gogoa, 10 (1&2): 1-20, 2010

  ARTIKULUAK 

Goi-datiboak eta are goragokoak euskaraz: jabe datiboak eta datibo hunkituak vs. 

datibo etikoak*

Beatriz Fernández

EHU

(High and even higher: dative possessors and affected datives vs. ethical datives in Basque)

Abstract

In this paper, we will explore the syntactic behavior of Basque possessor datives and compare them to the ethical ones. To that end, we’ll review Borer & Grodzinsky’s (1986) classical syntactic tests and show that Basque possessor datives behave similarly to their counterparts in other languages, as Hebrew (also Landau 1999), Spanish and French (Joui tteau & Rezac 2007), among many others. As we will see, dative possessors are high datives (against Pylkkänen 2002/2008), although they are not necessarily merged high. Besides, even higher in the architecture of the sentence are ethical datives (Jaeggli 1982, 1986 among others) and also allocutives (Oihar tzabal 1993). Although possessor datives will be the main issue to address, we will also focus on other non-core (high) datives, as affected ones, which behave similarly to possessors and probably occupy the same (high) position in the structure.

Keywords: Basque datives, external possession, dative possessors, high datives, ethical datives, allocutives.

* Lanhaubakarkazeinelkarlaneanegindakobestezenbaitlanensegidanaturalada.Bihoakie,beraz,nireeskeronalanhorietanlankideizanditudanJonOrtizdeUrbinaetaJosuLandari.Lanhonek,bestalde,IbonSarasolaren,MilanRezacenetaizenikgabekobitxostengilerenohar,iruzkinetazuzenketakjasoditu,etazorretannago,horregatik,eurekin.Orobat,lanluzeetazabalagoba-tenatalberegainbatdahau,etalanluzehorretan,iruzkinetairadokizunakjasoditutbesteikerki-deestimatubatzuengandik.HorregatiklanhonekaskozordiePabloAlbizu,ArantzazuElordieta,Ricardo Etxepare, Mélanie Jouitteau, Richard S. Kayne, Beñat Oihartzabal eta Esther Torregori.Laneanzeharegonlitekeenedozeinokeredoerraturenerantzukizunanireadabakar-bakarrik.Lanhonekzenbaitinstituziorendiru-laguntzaetababesajasodu,honakoenak:EuskoJaurlaritza(HM-2009-1-25etaIT4-14-10);EspaniakoMinisteriodeCienciaeInnovación(FFI2008-00240/FILO)etaFrantziakoAgenceNationaledelaRecherche(ANR-07-CORP-033).

2 Beatriz Fernández

0. Atarian

Lan honetan, goi-datiboez eta are goragokoez jardungo dugu, berezikijabe datiboak arakatze bidean. Jabe datiboak eta datibo hunkituak (affected datives)1goi-datiboakdira,etaaregoragokoakdatiboetikoak.Laneanzehar,jabe datiboak eta etikoak konparatuko ditugu, bereziki lan klasiko batetikabiatuz,hots,Borer&Grodzinsky(1986).Ikusikodugunez,euskaljabedati-boakbestehizkuntzetakoakbezalakoxeakdira,etaetikoekinkonparatuzgero,diferentzianabarmenakagertzendituzte.Jabedatiboakguremintzagainagu-siaizanarren,datibohunkituezerehitzegingoduguetaetikoetatikerebereiz-ten saiatuko gara. Azkenik, euskal datibo etikoaren inguruko zenbait zer-tzelada ere ematen saiatuko gara, geroko lanetara bidean lagungarri izandaitezkeelakoan.

1. Kanpo jabe tza edo jabearen igoera eta jabe datiboak

Mundukohizkuntzetanbitaraadierazdaitezkejabetzaharremanak:kanpo jabe tzarenedotabarne jabe tzarenbitartez.Barne jabetza (internal possession,ingelesez), irakurlearentzat ohikoa den genitiboaren bitartez adierazten daeuskaraz:

(1) Jonenileahazida

Perpaushonetan,Jonetaileajabetzaharremaneandaude.Jonenosagaiak-(r)engenitibomarkajasoduenak,jabeaadieraztenduetaileak,berriz,jabe-goa.2Horrezazgain,badabesteegituradiferentebat,euskarazzeinmundukohizkuntzaaskotan,jabetzaadieraztekoerabiltzendena:

(2) Joniileahazizaio

Perpaushonetanere,jabetzaharremanadagoJonietaileaosagaienartean,bainajabeaezdaohikogenitiboarenbitartezadierazten,ezpadadatiboarenbitartez.Halakoperpausezarigarela,Joniosagaiajabe datiboadeladiogu,etaperpausakbiltzenduenjabetzaharremanarikanpojabetzaderitzogu(external possession ingelesez) –ikus sarrerabaterako,Payne&Barshi (1999)–.Kanpo

1 Halaxederitzegu,Jouitteau&Rezacen(2007)affected dativesenordainakdirelaustedugulako.MilanRezacekburuzburuadierazidiguegokiaderitzolaesapidearihalakoeuskaldatiboenkasuan.DeiturahoneninguruanikusbaitaFernández(2011c).

2 Jabehitzazingelesekopossessoradierazikodut;possessee edopossessum adierazteko,berriz,ja-begoerabilikodut.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 3

jabetzan,ikustendenez,Joniosagaiaperpausekoargumentuetarikbatda,etaezgenitiboazmarkatzendeneanbezala,ile(a)modifikatzenduendetermina-tzaile sintagmaren (DSren) barruko osagaia. Perpauseko argumentua delaikusteko,aditzlaguntzailearibegiratubesterikezdago:jabedatiboarekikoko-munztaduraerakustendulaguntzaileak.Hortaz,Joniperpausekoargumentunagusietakobatda,hainbesterainononkomunztaduraerejasotzenduen.Ja-kina,argumentuhoriezdahaziaditzakberezdituenargumentuegiturakoa,zerenaditzhonekargumentubatbesterikezbaitu(ilea).Horregatik,Jonijabedatiboaizateazgain,hautatugabekoargumentuaerebada.3

Batzuetan, kanpo jabetzari jabearen igoera (possessor raising) deitu izanzaio,etageukereazkenesapidehauerabilikodugulaneanzehar,izenazhara-tago,igoeraegonbadagoelapentsadaitekeelako.Ezdugugaihorilanhone-tan erabiliko. Momentuz, nahikoa da deiturak erakusten duen intuizioagogoratzearekin,alegia,jabeakperpausegiturangoraeginduelajabegoaadie-raztendenosagaitikateraetagero.Halaizanezgero,badirudibiegituretatikbat,hauda,jabearenigoeraerakustenduena,bestetikeratorridela,hots,bar-nejabetzaadieraztenduenetik.

2. Goi-datiboak (jabe datiboak eta datibo hunkituak) eta are goragokoak (datibo etikoak)

Jabedatiboakgoi-datiboakdireladefendatuizandugugurezenbaitlane-tan(Fernández&Landa2008,Fernández&OrtizdeUrbina2010,Fernández,OrtizdeUrbina&Landa2010),etahalaxeegingoduguoraingohonetanere.Goi-datiboakaskotarikodatiboakdira, geroago ikusikodugunez.Core argu-ments eta non-core argumen ts4 deiturezbereiztendiraingelesezmuinekoargu-mentuakmuinekoezdirenetatik,etagoi-datiboezarigarelaerehalaxeegindezakegu,batzukbesteetatikbereizi.Muinekoakezdirenargumentuak,edonahiagobada,hautatugabekoargumentuak,jabedatiboakadibidez,ezdaudeberezaditzarenargumentuegituran,esperimentatzaileakaditzpsikologikoenargumentuegituranezbezala.Eta,halaere,perpausekoargumentuakbadira,izan.Hala,goi-datiboenartean,bestebehinere,datiboesperimentatzaileak,predikatupsikologikoetakoargumentuakdirenak,jasokoditugubatetik,etabestetik,hautatugabekoargumentuak,hots, jabedatiboaketabestelakoak.Aldiz,oraingohonetan,beste lanbatzuetanezbezala,datibo etiko5deitura,guregoi-datiboakbainoaregoragokoadendatibobaterakogordekodugu(Al-bizu&Huidobro2011),etaezdugudeiturahoriberaerabilikohautatugabe-

3 Berehalaargitukoduguzeresannahidugunhautatugabekodatiboadiogunean.4 IkusBonehandNash(2010a,b)muinekoakezdirenbestelakodatiboetarako.5 Ethical dative edo dative of interest.

