaurrehonetan, oso argi agertu du Marxek historiaren teoria materialista:

Ni iritsi naizeneko ondorio orokorra. eta harez gero. ene estudioenhari gidaritzat ba/io izan didana, hone/aformu/a daiteke /aburki: Berenbizitzaren produkzio sozia/ean. produkziozko materia indarren haziera­ren mai/a berezi bati dagozkion zenbait egoera zehatz. beharrezko eta be­ren gogoz gaindikoei morroiturik dagoz gizon-emakumeak.

Produkzioaren kondizio hauek guztiek tankeratuko dute gizartearenekonomiazko egitura; egiazko oinarri honen gain eraikitzen da /egezkoeta po/itikazko gainegitura bat. eta kontzientzia tankera bereziak dagoz­kio de/ako ekonomiazko egiturari.

Bizitza materia/aren produzkio erak ba/dintzatzen du gizartearenprozesu sozia/, po/itiko eta izpiritua/a. Ez du gizakiaren kontzientziakbere izaera determinatzen. beraren izaera sozia/ak bere kontzientziabaizik.

Hots, gizarte aldaketa guztien oinarri-oinarrian produkzioa dago,eta ez gizakien kontzientzia. Nola produzitzen den da kontua, ez jen­deak nola pentsatzen duen.

Gero, Engelsekin batera Bruselasen landutako A/eman Ide%giaaipatzean, «gure aurreko filosofi kontzientzia garbitzeaz» mintzo da:«Aleman filosofiaren ideologiaren kontra geure ikusmira kontrastaelkarrekin laboratzea erabaki genuen; egiaz, gure aurreko filosofi kon­tzientzia garbitzea besterik ez zena. Erabaki hau Hegel ondoko filoso­fiaren kritika baten itxuraz bete zen».

Azkenik, A/derdi Komunistaren Manifestua eta Fi/osofiaren Miseragogoratu ondoren, Londreseko hiriari omenaldia egiten dio:

100

British Museumean pilatutako ekollomia politikoari buruzko doku­mentzaio harrigarriak. burges gizartea hautemateko Londresek eskain­tzen duen egokierak. eta azkenik. kaliforniar eta australiar urrearendeskubrimenduak eragin bide duen desa~roilo aldi berriak, atzera hasie­rara itzuli eta material berriak sakon eta kritikoki aztertzera bultzatuninduten.

1859.urtearen lehenengotan, italiar batasunaren aldeko gerrateakindar haundia hartu zuen. Engelsek Po eta Rhin deitu agiria atera zuengai honetaz. Marxek artikulu gehiago idazten segi zuen. Denboraldihonetan, bederatzi bidali zituen Das Volk zeritzan Londreseko alemanaldizkari berrira. Baina, hamasei zenbaki kaleratuta gero, behea jozuen hark ere.

Ezin da hemen aipatzeke utzi Vogt jaunaren kontua. Emigratueniskanbiletatik aparte samar ibiltzen saiatu bazen ere, zorigaiztoko pole­mika zakar batean endredatu zen behin Marx. Karl Vogt, Badeko go­bernuko kidea, Suitzara ihes egin eta Bernako Unibertsitateko irakas­lea zen. 1859an Napoleonen aldeko ela Prusiaren neutraltasunarendefenditzaile agertu zen Vogt. Marxek, poslura honen arras kontrakoaizaki, Das Volkeko artikulu anonimo baten bidez Napoleonen ajenteazela egotzi zion -susmo zuzena, gero frogatua gelditu zenez-. Honeklaster batean kontraeraso zion, Marx konspiratzaile banda baten buru­zagitzat salatuz. Horren kariaz, oso ernegatuta eta haserre ibili zenMarx eztabaida honek iraun zuen urte parean. Eta beroni buruz HerrVagt izeneko idazlan luzea paratu eta idatzi zuen, amorrazioz beteta.Aurreko panflelo guztiak bezalaxe, burlazko tonu sarkastiko eta ezten­tsuaz egina dago, baina, oraingoan gutxienez, ideiak baino kontulana­go hartzen ditu kondaira gertaerak.

Osteranlzean, diru gorabeherek sortzen zizkioten buruhausterikhaundienak. Alabak haunditzen zihoazen. Jennyk bere amari lagunduohi zion aitaren artikuluak garbira pasatzen. «Jenny txikia da nire or­dez gaurko artikulua kopiatzen ari dcna. Ene alabek hartuko dute tas­ter nire lekua eta orduan zahartcgirako bestetarako ez duI balioko.Gaitzerdi, sekretari urte luzeen erreliroa kobralzeko ilxaropenikbanu», zioen Jenny amak Engelsi l859ko Gabon bezperan.

1859an, Jennyk 15 urte zituen, Laurak 13 eta Eleanorek 3 besterikez. Jennyk eta Laurak burges hazibidea hartu zuten gurasoengandik.Pianoa, dibujoa, frantsesa eta ingles literatura ikasi zituzten. Ezagutuzutenek diotenez, Marxek zinez maite eta gurtzen zituen beraren ala­bak. Zaharrena, Jenny, «bere aitaren iguala zen, begi be1tz berak, be­koki bera», Liebkenechlk esatera. Alabekin jolastea eta Hampsteade­ko muinoetan pasian ibiltzea zen Karlen atsedenaldirik gogozkoena.Igandetan, Hampstead Heathera joan ohi zen familia osoa egun pasa.

Azaroaren bukaeran, Jenny oso gaisotu zen; nafarreriak hartuta,hilzorian egon zen. Karlek, Liebknechten etxera eraman zituen hau­rrak, eta Lenchen eta bien artean, erizain baten laguntzarekin, zaitu

101

zuten Jenny, gaitza harrapatzeko arriskuari kasu izpirik egin gabe.Emaztearen gaisotasunaren errudun sentitzen zen Marx (Hala aitortuzion Engelsi). Zenbat oinaze, zenbat neke eta zenbat larritasun ez otezizkion eragin eta sufriarazi bere Jennyri!

I866ko udaldian edo, bere alaba Laura Paul Lafarguerekin gustatueta konprometitu zen. Marxek eskutitz hau bidali zion suhigaiari:

...Zure ekonomi egoeraz argitasun gehiago nahi nuke. Badakizu niresos gutiak erreboluzio burruketan xahutu ditudala. Ez zait damutzen. AI­derantziz. Nire karrera hasi behar banu, gauza berbera egingo nuke be­rriro. Baina. ez nintzateke ezkonduko. Ez diot opa neure alabari bereamaren bizitza hondatu duen diru gabeziarik.

Ikusten denez, emaztearen bizitza alferrikaldu zuen kontzientziazeukan Marxek eta here alabaren etorkizuna zaindu nahi zuen. Erre­boluziozalearen bizimodua ez zitzaion damutzen, baina aukera bategin hehar zela uste zuen: bizimodu hau ala ezkontza. Marx, noski,here garaiko semea izan zen, eta sexualitatea eta emakumearekiko bur­ges ikuskera tradizionala eta matxista zuen. 1868ko apirilean ezkonduziren Paul eta Laura, zibiletik baina «tres chic». Marx, lebitazjantzita,oso txukun eta dotore agertu zen ezteietan.

Emaztearen gaisoaldian irakurri zuen Marxek Darwinen Espezieenjatorriaz: «Liburu hau, historia naturalaren mailan, gure kontzepzioa­ren oinarria da», zioen berak. Aurkikuntza haundia izan zen Marxen­tzat Darwinen teoria. Beraren teoriak histoariaren zientzian hezainba­teko garrantzia zuela Darwinenak natur zientzietan uste zuen 2 •

Darwinek natura organikoaren hazkuntza legea aurkitu zuen hezala,Marxek historiaren hazkuntza legea aurkitu zuela, esango zuen Engel­sek here lagunaren hiletetan.

186!eko otsailean, Holandara, bankari aheratsa zen Lion Philipsosabarengana jo zuen diru eske. Philips etxearen fundatzaile honek,here ilobaren egoeraz hunkiturik, 150 libra aurreratu zizkion eskuza­balki. Handik segituan Berlinera abiatu zen, Lassalleren etxera, eta he­mendik Treverisera ama ikustera.

Amaren ondoan eman zituen orduak gogoratuz, zera idatzi zionEngelsi !86!eko maiatzean: «Beraren ondoan pasa ditudan bi egunakoso atseginak izan zaizkidak. Bere izpirituaren fintasunak eta here iza­keraren egonkortasunak hunkitu egin niautek». Ama-semeak e1karre­kin harreman haundirik gahe bizitu ziren. Badirudi hi! baino lehen­txeago arte -75 urte zituen orduan- ez zue!a «aurkitu» beraren amaKarl Marxek.

2 Darwinen Eboluzioaren teoriak oso arrasto sakona utzi zuen bai Marxengan. etabai Engelsengan batez ere. G. Prestipinok erakutsi duenez; El pensamienlo filosofico deEngels. Madrid, Siglo XXI. 1977. Marxek ingles naturaJista haundiari egin nahi izanzion Kapilalaren 2.tomoaren eskaintza.

102

Bidaia probetxatuz, prusiar nazionalitatea eskatu zuen baina poli­ziak ukatu egin zion. Lassallek egunkari berri bat argitaratzea propo­satu zion; Jennyk eta alabek, ordea, ez ruten Alemaniara bizitzerajoa­terik nahi. Londresera itzulirik, ekonomiazko ikasketak lantzenjarraitu ruen British Museumean. 1861eko abuztutik 1863ko ekainerabitartean, 23 koademo bete zituen, heriotz ondoan argitara eman zire­nak3 •

1862ko martxoan, New York Daily Tribunen idazteari utzi eginbehar izan zion, gainerantzeko atzerritar lankideek bezalaxe. EstatuBatuetan, Sezesioko gudatea hasita zegoen. Iparraldekoak irabazikoruten ziurtasun osoa ruen Marxek.

Bizimodua ateratzeko zerbait egin behar, eta trenbideetara jo zuenlanpostu baten bila. Baina, letra txarra ruelako, ez zioten eman.1862ko apirilaren 28 an Lassalleri zuzendu zion gutunean: «goseak ezhiltzeko, lanik zikinenak egin behar izan ditut aurten». Zer lan egin otezituen? Ez ba jakin. Engelsek, nola ez? diru pixka bat bidaltzen zion,mezenas batenak eginez -Rockefellerik ez baitzen garai hartan-.

