• ostirala • 1997ko abenduaren 5a

Araitz-Betelu • Kultur aste oparoa.

Javier Armentia • Astronomiaz eta Iruñeko planetarioaz mintzo.

Zapateria kaleko Etulaingo Jauregiko

sarreran dagoen armarri barrokoa.

• L u i s A Z A N Z A

Juan Jose A/lartirienak, TMafarroako Artxibo Orokorreko zuzendariak, lruñeko karriketako

armarriak bildu ditu liburu batean. Kaleetako etxe-aitzinetan diren 101 armarriak ikusi

eta haien berri jakin daiteke argitalpen horri esker.

• Araitz-Betelu •

Bailarareri Egunarekin hasiko da kultur astea

Sei egunez musika, hitzaldiak, diapositiba emarialdiak eta jaia izarigo dira

Ama Birjinaren

egunean ospatuko

den Araitz-Beteluren

Egunarekin abiatuko

da aurtengo kultur

astea. Araiztarrek

eta beteluarrek

beren eguna

ospatzen duten

bosgarren aldia da

aurtengoa.

EK I T A L D I Z B E T E R I K O E G U N A

izango da a b e n d u a r e n zor-

tzia. Urtez u r t e ba i la rako e g u n a .

h e r r i b a t e a n o s p a t z e n d a , e t a

aur ten Beteluk ha r tu du lekukoa.

Goizeko 10 :30ak a lde ra fes ta

u s a i n a z a b a l d u k o da B e t e l u k o

karriketatik, herri guztian ibiliko

baitira trikitilariak, txarangak eta

z a n p a n t z a r tx ik iak . J e n d e hel -

d u a k z in tzar r iak nola a s t i n t zen

d i tuen i kus t en oh i tuak bagaude

ere , b e r r i a d a u m e t x i k i a k l a n

h o r r e t a n i k u s t e a . H o r r e t a r a k o

aukera izango da Betelun.

K a l e j i r a d a b i l e n b i t a r t e a n ,

eskulangi leak beren l anak para -

tzen has iko dira her r iko plazan.

Zurez, buztinez eta beste ha inbat

gaiez eg in iko a r t e l a n a k i zango

dira ikusgai. Gainera, e rakusketa

bisitatzen den bi tar tean, taloa eta

salda ha r tu ahal izango dira, bes-

t e a k b e s t e . O h i t u r a z a h a r r e k

izango dute , beraz, be ren lekua.

Eta ohi tura ere bada , batzuentzat

behintzat , Ama Biij inaren egune-

a n m e z a t a r a j o a t e a . E l izk izuna

12:00etan hasiko da, eta Sopela-

ko abesbatza ariko da kantari .

Arra tsa ldekol4 :00etan , fes tan

p a r t e h a r t u k o d u t e n g u z t i a k

Zigari e lkar teko herr i b a z k a r i a n

b i l d u k o d i r a . E t a b a z k a l o s t e a

alai tzeko eta girotzeko, tr ikit ixa

ere ez da fal tako. Iazko E u s k a d i

I r r a t i k o T r ik i t i xa T x a p e l k e t a n

garai le i zandako b ikotea izango

d a b e r t a n , h a u d a , O s k a r e t a

A i t z i b e r a r i k o d i r a i n f e r n u k o

hauspoa eta panderoa astinduz.

A u r r e k o u r t e e t a n f e s t a h a u

a z k e n e g u n e a n o s p a t z e n z e n

arren, au r t en lehenengo egunera

aur re ra tzea erabaki dute , par te-

ha r t zea a reagotu egingo delako-

a n . I zan ere , l e h e n , b e z p e r a k o

g a u p a s a k pa r t eha r t za i l eak ber -

m a t u e g i t e n z i t u e n , g e h i e n e k

l o t a n e m a t e n b a i t z u t e n e g u n

osoa , e t a l e h e n d i k ere b i z t a n l e

gutxi eta.. .

Asteartean, ku l tur asteko lehe-

nengo hitzaldia izango da. Neka-

zañtza erreforma berña, Europa-

tik datorkiguna ga i tza t h a r t u t a ,

Intzako elkartean ariko da EHNE

s i n d i k a t u k o k i d e b a t , g a u e k o

0 9 : 3 0 e t a n . S a i o h o r i b u k a t u

o r d u k o , g a z t a e t a s a g a r d o a

eska in iko zaie b e r t a r a t z e n dire-

nei.

Asteazkenean, Uztegin segitu-

ko du te ku l tu r arloko ekitaldiek.

Ber tan ariko da Patziku Perure-

na, gure inguruko errege-erregi-

nei b u r u z k o j a r d u n e a n . Hitzal-

dia ere 09:30etan has iko da, eta

Herriko Etxean izanen da. Patzi-

k u k b u k a t u t a k o a n , g a z t a i n a

erreak ja teko auke ra izango da.

Os tegunean , u r r u t i a n ja r r iko

dituzte begiak araiz-beteluarrek.

I z a n e r e , A n d e e t a n b a r r e n a ,

inken herr ia ezagutzeko auke ra

e m a n e n d ie F e l i p e U r i a r t e k .

G a i n t z a n b iz i d e n m e n d i z a l e

ospe tsua izango da gidari Arribe-

ko Elorri elkartean, 21:30etan.

As t ebu rua ren a ta r ian , ostira-

lean, m u s i k a izango da Kul tu r

A s t e a r e n p r o t a g o n i s t a , H i r u

T r u k u taldea ariko bai ta Azkara-

t e k o e l k a r t e a n . G a u e k o

2 1 : 3 0 e t a t i k a u r r e r a , J o s e b a

T a p i a , R u p e r O r d o r i k a e t a

B i x e n t e M a r t i n e z t a u l a r a t u k o

dira Balerdipean. Kultur Asteko

a z k e n e g u n e a n , l a r u n b a t e a n ,

m u s i k a d o i n u a k n a g u s i t u k o

d i ra . Her r i a f a r i a r e n o n d o r e n ,

J o n B e r g a r e t x e k a n t a r i a r e n

emanaldia izango Atallun. Abesti

z a h a r r a k e t a l a s a i a k k a n t a t u

ondoren, bixiago ba tzuk entzun-

go dira. Izan ere, Trakets taldea

a r i k o da d e n a k d a n t z a n j a r r i

nah ian .

—6» Urko Aristi

Araitz-

Beteluko

Kultur

Astean iaz

eginiko

dantza saioa. •

U R K O

A R I S T I

Bera

Xalto sariketako

finala gaur

IRAGAN a s t e b u r u a n Ata-

r rabian eta Lesakan kanpo-

raketak egin ondoren, gaur

j o k a t u k o d a G o i z u e t a k o

Umore Ona elkartean Nafa-

r r o a k o b e r t s o l a r i gaz t een

s a r i k e t a k o f i n a l a . H a m a -

zazpi bertsolarik parte har-

tu zuten bi saio horietan, bi

ta ldetan banatur ik . Ostira-

lean, Atarrabiako Etxe Bel-

t za e l k a r t e a n a f a l o s t e a n

k a n t u a n ari tu zen zortziko-

tetik Xabier Legarreta izan

zen lehena, eta zuzenean fi-

n a l e r a k o p a s e a e s k u r a t u

zuena . Harekin ba t e r a ari-

tu ziren k a n t u a n Iñigo Ola-

etxea, Oskar Es tanga , Eri-

ka Lagoma. Ekintza Landa,

Ortzi, Iñigo Ibarra eta J u l e n

Z e l a i e t a ; P u n t u a z i o a r e n

arabera, halaber, Iñigo Ola-

e txea , O s k a r E s t a n g a e t a

Erika Lagoma sa r tu dira fi-

nalera Atarrabiako saiotik.

