AS ORIXES DO GALEGO

1.b. Substratos indoeuropeos:

Que é o indoeuropeo?

Substrato Lingua que, a consecuencia dunha invasión de calquera tipo, queda somerxida ou substituída por outra en que deixa pegadas. Os trazos máis estables do substrato pertencen sobre todo á fonética, ao léxico non fundamental e á toponimia. A morfoloxía e o léxico básico, en cambio, raramente sobreviven na lingua de importación.

Linguas celtas

Lingua de orixe

Lingua da que procede o galego-portugués. Latín vulgar

Superestrato Lingua que, nun territorio determinado, se introduciu amplamente dentro da área doutra e aínda que non conseguiu asentarse

definitivamente deixou nesta algúns trazos.

Xermanas

e

árabes

Linguas de substrato:

Pobos mesturados, ágrafos, sen unidade lingüística,

enfrontados

•Chegada romanos = asimilación cultural

•Linguas prerromanas deixaron: topónimos, léxico común

(plantas, accidentes orográficos, útiles...)

1.a. Substratos preindoeuropeos (Idade de Pedra):Son tres conxuntos:

✏ Euroafricano ou mediterráneo: deixounos palabras como: cosco,

gabanceira, mata, queiroga. Palabras coa raíz carr- carrasco,

carroucho, carqueixa.

✏ Hispanocaucásico: coto, sobaco, morango

(morodo, amorodo, amorote,...).

✏ Tirrénica: touza, morea, petouto, barro, lastra, cádavo, esquerdo,

cama, abarca, balsa, veiga.

De todo este conxunto de pobos e culturas, só chegou ata nós o nome de oestrimnios.

•Trazos do substrato prerromano:

•A raíz carr: carrapucho

• A raíz mor: amorodo

• O sufixo –asc , usc : Tarasca

• O sufixo –ego : galego

• Topónimos en –obre, abre: Baiobre

• Outras voces: balsa,barro,lama,laxe

Ao substrato celta no galego atribúenselle os seguintes fenómenos

fonéticos:

● Desaparición do -n- latino intervocálico: BONAM > boa;

SONARE > soar.

● Evolución do grupo consonántico latino -CT- > -it- :

NOCTEM > noite; LECTUM > leito;

● Sonorización das consoantes oclusivas xordas latinas P,

T, K > b,d,g. e desaparición das sonoras latinas B,D,G:

LUPUM > lobo; METUM > medo; CAECUM > cego;

LEGEM > lei; PEDEM > pé; RIVUM > río.

Latinización:

Proceso de asimilación e incorporación dos pobos ibéricos ó mundo romano.

ETAPAS:

1ª. Ata fins do séc. I a.C.: hostilidades

2ª. Desde o 29 a.C – séc. III d.C.: aspirar á cidadanía romana. LATÍN = lingua de prestixio = primeiras inscricións latinas

3ª Romanización: século III d.C.

Imposición do latín como única lingua oficial.

* Xermánico* Árabe

Linguas de superestrato: Decadencia do Imperio Romano por presión dos pobos xermánicos

Os pobos xermánicos fusionáronse grazas a:

xa estaban bastante latinizados

Nº invasores reducido

Nivel cultural baixo

Organización administrativa baixa

Antropónimos: Afonso,Luís,Elvira

Topónimos:

• ar: Gondomar

• mil: Samil

• ende: Madrosende

• monde: Baamonde

• riz:Mondariz,Guitiriz

• ulfe: Randulfe

Léxico da guerra e costumes: guerra, helmo,espía,agasallar

Trazos do superestrato xermánico:

Cultura árabe moi avanzada (arte, agricultura, técnica,

ciencia)

Achega léxica de orixe árabe:

● Agricultura e gandería: cenoria, albeitar

●Construción: alicerce, albanel,azotea

● Administración: alcalde, alcaide, alférez

● Ciencia: cifra, logaritmo, cénit, xarope, álxebra

● Topónimos: AMezquita, Sada

● Expresións: oxalá, debalde

Principais evolucións fonéticas:

Latín Galego Exemplos

As consoantes: P , T , K Sonorizan: B , D , G POPULUM > pobo; AMICUM > amigo

As consoantes: -B-, D , G Desaparecen VEDERE > ver; LEGERE > ler

O grupo cons. CT Evoluciona a: it FACTUM > feito; NOCTEM > noite

As consoantes: N , L Desaparecen TENERE > ter; CALENTEM > quente

O ditongo: AU Evoluciona a: ou AURUM > ouro; TAURUM > touro

Grupos cons.: CL , FL , PL , Palatalizan: Ch CLAMARE > chamar; PLAGAM > chaga

A maioría do léxico galego procede do LATÍN

VULGAR

clasifícase segundo :

● a época na que foi introducido,

● a evolución que sofre ao longo da historia.

Formación histórica do léxico

Cultismo

semicultismo

Patrimonial

Incorporáronse: na colonización romana

Transmitíronse: por vía oral

Evolucionaron: totalmente (transformacións fonéticas)

Constitúen: a maior parte do noso léxico

Exemplos: CAELUM > ceo; DIRECTUM > dereito CAUSAM >

cousa; AURICULAM > orella

Patrimoniais:

Evolucionaron: parcialmente (pequenos cambios)

Menos cás palabras patrimoniais, máis cós cultismos

Exemplos: DELICATUM > delicado; patrimonial: “delgado”

MIRACULUM > milagre; posible evolución: “mirallo”

FLACCUM > fraco; posible evolución: “chago”

Semicultismos:

Incorporáronse: tardiamente

Evolucionaron:pequenas alteracións

Exemplos: COLLOCARE > colocar; COLUMNAM > columna

Os tecnicismos: son cultismos específicos das ciencias, artes, técnica e

oficios; nomean: obxectos, operacións...

Fórmanse por:

Incorporar palabra gregas ou latinas: mecánica

Creación de neoloxismos con elementos gregos e

latinos:encefalograma

Os latinismos son expresións puramente latinas: Apriori, ídem, lapsus,

ipsofacto, voxpopuli

Cultismos:

LATÍN Voz patrimonial Cultismo

CONCILIUM Concello Concilio

COLLOCARE Colgar Colocar

CALIDUM Caldo cálido

LATÍN Voz patrimonial Semicult. Cultismo

CLAVÍCULAM Chavella Caravilla Clavícula

PLENAM Chea Prea(mar) Plena

REGULAM Rella Regra Regular

Chegou o momento de

estudar

1. Relaciona as formas galegas coas correspondentes latinas:

SOMNIUcedo

FOEDU mazá

CALAVARIA souto

CLAVIC'LA madeixa

SOMNU feo

GENISTA xograr

VEC'LU xesta

ASCIATA brazo

MATTIANA dona

MATAXA sono

IOCULARE eixada

BRACCHIU vasoira

IANUAELLA caveira

BENEDICTU soño

PLACITU vello

CITO xanela

SALTU abelá

ABELLA prazo

DOMINA chavella

VERSORIA bieito

SOMNIU

FOEDU

CALAVARIA

CLAVIC'LA

SOMNU

GENISTA

VEC'LU

ASCIATA

MATTIANA

MATAXA

IOCULARE

BRACCHIU

IANUAELLA

BENEDICTU

PLACITU

CITO

SALTU

ABELLA

DOMINA

VERSORIA

SOÑO

FEO

CAVEIRA

CHAVELLA

SOÑO

XESTA

VELLO

EIXADA

MAZÁ

MADEIXA

XOGRAR

BRAZO

XANELA

BIEITO

PRAZO

CEDO

SOUTO

ABELÁ

DONA

VASOIRA

11. Coloca nos ocos a palabra correspondente que aparece ó final. Clasifícaas segundo a súa orixe.

- A sopa estaba saborosa e non quedou nada na pota, pero o carneiro ó espeto estaba un pouco cru.- Esta ben o orgullo de gañar. Pero non debes gabarte demasiado.- Dese home din que rouba o diñeiro dos ricos para dárllelo ós pobres.- Estendeu a toalla de cor branco no chan e deitouse xardín no como se estivese na praia.- O cosco recobre os grans de millo e outros cereais.- Os xermanos antes de britar ou infrinxir un pacto non podían menos que esgrimir as espadas.- Unha pala é un burato ou cova baixo as pedras do río, onde se esconden as troitas.- A lastra é unha laxe de pouca espesura que se usa para facer valados.- Esa alfaia que roubaron é un torque de ouro celta.- No xardín lixou a roupa que era o seu orgullo pois era un modelo único dun alfaiate galego; agora terá que limpala cun xabón especial.