4 Beatriz Fernández

kogoi-datibobatzuetarako.Hauexei,behin-behinean,datibohunkituakdei-tukodiegu. Izan ere, lanean aurrera egin ahala,ñabardurekhasierabateanbaino garrantzi handiagoa dute, eta ñabardura horien artean dago datiboetikoesateastricto sensuetikoakdirenei.

Izatez,oso irizpidegarbiakemanizandira literaturan jabedatiboaketadatiboetikoakbereizteko,etaaregehiago,datiboetikoakjabedatiboetatikezezik, bestelako datibo batzuetatik bereizteko –ikus, adibidez, Jaeggli (1982,1986),berezikigaztelaniarako,Borer&Grodzinsky(1986)hebraierarakoetaJouitteau&Rezac(2007)frantseserako,zerrendaluzebatekohiruzpalaulanesanguratsubesterikezaipatzearren–.Gukhemenliteraturanerabiliizandi-renirizpidebatzukekarrikoditugugogora,jabedatiboakberezikietikoetatikbereizteko.Kontuanizan,denaden,gurexedeaezdelaberezdatiboetikoakaztertzea,ezpadajabedatiboakaztertzea,zeharbidez,etikoetaraetabestelakogoi-datiboetara,datibohunkituetara,adibidez,jobeharradugunarren.

Oharbateginbeharduguabiatuaurretik.Datiboetikoezarigareneanatalhonetan,halakodatiboakeztabaidarikgabeerakustendituztenhizkuntzetarajokodugu,gaztelaniaraadibidez.Euskarazzentzuhertsizkodatiboetikorikbaotedugunezdagobeharbesteazterturik,etagukere,zertzeladaorokorbatzukaldebaterautzirik–6.1atala–,ezduguhemeneuskaldatiboetikoeningurukolanagaratuko.Horretarako,Albizu&Huidobro(2011)lanerajodezakeirakur-leak.

3. Datibo etikoak per tsona murriztapenak ditu; jabe datiboak eta datibo hunkituak, aldiz, ez

Literaturan(Jaeggli1982,Cuervo2003:195,Jouitteau&Rezac2007:2.1)6azalduizandadatiboetikoaklehenetabigarrenpertsonakoakdirela,ezhiru-garrenpertsonakoak.Perlmutteren(1971)adibideada7lehenaetaJaegglirena(1986:22)bigarrena:

(3) a. Juanmelearruinólavidaaesachica Juan1sg 3sg hondatu dbizitzap horineska‘Juanek neska horri bizi tza hondatu dio’ (eta horrek ni nolabait uki tzen nau)

b. ¡Temeensuciasteelpantalón,mihijo! 2sg 1sgzikindud praka,nireseme‘Praka zikindu duzu, seme!’ (eta horrek ni nolabait uki tzen nau)

6 Zenbaitaipamenbainoezdugujasokohemen.Izatez,besteaipamenaskoemanlitezke.7 Jaeggliren(1986)lanberetikjasoduguadibidea.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 5

Bi perpaus hauetan me singularreko lehen pertsonako klitikoa da datiboetikoaadieraztenduena.Jaegglikdioenez,datiboetikohorrek,aditzarenekintzakninolabaitukitzennauelaadieraztendu,ukitzennaueneralausoaizanarrenetapragmatikokiinterpretatubehardenarren.Hirugarrenpertsonakodatiboetiko-rikezdago,ordea.KonparabitezJaeggliren(1986:25)ondokoadibideak:

(4) a. Estechiconomecome haumutilez1sgjan ‘Mutil honek ez du jaten’ (eta horrek ni nolabait uki tzen nau)8

b. *Estechiconolecomehaumutilez3sgjan ‘Mutil honek ez du jaten’ (eta horrek hura nolabait uki tzen du)

Bestelakoak dira jabe datiboak,9 ez baitute pertsona murriztapenik, etaeragozpenikgabeagerbaitaitezkebaitahirugarrenpertsonakoakdireneanere.Horihaladaeuskaraz:

(5) a. (Niri/guri)semeaezkonduzait/zaigu (DAT:1sg/pl)b. (Zuri/zuei)txikiakoskortuzaizu/zaizue (DAT:2sg/pl)c. Joni(etaAneri)eskuakizoztuzaizkio/zaizkie (DAT:3sg/pl)

zeineuskaratikkanpo,gaztelaniaz,adibidez(Jaeggli1986:25):

(6) Me/te/leduelelacabezaamí/tí/él (DAT:1sg/pl)1sg/2sg/3sgminemand buruap 1sg/2sg/3sg ‘Buruko mina dut/duzu/du’

Euskarazkoetagaztelaniazkoadibidehauetanikusdaitekeenez,edozeinpertsonatakoakizandaitezkejabedatiboaketaezhalabeharrezlehenedobi-garrenpertsonakoak.Jabedatiboetatikosohurbildaudehautatugabekoon-doko datibo hauek ere, eta jabe datiboek bezala, ez dute etikoen pertsonamurriztapenik:

(7) Joni/Palestinarreibonbalehertuzitzaion/zitzaien (DAT:3sg/pl)

8 Beharbada,‘Mutilhonekezdi-tjaten’ereitzulgenezakeeuskarara.Momentuz,itzulpenneu-troagobaterabilikodugu,bestela,euskarazetikohorioteduguneztabaidatzenhasibeharkoge-nuke,etamomentuzluzatunahidugueztabaidahori.Itzulikogara6.1ataleanauzihonetara.

9 Jabetzaezinbesterenduzkoaadieraztendutendatiboakdirahauekguztiak(5)eta(6),bainajabe-tzabesterengarrianereantzeragertatzenda.Jabetzaezinbesterenduzkoazhitzegitendugujabearenetajabegoarenartekoharremanaberezkoaetaezinhautsizkoadenean,adibidez,(5c)eta(6)adibidee-takogorputzatalenkasuanedo(5a,b)adibideetakosenidetasunharremanakadieraztendirenean.Aldiz,jabetzabesterengarriadugujabegoajabebatetikbesteraaldadaitekeenean,liburubat,etxebatetaabar.IkusEtxepare(2003)jabedatiboenetahunkigarritasunarenartekoharremanetarako.