Esan beharra dago, Marx inkontziente samarra ere bazela: alokairugarestiko bizitokia, bi neskame etxean (Lenchen eta beronen ahizpaMariana, 1857tik aurrera), alabak ikastetxe onentsuenetan eta piano­ko klase partikularrak hartuz! Marx senar-emazteei, heziera eta ohitu­raz guztiz burgesak zirenez, itxurak gordetzea gustatzen zitzaien. Hu­more haundiz, beraren egoera honela azaltzen zion Engelsi: «Aldiskidemaite, teoria guztiak dituk grisak, negozioak dituk bakarrik berdeak.Beranduegi konturatu nauk, zoritxarrez». Marxek, egiaz, ez ruen bur­gesaren sen ekonomikorik, ez zen gizon «praktikoa».

Astiro-astiro, ekinaren-ekinaz, Kapita/a mamituz eta osatuz zi­hoan. Beraren liburuek, halare, ez zuten estimazio eta harrera haundi­rik irakurleen artean. Jakina «zientzia bat iraultzera datozen saiakerakezin daitezke inoiz ere oso popularrak izan», aitorttzen zuen etsipenez.

Aldi berean, Alemaniari buruz iragarpen baikorragoak egitenzituen: «Erreboluzio batera goaz nahitaez, 1850az geroztik ez duthonetaz zalantza izpirik izan». Marxen usteak maiz ustel, ordea. Erre­boluzioaren ordez, gudua etorri zen, Austriaren aurka lehenbizi, Fran­tziaren kontra gero, Gilen Iak eta Bismarckek Alemaniaren batasunalortu zutenekoa.

1863aren hasieran gertatu zen Engels eta Marxek beren adiskideta­sunezko urte luzeetan izan zuten haserrealdi serio bakarra. Urtarrila­ren 7an, Engelsek karta bat egin zion Marxi, bizitzako laguna zuenMary Burns hila zela adieraziz (ofizialki ez ziren elkarrekin bizi Man-

3 6tik 15era doazen koademoak 1904ean publikatu ziren. Plusbalioari buruzko leo­riak izenaz. K. Kautskyren zuzendaritzapean. Textuok, hasiera batean Kapilalaren 4.li­burua osatu behar zuten. Doktrina ekonomikoen historia egiten da bertan. Lehenbizi­ko bost koademoak. 1961-1865eko Eskuizkribuak deituraz ezagunak dira.

103

chestereko puritano jendea ez eskandalizatzearren). Marxek, erantzunzioneko kartan, bere samintasuna agertzen baino gehiago arduratu zendiru laguntza eskatzen. Engelsek ez zuen horrelakorik espero bere adis­kidearengandik eta, arras mindurik, bere «izakera hotza» aurpegiratuzion. Baina hortxe bukatu zen arazoa; biak bildu eta lotzen zituen adis­kidetasun lokarria ez zen eten, ezta gutxiagorik ere.

Tarteka-marteka, forunkuloengatik eta gibeleko minengatik, Marxez zen idazteko gauza ere izaten. Engels, arrunt kezkaturik, espainolezzuzendu zitzaion behin batean: «Moro viejo, Moro viejo{el de la vellidabarba» deituz.

Zuzpertu bezain azkar, Museo Britainiarreko bidea hartu ohi zuenberriro. Egunean hamar bat ordu ematen zituen bertan, Laura lagun­tzaile zuelarik -kameta aterea baizeukan 17 urterekin-. Atsedengisa, ;r:er egingo, eta kalkulu diferentziala eta integrala lantzen hastenomen zen! Orduak eta orduak pasatzen zituen Kapita/a prestatzen, bai­na, zenbat eta gehiago idatzi, hainbat eta urrunagotzen zen helmugatik(ikerketa lan guztiek sortzen duten sentimendua berau). Zientziazkoeskrupuloek haserre bizitan, urduritsu jartzen zuten oso.

1863ko abenduaren lan, amaren heriotza iragartzen zion telegramajaso zuen. Azaroaren 30ean, arratsaldeko lauretan -{(ezkondu zenekoegun eta ordu beream>-- hil zen. Albistea jakin eta ordu pare bat ge­roago Engelsi: «Patuak etxeko norbait eraman nahi zian nonbait. Ne­roni ere hanka bat hilobian niagoen. Zirkunstantzia hauetan, ene amabaino askoz beharrezkoagoa ninduan ni». Kapita/a idaztekotan zenak,beraren ama xaharra baino garrantzitsuago eta premiazkoagotzat jo­tzen zuen bere burua. Edonola ere, hamabost egun egin zituen Treveri·sen. Bitarte hori ,herentzi kontuak konpotzeko probetxatu zuen, bes­teak beste.

Handik bueltan, ama zenaren eta WollT adiskidearen herentzia bi­koitzaz baliatuz, etxe berrira aldatu ziren: 1 Maitland Park Road.Lanean bete-betean aritzen zeneko gelako txoko guztiak liburuz -etazigarroz!- goraino estalita eduki ohi zituen. XVIII eta XIX mendekonobelak atsegin biziz irakurtzen zituen: Alejandro Dumas, Tom Jones,Waiter Scott eta Balzac, besteak beste4 • Greziar teatroaz aparte, Cer­vantes, Shakespeare, Goethe eta Diderot zituen idazlerik kuttunenak.Here denborapasarik gogokoena Matematikak zituen. Bazkalondoan,ordubeteko lokuluxka, eta i1unabrrean, Hampstead Heathetik ibilaldibat egitea atsegin omen zitzaion. Lafargueren arauera, apetito onekoaez bazen ere, janari espeziadunak dastatzen eta estimatzen zituen: ur­daiazpikoa, arrain keaztua, kabiarra eta pepintxoak.

• 010 bar, kritika idazleen zalca zen. Erromantikoak ez zituen hain maiteak. Klasi­koalt begirunerik haundienean zituen. Grekoaz eta latinaz aparte, frantsesa, inglesa,italianoa eta espaiiola ere ondo zekizkien. Rusoa ere pixk.a bat menderatzen zuen.

104

De omnibus dubitandum -denetaz dudatu behar da-: hauxe zuenMarxek lemarik maiteena 1865ean, Holandako Nannette, beraren le­hengusinaren galdera batzuei emandako erantzunen arauera. Historia­ren paradoja: dogmakeria jasanezina zitzaionaren teoria, fede eta erli­jio berri bihurtu izana! Ea zein zen bere esaerarik gogokoena galdetuzitzaionean, «Nihil humani a me alienum puto» -gizatiar denik ezerez zait arrotz- erantzun zuen.

3.2 IRAILAREN 28AN SAINT MARTIN'S HALLEN

6O.hamarkadaren hasieran, langile mugimendua indarra hartzenari zen Europa guztian. Batasun, koordinazio eta plangitza beharrarenkontzientzia gero eta haundiago zen. Nazioarteko Elkarte amanko­mun baten beharra somatzen zuten Inglaterra, Frantzia, Alemania etaItaliako langile talde, elkarte eta erakunde askok. Europaren luze-za­balean sakabanatutako langile jendea elkargana biltzea ezinbesteko­tzat eduki zuen beti Marxek.

1864eko irailaren 28a joanetorri haundiko eguna izan zen langile­riarentzat: Londreseko Saint Martin's Hallen ospatutako mitin bateanLangileen Nazioarteko Elkartea (A.I.T.) sortu zen, hau da, Lehen In­temazionala, langile sektore guztien ahaleginak egituratu eta bizkor­tzeko asmotan. Nahiz eta lehen bilera honetan izan ez, Marxek berakidatzi zituen Sarrerako hitzaldia eta behin-behineko Estatutoak. Be­rauen aitzinsolasean, «Iangile klasearen emantzipazioak langileen be­raien eginkizuna izan behar duela» esaten da.

Intemazionalak ordu asko ostu zizkion Marxi, Kapitalaren presta­keta atzeraraziz: «Lanez lehertuta negok; aIde batetik, nire liburuarenerrematea, eta bestetik, Elkarte Internazionala, ez diat ezertarako as­tirik». Hor zegoen koxka: batetik, bere eskuetan zituen Intemazionala­ren giderrak, eta bestetik Kapitala bukatu beharra zeukan kosta alakosta. Marx hanka bat politikan eta bestea teorian, betire!

Oso optimista agertu zen beti Intemazionalaren abiada eta etorki­zunaz: «Bien bitartean, gure Elkarteak aurrerapauso haundiak egindizkik» esaten zion Engelsi. Internazionala aurrera zihoan, bai, bainaez Marxek uste eta nahi bezain agudo. Inglaterran, Trade Union dire­lakoek 50.000 kide zituzten, Elkarteak 260 inguru baizik ez (eta 1868tikaurrera, gainbehera sartu zen). Frantzian, 1868 arte ez zuen indarrikhartu (2.000 bat lagun izango ziren garai honetan). Alemanian, Inter­nazionalaren sorrera baino aste batzuk lehenago zendua zen Lassalle,baina bestetik, Liebknecht, Bebel eta Becker lan bikaina ari ziren egi­ten.

Hain joera ideologiko ezberdinetako jendea ikusita, -komunistak,tradeunionistak, anarkistk, sozialdemokratak...-, Engelsek berehalaigarri zion Internazionala bitan edo gehiagotan banatuko zela. Baiasmatu ere! Marx eta Bakuninen arteko adostezintasuna gero eta na-

105

bariagoa egin zen politika zein teori gaietan. Elkartearen barrukoiskanbilak ez ziren txantxetakoak: «Mazziniren makinazioak Italian,Proudhondarren azpikeriak Parisen, Odger, Cremer eta Potteren inbi­diak Londresen eta Lassalletarren desbiderapenak Alemanian».

Benetan aipagarriak dira Intemazionalaren Kongresu eta Batzarre­tan izandako eztabaidak sozialismorako estrategiaz, Estatuaz, Irlandaeta Poloniako nazio arazoaz, langile Alderdiaz, 8 orduko lanaldiaz,etab. Partiduari dagokionez, masa erakunde zabala eta irekia nahizuen Marxek, eta ez sektarik 000 e1karte izkuturik. Abenturismo erre­boluzionarioa zen hark gehien arbuiatzen zuena5 •

3.3 1867: KAPITALAREN LEHEN LIBURUA

1865eko maiatzaren 20ean, Marxek hitzaldi bat egin zien Alokai­rua. prezioa eta irabaziaz Intemazionalaren Kontseilu Jeneraleko ki­deei. Huelga eta soldaten igoera kritikatzen zituen J. Weston ingles el­kartekidearen tesiei erantzun nahi izan zien honela6 .