L a r u n b a t e a n L e s a k a n

k a n t u a n a r i tu ziren bede-

ra tz i b e r t s o l a r i e n a r t e a n

Est i txu Fernandezek lortu

zuen p u n t u gehien. Lesa-

k a r r a r e k i n b a t e r a , Amets

Arzallus ere f inalean izan-

go da . S a i l k a t z e k o b e h a r

a d i n a p u n t u ez z i t u z t e n

l o r t u L e s a k a n a r i t u t a k o

h a u e k : X a b i e r T e r r e r o s ,

J a i o n e O t x a n d o r e n a ,

Nerea Bruño, Ekhine Etxe-

pe te leku , Alaitz Rekondo,

Jose txo Etxenike eta Ima-

nol Lopez.

Nafarroako gazteei bide-

r a t u r i k o s a r i k e t a h o n e n

he lbu ru nagus ia Nafarroa-

ko b e r t s o l a r i g a z t e e n t z a t

k a n t u r a k o p l azak so r t zea

da . S a r i k e t a n k a n t a t z e k o

aukerar ik gabe geratu ziren

E s t i t x u Arozena ( au r re t ik

b i t an irabazia duelako) eta

Xabier Silveira (Xaltoko az-

k e n t x a p e l d u n a i z a t e a z

gain, Nafarroako txapeldu-

na ere badelako lesakarra).

— ^ sinadura

denbora ipasa

X A M A R EEskizofreniaz eskribitu zuen lehengoan Jon Alonsok EGUNKARiAn (edizio nazionalean), eta bereziki Nafarroan

gertatzen den eskizofreniaz Euskararen inguruan. Alde batetik inkestek erakusten daugute jendea mintzoaren aldekoa dela. D eredua goiti ari dela toki guzietan -Iruñerrian bereziki-, eta bertzetik agintean daudenen jarrera guziz kontrakoa dela aipatzen zuen Alonsok. •

Erran gabe doa arrazoi guzia duela, baina pertsonalki eskizofrenia horrek ez du sobera eragina nerengan, ez -naski- naturala atxemaiten dudalakotz, ohizko delakoz beizik.

Berriz, eta eskizofrenian murgilduta segituz, bertze batek badauka nahi nukeena baino

lzan nahi? handiagoa, euskaldun-kontzientziadun artean ematen delakoz.

Eskolan egunero ikusten dut irakasle anitz kezkatutik haurrek ez dutelakoz Euskaraz asko leitzen, haiek guzia edo gehien-gehiena erdaraz leitzen duten bitartean. Eta gauza bera eskolaz landutako elekatzeari buruz. Euskararen galtzeak arront nahigabeturik omen ditu bertze euskal irakusle franko, zemeit herritako hizkera galtzen ari den bitartean haiek direla kausa ere.

Bertze jende andana -gazte ala ez- kexu azaltzen da Iruñean euskal ikuskizun eskasiaz, Jean Mixel Bedaxagar, Xabier Lete, Antton Valverde... edota Lumaren musika aditzeko berrehun pertsonako areto bat ez denean

betetzen... dohainik eskaintzen dituztelarik. Euskal egunkari baten aldeko aldarrikapenean

inguruko jende guzia ikusten dut, baina behin lortu eta gero kasik inork ez du erosten... ez eta leitzen ere zeren egunkari batean informazioa bilatzen baita eta ez omen du inport mintzoa; hori bai EGUNKARiA-ren festan han izanen dira, naski!

Euskaraz bizitzeko eskubidearen alde behin eta berriz antolatuko dira manifestaldiak (ongi antolatuak beti ere), baina eguneroko bizitzan gure baitan delarik eskubide hori gauzatzea, beste arrazoi anitz haren aintzinean dira ardura.

Funtsean, nori berea. Izan nahi eta izan artean bada tartea. Arte hortan dagoen eskizofrenia da nigan duen eragina.

ostirala, 1997ko abenduaren 12a ostirala, 1997kp abenduaren 12a

« i M i S l l i ! i mmmmmmmmmrnmmmmmmmmmmmmmm

Zaldikok euskararen alde zein kontrako sariak banatu ditu

Iruñeko Zaldiko Maldiko Elkarteak herrialdean iaz euskararen aldeko eta kontrako lanean nabarmen-

du direnentzako sariak banatu ditu. Zaldikoren gorotz joarea Nafarroako Uniertsitate Publikoko

errektoretza taldeari eman dio, unibertsitatean euskararen normalizazio plana behin eta berriro

oztopatzeagatik. Lamien urrezko orrazia, berriz, Nafarroako Unibertsitateko Abarrots eta NUPeko

euskara taldeek jaso dute (argazkian Zaldiko Maldikoko kide batzuekin batera ageri dira). Betiere, bi

taldeok, unibertsitateko agintariek ez bezala, euskararen alde ongi lan egin dutelako.

Lizarra •

Kilika taldeak

Euskal Aste oparoa

prestatu du

datorren asterako

KILIKA E U S K A R A TALDEAK, LIZARRAKO

Udaleko euskara zerbitzuaren la-guntzarekin, era anitzetako ekital-diak prestatu ditu heldu den aste-artetik aitzina. Euskal Astearen xedea, batetik, urtebete honetan lanean diharduen Kilika euskara taldea ezagutzera ematea da, eta bertzetik, gure hizkuntza zaharra karrikaratzea.

Astear tean Mitologia: Eusfcai Herriko mitoak atzo eta gaur diapo-sitiba emanaldia eskainiko dute Patxi Sanz, Aitor Atxega eta Jose Javier Fe rnandez l a sa r t ea r rek . Asteazkenean, berrriz, Jose Mari Karrere ipuin kontalariak Mingain haragia ikuskizuna antzeztuko du, antzaz emakumeenak soilik diren ipuinak edatsiz. Bi ekital-diok Frai Diego Kultur Etxean egi-nen dira, 20:00etan. Ostegunean Lizarrako euskararen egoera az-tertzea helburu duen mahai-ingu-rua eginen da La Bota Elkartean. Lizarra Ikastola, Beñat Etxepare euskaltegia eta Remontival esko-lako ordezkariak ariko dira eztabaidan. Ostiralean, Zazpi Eskale taldearen esku-tik, ber tso musikaldia izanen da Ju l ian Romano Mus ika Esko lan , 2 0 : 0 0 e t a n . 22:00etan afaria egonen da La Bota Elkar-tean. Eta larunbatean, Lizarrako euskara-ren egoera, historian zeharrekoa eta gaur egungoa, islatuko duen erakusketa zabal-duko da. —e» Kristina Berasain

Sakana

Irurtzun eta Altsasuko

euskarareri asteak bata

besteareri segidari A U R T E N BATA BESTEAREN SEGidan antolatu di-

ra Sakanako bi herriotan euskararen aste-ak. Irurtzungoa hilaren ba tean hasi zen

eta Altsasun, berriz, datorren asteartean abiatuko da. Gaur bertan, 20:00etan gazte eta helduentzako antzerkia ikusteko auke-ra izanen da Irurtzungo Kultur Etxean: Ttant taka taldeak Umekeriak eskainiko du. Astelehenean, Irurtzunen Nafarroako Sokat i ra Txapelketako kanporake tako saioa eginen da. Bertan bost taldek hartu-ko dute parte: Beti Gaztek, Aresok, Txan-treak, Imotzek eta Ultzamak. Altsasuko-E u s k a r a r e n Astearen inoiz egin ez den ekintza izanen dugu aurten: Garraxi Irrati-tik 24 orduko irratsaioa euskaraz. Emaku-m e a r e n b i l g u n e a k E u s k a r a r e n Astea abian jarriko duen ekintza antolatu du. Helduentzako ipuin kontalari baten ema-naldia izanen da asteartean, 19:00etan, Herria Eginez elkartean. Datorren asteaz-kenean, berriz, Monfragueko parke natu-ralari buruzko proiekzioa emanen du Miel Nazabalek. Diapositiba emanaldia arra-tsaldeko 8:00etan izanen daGure Etxean

Altsasuko mendigoizaleek antolatuta. Os-tegunean Selena eta Milena haurrentzako antzerki emanaldia izanen da Altsasuko li-burutegian eta Xirrixta, Kometa eta Ipur-beltz aldizkarien harpidetzak zozketatuko dira.