6 Beatriz Fernández

Eztabaidagarria da jabetza harremanik ba ote dagoen perpaus hauetan.Esaterako,jabetzaharremanaizangogenukehalakokasuetanere,lehertutakobonbaJonmanipulatzenarizenabalitzeta,horregatik,nolabaitberea.Edo-zeinmodutanere,bonbahoribestebestenorbaitekjarlezakeetaJonilehertu–gauzaberaesangenezakepalestinarreidatiboariburuz–.Kasuhorretanezli-tzatekejabetzaharremanikegongoJonen/palestinarrenetabonbarenartean.EtajabedatiboaezbalitzJoni edota palestinarreiosagaiena,orduan,bestelakoaizanbeharkolitzatekedatiboa.Lehenagodatiboetikoedointeresdatibodei-turakerabiliizandituguhauekbezalakodatiboetarakogurezenbaitlanetan–ikus,adibidez,Fernández&OrtizdeUrbina(2010)–.Oraingoan,baina,dati-bohunkituakdeitukodiegu,2.ataleanesandugunbezala.Izenareningurukoargibideen ostean, izanari errepara diezaiogun berriro. Azken adibideetara–(7)–begiraikusdaitekeenez,baldinetadatiboetikoaklehenetabigarrenper-tsonakoakbesterikezbadira,orduan,(7)koadibidehauekezdiraetikoak,ezbehintzatliteraturannagusitudenadieran.Denaden,hautatugabekoargu-mentuakdiraetanolabaithunkitutakoargumentuakerebai.Ikustendenez,jabedatiboenjokabidesintaktikoberadute,etaezirizpidehonidagokionezbakarrik.Hortaz,izenakgorabehera,bestelanbatzuetanaldarrikatuizandu-gun bezala, jabe datiboek eta datibo hunkituek, diferentziak diferentzia,bateratsujokatzendutesintaxianere.

4. Datibo etikoak ezin daitezke bikoiztu; bai, ordea, jabe datiboak eta datibo hunkituak

Datibo etikoak jabe datiboetatik (eta bestelako datiboetatik) bereiztekoerabili izandenbeste irizpidebatdadatiboklitikoa,datiboazmarkatutakodeterminatzailesintagma(DSDAT)batezezinbikoiztea,

10hots,datiboklitikoaetaDSDAT,biakbateraezinagertzeaperpausean,datiboaetikoadenkasuetan.

(8) a. Me…(*amí)b. Te…(*atí)

10 Klitikoaren bikoizketadioguingelesekoclitic doublingedogaztelaniakodoblado de clíticoesapi-deeneuskalordaingisa.Klitikoarenbikoizketaesapideakadieraztendudenadelakoklitikoadatibolexikobatezbikoizdaitekeela,esatebaterako:gaztelaniazle he traido un libro a Juan(‘Juaniliburubatekarridiot’)diogunean,leklitikoazgain,a Juandatibolexikoaerebadagoperpauseanetaklitikoanolabaitbikoiztendu.Datiboetikoenkasuan,esandugunbezala,klitikoaezindaitekebikoiztu.

Ziuraskibitxiadaklitikoarenbikoizketadeiturahalakogramatikagaietanhasiberriadeneus-kaldunbatentzat.Izanere,euskarazkontrakonorabideanbegiratuohidiegudatuei,alegia,lehenikdatibo kasuaz markatutako argumentuari eta ondoren komunztadurari (edo nahiago bada, kli-tikoari),ezalderantziz.Jakina,datueinorabidehonetanbegiratuzgero,ohidugunbezala,betihitzeginbeharkogenukebikoizketaz,datibolexikoaageridenguztietan,komunztaduraereerakustenduelako–aldebaterautzirikdatibokomunztaduragalerajasatendutenhizkerak–.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 7

Adibidez,PerlmutterenetaJaegglirengoikoadibideek(3),nekezizanle-zaketehalakoordainik:

(9) a. Juanmelearruinólavidaaesachica(*amí) b. Temeensuciasteelpantalón(*amí)

Bestemodubatezesanda,datiboetikoakezdiraperpausekobesteinongoargumenturenerreferentziakideak–ikus,besteaskorenartean,Jaeggli(1986:22-23),Borer&Grodinzky(1986:180),Jouitteau&Rezac(2007:2.4atala)–.Jakina,datiboetikoakezinbesteanklitikoakbainoezbadira,orduan,ezdiraperpausekoargumentuak,etaezduteargumentuekizatendutenjokabidesin-taktikorik.

Euskaraz,jakina,komunztadurahizkiakdirabegiratubeharrekoak(gazte-laniako eta frantseseko klitikoen ordez).11 Nolanahi ere, klitikoa izan, ko-munztadura izan, euskaraz ez dago inongo eragozpenik DSDAT ere perpausbereanagertzekodatibohunkituenkasuan:

(10) a. Niri/guriegunaargituzait/zaigukonturatugabeb. Zuri/zueiegunaargituzaizu/zaizuekonturatugabed. Joni/etaAneriegunaargituzaio/zaiekonturatugabe

Lehenedotabigarrenpertsona izenordainak (a,b) isiltzera jotzeko joeraizanarreneuskaraz,ezduhorrekesannahiniri, zurietaabaragerianegonezindaitezkeenikdatibokomunztadurahizkiekinbatera,edonahiagobada,dati-bokomunztadurahizkiakbikoiztuz.Kontuan izan,euskarazprintzipiozDSbatezbikoizturikagertuezindaitezkeenkomunztadurahizkibakarrakaloku-tiboakdirela(Oihartzabal1993):

(11) a. Joniegunaargituzaio-n/k(*hiri)b. Jonigosariaprestatuzio-(n)a-t(*hiri)

(a,b) adibideetan ikusten denez, mintzakideari dagozkion komunztadurahizkiak-n/keta-n(a)dira.Komunztadurahizkihoriek,baina,ezindaitezkehiriagerikoDSDATbatezbikoiztu,etahortaz,ezdiraargumentukomunztadura,ez-argumentukomunztadurabaizik.12Aldiz,Joniagerianazaldaitekeinongoera-gozpenikgabe.Datibohunkituhauek,beraz,alokutiboekezbezala,etagaztela-niaz, frantsesezedohebraieraz, adibidez, etikotzathartzendirendatiboekezbezala,ezdutemurriztapenikezartzenDSDATagertzearidagokionez.Berriroere,

11 Bidebatez,badiraeuskararidagokionez,komunztadurahizkiezhitzeginbeharrean,klitikoezhitzegitendutenak.Gukkomunztadurahizkiezhitzegingodugueztabaidahorretansartugabe.

12 Alokutiboak, jakina,ezindaitezkeeztaergatibosintagmabatez(DSERG)bikoiztu,adibidez:Jon berandu etorri du-n/k (*hik). Adibide honetan, ergatibo komunztadura marka batez ageri daalokutiboa,bainaagerikoergatibosintagmarikezindaitekeonartu.

8 Beatriz Fernández

baldinetadatiboetikoakklitikoenedokomunztadurahizkienbitartezbainoezinbadaitezkeazaldu,orduanguregoikoadibideetako(11)datiboakezdiraetikoak,datibohunkituakbaino.Gainerakoan,jabedatiboekereezdutehonidagokionez inongo murriztapenik, eta orain arteko adibide askotan erakutsidugunbezala,jabedatiboaberaereagerdaitekeesplizitukiperpausean:

(12) a. Niribegitarteailunduzitzaidanberriajasonueneanb. Zuribihotzauzkurtuzitzaizunberriajasozenueneanc. Jonenetxepekoeibihotzauzkurtuzitzaienberriajasozutenean

Ikusten denez, datibo etikoaren eta jabe datiboaren arteko diferentziakitxuratuzdoaz.Gainerakoan,jabedatiboeketadatibohunkituhauekezduteorainarteaninongodiferentziarikerakusten.