Moldatzen ari zen Kapitalaren laburpen moduko bat da berau.Textu garrantzitsu honetan agertzen du Marxek lehenbizikoz eta argieta garbi plusbalioaren teoria:

lAngileaJc zuzenki saltzen duena ez do haren lana. haren laneraJco in­dorra baizik, kapitalistari, denbora zati batez, hartaz baliatzeko eskubi­deaemanaz.

Tomas Hobbesek bere Leviatanen dakarren formula gogora ekart­tzen digu: ((Gizon batek balio duena 000 estimagarri bihurtzen duena,beste gauza guztien antzera, bere prezioa da; hau da, haren indarrarenerabileragatik emanen Iitzatekeena».

Lanerako indarraren balioa estudiatuz, konkurrentziaren sistemansoldaten berdintasuna iristea ezinezkotzat jotzen du: ((Alokairuarensistiman oinarriturik, ordain berdin bat 000 pagu beretsu bat bakarrikeskatzea, esklabotzatan oinarrituriko sistima batean askatasuna eska­tzea bezalatsu dateke».

Plusbalioaren mekanismoa ere aztertzen du:

Kapital-lan arteko truke mota hau egintza kapitalistaren edo alokai­ru-sistimaren oinarria do, eta beronen bitartez, langilea. langile den al-

, Ik. La premiere Internotionale. Recueil de documents. Gincbra. 1962.• Apartcko liburulxo bczala. 1898an cman zucn argilara Elcanor Marxck inglcscz.

&1ioo, prezioo eta irabazia izenburuaz. Inglcsctik cuskarara X. Kinlanak ilzuli zuen1970can: Lan a101catua eta Kapilala. Alokairua. prezioa eta irabazia. Lur. Donostia.1970.

106

detik, eten gabe uga/du behar da eta baita kapitalista bera ere, kapitalis­ta den a/detik.

Kapita/a osoa hortxe dago, bere konklusio eta guzti. Langileek be­raien soldatak defenditzeko burrukatu behar dute: «Kapitalarekin egu­nean dituzten burruketan koldarki amore ematen balute, are ekintzahaundiagoak egiteko ere aurretik galduta leudeke».

Gainontzean, soldata sistemak berekin dakarren esklabotza aIdebatera utzita, langile klaseak ez du bere eguneroko burruken erresulta­tua neurriz kanpo haundietsi behar:

Ez du ahaztu behar ondorioen kontra batailatzen de/a. baina ez ondo­riG hauen kausen konlra; egiten duena ez de/a beheranzko higidura geraaraztea besterik, eta ez joera bera a/datu; mesedegarriak jarlzen ditue/a,bai, baina ez due/a gaitza osatzen, ez sendatzen... «A/okairu bidezko battan egun bidezko haten truke» eskatzen duen lema kontserbadorea gabe,bere banderan kontsigna irau/tzaile hau idatzi behar du: «Behera tan a/o­katuaren sistima!».

Langileriaren historiak, ordea, besterik dio. Alderdi politikoek, so­zialistek zein komunistek, eta baita sindikatuek beraiek ere, beren ban­deran idatzi duten lema, aurrenengo hura izan da: «Alokairu bidezkobat lan egun bidezko baten truke». Langile klaseak ez du lan alokatua­ren sistema abolitu, gureak ez bezalako kondizio historiko guztiz des­berdinak eskatzen baititu.

I865eko martxoan, atto Meissner editorearekin izenpetutako kon­tratuan, maiatzerako Kapita/aren eskuizkribu osoa guztiz amaitutaegongo zela agindu zion Marxek. Abuztuaren l6an, goizeko ordubie­tan, aspaldi hilzemana zeukan Kapita/aren lehen Iiburuaren amaierairagarri zion Engelsi:

Dear Fred: Tomo hau prest zegok. azkenik. Berau hiri esker izande/a posih/e aitortzen diat. Hire /aguntzagatik ez balitz, ez nian liburuaegundo bukatu aha/ izango. Eskerronez beterik hesarkalzen hauL. Sa/ut,ene /aguna, ene /agun maitea.

«Urra» oihu egin zuen honek pozaren pozez, hainbeste itxarotakoliburu dohatsua, -azkenean!- buruturik zegoela jakitean7. Beronenlaguntzari esker eraiki eta muntatu zuen Marxek «burgesen aurpegie­tara jaurtiki izan den misilik izugarriena».

7 Argitaratu. 1867ko irailean argitaratu zen. Hamburgon. baina zarata haundirikatera gabe. Saldu ere ez zen asko egin: lau urteren buruan ahitzeke zegoen artean 1000aleko lehen edizioa. 11 eta III liburuak Marx hit ondoan moldatu eta argitarazi zituenEngelsek, ~1885 eta 1894ean, hurrenez-hurren-, haren eskuizkribuez baliatuz. IV li­burua izateko zena, Plusbalioari buruzko teoriak izenpean editatu zen Stuttgarten(1905-1910).

107

Kapitala da, Manifestuarekin batera, Marxen idazlanik ezagunena.Baita gutxien irakurriena ere, hain baita lan sakon eta gotorra8 . Mar­xek berak hitzaurrean dioen moduan: «Zientzia guztietan, neketsua dahasiera». Eta beste eskutitz batean: jZientziarentzat ez dago errepide­rik, eta beraren aldapa malkartsuetan gora igotzeari bildurrik ez diote­nak bakarrik izango dute haren tontor distiratsuetara ailegatzeko zo­ria».

Hitzaurrean garbi uzten du bere xede eta helburu nagusia: «Obrahonetan produkzio modu kapitalista eta beroni dagozkion produkzioeta truke harremanak estudiatzen ditut». Objektu abastraktu bat duaztergai, beraz: produkzio modu kapitalista. Eta produkzio modu ho­nen sorlekua Inglaterra denez, hemendik jasotzen ditu bere tesien argi­bideak. Ez da ekonomia enpirikozko edo historia konkretuzko Iiburubat, hortaz.

Inglaterca, noski, beste herrien aldean aurreratuagoa doa, eta ho­rregatixe: «Industrialki aurreratuena dabilen herriak beraren atzetikdatozenei etorkizunaren bidea erakutsi besterik ez die egiten». Marxekez du erakutsi nahi «produkzio kapitalistaren lege naturalek eragitendituzten antagonismo sozialen garapen osoa, lege hauek berauek bai­zik», «burdinezko halabeharrez agertzen eta burutzen direnjoerak».

Teoriaren premia azpimarratu nahirik, ezagutza zientifikoaren aidemintzo da: «Gizarte modernoaren mugimenduaren lege ekonomikoadesestaltzea da obra honen helburua». Gizarteko klase zuzendarien ar­tean ere «egungo gizartea kristal sendokoa izan beharrean, etengabe al­datuz doan organismo aldagarri bat delako aurresentimendua nabarida... ez purpurazko mantuek ez sotanek izkuta litzaketen garaiaren zi­nuak dira».

Eta hitzaurrearen erremate bezala: «Kritika egitan zientifikoak era­gindako irizpen ora ongi etorria izango da. Sekula amore eman ez dio­dan herri iritzia deiturikoaren aurreritzien kontra, nik, orain eta beti,Fiorenzar haundi haren hitzak neure egiten ditut: «Segui il tuo corso,e lascia dir le genti» (Segi zeure bideari, ez egin kasurik jendearen esa­nari). Dante, La Divina Comedia, 11 Purgatorio, Canto V9 .

Marxek produkzio modu kapitalista osoki ikertzen duenik ezinesan daiteke: haren estruktura ekonomikoa aztertzen du bereziki. Ka­pitala, bere horretantxe, amaitzeke dagoen obra da. Marx ez zen iritsiprodukzio modu kapitalistaren politikazko eta ideologiazko gaines­trukturaren estudio sakona egitera. Asmorik bazuen, baina ez zuenburutzerik izan. Hala eta guztiz ere, bada bertan produkzio modu ka-

• Marx irakurtzeko. beraren izkribu errezenetatik zailenetara abiatzea Iitzateke ego­kiena: lehenik, A.K.ren Manijestua(1848). gero Alokairua. prezioa eta irabazia (1865)-biak euskarara aldatuak. zorionez- eta. azkenez. Kapitala (1867...) Noiz izangodugu euskaldunok lan erraldoi hau euskaraz irakurtzeko aukera?

• Wilhelrn WoltT «adiskide ahantzezinari. proletargoaren aintzindari adoretsu. leialeta jatorrari» eskaini zion Marxek oinaze eta gaitzaldi artean egindako lan eskerga.

108

pitalistaren gainegitura lantzeko zenbait elementu teoriko, «egoerapraktikoan».

Irakurle gehienontzat aski zail gertatzen da Kapitalaren irakurketa.Lehenengo zailtasuna, politikoa da: Kapitala «ulertzeko» ezplotaziokapitalistaren experientzia zuzena behar da, edo bestela. «langile kla­searen posizioetara» pasa.

Bigarren zailtasuna, teorikoa da: teori lanetara ohituak daudenirakurle trebatuek ez lukete eragozpen haundirik izan behar. Ohituragutxiko irakurle arruntek, berriz, zailtasunik aurkituko dute. Teoriaora bere kontzeptuen abstraktutasunaz eta kontzeptu horien sistemati­zazioaz nabarmentzen da. Kontzeptu abstraktuak eta sistema zehatzakez dira luxuzko fantasiak, ezagutza zientifikoen produkziorako behar­beharrezko langailuak baizik. Herramintak eta makinak produktu ma­terialen --automobila, telebista, etab.- produkziorako nahitaezko la­nebesak diren bezalatsu.

Kondaira teoriaren giltzarri kontzeptuak honako hauek dira: pro­dukzio modua, formazio soziala, produkzio harremanak, produkzioindarrak, azpiestruktura edo ekonomi maila, gainestruktura edo politi­ka eta ideologi maila, klase sozialak, klasearteko burruka, ekonomia­ren azken instantziazko determinazioa, politika eta ideoJogien autono­mia erlatiboa, plusbalioa, etab 10

.

Marxek subjektu eta esentziaren problematikarekin hausten duoHistoriak ez du, hitzaren zentzu filosofikoan, subjekturik, motor batbaizik: klasearteko burruka. Marxentzat, gizarte molde oro maila ob­jektibo batzuez ---ekonomikoa, politikoa eta ideologikoa, laburki~

osaturiko estruktura bat da. Estruktura honen barrenean, beti dagomaila bat azken buruan erabakitzailea dena: ekonomikoa. alegia. Po­litikoa eta ideologikoa, ordea, ez dira ekonomikoaren adierazpenhuts: efikazia propioa eta autonomia erlatiboa dute. Maila edo egitu­ra hauen organizazio objektiboak determinaturik, gizakiak klasesozialetan banatzen dira. Marxengan ez dago «gizakien» cta «pertso­nen» antropologia humanista baten antzik. Historikoki. beren de­terminazio sozialen multzoa besterik ez dira gizakiak. Klaseartekoburrukaren formak, mekanismoak eta kondizioak explikatzeko, Marxez da gizakiagandik abiatzen, formazio ekonomiko jakin batetikbaizik:

Ene metodoa ez da gizakiarengandik abiatzen, ekonomikoki emanikogarai sozial batetik baizik.