A l t sasuko E u s k a r a Ta ldeak a s t e a r i amaiera emango dien bi ekintzak antolatu ditu. Ostiraleko ber tso afar ian Ekintza Landa, Mikel Urdangarin eta Josema Lei-tza bertsolariek parte hartuko dute. Afaria gaueko 9:00etan hasiko da eta txartelak Lur Azpin, Udalean eta AEKn lor daitezke. Igandean, as tearen azken egunean, En-karni Genuaren Itsas Miñen txotxongilo emanaldia izanen da 6:00etan ludotekan.

AEKren eskutik, berriz, 24 orduz euska-razko irratsaioa egingo du Garraxik. Gaur zortzi, 18:00etan has i eta l a runba teko 18:00ak arte euskarazko emankizuna en-t z u t e k o p a r a d a izango d u g u FMko 101,9an. —fi» Amaia Amilibia

herri aldizkariak Edume "Elizondo

Hegaztieri migrazioaz Guaixe Sakanako hilabetekariak hegaztien migrazioa aztertzen du azken zenbakian, Amaia Amilibiak sinatu erreportaiaren bitartez. «Udazkenarekin batera hasten da hegazti gehienentzat migrazioa. Hiru migra-zio mota daude hegaztien artean: motza, mendietatik bailarara egiten dena; erdi migrazioa, lur eremu berdin batean hegoal-derantz egiten dena; eta luzea, askotan kontinenteak zeharkatzen dituen migrazioa, dugu azken hau. Euskal Herria, Europatik Afrikarantz doan hegaztien migrazioaren ikusle da. Sakanan ehizarako zaletasun handia dago. 20.000 hektareako lur zatian.

11 ehiza-barrati eta 1.000 ehiztari inguru daude gure eskualdean. Sakanako 11 ehiza-barratiak honako hauek dira: Olazti-Ziordia, Altsasu, Urdiain, Iturmendi-Bakai-ku, Etxarri-Aranatz, Ergoiena, Arbizu-Lakuntza-Arrueizu, Uharte-Arakil, Arakil bailara, Irarzun eta Izurdiaga-Errotz. Ehiza-barruti bakoitza ehiztarien elkarte batek kudeatzen du, eta beste lurraldeeta'n ez bezala. Sakanan ez dira enkantera ate-ratzen. Sakanako ehiza-barrati guztiak publikoak dira. Beraz. hauen kudeaketa dagokion ehiza elkartearen esku jartzen du tokian tokiko udalak»

Nafarroako Gobernuak egin Ehiza Plan-gintza Berezirako behin-behineko proiektua mintzagai du Guaixeko artikuluak, halaber: «Nafarroako Gobernuak irailaren bukaeran Ehiza Plangintza Berezirako behin behineko proiektua aurkeztu zuen. Bi hilabeteko epe-an nekazari, abeltzain, ehiztari eta ekologis-tek iradokiztmak egin ahal izanen dituzte urtearen akaberan behin betiko onarpena eman a"urretik. Proiektu honek 10 urtetan

' gastatzekç) 1.766 milioiko aurrekontua du. Besteak beste, nafar guztiek ehizatu ahal izatea lortu nahi da plangintza berezi honen

• Juan Kruz Lakasta

Juan Cruz Juan Cruzek 47 urte ditu, ezkon-

duta dago, hiru seme-alaba

dauzka eta Nafarroako Aurrezki

Kutxan lan egiten du, Carlos III

etorbideko egoitza nagusian,

cambio, change, exchange

leihatilan. Egunero goizeko zor-

tzietatik arratsaldeko hiruretara

pezetak jasotzen ditu, eta bana-

tzen ditu liberak, librak, dola-

rrak... Buruz dakizki moneta

horien guztien kotizazioak. Hala-

ber, badaki buruz kalkulatzen

pezeta kopuru jakin bat 1.000,

10.000, igoal dio zein, zenbat

den moneta horietan. Ordenado-

reaktiketa ateratzen duenerako,

berak beti emaitza kalkulatuta

dauka.

: Juan Cruz lanaz nazkatuta

i dago, horrenbeste monetaz naz-

: katuta. Lan egun guztiak berdi-

: nak iruditzen zaizkio: grisak.

: Horren ondorioz, bolada batez

: grisa iruditu zitzaion bere ingu-

: ruko guztia, bai bere lana bai eta

: bere familia eta bere burua ere.

: Zorionez, duela gutxi bideo-

i kamera erosi zuen, eta horrek

: dena aldatu zuen. Beno, den-

• dena ez. Oraindik gris ikusten

: du bere inguruko guztia. Alta,

: hori ez da gertatzen, lehen beza-

• la, ohikeriaren poderioz, baizik

: eta guztia kameraren bisorearen

: bitartez ikusten duelako, txuri-

• beltzean. Tramankuluarekin

: zoratuta'dabil.

: Juan Cruzek hainbat bideo

: grabatu ditu: lobaren bataioa,

: arrebaren ezkontza, seme nagu-

: siaren futbol partidu bat... Orain

: arte egin duen grabaziorik hobe-

• rena, ezbairik gabe, seme gazte-

: enaren lehen jaunartzearena da.

: Grabatu zuen semearen irudia

• ostia hartzen ari zela, emaztea-

: ren lehen planoa malko batek

: ihes egin ziola, familia osoa jate-

• txean elkartuta... Maisu lana da.

: Haatik, Juan Cruzekezdio

: bideo hori inori erakutsi. Beldu-

: rra ematen dio. Bideoan ikus

: daitezke kaputxadun mordoa

• ®jatetxera sartzear zeudela, euria

; arizuen?bipistola*zebaPaqui-

i_tak semeari oparitutako jostai-

: lualff eta bakearen aldeko mezu

: bat<apaizak mezan esandakoa»

: Eta berak ez du espetxera joan

: nahi.

ostirala, 1997ko abenduaren 12a ostirala, 1997kp abenduaren 12a

Iruñeko %

ezagutuz Juan Jose lVlartinena agirizainak Iruñeko karriketako

armarriak biltzen dituen liburua kaleratu du •

Iruñeko Alde Zaharreko karriketan dauden armarriak ezagutzeko aukera eskaintzen

du Juan Jose Martinena Nafarroako Agiritegiko zuzendariak kaleratu berri duen

Iruñeko karriketako armarriak liburuak. Argitalpenean hiriburuko etxe-aitzinetan

kokatuak dauden 101 armarriak jaso ditu.

AFARROAKO HIRIBURUKO ALDE ZAHARREKO KA-

rriken zurrunbiloan sartzean inork gutxik er repara tzen du kale horiek lekutzen di tuzten etxeek duten historian, inork gutxik sumatzen du askotan aitzinaldean duten armarrian eta haren esanahi eta historian.