5. Klitiko sailak:13 direnak eta ez direnak

Orainartedatiboetikoezerakutsiditugunadibidebatzuetan,badabesteezaugarrinabarmenbat:datiboetikoabesteedozeindatiborekinbateraagerdaitekeperpausberean,klitiko sailakosatuz.Etikoezemanditugungaztela-niakolehenadibideetan,esaterako,datiboklitikobiagerizaizkigubatabes-tearenatzetik:

(13) a. Juanme learruinólavidaaesachicab. Te meensuciasteelpantalón

me,singularrekolehenpertsonakoa,etikoadena,etale/teklitikoak,hurrenezhurren.14 Izan ere, bi datibo klitikoak batera emateko eragozpenik ez dagogaztelaniaz (ezta etikoak onartzen dituzten beste hizkuntza batzuetan ere,frantsesezadibidez).Jouitteau&Rezacek(2007)diotenez,klitikobiakbateraagertuahalizatea,bietarikbat(etikoa)benetakoargumentuaezizatearizorzaio, lehenagoesandugunbezala.Euskaraz, jakina,ezdagoperpaushauenkidekorik,printzipioz,bidatibokomunztadurahizkierreferentziazberegai-nak15erakustendituztenformakez-gramatikalakdirelako.16

13 Clitic clustersingelesez.14 (a)perpausekoleklitikoaa esa chicadatibolexikoarekinbateraageridaetakaltedunaadie-

raztendu;(b)perpausekoteklitikoa,berriz,bihurkariada.15 Bikomunztadurahizkierreferentziazberegainakdiogu,zereninoizedobehin,bi(edohiru)

datibokomunztadurahizkibiltzendituztenadizkiakaurkibaitaitezkezenbaithizkeretan(zubere-razetaerronkarieraz),biak(edohirurak)argumentuberarenak:dei-ta-zü-t etadei-ta-da-zü-t(Iruri,Zuberoa,Yrizar2002)(Fernández&Albizu2006).

16 Euskaraz,bidatibokomunztadurahizkibiltzendituztenadibideak, salbuespenaksalbues-pen,ez-gramatikalakdirenarren,datibolexikobatbainogehiagoagerdaitezkeenegiturakegon

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 9

(14) a. **Juanekneskahorribizitzahondatudiot b. **Neskahorribizitzahondatuzaiot

Lehenperpausekodiotadizkianedozeineuskaldunekaditzenduenadanik (hari) hondatu diot,hauda, inorkez luke interpretatukoJuanekneskahorribizitzahondatudioniketahorreknolabaitukitzennauenikni,singularrekolehenpertsonakomunztadurahizkiabalizkoetikobatiegotziz.Aregehiago,bigarrenperpauseko*zaiot formaasmatuakbidatibokomunztadurahizkibil-tzenditu(bataneska horriosagaiaridagokionaetabesteasingularrekolehenpertsonakobalizkoetikobati),etabesterikgabeez-gramatikalada.Denaden,*zaiotformaez-gramatikalak,guztizgramatikaladenbesteformabatekarlie-zagukegogora:

(15) a. Juanekneskahorribizitzahondatuzi-o-n/kb. Neskahorribizitzahondatuzai-o-n/k

Alokutiboakdira,berriroere,hemenjasoditugunadizkiak.Adizkihauekbidatibokomunztadurahizkibiltzendituzte:neska horriosagaiaridagokion-o-singularrekohirugarrenpertsonakohizkia,eta-n/k,alokutiboaridagokiondati-bokomunztadurahizkia.17Gogoratu,goianesandugunbezala,alokutiboakereezdirelaargumentukomunztadura,ez-argumentukomunztadurabaino,hots,ez dagozkiola perpauseko inongo argumenturi, ezpada perpausetik kanpo,egoerapragmatikoandagoenmintzakideari(Oihartzabal1993).HorregatikezdutekomunztaduraDSbatezbikoizten.Gainera,alokutibohizkiakdira,hainzuzenere,euskarazbestedatibokomunztadurahizkiekinbateraeragozpenikgabeagerdaitezkeenbakarrak,datiboazeinahidelarikere:esperimentatzailea(a),jabedatiboa(b),datibohunkitua(c),iturburua(d)edohelburua(e):

(16) a. Jonisurfeanibiltzeagustatzenzaio-n/kb. Joniileabustizaio-n/kc. Jonieguraldiaberdinzaio-n/kd. Jonisurftaulakiheseginzi-o-n/ke. Jonisurftaulaemanzio-na/a-t

Adibidehauetanguztietan,binadatibokomunztadurahizkijasotzendira,lehena-o-Joniargumentuaridagokio;bigarrendatibokomunztadurahizkia, -n/k edo -n(a)-,perpausekoargumentuaezdenmintzakideari.Hortaz, Joui-tteau&Rezacek(2007)irizpidehonidagokionez,etikoeiegoztendiotenezau-garriaalokutiboezereesangenezakeguk.

badaude,berehalaikusikodugunez–ikusDeustukoHizkuntzalaritzaMintegia(1989),Fernández&OrtizdeUrbina(2010),Fernández(2011a)etaEtxepareetaOihartzabal(2008,2010)adibidez–.

17 Hemeninplizitukialokutibohizkihauekdatibokomunztadurahizkiakdirelakousteadago.Haugerorasakoneztabaidatubeharrekogaiada.

10 Beatriz Fernández

Jakina,datiboetikoagaztelaniazedoalokutiboakeuskarazbestelakodati-boekinbateraagerdaitezkeenarrenklitikosailetanedokomunztadurasegi-dan,jabedatiboak,printzipioz,ezindaitezkebestelakodatiboekinbateraage-riperpausberean,ezkomunztaduran(alokutiboakaldebatera)ezbestela.Jabedatiboak argumentuak dira eta argumentuei dagozkien gune sintaktikoakbetetzendituzte.Salbuespenakdira,dudarikgabe,EtxepareketaOihartzabalek(2008, 2010) double dative constructions edo datibo bikoi tzeko egiturak18 deri-tzetenak:

(17) a.Traidorearibegitarteariohartuz…(LarzabalIdazlanakI,66) b. Hurbildunionurrikalmenduzkoseinaleaezpaineri(EtcheberriOr-

hoitgarriak164) c. Barnearifarrastabategitendautzunmanuauhenezkoa(Etchebe-

rriDenetarik 116)19

Halakoegiturakipar-ekialdekohizkeretatikjasotzendituzteEtxepareketaOihartzabalek, datibo komunztadura galera erakusten duten hizkeretatik,hainzuzen.(b)eta(c)perpausjokatuetarabegiraikusikodenez,isildurikdau-dendatiboei(hari, zuri)dagozkieadizkietakodatibokomunztadurahizkiak;ezpaineri eta barneari, aldiz,adizkiankomunztatugabeazaltzendira(lehenagoesandugunbezala,erreferentziazberegainakdirenbidatibokomunztadurahizkiezindaitezkeelakoadizkibereanjasoeuskaraz).Datibokomunztaduragalerarakojoerarikereezdutenhizkeretan,diferentziakdiferentzia,inoiz-edoaurkidaitezkehalakoegiturenerakusgarribakanak,BenitoLertxundikkanta-tzenduenTxori ttikia,JoxantonioArtzerenpoemaezaguneanbezala(Fernán-dez&OrtizdeUrbina2010:59,31oin-oharra):

(18) Bainaluzegabe/ohartunintzen/hankaharkaitzbati/lotuzidatela

Ezdakigukasualitateaoteden,osolitekeenada,bainaEtxepareetaOihar-tzabalenerakusgarrietanzeinArtzerenpoemanageridirenkomunztaduradundatibohauekguztiakjabedatiboakdiraetajabetzaezinbesterenduzkoaadie-razten dute salbuespenik gabe –gorputz atalak dira: traidoreari-begitarteari, (hari)-ezpaineri edo, bestela, erlaziozko izenak: (zuri)-barneari–. Etxepare etaOihartzabalenadibideetan,gainera,jabedatiboazeinjabegoa,biakadieraztendiradatiboarenbitartez.Artzerenpoeman,jabedatiboaerejasotzenda(niri-hanka),nahizetabigarrendatiboaezdenjabegoabera,ezpadabestelakobat(harkaitz bati).