10 Euskaraz badugu kontzeptuok xehe-xehe explikatzen dituen lantxoa: Konlzien­tziatu alfabetatuz. multikopiaz eta egile izenik gabe agertua. Gazteleraz, eskuliburu askipolita eta ezaguna: Marta Harnecker, Los conceptos elementales del materialismo his­torico. Sig10 XXI, Mexico, 1969.

109

Historia ez da esentzia baten lerro bakarreko hazkundea: klasearte­ko burrukan oinarritutako prozesu bat da. Hasiera eta bukaerarik ga­beko iharduera.

3.4 KAPITALA NOLA IRAKURRI

Nola irakur, ordea, Kapitala? Hona benetako koska. Zenbait kon­tseilu praktiko ematea komenigarri izan daiteke, hortaz11.

Lehenengo eta behin, ez da hasi behar lehen liburuaren lehen atala­ren lehen kapitulutik. Hain zuzen ere, hasiera-hasieran aurkitzen baiti­ra oztoporik haindienak, Merkantzia eta moneda aztertzen den sekzio000 atalean, prezeski. Hobe da, beraz, bigarren ataletik hasita: Diruakapitala bilakatzea delakotik; hauxe da, gainera, liburuaren muin-mui­na, plusbalioaren teoria, Marxen «aurkiketa» nagusia ekonomian, En­gelsek esan bezala. Plusbalioan datza kapitalismoaren lapurreta, kapi­talistaren irabazi iturria. Langileek zailtasunik gabe irakur dezaketenzatia da, egunero nabaritzen duten explotazio kapitalistaren teoriazientifikoa denez.

Ondorenean datozen bi atal trinko baina argietan (III eta IV) plus­balioaren bi elementu funtsezkoenak ikutzen dira: plusbalio absolutuaeta plusbalio erlatiboa. Lan egunaz ari delarik, nola klase kapitalistaklanaldia gehitzera jotzen duen, eta langile klasea nola betidanik lanor­duak gutxitzearen aide burrukatu den azaltzen du Marxek 12.

Kapitalaren IV Atala, izenburu bezala Plusbalio erlatiboaren pro­dukzioa daramana da. Hauxe da gaurregungo explotaziobide nagusia.Industri ekipamenduaren haunditzea aipatzen du hor Marxek. Tekni­ka eta makina berriak sartuz eta lanaren erritmoa biziagotuz lortzenda produktibitatea gehitzea.

Ondoren, tekniko samarra den V Atala (Plusbalioaren produkzioariburuzko ikerketa berriak) albora utzi eta VI Atalari heldu. Soldata eraezberdinak aztertzen ditu hemen Marxek. Soldataren arazoa -«bizi­tza maila» deitu ohi denarena-, azken buruan, klase burruka kontuadela frogatzen duo

11 eta VI Ataletatik zera atera daiteke, konklusio moduan: Sistemakapitalistaren joera jenerala den lan eguna gehitzearen eta soldatakjeistearen aurka altxatu behar duela langileriak. Alokairu hobeak etalanaldi motzagoa erreibindikatzea burruka defentsibo bat dela, etaerreboluzio sozialista helburutzat duen klase burruka politikoak baka-

11 L. Althusser, «Advertencia a los lectores del Libro I de El Capita!», in Escri/os.Laia, Barcelona, 1974.

12 Gaurregun, asteko lan iharduera 40 ordukoa da, bataz beste, baina horretazkanpo, «ordu extrak» <dan bellza», <dan ebentuala» eta era honetako mal12urkeriak as­matu ditUlte produkziobideen jabeek. Europa aldeko sindikatuek astean 35 orduko la­naldia, 6 astetako oporrak eta jubilazioa 60 urterekin izatea eskal2en dute orain.

110

rrik bihur dezakeela burruka defentsibo hori burruka ofentsibo.Burruka ekonomiko hutsa ez dela aski: Nazioarteko langileriaren bu­rruka komun hau, nazio bakoitzean, berezitasun nazionalak kontuanhartuz eraman behar dela aurrera.

Alokairuaz diharduen Atala irakurri ondoan, errazagoa den VII·Atalera pasa gintezke: Kapital metaketa. Langileei hurrupatutako plus­balioa etengabe kapital bihurtzea dela kapitalismoaren joera dio Mar­xek.» «Elur bola bat eginez» doa etengabe kapitala, langileari ahalduen plusbaliorik haundiena atereaz. Tesi honcn argibidetzat 1846tik1866rarteko Inglaterraren exenpluajartzen digu l3 .

Liburuari amaiera ematen dion VIII Atalak Akumulazio primitiboadu izenburutzat eta berebiziko garrantzia duen aurkipen bat egiten duberton Marxek. Kapitalismoa lehen kapitalistaren lehen aurrezkiare­kin hasi zela dioen mistifikazio burgesa salatuz hasten da. Kapitalis­moa, dio Marxek, diru «metaketa» izugarri baten ondorioz sortu da:mendetan zehar gertatutako harrapakeria, neurrigabeko bortxaketa,sarraski eta herri osoen garbizioaren emaitza izan da. Kapitalismoarensorrera historikoari buruzko Marxen tesi honek gaurkotasun bizi-biziadu oraindik ere. Gaurregun, «metropolietan» honelako masakrerik es­tilatzen ez bada ere, «Hirugarren Mundua» delako horretan antzinakometodo berberak erabili ohi dira.

Atal hauek irakurrita gero, lehenbizikoa «hobekiago» ulertzekoeran egongo da irakurle saiatua. Beraz, orain arteko aholkuak labur­tuz:

1. Aide batera utzi lehen Atala.2. Bigarren Ataletik ekin.3. Arreta haundiz eta astiro irakurri 11, IlI, IV, VI, VII, VIII Ata­

lak (V Atala albora lagata, beraz).4. Ondorenean, eta orduan bakarrik, lehen Atala irakurtzen hasi,

lanak ematen baditu ere.Zailtasun politiko eta teorikoetatik aparte, hain nabaria ez den

puntu eztabaidagarri bat ere badu lehen Atalak: lan balioaren teoria14.

Frogatu gabeko hipotesi batetik abiatuz, merkantzia baten balioa so­zialki beharrezkoa den lan kopuruaz determinaturik dagoela dio Mar­xek. Kontsumoa eta erabiltzeko balioa gutziestera darama horrek, tru­ke balioaren mesedetan.

Zernahi ere den, lan balioaren teoria, berez. Marx eta Engelsek ba-

13 XIX mendearen bukaeraz geroztik. kapitalismoaren birprodukzio honek Inpc­rialismoaren eite berria hartu duela dio Laninek: kapital bankario eta industrialarenbategilea, kapital finantzarioaren erakela eta lurralde subdesarroiIatuetako ekonomiustiapena kolonialismo garaian. mundu gerrateak. etab.

14 Eskola neorikardianoaen desafioari erantzun eta aurpegi eman behar izan diobalioaren teoria marxistak. Desafio horri erantzunez, zenbait korronte sortu da ekono­milari marxisten artean. Inglaterran. esaterako. ortodoxoak (Capital Classen ingu­ruan). Cambridgekoak (Rowthorn) eta Manchesterekoak. denetan berrizaleenak(Steedman. Hodgson, Gough).

111

lioaren teoria deitu zutenaren kasu berezi bat bezala ulertu behar da.Plusbalioaren teoria bera ere teoria zabalago baten kasu berezi eta par­tikular bat da, izan: klase gizarte guztietan ematen den gainlanarena,alegia. Lehen Iiburu honetan ez da osoki aztertzen gainlanaren teoriahori. Liburuki honek berezitasun hau baitu: 11, III eta IV Iiburuetanplanteatutako zenbait problemaren soluzioak dakartzala, eta aldrebes..Besteekin batera irakurriz, hobeto ulertuko da lehenbiziko Iiburu hauere, beraz.

Horrez gainera, lehenengo Atalari dagozkion arazo batzuk, «feti­txismoaren» teoria, gonbarazio baterako, hegelismoaren traza etaarrastoetatik sortuak dira. Marxek berak aitortu zuenez, Hegelekin«flirteatu» baitzuen behin baino gehiagotan.

3.5 FRANTZIAKO GERRA ZIBILA

Hirurogeita hamahiru egun iraun ostean, 1871eko maiatzaren 28anerori ziren tiroz xehatuta eta txikituta Pariseko Komunako azken bu­rrukalariak, Pere-Lachaiseko kanposantuan. 20.000 hildako bai gu­txienez, preso eta deportazioez gain-jende pila haundiak joan beharizan zuen erbestera. Handik bi egunera, Pariseko Komunaren esanahihistorikoa azpimarratzen zueneko txosten bat burutu eta irakurri zuenMarxek Intemazionalaren Kontseilu Jeneralean: Frantziako gerra zibi­laB.

Marxek, Komuna aurretik, altxamenduaren aurka gogor bazegoenere, errebolta hasi eta gero erabat aldaturik, «su eta gar agurtu zuenjendeteriaren erreboluzio ekintza», matxinatuei indar guztiz lagunduz.Komuna sortu zen kondizioetan, neurri sozialistarik hartzeko gauzaez zela izan ohartzen da. Ez zuten astirik izan gizartea oinarri berriengainean eraikitzeko: «Bai, jaunak, Komunak askoren lana gutxirenaberastasuna bihurtzen duen klase jabetasuna desegin nahi zuen. Ko­munak expropiatzaileen expropiazioa lortu nahi zuen».

Gerra zibilak berekin zituen eragozpenengatik, ezin izan zen erre­forma sakon eta haundirik egin. Presakako analisi batek zera pentsa·razten dio Marxi: «Langile klasea ezin daiteke muga Estatuaren maki­na dagoen bezala hartu eta bere zerbitzuan jartzera». Ez da aski langileklasea Estatuaren makinaz jabetzea, Estatu zaharra puskatu eta bereEstatu makina berria eraiki behar duoKomunak armada iraunkorra eta polizia kendu eta herria armatuzuen:

" Marxek argitaratutako men obra haundia, harez gero artikulu eta agiriak ba­karrik idatzi baitzituen. Inglesez agertu zen estrainaldiz (1.000 ale). Cordobako gartze­lan M. Onaindiak itzulia, euskallehen edizioa plazaratzeke dago oraindik. Argitaletxe­rill. bilatu ezinda ez zen, nonbait. Marx bakarrik ibili!