Lan hori egin du J u a n Jose Martinenak, Nafa-rroako Artxiboko zuzendariak, Iruñeko Udalaren laguntzaz gaztelaniaz zein euskaraz argi tara tu duen Iruñeko karriketako armarriak liburuan. Ne-guko arratsalde hotz eta tristeetako ordu txikiak lagun zituela hasi zen Martinena hiriburuko ka-rriketako armarriak biltzen eta sailkatzen. Egile-ak lana egiteko Nafarroako Artxibo Orokorrerako Vicente Aoiz de Zuzak 1785 eta 1800 artean ida-tzitako izkribuak izan ditu esku artean. Izkribuak oso baliagarriak izan zaizkio Martinenari, Aoiz de Zuzak ordurarte Iruñeko karriketan zeuden 150 armarriak bildu baitzituen. Haietako asko galdu dira, baina 1832ra arte armarriak egiteko baime-na indarrean egon zenez berriago batzuek har tu zuten haien lekukoa.

Gizarte es tamenta le t ik gaur egungora jauz i egin a r t e , a i t o r en s eme b a t e n e txea b i z t an l e arrunt batena jendaurrean garbi bereizten zuen kanpoko ikur ra b a i n o ez zen a r m a r r i a . XVIII. mendearen bukaeran Alde Zaha-r r ean zeuden 1.600 e txeeta t ik 150 a rmar r idunak baziren ere, egun Iruñean etxe aitzinaldeetan harrizzizelkatuak agertzen diren 101 armarri ezagutzen dira. No-lanahi ere, XIX. mendearen ha-s ieran oraindik ere Nafarroako Er resumako epaitegietan aito-ren semetza ziurtatzen zuen agi-ririk eman zela nabarmendu be-h a r da . A z k e n e k o a k 1 8 3 2 a n eman ziren, FernandoVII.a hil eta Er reg imen Z a h a r r a k eza r t zen zuen gizarte estamentalak porrot egin zuen arte.

AgiritegietaH, udal erfoldetan eta parrokietako jaiotze agirietan zokomi! an ibili ondoren, guztira Iruñeko Alde Zaharreko 10 f a r m a r r i sailkatu ditu Nafarroako Artxibo Orokorrako zuzendariak. Bai-na zer gertatu zen desagertu diren berrogeita ar-

Gehienak barroko

eta rokoko

tankerakoak diren

arren, neokiasikoak

ere badira alde

zaharreko kale

mehar eta estuetan.

Horiek 1790 eta

1830 bitarteko

aitonen semei

dagozkie. XVIII.

mendea baino

lehenagokoak

bakan batzuk dira

Kaldereria kalean dagoen Iruñeko

karriketako armarri zaharrena. •

L u i s A Z A N Z A

marr iekin? 1836ko Desamort izaziot ik aitzina, maiztergoak deuseztatzea era-baki zenean alegia, hiriko etxeak berriz-tatu egin ziren. Garai bateko etxe zaha r , ilun eta estu asko bota eta haien lekuan beste batzuk eraiki zituzten, zabalagoak eta erosoagoak. Baina armarr ien galera handiena, batez ere, XX. mendearen le-h e n e n g o e r d i a n g e r t a t u zen. O r d u a n etxe-aitzinalde asko moldatu eta berritu ziren eta hori dela eta armarri asko galdu ziren.

Gehienak XVIII. mende bukaerakoak

Eguraldiaren gora-beherak edota erasak jasan izan badituzte ere, orokorrean Iru-ñeko armarriek ongi i raun dute. Ez dira oso zaharrak, gehienak XVIII. mendeko bigarren erdikoak direlako. Nolanahi ere, badira, besteak beste, Caldereria eta Na-varreriako kaleetan ezabatutako a rma-rriak, ba t zue t an etxea bota tzen zelako desagertuak edo aitoren seme ez zen ba-

tek e ros i e ta k e n t z e r a behartzean ur ra tu tako-ak. Martinenak dioenez, armarr i gehienak garai horre takoak iza-tea ez da kasual i ta tea. Armarria edukitzeko beharrezkoa zen aito-r e n s e m e b a i m e n a n e n e p a i a k 1770 eta 1785 bitartean eman zi-ren. 1973an Karios Ill.a erregeak Nafarroan ezarri zuen Armadan zerbitzu emateko agindua eta ai-toren seme zirela frogatzeko au-kera zuten familiek hori egin zu-ten, a i toren semeak ez zirelako s o l d a d u s k a r a joa teko zozketan sartzen. Beraz, kaleek datei begi-ratuz orduan zeuden armarri ba-

rroko eta rokokoak gorde dituzte. Gehienetan bis-tatu daitezke harriarteak eta beste apaingarri ba-tzu. Batzuetan hegaldun aingeru pottoloak edo le-hoi haundi eta beldurgarriak; edo beste irudi eus-k a r r i b a t z u k , e t a i t x u r a h i e r a t i k o a d u t e n mozorroak, behealdean erlaitz moduan jarrir ik.

Hiriburuan dauden armarri gehienak garai horre-takoak badira ere, t i tuludun nobleak diren jaure-giak — Gendulain, Rozalejo eta Ezpeleta, beste ba-tzuen artean— eta garaian izen nabaria zuten bes-te batzuk kenduta, armarriak ez daude oso apain-duak.

Gehienak barroko eta rokoko tankerakoak di-ren arren, neoklasikoak ere aurki daitezke alde zaharreko kale mehar eta estuetan. Horiek 1790 eta 1830 bi tar tean lortutako aitoren semeei da-gozkie. Biribilak, apaindura eskasekoak, kiribilak eta txirikordak dituzte ezaugarri.

Oso gutxi badira ere, XVIII. mendea baino lehe-nagokoak ere au rk i tu dira. S a l b u e s p e n a k sal-buespen, Iruñeko orduko etxeak 200 urteko bizi-tza izaten zutela aintzat hartuz, zaila da oso XVIII. mendea baino lehenagoko etxerik aurkitzea. Hori dela eta, etxearekin batera han bizi zen aitoren se-mearen leinua adierazten zuen armarria ere desa-gertu da. Martinenak nabarmendu duenez, Kate-draleko eta San Zernin elizako hilobiak kenduta,

ostirala, 1997ko abenduaren 12a

bakarrik Basotxoa eta Redin kaletako gurutzeak, San Frantzisko karrikako Crutzat familiaren bi armarriak eta Labrit leinuko ondorengo bati ustez dagokiona, Caldereria eta Mercaderes karriken arteko bidegurutzean dira hirian leinu zaharreko-ak izan ziren familien oroigarri. Lehenengo biak XVII. mendekoak dira eta besteak XVIIkoak.

Orduko hiritarren lekuko Eraikinek eta dokumentuek bezala armarriak ere garai har tako biztanleen izaeraren lekuko dira. «Oso erakusgarria den garai bateko lekuko dira. Garaiko jendea hobekiago ulertzen laguntzen di-gute. Nabarmenki antzematen da zer-nolako jen-dea biltzen zuen kale bakoitzak eta batzuk beste-ak baino hobeak zirela. Biztanle haien egoera so-ziologikoa eta ekonomikoa ulertzen laguntzen du, nola bizi ziren eta zertan nabarmentzen ziren eu-ren etxeak besteengatik», dio l anaren egileak . Egun oso xumea den San Anton kalea garaian ai-toren seme askok izan zutela bizileku nabarria da. Estafetak 14rekin eta Zapateriak 9rekin aurrea har tu badie ere, San Antonen Kaie Nagusian beza-la zortzi armarri topatuko ditu ibiltariak. Zergatik asmatzea ez da batere zaila. XVIII. mendean kale haren ondoan dagoen Kontzejuko Plazan kokatu zen Erret Kontseilua eta Nafarroako Erreinuko Entzutegia. Beraz, Zapaterian, eta batez ere, San Antonen bizi izan ziren aitoren seme ziren magis-tratuak, abokatuak, erret eskribauak, prokurado-reak, justizi idazkariak; orduan deitzen zen beza-la, Kuria osoa.