18 EtxepareetaOihartzabalek(2008)lanean,bi datiboko egiturakderitzete.19 HauekdiraadibideenaipamenosoakPiarresXarriton(arg.)(1991),Piarres Larzabalen idazla-

nak I, E txahun eta.Donostia:Elkar;JeanBaptisteEtcheberri(1986),Orhoitgarriak.ImprimeriedeCordeliers;etaJeanBaptisteEtcheberri(1988),Denetarik.ImprimeriedeCordeliers.BeñatOihar-tzabalietaRicardoEtxeparerizordizkietxehetasunhauekguztiak.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 11

Benetanesanguratsuakdiradatibobikoitzekoegiturahauek,ezenpirikokibakarrik, teorikoki ekar ditzaketen ondorioengatik ere. Etxepare eta Oihar-tzabalek(2008)diotenbezala,komunztadurarikgabekodatiboakbehe-dati-boen eremuan baino ez ditugu espero, ez goi-datiboen eremuan. Izan ere,goikoadibideetatikkomunztadurarikjasotzenezdutendatiboak(begitarteari, ezpaineri eta barneari) postposizio sintagmen modukoak dira. Goi-datiboek,berriz,ezduteinoizerekomunztadurarikgaltzen(eztadatibokomunztaduragalera zaleak diren hizkeretan ere), Etxeparek eta Oihartzabalek eurak zeinguk zenbait lanetan erakutsi dugun bezala –bereziki, Fernández & Landa(2008)etaFernández,OrtizdeUrbinaetaLanda(2010)–.Beraz,datibobikoi-tzekoegiturakizatekotan,goi-datiboaetabehe-datiboabiltzendituztenegitu-rakizanbeharkolirateke,etahaladireladirudi.

6. NZ mugimenduaz eta jabearen igoerak jasaten duen murriztapen batez

Borer&Grodzinskyk(1986:181-2)besteezaugarribataipatzendutejabedatiboez ari direla, hots, haiezaz galde egin daitekeela, ondoko NZ-hitzekogaldeperpausetanbezala:

(19) a. Noribustizaioilea? b. Noriizoztuzaizkioeskuak?c. Norilaztandudiozueskua?

Adibidehauetan, jabetzaezinbesterenduzkoaadieraztendenarren,ber-din eman litezke jabetza besterengarria adierazten duten adibideak, egilehauenabezalakoxea,esaterako:

(20) Noriapurtudioneskakirratia?

Halako adibideetan ikusten denez, jabe datiboa harremanetan dago betiaditzsintagmaren(AS)barrukoDSbatekin,etahorrek,egilehauenustez,jabedatiboenmurriztapenbaterakustendu:ezduguesperojabedatiboakanpoar-gumentubatekinharremanetanegotea.Bestemodubatezesanda,jabegoaezindaitekeinoizkanpoargumentubatizan,alegia,ezpredikatuiragankorrekosub-jektuaezpredikatuinergatibokoa.Murriztapenhorrenoihartzunabestelanba-tzuetaraerezabalduda,halanola,Landauren(1999)lanera,ondokohebraie-razkoadibideakdakartzana.Inakusatiboadalehenaetabigarrenainergatiboa:

(21) a. Ha-kelevne’elamle-Rinad-txakurradesagertup-Rina‘Rinari txakurra desagertu zi tzaion’

12 Beatriz Fernández

b. *Ha-kelevhitrocecle-Rinad-txakurraarineketanp-Rina‘Rinaritxakurrakarineketaneginzion’

Inergatiboa (b) da, hain zuzen, murriztapenak ez-gramatikal bihurtzenduena.Izanere,jabegoa,kasuhonetan,kanpoargumentubatidagokio,hots,predikatu inergatiboko subjektuari. Pylkkanenek (2002: 51), bere aldetik,ebidentziahaudarabilbehe-aplikatiboarenalde–gogoratubehe-aplikatiboadela,bereustez,jabedatiboakgaineratzendituenburuaplikatiboa,ezgoikoa–.

Tipologia lanetanerejasotzendamurriztapenhonenberri.Adibidebatematearren,Haspelmathek(1999:115)dioEuropakohizkuntzetan, jabegoasarriaskotanpreposiziosintagma,osagarrizuzenaedosubjektuinakusatiboaizanohidela.Jabegoasubjektuinergatibogisaageridenkasuakosoarraroakdireladio, eta albanierabainoezduaipatzen.Gainerakoandioenez, ezduezagutzenkasubatberaerejabegoapredikatuiragankorrekosubjektubezalaemanadenik.HaspelmathekHarreman Sintaktikoen Hierarkia (Syntactic Rela-tions Hierarchy)deritzonaproposatzendu,beraz,etahierarkiahorretanprepo-siziosintagmakkokatzenditugorenetasubjektuiragankorrakbeheren.Bada, jabegoa zenbatetagoragoegonhierakiahorretan,orduanetasarriagoaurki-tukodituguEuropakoetamundukohizkuntzetan,orohar,jabedatiboakedokanpojabetza.Itxuraz,beraz,nahikoamurriztapensendoadeladirudimin-tzagai dugunak. Euskararen adibideetara begiratuz, erraz ikusiko dugu zeresannahidugunjabegoapre/postposiziosintagmabatetaabardeladiogu-nean:

(22) a. Bitarteanhelduiezadazueskutik b. Jonieskualaztandudiot c. Joniileabustizaio

Adibidehauetan, jabegoapostposiziosintagmabateandago(a)perpau-sean;osagarrigunekoDSda(b)perpausean,etapredikatuinakusatibokosub-jektua,(c)perpausean.20Hortaz,itxuraz,behintzat,mundukohizkuntzetan,orohar,murriztapenetikkanpodaudenkasuakeuskarazereerabatnaturalakdiraetaezduteinongoeuskalhiztunenzalantzariksorrarazten.Bainaeuska-razmurriztapenhauegonbadagoelazioenArregik(2003)lanahaztusamarbatean,etahalabeharlukeprintzipiozhizkuntzaarteanmurriztapenakdueneremuhandiakontuanhartuz.

Guri,denaden,zalantzasortzendiguteinoizliteraturanaurkituditugunhonakoakbezalakoadibideek(Fernández&OrtizdeUrbina2010:183):

20 Eztabaidagarriadazeinotedensubjektua(22c)perpausean.Jodezagun,eztabaidarikgabe,ileadelasubjektuaHaspelmathenhierarkiaulertzearren.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 13

(23) a. Giltzurrunektiraegitendizute(Men txakaren aitorpena, J.R.Goikoe-txea/R.Egiguren,163)

b. Erreflexuekaldeegindizuteazkenaldian(Odolbildua, J.Landa,67) c. Iheseginditgarrasiak(A tzo, A.Kristof/E.Mujika,74)21

Inergatiboakdirabertanageridirenaditzguztiak(tira egin, alde egin etaihes egin).Aregehiago,jabegoapredikatuinergatibokosubjektuaizateazgain(zure gil tzurrunek, zure erreflexuek, nire garrasiak), zalantzarikezdago jabetzaharremanaegonbadagoela; izanere, jabetzaezinbesterenduzkoaadieraztendutengorputzatalakageridira(a,b)adibideetan,etaatalaizangabeere,nor-berarekin,etaezbesteinorekin,zerikusiaduena(c).Litekeenada,bestalde,(b)adibidekodatiboakzerikusiaizateaezerreflexuekosagaiarekin,aldeerlaziozkoizenarekinbaino.Nolanahiere,horrekezlituzkegauzakaskoaldatuko,azkenbatean,jabetzaezinbesterenduzkoakerlaziozkoizenekinsortzendirenharre-manakerebesarkabailitzake.