● Substratos preindoeuropeosSubstratos preindoeuropeos (Idade de Pedra):Son tres conxuntos:Euroafricano ou mediterráneo: deixounos palabras como: cosco.Tirrénica: lastra, abarca.

● Os paraceltas: pala.

● Xermanas: Os que entraron no propio latín e que os romanos levaron por todo o Imperio: roubar, sopa, branco, xabón, orgullo, tregua, gañar,rico.Xermanos: britar, esgrimir.Á visigoda : roupa, espeto. O terceiro estrato de xermanismos é o formado polos que chegaron coas peregrinacións medievais, procedentes do francés ou do provenzal: xardín, toalla, gabarse. ●

Árabes: alfaia, alfaiate.

ÉTIMO LINGUA P.PATRIMONIAL

alzait xermano gardar

wilhelm árabe aceite

alruz xermano barro

barro celta gato

wardom ibérica arroz

cattus árabe Guillerme

BESTIAMBESTIAM: besta, bechaMACULAMMACULAM: mácula, mágoa, manchaCLAVICULAMCLAVICULAM: cravella, chavellaINSULAMINSULAM: insua, illaFLUXUMFLUXUM: frouxoREGULAMREGULAM: regular, regra, rellaPLENAMPLENAM.: plena, prea-, chea

4.Indica a forma galega que corresponde a cada unha destas 4.Indica a forma galega que corresponde a cada unha destas palabras latinas:palabras latinas:

PLICARE > pregar

ALTARIU > outeiro

CLAUSA > chousa

IEIUNU > xexún

NEBULA > néboa

CATENA > cadea

SAXU > seixo

ALTERU > outro

LAETU > ledo

TRUCTA > troita

ÉTIMOSÉTIMOS RESULTADOSRESULTADOS

LITIGARELITIGARE chan/chao prea-(mar)

FRIGIDAMFRIGIDAM chea/cheia fríxida

PLANUMPLANUM límpido lidar

LIMPIDUMLIMPIDUM litigar plano

PLENAMPLENAM fría plena

7. Dá unha voz patrimonial (como mínimo) emparentada lexicamente con cada un dos seguintes cultismos:

Plano: chan / chao

Clave: chave

Personalidade: persoa, persoal

Medicina: menciña

Pleno: cheo

Secretario: segredo

Solitario: solteiro

Audición: oír

Directo: dereito

Flamante: rechamante

8. Nas seguintes palabras, nas que se indica a evolución do latín ó galego, hai algunhas evolucións fonéticas que poden atribuírse ó substrato celta. Explica que fenómenos fonéticos se producen en cada un dos casos:

CUPPA > cuba DIRECTCTU > dereito FOEDDU > feo SECCARE > segar

CAECCU > cego CITTO > cedo AMICCU > amigo Venna > vea

FACTCTU > feito RIPPARIA > ribeira BONNA > boa TECTCTU > teito

9. Pon as formas galegas correspondentes a cada unha das seguintes palabras latinas e indica que fenómenos fonéticos teñen lugar en cada caso:

LACTCTEM > leiteLUNNAM > lúaPECTCTUM > peitoFACERE > facerGGENNISTAM > xestaFOLILIAM > follaROTTAM > rodaOCTCTO > oitoARENNAM > areaSONNARE > soarLUPPUM > loboNOCTCTE > noiteLANNA > laBONNA > boa

agasallo adornar, asear

espeto presente, regalo

helmo quebrantar, violar, infrinxir

guisa hasta de ferro puntiaguda que serve para asar carne ou peixe

ufano destruír, cortar

britar que se vangloria e se arroga méritos extraordinarios

talar peza da armadura que cubría a cabeza e o rostro, con viseira

trepar nome xenérico de antigas lendas escandinavas

ataviar maneira, feito, procedemento

saga subir a algún sitio agatuñando; rubir