Bada beste berezitasun aipagarririk ere Marti-nenak egin duen sailkapenean.Gaurdaino gorde diren armarri gehienek, %45ek, familia bakar ba-teko a rmak agertzen dituzte, eta bakan batzuek hiru eta lau familiatako abizenak. Ugari dira hala-ber Nafarroan aitoren semetza komuna zuten bai-laretako armarriak. Askok nondik zetozen ziurta-tze hutsarekin lortzen zuten bailara horretako ar-mar r i a pa ra t zeko ba imena . Baz tan , La r r aun , Erronkari. Aezkoa eta Lanako bailaretako biztale

guzt iak a i toren seme ziren eta ba i l a ran etxe baten jabe zirela ziurtatzearekin bai-larako armarria jar zezaketen, Beraz, ez da harritzekoa izen-abizen batzuenak ez ezik, bailara bateko armarriak ere topatzea. Errepika-tuena Larraungoa da eta ondotik jarraitzen diote Aezkoak eta Baztanek. Ezagunak ez ziren toki ba-tean ezagutzera emateko jarriak dira. Aipatu bai-laretatik Iruñera hurbiltzen ziren aitoren semeak ez ziren ezagunak hirian eta nor ziren adierazi be-har zuten. Bestalde, Descalzos eta Ja rau tan ez da armarririk aurkitu, h a n arti-s a u a k eta beharg in x u m e a k bizi zirelako.

Esanahi aldaketa Mendeak pasatu ahala arma-rr iok z u t e n e s a n a h i a ga ldu dute. Martinenaren iritziz, ga-rai haietan armarriak ez zuten gaur duten handinahi izatea-renseinalea. «Ordukojendeak praktikoagoak ziren eta ez zu-ten sekulako armarririk koka-tzen etxe aurrean. Beste gau-za ba t zen abera t s ber r ia ren surria, orduan baimena inpri-matzeko ag indua lor tu zue-nak eta leinuaz ezin har ro egon eta d i ruarekin k o n p o n t z e n zuena». E g u n , o r d u a n E r r e g e a k emandako pribilejioa zena egun ohitura bilakatu da. Askok etxe-aurrean axmarria kokatuko dute edota besterik gabe armarria eraikiko dute. Hala eta guztiz ere, Nafarroako Artxibo Orokorreko zu-zendariaren aburuz, orain piztu den interesa us-tee tan o inarr i tua eta gaizki aho lka tu takoa da. «Jendeak ikerketa genealogiko serioak egitea ona da aitoren seme izan edo ez, atera edo ez armarri-rik. Hemengo artxiboan egunero ehundaka kon-tsulta egiten dira eta jendeak eramaten du agirien a rmar r ia %99tan ez dagokion ar ren . Lehenago Erreinuko legeak armarrir ik izan gabe paratzen

Redin kaleko XVI.

mendeko

armarria. •

L u i s . AZANZA

Estafeta kaleko armarri barrokoa.

Lu is AZANZA

Heraldika gaietan aditua J u a n Jose Martinena iruindarrak Filosofia ikasi zuen Nafarroako

Unibertsitatean eta 1990an Historiako Doktoregoa lortu zuen. 1987azgeroz-tik da Nafarroako Ar-txibo Orokorreko zu-zendaria, eta egu Na-farroako Unibertsita-teko irakasle laguna era bada. Artxibozai-na izanik, eguna pa-per eta agiri tartean ematen du eta infor-mazioa hain eskura izateak heraldikaren mguraan hainbat lan kaleratzeko au-

kera eskaini dio. Martinenak afi-zioa eta beharra uztartu ditu. Ha-rreman jori horren lekuko dira ida-tzi dituen liburu eta artikuluak. Ai-

patzekoak dira La Pamplona de los Burgos y su evolucion urbana, Na-farroa, gazteluak etajauregiak, Na-farroako Erreinuko arma liburua, Iruñeko Gotorlekua edota Nafarroa-koJauregia.

Iraindarra izanik Iruñeko Alde Zaharretik ibiliaz eta hangoaz kez-katurik hango afmarrien kataloa-goa egitea besterik ez dela dio bere lana. Irañeko egungo armarriak biltzen dituen lehenengo liburaa da. Duela 30 urte Pedro Garcia Me-rinok Navarreriakoak biltzeko saioa egin zuen eta haren bidea ja-rraituz Martinenak kaleetan ager-tzen diren guztiak jaso ditu. «Irañe-ko eraikinei buraz esan da nahi-koa gauza, baina armarriak ez ditu inork aipatu. Lana baliogarria iza-nen da XX. mende bukaeran Iruñe-an zer- nolako armarriak zeuden jakiteko», nabarmendu du.

zuena gogor zigortzen zuen eta orain a ska t a sun osoa dago. Jendeak ez dagokion abizizena hartzen du. Adibidez Nafarroan hain ugariak diren herrie-tako abizenak ba tzuetan h i ra armarr i ezberdin ditu. Oso ikerketa serkrbaten emaitza izan behar du eta ez nolanahi egindakoa», gaineratu du.

—e* lrene Arrizurieta

ostirala, 1997kp abenduaren 12a

K l a s i k o b i t x i • a r r o n t k l a s i k o

Joxemiel Bidador

Orixe Tuterara etorri zenekoaz: 1918-1919 (eta 1)

«Aquel año fue para mi fecundo en tribulaciones, y ser'ia cosa de nunca

acabar si quisiera detaliarlo todo». Orixe, De mi vida externa, 1943-2-24.

O g

ikolas Ormaetxea Pelleje-i l ro gipuzkoar nafartuxeak urtebeteko edo egonaldia eman zuen Erriberako hiribu-ruan, eta Erriberak berak era-gin ez bazuen ere, zinez oroi-tzapen txarra izan zen hemendk eraman zuena. Gaz-teren gazte bildu zen Orixe josulagundiaren abaroan Xabierreko etxean, 1904.ean hain zuzen ere, Orexakoak hamasei urte zituelarik hots. Orduko beste josulagunek egiten zuten bide berberari ekinez, ikas bidaztia eten zuen maisu lanetan murgil-tzeko. Haatik, hiru-lau urteta-ko abagadunea izaten zen hark sei urte ebatsi zizkion Orixeri. Berak zigortzat zeuz-kan azken bi urte horietako lehenbizikoa Tuterako etxean egokitu zitzaion, 1918/1919 ikasturteari zegokiona alegia. Esan daiteke, beraz, josula-gundiaren goikargudun zen-baitzuk Orixe ordenetik egoz-teko asmatu jukutria, Tuteran hasi zela nabarmentzen, bes-talde, azpijoku arrakastatsua izan zena duaikai.

Urtero bezala, 1918.eko har tan ere, Ebrok gainezka egin zuen lagundiaren lekai-detxe ondoko auzo behereetan zorioneko uholdeak eraginez, nahiz zehatzago izatearren, Orixek ikusiko zitukeena ez ziren larrienetakoak. Bai larriak izan zirela, ordea, urte hasierako hormaldiak, ia oli-bondodi guziak karroindatu zituztenak. Uda partean berriz, gripe izurrite ikaragarri batek populazioaren erdia baino gehiago tolestu zuen makaldu, eta hildako bat bai-no gehiago utzi zuen urrikiga-be. Aurrerago ikusiko dugun bezala, etxe barruko arazoek zein Orixe beraren osasun eskasak eritu zuten, eta zei-nek daki, hirian j a u n eta jabe nagusi zen gaixoaldiak zer ikusirik ere ote zuenentz Ormaetxearen osasunean. 1919.ekoabare e ta jabal igaro zen, oso aipagarria liteken

inolako gertakaririk agitu barik, ezpada bere, plaza zaharrean eginiko azken zezenketa. Neguko paseato-kian zetzan har tan buru tu atzeneko zezenketa sobera txarra izan zen; Dominguin izeneko toretzaileak uko egin zion egokitu azken zezena hil-tzeari, eta horrek sortu zuen iskanbila zalapartatsua zela eta, pikoloek hus tu behar izan zuten plaza. Bukaera hitsa zinez, Orixeri, seguru aski, atzenduko ez zitzaiokeena.