Itxuraz,beraz,nahizetajabedatiboekmurriztapenaduten,(23)kohauekjabedatiboakdirelapentsatzekomotiboaedoemanliezagukete.Jakina,halabalitz,orduannekezagoazaldukogenituzke jabeareneta jabegoarenartekoo-komandoharremanak.22Besterikdapentsatzea,Borer&Grodzkinskykbe-zala,bertanageridirendatiboakezdirelajabedatiboak,datiboetikoakbaino.Haudabiegileenadibideetatikbat:

(24) Ha-yaldayašvali*(‘alha-mita) d-neskaeseriniriaulkian ‘Neska eseri zi tzaidan *(aulkian)’23

Adibidehonetan,kanpoargumentuabainoezdago, etaASrenbarruanbesteinongoosagairikegonezean(hots,parentesiartekoa,adibidez),orduanjabedatiboarenirakurketaezdagoeskurahebraieraz.Ezduguorainalderdihonetansakontzekoaukerarik,bainamurriztapenaleuntzenduentestuingu-ruadirudihonek(alegia,ASrenbarruanbestelakoosagaiakagertzeak).Nola-nahiere,baldinetagoikoeuskaladibideetanageridirenakjabedatiboakbadi-ra,ezdirudiASrenbarruanbesteinongoosagairikbehardenikhorretarako,(23a,c)adibideekerakustendutenbezala.Bainasegidezagunegilehauenbi-detik.Hebraierarengoikoadibideagramatikalalitzateke,datiboaetikoabalitz(ezjabedatiboa).Hortaz,jabedatiboarenirakurketaonartzenezduenadibide

21 Ezduirakurleakpentsatubeharhauekliteraturakoadibidesoilakdirenik.Kontuanizanbes-telaereosoarruntakdirelahalakotestigantzak,adibidez,burukominhandiaduenakburuak eztan-da egingo ditesanlezakeinongoeragozpenikgabe.

22 Gukezditugulanhonetan,jabearenetajabegoarenartekohierarkiasintaktikoakaztertuko,johorretarakoAlbizu(2009,2011)edoFernández(2011a,b,c)lanetara.

23 Adi,euskarazemandakoitzulpeneaneseriinakusatiboaageridenarren,halakoabaitaeuska-raz,ezduhorrekesannahihebraierazduenordainainergatiboaezdenik.

14 Beatriz Fernández

beragramatikalalitzateke,datiboaetikotzathartuzgero.Denaden,etikoez,jabedatiboezezbezala,ezindaitekeenezgaldeegin,hauda,ezindutenezNZ-mugimendurikjasan,orduan,berriroazaltzendajabedatiboarenez-grama-tikaltasuna:

(25) *Le-miha-yaldayašva? p-nordet-neskaeseri ‘Norieserizaioneska?’

Gure(23)koadibideeidagokienez,jodezagunezdelajabedatiboabaiziketadatiboetikoaerakustendutena.Adibidehauetan,lehenetabigarrenper-tsonakokomunztadurahizkiakdiraetainonezdaagerikodatiboargumentu-rik. Hortaz, litekeena da, bai, datibo etikoa izatea. Arregik (2003) ere gureibilbidebertsuaeginzuenLandauren(21b)adibidearenildotik–hauda,Rina-ri txakurrak arineketan egin zionbezalakoeuskalordainaren ildotik–,etaosobadaezpadakoairitzizionadibideari, jabedatibotzathartuzgero,behintzat.Jakina,adibidehonetan,goikoetan(23)ezbezala,ezdaukagujabetzaezinbes-terenduzkorik,hauda,txakurrakezduzertanRinarenaizanbehar,etaorduanulertzekoadaArregikbertanjabedatiborikezdagoelapentsatzea.Nolanahiere,Borer&Grodzinskyrenestrategiaberaerabiliz,adibidehorriberarigrama-tikaladeritzo,datiboaetikotzathartuzgero.

6.1. Euskaraz etikoa zer ote da?

Gukhasieratikesandugunbezala,lanhonetan,bederen,ezdugueztabai-datunahieuskarazetikorikbaotedagoenalaez,etaizatekotannolakoaizan-go ote den, jabe datiboak direlako oraingo honetan gure jomuga nagusia.Printzipiozdatiboetikorikbalegoeuskarazere,orduanizanbeharkolituzkeetikoeiegotziizanzaizkienezaugarrietatikbatzuk–hemenaztertuditugunenmodukoak,adibidez–,etahorida,hainzuzen,besteegilebatzuekaukeratudutenbidea(Albizu&Huidobro2011,adibidez).Denaden,Arregikeztabai-daraekarridituenez,jasoegingodituguzeharbidez.Honahemen,bereiritzizetikoabiltzenduenadibidea(b):

(26) a. Guresemeakazterketaguztiakgaindituditu b. Semeakazterketaguztiakgainditudizkigu

Borer&Grodzinskyrenirizpideetatikbi jasotzendituArregik,euskararaekarriaz.BatakNZ-mugimenduarekinduzerikusiaeta (19)-(20)adibideetanikusidugudagoeneko.Erakutsidugunez,jabedatiboekNZ-mugimenduaja-sandezakete,(27b)adibideanbezala;datiboetikoek(27a),berriz,ezinezkoadute.Besteirizpideadadatiboetikoafokalizatutakoizenordaingisaadierazte-koezintasuna, (27c) adibidean ikusdaitekeena.Horretanere, jabedatiboa,

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 15

etikoaezbezalakoada,eragozpenikgabeagerdaitekeelakofokalizaturikizenordaingisa(27d)–.Arregirenakdiraadibideak:

(27) a. #Norigainditudizkioazterketaguztiaksemeak? b. NoriapurtudiotelebistaJonek? c. #Semeaknirigainditudizkitazterketaguztiak(etaezzuri) b. Jonekzurihautsidizutelebista(etaezAmaiari)

Gubatgatozjabedatiboareningurukoezaugarrietan.Ezduguprintzipiozdiferentziarikikustenhebraierarenetaeuskararenartean(ñabardurakaldeba-terautziz),etahebraierarakoerabilitakoirizpideakeuskarazerebaliadaitezke-elakoangaude.Etikoaridagokionez,berriz,zalantzakditugu.Printzipioz,ezdugu asimetria garbirik ikusten euskaraz Arregik etikotzat (27a,c) eta jabedatibotzat(27b,d)jotzendituenkasuenartean,biirizpideeidagokienez.Besteadibidebatematearren, jodezagunumeakezduelaaspaldionezerganorazjanamarekindagoenguztietan(aitarekindagoeneanezbezala),etaarratsaldebatez,meriendaguztia jatenduela,amarenpoza sortuz.Amakhalaxeesanlezaketxikiarizuzenduz:nori jan dio merienda osoa txikiak? Etaondoren:niri jan dit bapo merienda osoa txikiak.Berriroere, zalantzakditugu,bainaprin-tzipioz,ezduguusteez-gramatikalakdirenikezbataezbestea.