112

Komuna. hiriko distrito guztiek su{ragio unibertsa/ez hautatutakoudal kontsei/ariz osaturik zegoen. Erantzu/e eta noiznahi errebokab/e zi­ren. Beraren kiderik gehienak.jakina. /angi/eak edo /angi/e k/asearen or­dezkari onartuak ziren. Komunak ez zuen organismo par/amentario batizan behar. gorputz ejekutibo eta /egegi/ea baizik.

Gudalostea eta poliziaz gainera, Komuna zai-zai zegoen «errepre­sioaren indar izpirituala», «apaizen boterea» ere kentzeko, Elizaren etaEstatuaren arteko berezkuntza eta eliza guztien expropiazioa dekreta­tuz. Apaizak bizimolde pribatuareJ:! erretirora itzuliak izan ziren, fide­len erremusinetatik bizitzera, apostoluak, beraien aintzindariak bezala.Irakaskuntzako instituzio guztiak dohainik irekiak izan ziren herria­rentzako eta, une berean, Estatuaren eta Elizaren eskuhartzetik aska­tuak»16.

Parisekoak gainerako komuna guztien eredu izan behar zuen. Zen­tralizazio burokratikoak gobernamendu berri bati utzi behar zion berelekua: «komunetan eratutako herriari». Marxek ez zuen demokraziapolitikorik murriztu edo suntsitu nahi, alderantziz: «Ezer ezin zitekeenKomunaren izpirituaren kontrakoagorik izan sufragio unibertsalarenlekuan inbestidura hierarkiko bat jartzea baino».

Frantziako gerra zibi/an Marxek ez dakar proletargoaren diktadurahitzik 17. Hala irakur daiteke: «Komuna, funtsean, langile klasearengobernu bat zen, klase produzitzaileakjabegodun klasearen kontra da­raman burrukaren fruitu». Marxek «proletargoaren diktaduraz» hitze­giten zuenean, bada, langile klasearen gobernuaz hitzegiten zuen,gobernu demokratiko eta antiburokratikoaz. Ez du liberalismo tradi­zionalik begi onez ikusten, baina burges demokraziaren formarik ere-askatasun publikoak, sufragio unibertsala- ez du gaitzesten.

Komunaren neurri sozialik garrantzitsuena bere existentzia beraizan zen: «Langile klaseak ez zuen Komunatik batere miraririk itxaro­ten. Langileek ez dute inolako utopiarik beti prest herriaren dekretuzezartzeko. Ez dute inolako idealik bete behar, hilzorian dagoen gizarteburgesak bere barnean daramatzan elementu berriak askatu baizik».

Marx ez da Komuna deskribitzera mugatzen. Gerra zibilagatikizan ez balitz, nolakoa izan beharko zukeen ere azaltzen baitu: «Langi­leen dominazio politikoak ezin dezake iraun beraien morrontza sozia­larekin batean. Hortaz, Komunak, klaseen eta klase dominazioaren

16 Ateismoa dekretuz eta indarrean gainezarri nahi zuten Komunakideen kontrairten ziren Marx eta Engels. Erlijioaren laguntzarik hoberena pertsegizioak zirela zioenEngelsek: «Jainkoari egin lezaiokeen zerbitzu bakarra. ateismoa sinismeneko artikulunahitaezkoa deklaratzea litzateke».

17 Aurrerantzean. Marxek ez du publikoki prolelargoaren diktadura hilzik erabili­ko. 1871eko irailaren 28ko hilzaldi batean ezik. 1852an Weydemeyeri egindako gutunadokumentu pribatu bat baita. eta Gothako Programaren krilika ere ba. nolabait.

113

euskarri ekonomikoak suntsitzeko palankatzat zerbitzatu behar zuen.Lana askatuz, gizakiak ora langile bilakatzen dira eta lan emankorrakklase baten jabetasuna izateari uzten dio».

Pariseko Komunak marxista kutsu eta jite gutxi zuen (70 % prou­dhonzaleak, 20 % blankistak eta 10 % sozialista utopikoak baitziren),baina Intemazionalari eta Marxi egotzi zieten erru guztia. Marxek,hori bai, mirespen izugarria zion Pariseko Komunari:

Paris, Paris /angilea, bere Komunarekin, eterna/ki goratua izango dagizarte berri baten aintzindari g/orifJS beza/a. Beraren martiriek badutesantutegia /angile k/asearen bihotz haundian. Eta berauen hiltzaileak pi­kota eterna/ean josi ditu dagoeneko historiak, eta apaizeriaren otoitzguztiek ere ez dituzte handik erredimituko.

1871eko ekainean 53 urte zituen Marxek. Beti bezain afantsu etabaikor, Komunaren ondorioz, arras animaturik, erreboluzioa lasterbarru etorriko zen esperantza osoa zuen berriro. Ez zuen inoiz jakiterikizango Komunaren 70 egunak kondaira tartetxo bat besterik ez zirelaizan: 70 erreboluzio egun 1849tik 1917ra bitartean!

Aurreko urtean, Londresera joan zen bizitzera Engels; Regent'sPark Roadeko I22an, bi pisoko etxe eder bat hartu zuen, bere lorategieta guzti, Marxtarren etxetik hamar minutura. Egunero ikusten zutenelkar, eta ordu pare bat bederen pasa ohi zuten berbetan. Handikaurrera, diru kezkarik gabe eta patxara haundiagoz bizi izan zen En­gelsen kontura; honek, aitaren lantegia uzteagatik jasotako indemniza­zioari esker, urtero 350 libra esterlina eskuratzen zizkion (Azkenik,akzio guztiak saldurik, milioiduna izan bide zen Engels).

Komunak sorterazitako oihartzuna zela bide, Europa eta munduguztira zabaldu zen Marxen izena eta sona. Kazetari jende askok atse­gin zuen berarekin mintzatzea. Ameriketatik ere etorri zitzaizkionberriemaileakinterviuegitera.Worldekoak.adibidez. L '/Iustrationegunkariak, 1871eko irailean, lehen orria eskaini zion ~rretratu etaguzti- «Karl Marx, Internazionalaren burua» izenburuaz (erretratuhau bera ingles, aleman eta espainol egunkariek erreproduzitu zutengero).

L'I/ustrationeko albistariak honela egin zuen Marxen deskribizioa:

Doktorea, gizaseme gozoa, gizabidetsua eta atsegina de/a esan deza­ket; ez du zoro ko/eratsuaren airerik, ezta munstru edo heroe itxurarikere. Gehiago dirudi Hanburgoko burges bat, Londreseko /aino arteanga/dua, ahalik hobekien bizi eta aita-familiako on bat izaten saiatzendena, gizartea gainazpikatuz ezer irabaztekorik duena baino... Doktoreabeti be/tzez jantzen da.

Hil honetan bertan, Londreseko tabema batean ospatu zen Inter­nazionalaren Konferentzia kaskarrean garaitzapen haundia lortu

114

wen18. Baina Bakunin eta beronen jarraitzaileak ez ziren eskuak toles­tatuta gelditu, ez horixe. «Gerra deklaratu dute Kontseilu Jeneralean».Marxen kontrako amorruan, antisemitismoaren delirioraino iritsi zenBakunin: «Judua da gizateriaren etsaia. Arraza hau Asiara bidali alabehin betiko akatu beharra dago».

Sekulako tirandura, sesio eta burrukak sortu ziren Elkartekoen ar­tean. 1872ko irailean La Hayan biltzekoa zen 5.Kongresuak interes be­rezia eragin wen bazter guztietan. «Nazioarteko Kongresua -zioenMarxek Kugelmanni- hil ala bizikoa izango da Intenazionalarentzat,eta erretiratu aurretik, elementu nahastaileengandik zaindu nahi nukeberau».

Bakunin eta beronen lagunak «eskomunikatuak» eta Elkartetik bo­teak izan ziren (27 botu aide, 6 kontra eta 7 abstentzio). Are eta gehia­go: Kontseiluaren gehiengoak Internazionalaren egoitza New Yorkeraaldatzea erabaki zuen. Irailaren seia zen. Bero egiten zuen aretoan. En­tzuleen artean, Marxen emaztea eta bi alaba, Laura eta Jenny, gerta­tzen ari zenari adi. A. I. T.ren heriotza zirudien hark... Erakundeareneta Erreboluzioaren beraren bi ikuspegi desberdin zeuden aurrez-aurre,eta Marxek nahiago izan wen Internazioanala apurtu eta hilerazi,«kontrarioem> eskuetan utzi baino.

Biharamonean, Amsterdamen egindako mitin batean, Kongresua­ren ondorioen berri eman zuen Marxek frantsesez eta alemanez. Politi­kan parte hartu beharra azpilerrotu wen, abstentziozaleak garrazkikritikatuz. Eta hau erantsi:

Guk ez dugu inoiz esan helburu horretara daramaten bide guztiak ber­dinak direnik. Badakigu nolako garrantzia duten herrialde desberdineta­ko instituzio, ohitura eta tradizioek. Guk ez dugu ukatzen Amerika etaInglaterra moduko herrietan, eta zuen instituzioak hobeto ezagutukobanitu, Holandan erantsiko nuke. langileek bide baketsutatik iritsi deza­ketenik beraien helburua. Hau egia izan arren, aitortu beharra dugubaitare, kontinenteko herri gehienetan, indarrak izan behar duela errebo­luzioaren palanka.

Sozialismorako bide ezberdinak onartzen zituen, beraz, Marxek.Demokrazian ohitutako herri aurreratuetan bide horiek baketsuakizan zitezkeela esaten wen, baina Europako herri gehienetan «inda­rrak izan behar duela erreboluzioaren palanka». Pariseko Komunarenexperientzia wen gogoan, betirel9

.

18 Marxek eta bere lagunek erabilitako metodoak -buruzagitza zentralizatua,barne demokraziarik eza, aginte erresorte guztiak pertsona bakar baten eskuetan, triki­mainak, maneju izkutuak, konspirazioak eta eskomikuakbati baino gehiagori gogora­ziko diote ondorengo alderdi ezagun batzuen jokabidea.