Nikolas Ormaetxearen bizi-tza ezpalak ongi baino hobeto ezagutu ahal izateko, lehenbi-ziko urteei dagokienean bede-ren, Landetako Saubion hirian erbestean zegoela berauk ondu De mi vida exter-na autobiografia laburra zaigu baliagarria oso. Tutera-niko egonaldiaren gaineko aipamenak badakartza, gai-nontzekoekin erkatuz gero, luze eta maratz, bere gogoan itzal luzea laga zioalako zan-tzu.

1918.eko martxoan bidali zuten Tuterara, beraz, urte t'erdi eman zuen gure Erribe-ran, h a u d a , 1917/1918 kur-tsoa amaitzeko geratzen ziren hilabeteak, 1918/1919 ikas-turte osoa, eta bi urte horieta-ko udak ere. Orduko etxean 46 fraide zeuden, eta gehie-nak euskaldunak ziren. Bes-teen artean, Pedro Etxebarria edota Bernardo Egaña euskal sermoilariak aipa litezke. Errektorea Joakin Etxenike donostiarra zen eta gogo zuzendaria Pedro Ongai liza-rragarra. Orixek Tuteran bete behar zuen lana, mutikoei literatura bere osotasunean

irakastea zen, generoak zein | historia. Hasiera-hasieratik, ( arazoak izan zituen errektore- ! arekin, baina Orixerekin izan zuen harreman teinkatia ez zen sekulareriean laxatu. Kur-tso bitartean, behin eta berriz, haren ikasleek porrot eginen zutela zioen errektoreak beste guztien aitzinean, harrokeriaz beterik eta inolako eragozpe-nik gabe. Kurtsoa amaitzen zenean, Logroñoko institutura joaten ziren ikasleak aztertze-ra. Orixerenek ikasturte har-tan hantxe lortu zutena ez zen beste inoiz ere lortu: bi oho-rezko matrikula, bederatzi bikain, 18 oso ongi, eta, gai-nontzekok orok, gainditzea. Halaz ere, errektoreak ez zituen emaitza haiek kontu-tan har tu nahi izan, eta pro-bintzia buruari bidali zion txostenean Orixeren lana guz-tiz txartzat eta zeharo ondo-riorik gabekoa zeritzola jaki-narazi zion. Aitzaki honi eskerrak, beste urte batez luzatu zioten bere irakasle aroa. Probintzia bu rua zen Leza aitari 1919.eko abuztua-ren 21ean Orixek helarazi zion deskargua, antza, ez zitzaion jatako balio. Buruhauste neketsu hauez guztiez gainera, hezueria erreumatiko erasoaldi bat izan zuen, eta goatzean hiru aste eman ostean, hogei kilo inguru galdu zituen. Gorputz ahul hori hobetzeko, Fiteroko mañuetara bidali zuten. Eus-kalerriko mugerriko urek osa-sun ñsikoa itzuli ziotelako segurtasunean gaudeke, bai-na gogo makilatuaren osaga-

. rria itzuliko ziotenentz ezin esan.

P a t z i k u P e r u r e n a

Azaroa badator

JOANBERRI ZAIGU AZAROA;

bes te aldet ik, ordea, oraintxe datorkigula dirudi. Gure baratzeia-ra begiratzea aski. Ape-

nas nabarmentzen den azabu-ruak besterik. Esker gaiztokoa izan bada ere, menderen mende-tako negute beltzetan. zerrikiak baino arima gehiago salbatu du azak gure herriskotan.

Nafarroako Foru Zaharrak ere, halaxe esaten du: «Et el huerto sea en que puedan serXHI cabe-zas de colles quoando sean gran-des>. Horratx, nonahiko jendaje arrotzak, herri batean 'habitante» edo 'moradore' izan ondoren, bertako 'vecino» gradua hartzeko bete behar zuen baldintzetako bat: gutxienez hamairu azaburu-ko baratza ukan.

Izan ere, Nafarroa ertarokoan, barazkirik usuena eta ezagunena aza baftzen, baba eta tipulekin batera. J: Juriok berak eman izan digu, 1294ean Artaxonan saldu-tako azaburuengatik Larraga al-deko laborariek orda indutako zerggn berri. F. Idoatek ere bai, Oliteko erregeren palazioan, Jua-naren bataiokoan, 1358koburui-laren 2an, janari onskoen artean aza atera zutelakoa; eta 1405eko Eguberri egunean berdin. Bistan da berebiziko inportantzia izan duela azak gure artean. Horrega-tik harritzen nau. Tipulatze, Ba-baze eta gisako aztarnen alboan, azari atxekitako euskal fitonimo-rik inon aditu ez izanak.

Nafarroako lege zaha r re t an ageri diren bi petxa ere, badirudi azari eta urdeari atxekiak zirela: eyurdea eta azageriko delakoak; baina, segurantziaz inork ez daki azkeneko honen etimologiarik: »Ay una pecha que es clamada açaguerñco en basquenz: aquey-lla pecha deve ser qoanto un ome puede levar en el ombro». Edo agian, azao+gerriko (gerria bete-ko zama) esan nahiko ote du?.

Dena den, negu gorriko eltze-an, aza eta zerrikia elkarrekin maizenean. Esate bateko, erdai-dunen ;Vaya, vaya! esanerari , auskalo noiztik nora, Azak eta uf-daya! erantsi izan dio euskaldu-non gogo bertsozaleak; eta Bar-' bieriren 'Cancionero de tos siglos

XV y XVI» l iburuan ere honako pasarte hauxe azaltzen omen da kanta batean: 'darte he urdaya con çoles, ques muy rico come-zon».

Urdai gizena ezezik, zerri odol-kiak, saiheskiak, hezurkiak, aza-rekin nahasita, neguko eltzeko-rik g u t i z i a t u e n a k gen i tuen oraintsu arte; eta geroztik, baraz-ki berr iak Ameriketatik s a r tu ahalean, aza babernak, aza pata-tak, eta antzekoak ere bai. Aza

• hutsak ere aztarren nabarmenak utzi ditu, ordea, gure etxeetan. Aza k l a seak be rak ez d i tugu gutxi: aza beltza, aza zuria, aza berdea, aza kizkurra (Milango aza) urraza (letxuga), zakurraza, ahuntzaza...

Azkeneko honek gure herris-kotan ohikoa zen ahuntzaia eka-rri dit gogora; izan ere, bildurrik h a u n d i e n a , a h u n t z e k inoren azak ondatzekoa izaten baitzuen; eca halakorik gertatu ezkeru. bere poitsetik pagatu behar dainuak, eguneko jornal pizarra galduz. Usario edo bildur honen lekuko, bad i r a k a n t a ezagun ask iak , «Akerra torri xaku, ortura asaja-ten (...) akerra ken, ken ken ken> sailekoak.

Bestelako dantzatan, jolase-tan, kantatan edo esaneratan ere maiz ageri zaizkigu »Aza landare, aza gazte lantare, aza kirtena, azalorea, azaburua» eta gisako-ak, sinbologia ugaritan. Baina, besteak beste, ezin ixilean gorde, u m e t a n Goizue tan ikas i t ako haurkanta xalo hura:

Dulun duiun yoare!