Horrezazgain,goikoadibideetatikbat (23c)baliatuz sordaitezkeenan-tzeko perpausek, baldin eta, nolabait Arregiren usteari jarraituz, etikoa bil-dukobalute,etaezjabedatiboa,ez-gramatikalakizanbeharkolirateke,eta,zuzenedooker,gramatikalakdiraguretzat:

(28) a. Noriihesegindiogarrasiak? b. Garrasiakniriihesegindit(etaezAmaiari)

Berriroeredioguosotentuhandizhitzeginbehardugulahalakodati-boez.Izatez,(23)koadibideakgoi-datiboakiruditzenzaizkigu,hauda,hau-tatugabeakdirendatibohunkituhorietakoak(jabedatiboadenezdenezta-baidagarriadenarren)etaezaregoragokodatiboa,gaztelaniaetaabarretakoetikoakbezalaxe.Bainaegiaesan,Arregikarrazoiaduelaustedugu:etikoabalitz,ezgenukeesperoizangoezNZ-mugimendurikjasatea,ezfokalizatuahalizatea.

Honetatik, beraz, kontrako bi ondorio atera genitzake behin-behinean,besterikezbadaere:

a) euskaraz ez dago benetako etikorik, ez behintzat, Borer & Grodzins-kyren(1986)edoJouitteau&Rezacen(2007)testenildotik,hebraieraz,gaztelaniazedofrantsesezetikoderitzona,etadatiboetikohonenor-dez,hautatugabekogoi-datibobatbesterikezdugu;edo

16 Beatriz Fernández

b) euskarazere,badagodatiboetikoaeta,orohar,mundukohizkuntzetanetikoaderitzonarenezaugarrieilotzenzaie.BigarrenaukerahonenaldeeginduteAlbizu&Huidobrok(2011)lanean.

Ezdira,egiaesan,asko,euskaldatiboetikoarieginzaizkionaipamenak,24bainaaipatudirenean,ezdatozguztizbatetikoeiegotziizanzaizkienirizpi-deekin. Jo dezagun lan honetan jaso dugun lehen irizpidera, hots, datiboetikoak nahitaez lehen edo bigarren pertsonakoak direla, Jaeggliri jarraituzesandugunbezala.Bada,EtxepareketaOihartzabalek(2008,2010),esaterako,halakodatiboezematendutenadibidebakarrean,hirugarrenpertsonakoadaustezkoetikoa(ezlehenedobigarrenpertsonakoa):

(29) Mireniesneakgaindiegindio

Orobat,ustezkoetikohori-okomunztadurahizkianjasotzendenaMirenidatibolexikoazbikoizturikdagoperpausean,4.ataleanikusidugunez,eskuraezdagoenaukera etikoez soilik hitz egitenbada.25Oihartzabalek (2007a,b)jasotzendituenadibideak,aldiz,gehiagolotzenzaizkieaipatuditugunirizpi-deei:lehenpertsonakokomunztadurahizkiaerakustenduteetaezduteage-rikodatiboargumenturik,Arregirenakbezalaxe.

(30) a. #Alabakederkibazkalduditgaur b. #Umeakhobekiloegitendiguegunhauetan

AdibidehauekOihartzabalentzatguztizez-gramatikalakizanezarren,ezdiraguztizzuzenak.Gurebestelanbatean(Fernández,OrtizdeUrbinaetaLanda2010)aipatugenuenbezala,halakodatiboetikoak,inplizitukimen-debaldekoaukerabainoezdirelapentsaraztendiguOihartzabalek.Alabaina,orduan erantzun genuen bezala, halako datibo etikorik badago, ez duguprintzipioz hizkera aldakortasunik espero (izatekotan, aldakortasun idio-lektala,bestehizkuntzabatzuetanantzemandenbezala).Esaterako,antzekoadibideakgramatikaltzatjozituengureordukodatu-emailePiarresXarrito-nek:

(31) a. Haurraontsabazkalduzait b. Haurrakontsaloegindaut

24 Guk,dakigula,gureezgainondokohauexekbainoez:Arregi(2003),Oihartzabal(2007a,b),Etxepare&Oihartzabal(2008,2010)etaAlbizu&Huidobro(2011).

25 Roberge&Trobergen(2009)dativus comodi/incommodi(DCI)bezalakoakdakarzkigugogorahonek.Roberge&Trobergek(2009:254-55)latinekoetikoetatikbereiztendituztehalakoak.Gazte-laniazkoadibideetara jozgero,hirugarrenpertsonakoDCIak jasotzenditu–ikus271orrialdea–.Are,bikoizturikageridirenadibideakematendituzte.HarrigarriadakonturatzeaDCItzatjotzendituztela,gureustez,Jaeggliketabesteketikotzatjokolituzketenkasuak.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 17

Lehenadibideaksintaktikokiformairagangaitzajasotzendu,bainabiga-rrenak,berriz,inergatiboprototipikobat.Oharbateginbeharduguaurreraeginbaino lehen,bada-eta, gureustez, gramatikaltasun juzkuetankontuanhartu beharreko ñabardura bat, printzipioz irudi lezakeena baino garrantzihandiagoaizanlezakeena:inergatiboezarigarenean,errazagoetanaturalta-sunhandiagoarekinonartzendituztehiztunekizen + eginegiturakoinergati-boak, inergatibo soilak baino, datiboa gaineratzen zaienean –jabe datiboakizanedobestelakoak,Oihartzabalenakbezalakoetikoak–.Hauesanguratsuaizanliteke,akaso,jabedatiboezzeinetikoezarigarela.Izanere,MilanRezacekburuzburuadierazidigunez,datibohauetarikbatonartzekoizen + eginegitu-rakoinergatiboenizenosagaiabeharrezkoadirudi,etabesteosagaibatenbe-harhonekhebraierazko (24) adibidearekin zerikusia izandezake.Gogoratu(24)adibidean, jabedatiboaren irakurketaerdiesteko,ASrenbarruanosagaibaten beharra dagoela. Rezacek dio isats-ondorioa (ingelesez tail effect) delahau.Isats-ondorioaderitzoteJouitteau&Rezacek(2007:3.1atala)frantsesezetikoekerakustendutenantzekomurrizpenbati,etafrantsesarenkasuan,be-hardenosagaihoriargumentuaezezik,adjunktuaereizandaiteke.Denaden,Rezacek ez du espero isats-ondoriorik hizkuntza guztietan, ez gaztelaniaz,behintzat,etikoezarigarelaetaeztaadibideztxekieraz,nonetikoekinezda-goenbatereondorioriketadatibohunkituekinereezdenososendoa.

Azkenik,klitikosailenirizpideaezda,erakutsidugunez,euskarazerabil-tzenerraza,hizkuntzaerromanikoetanezbezala,datibokomunztadurahizkisailak osatu ezin daitezkeelako alokutiboetatik aparte. Aztertu beharko li-tzateke,beraz,zergertatzendenustezkodatiboetikoaalokutiboarekinbateraagertzendenean.Oihartzabalen(2007b:25)(a)adibidearenordainalokutiboada(b):

(32) a. #Semeakgaizkibazkalduditeguerdian b. Semeakgaizkibazkalduzida-n/keguerdian

Biak, etikoa eta alokutiboa jabe datiboak baino are goragokoak badira,zeingunesintaktikobetetzendutebataketabesteak?Lehenpertsonakoetikoada adibide hauetakoa. Bigarren pertsonako etikoa oztopatuko luke, jakina,alokutiboarenagerpenak:

(33) Semeakgaizkibazkaldudi-n/keguerdian

Ezduguezkutatunahihonidagokionez,zalantzagehiagoditugula,ustesendoak baino, eta argi dago euskal datibo etikoek azterketa beregain etazehatzamerezidutela,Albizu,&Huidobro(2011)bezalakoa.Baldinetabene-takoetikoakereizangobagenitueuskaraz,orduan,datiboenartean,behe-da-tiboakaldebaterautziz,batetikgoi-datiboakizangogenituzke(esperimenta-tzaileak, jabe datiboak eta datibo hunkituak) eta bestetik are goragokoak

18 Beatriz Fernández

(datibo etikoak). Bestalde, benetako etikorik bagenu, merezi izango lukealokutiboekikoharremanakarakatzea,nahizeta,printzipioz,aztergaiberegai-nak diruditen, Milan Rezacek buruz buru iradoki digun bezala. Nahiz etaalokutiboeiinoiz-edoetikoesanzaien,Aresti(1972)zenakLeizarragarenadiz-kiakbilduzituenlaneanbezala,horrenoinarrianbenetanzerotedagoeniku-sibeharkolitzateke.