19 Guztiz jakingarria da Engelsen «testamentum) (1885): «Kondairaren ironiakdena hankaz gora jarri duo Guk, «erreboluziogile» eta <<nahastaileok» askoz ere gehiago

115

Amsterdameko hitzaldi hau Marxen testamentu politikotzat hardaiteke. Herez gerokoa da, bai, Gothako Programaren Kritika-1875ekoa-, baina ez zen argitaratzeko egina izan. Azken ordurartearduratu zen Marx politika erazoetaz, baina ez zuen langile mugimen­duan kargu berezirik izan geroztik. La Hayako Kongresuak epealdi in­portante bat markatu zuen here bizitzan: Internazionalean 8 urtez go­gor burrukatu ondoren, bere militantzialdiaren azkena seinalatu zuen.

Batzarra bukatuta, Marx eta beraren familia La Hayan gelditu zi­ren irailaren l7rarte. Poliziaren txosten bati esker badakigu iluntzean,Scheveningen herrian, hondartza ondoko Grand Hotelera joan zirelaafaltzera eta kontzertu bat entzutera. Ez dakigu zehatz gau horretanorkestak zer jo zuen, Mozart, Chopin edo Wagner, baina bai, seguras­ko, oso gau atsegina pasa zuela Marxek bere emaztearen eta suhi-ala­hen ondoan.

3.6 MARX ZAHARRA

Jenny eta Charles Longuet l872ko urriaren 9an ezkondu ziren, etaLondresen jarri bizitzen. Eleanor, izkutuan, Hyppolite Lissagarai ipareuskaldunarekin zebilen arras maitemindurik20 • Baina, Marxek, mai­tasun kontu hauetan bere garaiko burges aitengandik desberdina ez ze­nak, ez zuen hirugarren suhi frantsesik nahi etxean. Jenny (Mutzchendeitzen zuten etxekoek) 60.urtera hurreratzen zihoan eran, gero etaetsipenduago zegoen; Erreboluzioaren porrota, Internazionaleko is­tiluak eta here haurren heriotzak zirela eta, erabat behea jota zebilen.

Karl, herriz, Kapitalaren bigarren tomoa prestatzen ziharduen-Kapitala idazten pasatako denboran erre zituen zigarroak ordaintze­ko lain diru ez ziola hark eman esan ohi zuen-. Horretarako, MuseoBritainiarrean apunte eta material pilo galanta biltzen ari zen. Interna­zionalaren arazo eta gorabehera tristeak ere hurbiletik jarraitzen zi­tuen.

I872ko martxoan agertu zen Kapitalaren lehen itzulpena, errusierazhain zuzen. J. Royren itzulpen frantsesa l875ean atera zen, Marxek he­rak zuzendurik. l873ko urtarrilean, Kapitalaren bigarren aleman age­rraldiaren hitzatzea idatzi zuen. Textu famatu honetan aipatzen duMarxek beraren metodoa Hegelenaren aldean «guztiz aurkakoa» dela:

Ene metodo dialektikoa ez da Hegelen metodotik desberdina oina­rrian bakarrik, guztiz aurkakoa baizik. Hegelentzat pentsamenduaren

irabazten dugu bake eta legezko bideetatik ibilita,legezkontrako eta subertsiozkoetatikibilita baino (Frantziako klase burrukak Iiburuari hitzaurrea).

20 HislOrie de la Commune obra ezagunaren egilea berau. Marxek berak lagunduzion gerotxoago bere alaba Eleanori Iiburu hau ingleseratzen.

116

prozesua. ldeia izenpean, subjektu autonomo bihurtzen duena, errealita­tearen demiurgoa, da, eta /lOnek ez du adierazten haren fenomenoa bai­zik. Enetzat, berriz, gauza materiala gizakiaren buruan itzulia etajarriabaizik ez da.

Duela ia 30 urte, oraindik modan zegoenean kritikatu nuen nik dia­lektika hegeldarraren aIde mistiJikatzailea. Baina Kapitalaren lehen li­burua idazten ari nintzen une berean, Alemania supereskolatuko epigonoizu, hantustezko eta haxkarrek «hildako zakurtzat» zerabilten Hegel,Lessingen garaian Moises Mendelssonn ausart hark Spinoza bezala.Hargatik, deklaratu nintzen argi eta garbi pentsalari galant haren diszi­pulu, eta baita balioaren teoriaren zenbait pasartetan koketeatu ere bereadierazmolde bereziarekin. Dialektikak Hegelen eskuetan pairatu duenmistiJikazioak ez du eragozten aitor dezagun bera izan dela lehena harenmagimenduaren forma jeneralak osokien eta kontzientekien azaltzen.Dialektika, haren baitan. buruz behera zegoen. lrauli egin behar da, es­talki mistikoan izkutatuta dagoen muin arrazionala aurkitzeko.

Pasarte ezagun honetan, «iraulketa» hitza indikatiboa eta metafori­koa besterik ez da, soluzio baino problema gehiago jartzen dituena21

.

Aleman ldeologiaren hausturaz gero, kategoria honek -Hegelen gai­nazpikadura honek- ez du zentzurik. Filosofia espekulatiboari bueltaeman eta itzulketa soil bat eragin nahi diona, ez da izango FilosofiakoProudhon bat besterik, alegia beraren preso inkontzientea, Proudhonekonomia burgesarena zen bezalaxe.

Udaberrian, hainbeste lanek nekarazita, makalaldi haundia izanzuen: hagineko eta buruko min izugarriak jasan zituen. Engelsek Man­chestereko sendagile ezagun batengana eraman zuen. Atsedenaldi osoaaholkatu zion Gumpert doktoreak. Bide batez, Naturalezaren Dialekti­ka liburuaren eskema azaldu zion Engelsek. Urrian eskutitz bat igorrizion Darwinek Marxi, honek bidalitako Kapitalaren aleagatik eskerrakemanez.

Urte honetako irailaren 8tik 13ra, Ginebran ospaturiko Internazio­nalaren 6.Kongresua «deskalabro hutsa» izan zen, Marxen beraren hi­tzez esateko. Ofizialki, behinik-behin, azkenengoa izan zen (KontseiluJeneralaren azken bilera, ordea, Filadelfian egin zen, 1876an). Interna­zionala ez zen bere barruko hasarre eta iskanbilengatik soilik hondatu,baita Europan Erreboluzioak porrot egin zuelako ere. Halare, langilealderdi sozial-demokrata alemanaren hauteskunde goraketa eta aurre­rapenak pozgarri zitzaizkion Marxi.

Eman dezagun Marxen egun arrunt bat: 1875eko maiatzaren lOa,esate baterako. Goizeko zortziretatik bederatzitara bitartean jeiki da.Kafetxo bat hartu, egunkariak irakurri eta ikasgelara sartu da. Egural­di ona egiten du Londresen. Gogo haundirik gabe jan du Helene De­muthek prestatu dion bazkaria.

Bazkalostean, hain gogoko dituen Habanako puro horietako baterre duo Gero, Times irakurri eta minutu batzutan, deskantsatzera igo

117

da. Jetsi denean, etxea hutsik aurkitu duo Jardinetik osteratxo bat, etabere gelara doa lan pixkll bat egitera. Jenny, bere emazteaz oroitzenda -osasunez pattal, Lizzy Burns, Engelsen lagunarekin Wight irlarajoana baita atseden hartzera-.

Aurki egingo ditu 32 urte Kreuznachen ezkondu zirela, eta 40tikgora elkar ezagutu zutela. Jennyk 61 urte astun ditu orain; gaixoak, mi­xeria eta sufrimenik franko ezagutu du bizitzan. Beraren jatorriari ze­gokionez, lasai eta aise bizi besterik ez eta! Baina, Heinrich Marx abo­gatuaren semearekin maitemindu zen osotara, hain beltzarana, hainargia eta bitxia baitzen. Horregatixe, munduko langile guztien oroime­nean eta bihotzetan betiere bizirik dago, baina bitartean, bai biziera la­tza, horregatio!

Une honetantxe. Jenny Shanklineko itsasertzean paseatzen aritukoda Lizzy Burnsekin batera. pausakera ahulez, astiro-astiro, bere gor­putz ahitu eta minberatuaz, aurretik jotzen duen haizea desafiatuz.Marxek, luma hartu. eta azkenengo albisteak kontatzen dizkio maite­kiro.

Eta, nola ez, bere alaben oroitzapena datorkio gogora. arrunt kez­katurik. Beraien osasuna ez baita onegia; Eleanor, batez ere, oso ahulada psikikoki. Suhiak ez ditu bere gustokoak: Longuet mutil jatorra da,baina ez da buruazkarra; Lafargue, berriz, gizon argia izanik ere, alferxamarra ---eta proudhonzalea. gainera!-. Lissagarairi dagokionez, ezdu berarengan uste haundirik eta Eleanorengandik urrundu nahiluke11 •

I1untzean, Engels afaritara datorkio, eta gero biak HampsteadHeathera joan dira pasian. Alemaniako gertakizunetaz hitzegin beharzioat -pentsatzen du Marxek-. Aleman sozial-demokrata buruza­giek kasurik ere ez digute egiten. Alemaniako egoeraz tutik ez dakitenemigratutzat gauzkate, eguneroko politika gorabeherak ulertzeko gau­za ez garen intelektualtzat hartzen gaituzte.

Lehen Internazionala gainbehera joana da eta hiltzat har daiteke,honez gero. Bakuninek berak ere ezin izan ditu federazio desberdinakbatu eta antolatu. Erreboluzioa ezagutzeko aukerarik ez du Marxekdagoeneko. Estudioa, ikerketa teorikoa geratzen zaio. Kapilalaren 11eta III tomoak ditu gogoan, aterrunerik gabe. Hil aurretik bukatu nahilituzke. eta ezin. Liburu sorta galanta irentsi eta bere idazkera gotikofin, bihurri eta irakurtezinaz ehundaka orri betetzea atsegin zaio; ezinditu, ordea. bere ideiak ordenatu, eta beinere ez dago idazten duenazgustora.

21 Aitaren gustoa egiteagatik. ez zen harekin ezkondu azkenean. Eleanor here aita­ren ondarearen gordelari eta aldarrikatzaile sutsua izan zen. haren lanen hedatzeari finekin eta lotu zitzaiolarik. Edward Avelingdoktorearekin ezkondu zen. baina ez zen ba­tere zoriontsua izan herarekin. Etsita. here buruaz beste egin zuen 1898ko martxoaren31ean. 43 urte zituela. Ik. Yvonne Kapp, Eleanor, Editions Sociales. Paris. 1980.

118

Heriotza egunero dabilkio buruan bueltaka; beraren hurbiltasunabiziki sentitzen duo Iritsiko ote da bere obra koroatzera? Sendatzenbada, agian bai. Aurtengo udaldia Karlsbadeko mainuetxean emangodu berriro, aurten Tussy gabe zoritxarrez, gerestiegia baita joaneto­rna...