Gure beyak rion dirade?

Maioxarreko baratzan

bost aza landare!

Nork asma egun, bost aza lan-dare haiek behiala gordeko zuten xarma sinbolikoa! Arrunten bes-telakoa da, honako bertso eza-gun hau:

Goizean porrusalda. eguerdian azak

Aise kabitzen ote ipurdian galtzak!

Zer zirela uste huen a t suaren sal

tsak?...

Aspalditik banekien nik bertso osoa; baina, azazale ainorratu izaki, galtzak bete haize ipur-dian, ibili benarko bolada batian.

Motxorrosolo

Nafarroa bihotzean

E LKARRETARATZEA .ERRESUMAKO GARAIKO EXTREMADURAN IZAN DA.

Aurtengoan, arnoa edotauralagun, bihotza alaitzeko parada izanen dute Nafarroaren esentzia bere baitan daramatenek. Txuri-gorriz abesten diren zenbait kanta konpaktatu dituzte, ariiztasuna ondarraldirako, AgurJaunak. cancidn popular de Bcya Navarra(sic). Urbasaren bihotza den Bioitzatik u r run denboraldi luzea igaroko du bat baino gehiagok. Nafarroa bihotzean.

ostirala, 1997ko abenduaren 12a ostirala, 1997kp abenduaren 12a

Javlur Aniiantiii ) I ruñeko P lanetar ioko zuzendar ia

«Astronomia garai onean da» Joan den azaroaren 26an lau urte bete zltuen

zabalik Iruñeko planetarioak. Geroztik,

astronomia aspertu gabe eta hainbat modutan

ikas daitekeela erakusten saiatu dira izan

dituen 600.000 bisitariei. Javier Armentia

zuzendariaren ustez, kultur zentro ere bada.

BGUBERRIRAKO PRESTATU DUTEN

emana ld i berez iar i azken uk i tuak ematen d iha rdu Javier Armentiak. Astronomia l iburuz inguraturik, Lurraren plastikoz-ko i rud ia rek in t x a n t x e t a n ibili ondotik, hitz egiteari ekin zion. • Badira lau urte Planetarioa

zabaldu zela. Orain arte egin-dako bidea polita izan da? Baie tz u s t e d u t . B a t e t i k ,

h e m e n l a n e a n g a u d e n guzt iok h a i n b a t e k i n t z a k u l t u r a l e t a n a g u s i k i z e r u a r e k i n ze r ikus i a zutenak ekartzeko apus tua egin genuen . Ikus leak j ak in izan du Planetarioan gustatzen zitzaiona a u r k i t z e n e ta h o r r e g a t i k i zan d i t u g u 6 0 0 . 0 0 0 b i s i t a r i b a i n o g e h i a g o l a u u r t e o t a n . U r t e r o batez bestekoa 150.000koa izan da. Ez dago gaizki, horri eutsi eta etorkizunean igo egin nahi genu-ke. Bestet ik , P lane tar ioa so r tu zenean jendearen ja r rera ez zen ona, inork ez zuen pen t sa tu ere egin Iruñean Planetario bat behar zenik. Egin eta gero, ongi doala ikusi dugu.

• Zer eskaintzen du Planetario-ak? Planetarioa kul tura zentro bat

da. Planetario deitzen den arren e ta izarrak proiekta tzen d i tuen areto bat (Tornamira) duen arren, Planetarioa errealitate zabalagoa da. Egun martxan dauden plane-tarioak zientziaren hedapenaren kontzeptu zabalagoari erantzu-ten die. B e r t a n j e n d e a k ba t e r e akademikoa ez den zientzia eta astronomia ikasteko modua aur-ki dezake . P lane ta r ioak , ba tez ere, zentzu ludikoa duen jakintza kulturala saltzen du.

• Lehenengo planetarioa men-de hasieran eraiki zen. Orduz gerozt ik asko eboluz ionatu dute? Lehenengo planetarioa Alema-

niako Berlin h i r iburuan 1920an eraikitako Ceis izan zen. Orduko teknologiak eta gaurkoak zeriku-sirik ez badute ere, oinarrian guk d u g u n p lane ta r ioa oso zaha r r a

da, orduko planetar ioaren ideia eta gaurkoa bera bai ta . Ceisen sistema zen zerua kupula batean egiazkoa baiitz bezala proiekta-tzeko aukera izatea. Kontzeptu hor rek ora indik ere b a d i r a u e n ar ren , egun dena au toma t ikoa da, eta garai ha r t an ezezagunak ziren ikus -en tzunezko h a i n b a t efektu gehitu zaizkio.Era berean, planetarioek, orain arte, zientzia kontatzeko era oso akademikoa z u t e n e ta E u r o p a n eta E s t a t u Batuetan zeudenak unibertsi ta-te, i k a s t e t x e e ta a s t r o n o m i a behatokiekin uz tar tuak zeuden. Egun, aldiz, aisialdirako zentro zientifikoak dira.

• Nafarroan bada kultura astro-fisikorik? Uste d u t ez zegoela . Haley

kometaren agerpenaren ondotik, 1986an Nafarroako Astronomi Elkartea sortu zen eta bazen afi-zioa, ba ina kul turaz hitz egitea gehiegitxo da. Ez dago astrono-miarekin edota astrofisikarekin zerikusia duen goi mailako ikas-ketarik. Nahiz eta astronomiari ekarpen hand iak egin zizkioten n a f a r r a k i zan d i r e n , b e s t e a k bes te XVII. mendean Francisco Tornamira , Nafarroa beti zien-tziari bizkar emanez bizi izan da. Dena den, orain jakiteko gogoa handiagoa da. Gainera, espazio-ko zientziak eta astronomia egu-neroko berri dira komunikabide-e t a n . K o m u n i k a b i d e a k

konturatu dira badirela aurrera-kuntza asko eta jendeak irakurri eta ingurunearekin erlazionatu egiten di tuela. Ast ronomiaren-tzat garai ona da hau. • Zer egiten du falta den kultu-

ra hori zabaltzeko? Batetik, planetarioa publikoa-

rentzat komunikabide bat gehia-go da, d a t u a k igor tzeko b i d e a delako. Bestetik, planetarioaren lan handienetako bat hezkuntza da. Planetarioak joan den ikas-t u r t e a n egin m o d u a n , b a d u h o n e t a n ere i k a s t e t x e e n t z a k o eskaintza zabala, lau urtetik hasi

e ta hemezor t z i u r t e a r t e . G u r e ideia irakasleei ez ezik ikasleei ere as t ronomiaren inguruko ezagu-tza ikasten erraztea da. Planeta-rioa oso bal iagarr ia da hezkun-t z a r e n t z a t . Ez d u g u ino r ordezkatzen, gure helburua ez da hurbiltzen diren guztiak astrono-miaz jakitea, baizik eta datorre-n a k a s t r o n o m i a z ze rba i t ikas i bidenabar aspertu ez dela jakitea. Zientzia p r o p o s a m e n hor i ek in k o n t z e p t u a k e r a k u t s i b a i n o gehiago ikas lea rengan j a r r e r ak suspertu nahi ditugu, zientziare-k i n h a r r e m a n a z u z e n a i zan dezan.

• Ildo horretan, zein proiektu dituzue abian? J o a n den ur te t ik , ikas leekin

hiru saio egiten ditugu astearte-tik ost i ra lera . J o a n den u r t e a n 50.000 ikasle etorri ziren. Aurten esperientzia errepikatu egiten da eta proposamena haur eskolako-l e t a r a e re z a b a l d u da . E g u n hamar programa ditugu eta gaz-

Afizio zena ogibide biiakatu zaio JavierArmentia gasteiztarrari. Fisika Euskal Herriko

Unibertsitateko Leioako campusean ikasi zuen eta Astrofisika espezialitatea Madrilgo

Complutensean egin zuen. Nafarrora lanera duelazazpi urte etorri zen eta

Planetarioko zuzendaria da zabaldu zenetik. #

Sasi zientzien Arrazoizko Altematiba Elkarteko burua, astronomiaren inguruan sortu

diren hainbat iritziri argia ematen saiatu da eta arrazoizko iritziak zabaltzen.