7. Ondorioak

Lanhonetan,jabedatiboeninguruanjardundugu.Jabedatiboakgoi-da-tiboak direla erakutsi dugu, datibo hunkituak bezalaxe. Jabe datibo horieketikoekinkonparatudituguetadiferentziaesanguratsuakdituztelaerakutsi.Etikohoriekgoragokodatiboakdira,etahalaxealdarrikatuizandaliteratu-ran.Euskarazereetikorikbaotedagoenjakinbeharradagoorain.

Erreferen tzia bibliografikoak

alBizu, paBlo(2009),«Construccionesinacusativascondativosposesivosydativosdeinterésenvasco:unanálisisderivacionalista».Seminario de Lingüística teórica.Ma-drid:CSIC.

alBizu, paBlo(2011),«Microvariaciónenlasconstruccionesinacusativasdedativopo-sesivodeleuskera».Wedisyn’s Second Workshop on Syntactic Variation.UniversitatdeBarcelona.Otsailak17-18.

alBizu, paBlo & susana huidoBro (2011), «Ethical datives in Basque». Eskuizkribua,UPV/EHU&StonyBrook.

aresti, gaBriel (1972), «Flexiones verbales empleadasporLeizarragadeBriscous, ensustraduccionesvascasde1571».FLV IV-11:157-194.

arregi, eurídice (2003),«OnpossessorraisingeffectsinBasque».Eskuizkribua,UPV/EHU.

Boneh, nora&léa nash (2010a), «Ahigher applicative: evidence fromFrench». InProceedings of IATL 25, http://linguistics.huji.ac.il/IATL/25/Boneh_Nash.pdf

 (2010b),«Coreandnon-coredativesinFrench».InB.Fernández&R.Etxepare(arg.),Variation in datives: a micro-comparative perspective.NewYork:OxfordUni-versityPress.

Borer, hagit&YoseF grodzinskY(1986),«SyntacticCliticizationandLexicalCliticiza-tion:TheCaseofHebrewDativeClitics».InHagitBorer(arg.),Syntax and Seman-tics 19.NewYork:AccademicPress,175-215.

cuervo, M. cristina(2003),Datives at large.Ph.D.diss.Cambridge,Mass.:MIT.deustuko hizkun tzalari tza Mintegia (1989), «Inkorporazioa perpaus kausatiboetan».

InP.Salaburu(arg.),Sintaxi teoria eta euskara.Bilbo:UPV/EHU,87-119or.e txepare, ricardo(2010),«ContactandchangeinaMinimalistTheoryofvariation».

Linguistic variation in the Minimalist framework.UAB,urtarrilak,14eta15.

goi-datiBoak eta are goragokoak euskaraz: jaBe datiBoak eta datiBo hunkituak vs. datiBo etikoak 19

e txepare, ricardo & Beñat oihar tzaBal (2008), «Bidatiboegitura ifar-ekialdekozen-baithizkeratan».Agertzear:Lapurdum,Baiona.

 (2010),«DativesandadpositionsinNorth-EasternBasque».InBeatrizFernán-dez&RicardoEtxepare(arg.),Variation in datives: a micro-comparative perspective. OxfordUniversityPress.

Fernández, Beatriz (2011a), «Evidencia dialectal y pan-dialectal a favor de la distin-ción entredativos altos ybajos».Wedisyn’s Second Workshop on Syntactic Varia-tion.UniversitatdeBarcelona.Otsailak17-18.

Fernández, Beatriz (2011b), «High and low. The Basque cartography of datives andtheDative/AgreementConstraint».Eskuizkribua,UPV/EHU.

Fernández, Beatriz(2011c),«Goi-etabehe-datiboaketaDatibo-KomunztadurarenMu-rriztapena: Ipar-ekialdekohizkeren lekukotasunaketabeste». InKoldoZuazo&IrantzuEpelde(arg.),Euskalkien jatorria eta bilakaera.ASJU.[prestatzen]

Fernández, Beatriz & paBlo alBizu (2006), «Agreement doubling in Basque dialects:identical and non-identical twins». Syntactic Doubling Conference. Amsterdam,martxoak15-18.

Fernández, Beatriz & josu landa (2008), «Datibo komunztadura beti zaindu, inoizzainduezetabatzuetanbainozaintzenezdenean.Hiruahokoaldagaia,datuitu-rribi,etaerremintabat:Corsintax».Agertzear:Lapurdum,Baiona.

Fernández, Beatriz & jon ortiz de urBina(2010),Datiboa hiztegian.Bilbo:UPV/EHU.Fernández, Beatriz, jon ortiz de urBina & josu landa(2010),«Komunztadurarikgabe-

kodatiboengakoez». InRicardoGómez&JosebaA.Lakarra (arg.),Beñat Oihar-tzabali gorazarre.Bilbo&Donostia:UPV/EHU&GipuzkoakoForuAldundia ASJU XLIII:1-2,357-380.

haspelMath, Martin (1999), «External possession in European areal perspective». InD.L.Payne&I.Barshi(arg.),External possession,TypologicalStudiesinLanguage,39.Amsterdam/Philadelphia:JohnBenjamins,109-132or.

jaeggli, osvaldo a.(1982),Topics in Romance Syntax.Dordrecht:Foris.   (1986), «Three issues in the theory of clitics: case, doubled NPs and extrac-

tion».InHagitBorer(arg.),Syntax and Semantics 19.NewYork:AccademicPress,15-42or.

joui tteau, Mélanie & Milan rezac (2007), «The French ethical dative, 13 syntactictests».Bucharest Working Papers in Linguistics,IX (1):97-108.

landau, idan(1999),«PossessorraisingandthestructureofVP».Lingua107:1-103.oihar tzaBal, Beñat(1993),«Verbagreementwithnon-arguments:Onallocutiveagre-

ement».InJ.I.Hualde&J.OrtizdeUrbina(arg.),Generative studies in Basque lin-guistics.Amsterdam:JohnBenjamins,89-114or.

oihar tzaBal, Beñat(2007a),«ArgumentStructureBuilding:ApplicativeHeadsinBas-que». Workshop on Argument Structure and Syntactic Relations, 2007/05/23-25,IKER,CNRS.

 (2007b),Basque ditransitives.Eskuizkribua,IKER,CNRS.paYne, doris l. & iMManuel Barshi (1999), «External possession: what, where, how,

andwhy».InD.L.Payne&I.Barshi(arg.),External possession,TypologicalStudiesinLanguage,39.Amsterdam/Philadelphia:JohnBenjamins,3-29or.

perlMu tter, david(1971),Deep and surface constraints in syntax.NewYork:Holt,Rein-hartandWinston.

20 Beatriz Fernández

pYlkkänen, liina (2002/2008), Introducing arguments. Cambridge/London: the MITPress.

roBerge, Yves & Michelle troBerg(2009),«Thehighapplicativesyntaxofthedativuscommodi/incommodiinRomance».Probus21:249-289.

Yrizar, pedro de,(2002),Morfología del verbo auxiliar suletino.Bilbo:Euskaltzaindia.