I875ean, politika mailako gertaera guztiz garrantzitsua gertatu zenAlemanian: Alderdi Sozialistaren bi sektoreak, «marxistak» -eise­nachtarrak deituak, Bebe1, Liebknecht- eta «Iassalletarrak« elkartuegin ziren. Laster indar haundia hartuko zuen Alderdi berri honen pro­grama Gotha izeneko herriskan idatzi zen. Arrakasta hain itzeleko«Gothako Programa» honi teorikoki nahasia eta lotsagarria zerizkionMarxek, eta glosa marjinal batzuk erantsi zizkion: Gothako Programa­ren Kritika. garrantzi haundiko izkribu teorikoa22.

I876ko maiatzean Diihringen auzia sortu zen. Berlineko Unibertsi­tateko irakasle honen eraginak Alderdi Sozialista berriaren batasunaarriskuan ipintzen zue1a iruditu zitzaion W. Liebknechti, eta harenkontra, ahalik lasterren, agiri bat pranta zezala eskatu zion Enge1si.Hau, Marxek eman zion bultzadarekin, «bataila ematera prestatu» zensegituan, nahiz eta horretarako Naturalezaren Dialektikaren idazketaaide batera utzi behar izan. Marxek berak moldatu ei zion X kapitu­lua23 •

Marx ez zen geldi egoteko egina. Azkenengo urteetan ere, ez zituenpolitika eta teorigintza erabat baztertu eta utzi. 1879an, aktiboki la­gundu zien Guesde eta Lafargueri Langile Alderdi frantsesa fundatzeneta bere programa idazten.

Liburu mordo haundia -mila bolumenetik gora zituen etxean­irakurri zuen ekonomia, matematika, natur zientziak, Errusia eta gi­zarte primitiboei buruz. Ehundaka orri idatzi zituen, matematika etaekonomia politikoaz batipat. Baina, azkenean, Kapitala. bere bizialdi­ko lana erabat burutzeke hil zen Marx. Eskuizkribu franko utzi zuenbaina ez ziren bera bizi ze1arik argitara eman. Beharbada, lan gehiegizen gizon bakar batentzako; ez zen, seguraski, osasun kontua bakarrikizan. Bizitzaren azkenaldian, errusiar iraultzaileekin harreman estuakizan zituen, errusiar nekazaritza eta hizkuntza bera ikasiz.

Historiaren explikabideak bilatzea zen Marxen he1burua, eta ez«munduikuskerarik» edo Filosofi Sistema orohartzailerik eraikitzea.Engelsek Wemer Sombart ekonomilari entzutetsuari esan zion legez,

22 K. Marx. Criliea del Programa de Go/ha, Ed. Materiales, Barcelona, 1978. Gus­tau Muiiozen hitzaurre argigarria darama.

2) F. Engers, Anti-Duhring, Grijalbo, Mexico, 1964. «Marxismoaren enziklopedia­tzal>' joa izan da. «Marxismoaren» sorrera puntu eta unetzat dauka zenbaitek. Izan ere,«marxismoaren» sistemaketa Enge1si zor zaio gehienbat; Marxen heriotzaren ondoren,beraren segida hartuz, «engelsismoa» delakoaren a1dia hasten da. P. Lafarguek eskatu­rik, liburu honetatik hiru kapitulu moldatu zituen Engelsek liburuxka baterako. Ik. So­zialismoaren aurrerabidea U/opia/ik Zientziara, Mugalde, Hendaia, 1975. X. Kintanakederki itzulia.

119

marxismoa aztermetodua da eta ez dogmarik: «Marxen pentsabidea ezda doktrina bat, metodo bat da. Ez du aurreprestatutako dogmarik es­kaintzen, geroko ikerketetarako abiapuntuak eta ikerketa honen azter­pidea baizik». Marxek berak esan zion bein Lafargueri, bere izeneko«eskolastika» berriari uko eginez: «Neri dagokidanez, ni ez naiz mar­xista». Engelsek ere gauza bera:

Gure teoria eginez doan teoria bat 00, ez buruz ikasi beharreko dog­mabat.

188leko abenduaren 2an hil zen Jenny, gibeleko minbiziakjota, az­ken hitzok esaten zituela: «Karl, indar guztiak joan zaizkit». 68 urteegin berriak zituen. Karlek, fisiko eta moralki ahuldu eta indargabetu­rik, ez men hiletetara joaterik izan, ezta Jennychenek ere. Laura etaEleanor hantxe ziren, eta Engelsek mintzaldi llabur bat zuzendu zuenberaren oroimenez.

Gaitzak eta atsekabeak hartuta, Wighteko irlara joan behar izanzuen Marxek sendatzera. Irlatik itzulian, medikuen esanak betez,Argenteuil, Argel, Montecarlo eta Suitzan zehar ibili zen, hara etahona, eguzki bero bila. Baina guztia alferrik, ez osasunik ez atsedenikaurkitu zuen eta. Ezin zuen une batez ere ahaztu berari hain atxikirikbizi izan zitzaion Jenny maitea!

Beraren alaba Jenny bixikako kantzerrez hil zen 1883ko urtarrila­ren I lean, 5 haur utziz -Iau hilabetekoa bat-. Haren heriotza·gerta­tuz gero, etsipenak menderatu zuen Marx. Ez zen ezertarako gauza,irakurtzeko ere adorerik ez zuen. Emaztea eta alabaren heriotza bereakabua izan zen. Biriketako tumorra zabalduz zihoakion, eta poliki­poliki iraungi egin zen.

1883ko martxoaren 14ean, arratsaldeko ordubi t'erdiak aldean,beti bezala, adiskide min eta leialari bixita egitera etorri zitzaion En­gels. Amaiera zen. Lenchen eta biak gelara sartu zirenean, jadanik loakhartua zegoen Marx, ikasmahaiaren aurrean exerita, inolako sufrime­nik gabe. «Pentsatzaile bizietan haundienak» emana zuen bere azkenarnasa, 65 urte zituela.

Hiletak martxoaren 17an ospatu ziren. Gorpua Highgateko kanpo­santuan ehortzia izan zen, emazte zenarenaren ondoan. Eleanor, Hele­ne Demuth eta Engelsekin batera, Longuet, Lafargue, Liebknecht etabeste zenbait lagun bildu ziren azken agurra ematera. Laurak ez zuenetortzerik izan. Engelsek, malko batzuk uxatu ezinik, hitzalditxo go­goangarri bat egin zuen Marxen ohoretan. Marx teorilari jakintsua eta,ororen gainetik, iraultzailea izan zela esan zuen, honako hitzokin amai­tuz: «Beraren izena eta obra menderen mendetan biziko dira».

Highgateko kanposantuan, 1956an eraikitako marmolezko pan­teoian, Manifestuko esaldi sonatu hura aurkitzen da idatzita:

Herria/rk guztietako pro/etariok, e/kar za;tezte!

120

BIBLIOGRAFIA

Marx, Karl; Engels, Friedrich: Werke Scriften, Brieje, Frankfurt, Ber­lin, Moscu, 1927-1935.

Marx, Karl, Engels, Friedrich: Werke, 36 tomo, Berlin, Institut fUrMarximus-Leninismus, 1958, birrarg. 1961.

Karl Marx und Friedrich Engels Gesamtausgabe (MEGA), Berlin, Ins­titut fUr Marximus-Leninismus, argitarabidean 1975az gero.

Espainieraz, Marxen idazlanak editorial desberdinetan sakabanaturikaurkitzen dira. Argitarabidean dago Manuel Sacristanek zuzenduri­ko Obra de Marx y Engels (OME), Barcelona, Grijalbo, 1976tikaurrera (68 t.).

Aguirre, J. eta beste: Cristianos y marxistas: los problemas de un dilllo­go, Madrid, 1969.

Alberdi, R.-Belda, R.: Introduccion critica al estudio del marxismo,CEASO, Madrid.

Althusser, L.: La revolucion teorica de Marx, Siglo XXI, Mexico, 1968.Althusser, L.-Balibar, E.: Para leer «El Capita/», Sigloxxl, Madrid,

1969.Anderson, P.: Consideraciones sobre el marxismo occidental, Sigloxxl,

Madrid, 1979.Aranguren, J. L.: El marxismo como moral, Alianza, Madrid, 1968.Arico, J.: Marx y America Latina, Alianza, Madrid, 1982.Askoren artean: Bibliograjia sobre marxismo y revolucion. Dooalo,

Madrid. 1977.Azurmendi, J.: Hizkuntza, Etnia eta marxismoa, E. Elkargoa, Baiona,

1971.Azurmendi, J.: Kultura proletarioaz, Jakin, Arantzazu, 1973.Azurmendi, J.-Arregi, J.: Kolakowski. Jakin, Arantzazu, 1972.Assman, H.-Mate, R.: Sobre la Religion, Sigeme, Salamanca, 1974.Bachelard, G.: Lajormacion del espiritu cientifico, SigloXXI, Madrid,

1972.Balibar, E.: Sobre la dictadura del proletariado, Siglo XXI, Madrid,

1977.Balibar, E.: Cinco ensayos de materialismo historico. Laia, Barcelona.Baudrillard, J.: El espejo de la produccion, Gedisa, Barcelona, 1980.Bekerman, G.: Vocabulario basico del marxismo, Grijalbo, Barcelona,

1983.Berlin, I.: Karl Marx, Alianza, Madrid, 1973.Bermudo Avila, J. M.: El concepto de Praxis en eljoven Marx, Peninsu­

la, Barcelona, 1975.Bermudo Avila, J. M.: Engels contra Marx. Universidad Barcelona,

1976.Bermudo Avila, J. M.: Fi/osofla Marxista, Madragora, Barcelona,

1976.