Nafarroako Astronomia Elkarteko kide askok kolaboratzen dute elkartearekin, eta

urtean bitan behaketa publikoak egiten dituzte elkarrekin. #

Planetarioan duen lana oso gustuko du alde zientifikoa eta humanoa uztartzen

dituelako. Planetarioak 90 milioi pezetako aurrekontua du (3.600.000 libera), eta

horietatik 45 Nafarroako Gobemutik jasotzen ditu. Gainontzekoa sarrerek eta

erakundeekin egindako hitzarmenak estaltzen dute.

telaniaz zein euskaraz amititzen dira. • Baduzue beste praiekturik?

E g u b e r r i e t a r a k o p r o g r a m a berezi ba t egiten ari gara. Beste urte batzuetan ere egm izan ditu-gu. Aurten egin duguna haurre i zuzendua da. Ipuin klasiko ba t

h a r t u d u g u , a n t x u m e a k j a t e n d i tuer t o t s o a r e n i s l o r i o a , e t a ze ruan koka tu dugu i Idenabar zeruan aur'ri daitezkeen zarrak, kons t e l az ioak , i largia, i z a r r ak ikasteko...

—e» lrene Arrizurieta

ostirala, 1997ko abenduaren 12a ostirala, 1997kp abenduaren 12a

Egunkaria

> ostirala • 1997ko abenduaren 5a

Pello Goñi

Hiri atsegina

/ \ ISE KONFORMATZEN DIREN FUN-

4 P T I tzionariak, espekulatzaile-ajk; ag in t ea ren m e n e k o h i r i t a -r rak eta hirigileez mozorroturiko za t ika tza i leak . . . H a u e x e n g a n a guztiengana eramaten gaitu hiri

« desegin batek, Alejandro Rossi-r en esane tan . I ruñea aspa ld ian desegin zen. Agian, h o n d a m e n -dia h a r r e s i a k bo t a z i tuz te lar ik hasi zen. Orain hiri atsegina dela esaten dugu harro, bai, atsegine-netako bat bizitzeko, a r run t fun-tzionala. Atsegintzat dugu kas-k a r k e r i a o n a r t u d u g u l a k o z . Atsegina, i tsuskeria geureganatu dugulakoz. Gizatasunik gabeko a r k i t e k t u r a g e u r e i n g u r u a r e n ezaugarri nagus i b i laka tu dugu eta izugarrizko inpaktu estetikoa d e n a , b e s t e i n o n o n e t s i k o ez g e n u k e e n a , on tza t e m a n d u g u denboraren poderioz, geure oroi-t zapenaren dekorazio b ihur tuz , geure b iz i tzaren zat i b a t bal i tz b e z a l a . T u l e b r a s k o M o n a s t e g i plazako anfiteatro zakarra, Bara-ña ingo po r l anezko e r r a ldo iak , Milagrosa auzo i luna , Er ro txa-p e a , O r v i n a k o i n a u r r a t e g i a , Mendebaldeko alderdi luxuzkoa -enetzat sa lbuespenak salbues-pen biziki i t sus ia dena- , h i r i an barreiaturik dauden hainbat eta hainbat eraikin despertsonaliza-tu eta alienatzaileak, estetikaren aurka atentatzen dutenak. . . Hau guztia egin da hiri atsegin hone-t an eta ez zaio inori erantzunki-zunik e ska tu . Ar run t a r r e t a t s u izaten gara ingurugiro afera guz-t ietan eta ez gara gai izan milioi laurden ba t biztanleren inguru-ko h i r i t a r r a za in tzeko . B e r a n -duegi da. Iruñea desegin dute eta ez d u i ñ o r k e r a n t z u n k i z u n i k e s k a t u , ez da k o o r d i n a d o r a r i k sortu, ez da manifestaziorik egin, ez dute inor kartzelan sartu. . .

K O N T Z E R T U A K

I Gares: M - C l a n taldeak joko du g a u r F u n d a m e n t a l a r e t o a n 23;00etan.

> Iruñea: Euskadiko Orkestra Sinfonikoak eta Andra Mari abesbatzak Pablo Sorozaba-l en m e n d e u r r e n a de l a e t a k o n t z e r t u a e s k a i n i k o d u t e Gaiar re Antzokian da to r ren ostegunean, 20:00etan.

I Elizondo: N u e v o C a t e c i s m o Catolico taldea ariko da Eli-z o n d o k o C a s i n o t a b e r n a n gaur, 22:30etan.

I Iruñea: Skalariak e ta M.D.O. t a l d e a k j o k o d u t e g a u r , 21:00etan , Txant reako Ake-larre tabernan.

ANTZERKIA

> Iruñea: La bicicleta boladora

a u r k e z t u k o d u P r a g a k o A n t z e r k i B e l t z a t a l d e a k , e tz idamu, 20 :00e tan , Nafa-rroako Antzerki Eskolan.

ERAKUSKETAK

I Burlata: Lucia Agirre Baztan margolar iaren lanak ikuste-ko aukera dago heldu den hi-l a r e n 2 7 r a a r t e u d a l e t x e k o Kultura aretoan.

I Iruñea: Luis Garridoren ma-rrazki erakusketa zabalik da-go hi laren bukae ra arte Pin-tzel Galerian.

Hruñea: Abenduaren 9tik 19ra b i t a r t ean Buztinaz... kolore-

ez... loreez Gaztediaren Etxe-ko lore lehor, margo eta buz-tin ikastaroetako par ta ideen lan e rakuske ta dago zabalik a r r a t s a l d e k o 1 8 : 3 0 e t a t i k 21:00etara.

ZINEMA

I Iruñea: Datorren ostegunean, h i l a k 11, En compañia de

lobos pel ikula eska in iko da 2 0 : 0 0 e t a n Nafa r roako Uni-bertsi tate Publikoko Osasun Ikasketen Eskolan.

B E S T E L A K O A K

I Iruñea: Datorren as tea r tean , a r r a t s eko 20 :00e tan , J u a n Jose Mar t inena Nafarroako Artxiboko zuzendariak Iru-ñ e k o a r m a r r i e n i n g u r u k o hi tzaldia eskain iko du Iru-ñ e k o K u t x a k A r m a d a r e n Etorbideko 2 a n d u e n egoi-tzan.

I Ituren: Bertso afaria izanen da igandean Altsuena erretegian 2 1 : 0 0 e t a n . Amur iza e ta Pe-ñagarikano ariko dira.

t Iruñea: Go i t i be ra l a s t e r k e t a eginen da gau r Labriteko oi-nezkoen aldapan 17:00etan.

I Iruñea: Ezkaba mendira ibilal-dia eginen da etzi, 9:30etan. Gidar iak Zutar r i e ta Eguzki t a l d e a k i z a n e n d i r a . I zena

Auzotegi kul tur etxean eman b e h a r d a 2 0 : 0 0 e t a t i k 22:00etara.

I Iruñea: F r a n c i s c o A l d e k o a Luzurraga EHUko Nazioarte-ko H a r r e m a n e t a k o ka t ed ra -d u n a k Laguntza humanita-

rioaren alderdi berrid: kasko

zuriak hitzaldia eskainiko du gaur, 19:30etan, Gaztediaren Etxean.