121

Bennudo Avila, J. M.: Conocer Engels, Dopesa, Barcelona, 1979.Bloom, S. F.: El mundo de las naciones, Buenos Aires, Siglo XXI,

1975.Blumenberg, M.: Karl Marx. en documentos propios. Edicusa, Madrid,

1970.Bruhat, J.: Karl Marx et Friedrich Engels, Ed. Comlexes, Paris, 1970.Bunge, M.: La investigacion cientifica. Barcelona, Ariel, 1969.Bunge, M.: Materialismo y ciencia,Ariel, Barcelona, 1981.Calvez, J. Y.: Elpensamiento de Carlos Marx, Taurus, Madrid, 1958.Carr, E. H.: Historia de la Rusia sov;etica, Alianza, Madrid, 1979.Claudin, F.: La crisis del movimiento comunista, Ruedo lberico, Paris,

1970.Claudin, F.: Marx, Engels y la revolucion de 1848, SigloXXI, Madrid,

1975.Cole, G.: Historia del pensamiento Socialista, FCE, Mexico, 1957-1963.Colleti, L.: El marxismo y Hegel, Grijalbo, Mexico, 1977.Cornu, A.: Carlos Marx-Federico Engels, I. del Libro, La Habana,

1967.Chalmers, A. F.: Que es esa cosa /lamada ciencia, Sigloxxl, Madrid,

1982.Davis, H. B.: Nacionalismo y socialismo, Editions 62, Barcelona.Della Volpe, G.: Rousseau y Marx, M. Roca, Barcelona, 1970.Delperrie, J.: La vie de Karl Marx, J. C. Lattes, Paris, 1979.Desroches, H.: Marxisme et religions. Paris, 1962.Elleinstein, J.: Marx, sa vie, son oeuvre, Fayard, Paris, 1981.Engels, F. eta beste: Marx como hombre. pensador y revolucionario,

Barcelona, 1976.Garate, G.: Marxen Marxismoa, Etor, Bilbao, 1971.Garate, G.: Marx eta nazioa, Gero, Bilbao, 1972.Garate, R.: Lanaren antropologia, Gero, Bilbao, 1973.Garaudi: Karl Marx, Seghers, Paris, 1965.Gouldner, A. W.: Los dos marxismos, Alianza, Madrid, 1983.Guichard, J. El marxismo. Desclee de Brouwer, Bilbao, 1975.Grandjonc, S.: Marx et les communistes a/lemands aParis. Maspero,

Paris, 1974.Habennas, J.: La reconstruccion del malerialismo hislorico, Taurus,

Madrid, 1981.Harnecker, M.: Los conceplos elementales del materialismo historico,

SigloXXI, Madrid, 1973.Harnecker, M.: El Capital: conceptos fundamentales, Siglo XXI, Ma­

drid, 1974.Harrison, J.: Economia marxista para socialistas, Grijalbo, Barcelona,

1980.Haupt, G. eta beste: Los marxistas y la cuestion nacional, Fontamara,

Barcelona, 1982.Havemann, R.: Dialectica sin dogma, Ariel, Barcelona, 1971.

122

Heller, A.: Teoria de las necesidades en Marx. Peninsula, Barcelona,1978.

Henry, M.: Marx, Gallimard, Paris, 1976.Hobsbawm, J. E. eta beste: Historia del marxismo, Bruguera, Barcelo­

na, 8 t.Hook, S.: La genesis del pensamiento filosbfico de Marx, Barral, Barce­

lona,1974.Irala, A.: Bat bitan banatzen da, Etor, Donostia, 1975.Iztueta, P.-Apalategi, J.: Marxisma eta nazional arazoa Euskal Herrian,

Elkar, Baiona, 1974.Jouvenal, B.: Marx et Engels, La longue Marche, Julliard, Paris, 1983.Kolakowski, L.: Las principales corrientes del marxismo, Alianza, Ma-

drid,1980.Kapp, I.: Eleanor, Editions Sociales, Paris, 1980.Korsch, K.: Karl Marx, Ariel, Barcelona, 1978.Kuhn, T. S.: La estructura de las revoluciones cientificas, FeE, Mexico,

1975.Labica, G. eta beste: Dictionnaire critique du marxisme, PUF, Paris,

1982.Laclau, E.: Politica e ideologia en la teoria marxista, Siglo XXI, Ma­

drid, 1978.Lakatos, I.: La metodologia de los programas de investigacibn cientifica,

Alianza, Madrid, 1983.Leconpte, D.: Marx et le varon d'Holbach, PUF, Paris, 1983.Lefebre, H.: Sintesis del pensamiento de Marx, Nova Terra, Barcelona,

1971.Lowy, M.: La teoria de la revolucibn en eljoven Marx, Sigloxxl, Ma­

drid, 1972.Mc. Lellan, D.: Karl Marx: su vida y sus ideas, Grijalbo, Barcelona,

1977.Mc. Lellan, D.: Marx y losjbvenes hegelianos, M. Roca, Barcelona, 1971.Mandel, E.: La formacibn del pensamiento econbmico de Marx, Si­

glOXXI, Madrid, 1974.Markovits, F.: Marx en el jardin de Epicuro. Barcelona, Madnigora,

1976.Martinez Marzoa, F.: Lafilosofia de El Capital, Taurus, Madrid, 1983.Mehring, F.: Karl Marx, Editions Sociales, Paris, 1983.Miliband, R.: Marxismo y politica, Siglo XXI, Madrid, 1978.Negri, T.: Marx oltre Marx. Feltrinelli, Milan, 1979.Nicolaievski, B.: La vie de Karl Marx, Gallimard, Paris, 1970.Pagola, M.: Marx eta erlijioa, Donostia, 1971.Papaioannou, K.: De Marx et du marxisme. Gallimard, Paris, 1983.Pasukanis, E.: Marxismo y teoria general del derecho, Labor, Madrid,

1976.Poulantzas, N.: Poder politico y clases sociales en el Estado Capitalista,

SigloxXI, Madrid, 1972.

123

•

Poulantzas, N.: Los clases soeUJles en el eapitalismo aetUlll. Siglo XXI,Madrid, 1977.

Poulantzas, N.: Estado.poder y soeUJlismo. SigloxXl, Madrid, 1979.Recalde, J. R.: La eonstrueeion de las naeiones. Siglo XXI, Madrid, 1982.Riazanov, D.: Marx y Enge/s. A. Corazon, Madrid, 1975.Rosdolski, R.: F. Enge/s y el problema de los pueblos «sin historia», Me-

xico,1980.Rossi, M.: La genesis del materUJlismo historieo. Madrid, 1971.Rubel, M.: Kiul Marx. Paris, 1957.Sacristan, M.: Sobre Marx y marxismo. lcaria, Barcelona, 1983.sanchez ViLzquez, A.: FilosofUJ y Economia en eljoven Marx, Grijalbo,

Mexico, 1982.Slinchez ViLzquez, A.: FilosofUJ de la praxis. Grijalbo, Barcelona, 1980.Schmidt, A.: El coneepto de Naturaleza en Marx. Siglo XXI, Madrid,

1977.Therbom, G.: Ciencia, clase y sociediuJ. Siglo XXI, Madrid, 1980.Torrealday, J. M.: Iraultzaz. Jakin, Arantzazu, 1973.Ugalde, M.: Langileria historian zehar. Etor, Bilbao, 1971,2 t.Vilar, P.: Inieiaeion a/ voeabu/ario del anldisis historieo. Grijalbo, Barce­

Iona, 1980.Vranicki, P.: Historia del marxismo. Sigueme, Salamanca, 1977.Zanardo, A.: Historia del marxismo contemporaneo. Avance, Barcelo­

na,1976.Zeleny, J.: La estruetura logiea de El Capital. Grijalbo, Barcelona,

1974.

124

MARXEN BIZITZA ETA OBRA NAGUSIAK

1818 Marxenjaiotza1820 Engelsenjaiotza1830 Treveriseko lizeoan ikasketak1835 Bonn eta Berlineko Unibertsitateetan Deretxo eta Filosofi ikas­

ketak. Ezker hegelzalea.1841 Doktoradutzako Tesia Jena Filosofi Fakultatean: Naturaren Fi·

losofiaren diferentzia Demokrito eta Epikurorengan1842 Rhenaniako Kazeta egunkarian lankide lehenengo eta zuzendari

gero1843 Rhenaniako Kazeta galerazia. Marxen ezkontza Jenny von

Westphalenekin. Parisera erbesteratua. Hegelen Deretxo Filoso­fiaren Kritika (l927arte argitaragabea). Franko-aleman Urteka­rien eragile. Judu arazoaz

1844 Zuzenen Liga. Proudhon, Bakunin eta Engelsekin ezagupidea.I844eko Eskuizkribuak (1932an argitara emana). Familia San­tua. Engelsekin batera.

1845 Aleman ldeologia (l932an argitaratua)1847 Filosofiaren Miseria. Komunisten Ligan sartzen da.1848 Engels eta biak elkarrekin, Alderdi Komunistaren Manifestua.

Masa errebolta iraultzaileak Europa osoan. Belgikatik jaurti­kia, Parisera eta hemendik Alemaniara. Rhenaniako Kazeta Be­rria

1849 Londresera, betiko1850 Frantziako klase burrukak1852 L. Bonaparteren Brumarioaren I8a1853 Coloniako komunisten prozesuari buruzko errebelazioak1857 Ekonomia politikoaren Kritikaren Sarrera1859 Ekonomia politikoaren Kritikari buruz1860 Vogt Jauna1864 Lehen Intemazionalaren sorrera1865 Alokairua, prezioa eta irabazia1867 Kapitala lehen liburua1871 Frantziako gerra zibila1875 Gothako Programaren Kritika1881 Jenny, kantzerrez hil1882 Gaitzak jota, Argenteuil, Argel, Montecarlo eta Suitzara osa-

sun bila1883 Marxen heriotza, martxoaren 14ean1885 Kapitala bigarren lomoa1894 Kapitala hirugarren tomoa1895 Engelsen heriotza

125

MARXEN ZUHAfI

SAMUEL

Mordechai (Marx-Uvy)I Chaya Lvov1740-1804 1737-1823

IHIRSCHEL-Heinricb MAil

1777-1838

Ludwigv,

Ma 'tz1815-1819

Sopbia1816-1886

Klirl-----------r--Ienny v,1818-1883 18

IE.NlIIY---,--Charles Longuet1844-1883 1833-1903

LAURA-Paul Lafargw1845-1911 1842-1911

lenny1882-1952

Marcel1881-1949

Edgar1879-1950

-----J~,.....-------r-

lean1876-1938

Cb, Felicien1873-1874

Charles-lean1901 j1981

IAnne

Frederic1904-

lenny1906-1939

Paul1909-

ENEALOGIKOA

Henriete PRESSBURG1788-1863

'stphalen-Karolina

Isaak Pressburg----Nanette Cohen1747-1832 1764-1833

SofiaT Lion Philips1794-1866

Nannette Philips

~stphalen

11

Hermann1819-1842

Henriete1820-1845

Louise1821-1893

Emilie1822-1888

Karoline1824-1847

Eduard1826-183

EDGAR1847-1856

GJDO1849-1850

FRANZISKA1851-1852

IELEANOR Aveling1856-1898