/fol klorjedebiyat halkbilim• etnoloji • antropoloji • muzikoloji • tarih. • edebiyat

0 c; A Y L I I< I< 0 L T 0 R D.E R G i 5 i

ISSN 1300-7491

. CiLT: VIII SAYI: XXIX 2002./2

Sah~bi: ULUSLARARASI Egitim, Ogretim, Basm-Yaym, Matbaaciltk Ltd. ~ti.

Gene! Yaym Yonetmeni: M etln Turan

; · Sorumlu Yazli$feri Miidiirii : Dr. Faruk GU~IU

Akademlk Dam~ma ve Hakem Kurulu Prof. Dr. ilhan Ba~goz (100. Ylf Oniversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir,(Ankara Oniversitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara Oniversitesi)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (AI<deniz Onversitesi) Prof. Dr. ilhan Tomanbay (Hacettepe Oniversitesi)

. Prof. Dr. Muhan Bali (Atatiirl< Oniversitesi) Prof. Dr. Metin l<aradag (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Prof.. Dr. Ha~im l<arpu~ (Selc;ul< Oniversitesi) Prof. Dr. Ensar Asian (Dicle Oniversitesi)

Prof. Dr. ismail OztUrk (Dokuz Eyliil Oniversitesi) Do<;. Dr. At a Atun (Yal<m Dogu Oniversitesi) Do<;. Dr. Asker l<artan (Ankara Oniversitesi)

Do<;. Dr. Ali Osman OztUrk (Sek;uk Oniversitesi) Do<;. Dr. Erman Artun ((ukurova Oniversitesi)

Yrd. Do<;. Dr. Muhsine Helin:10glu Yavuz (Mimar Sinan Oniversitesi) Yrd. Do<;. Dr. Mehmet YardtmCI (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Dr. ~UkrU G4nbulut

Yonetlm Yerl ve Yazt~ma Adresl Hatay Sokak 9/19, 06410 1<1zliay-Ankara Tel:(312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail: folkloredebiyat@ixir.com

Abone !<o~ullart Yurti<;i Yliilk (Posta.lama iicreti dahil): 40.ooo.ooo.-TL

(Ogrer:tci ve ogretlm iiyelerine %so indirimlidir.)

Avrupa lc;in Say1s1: 2.5 OM Yllilk Abone Bedeli: 100 OM Amerika ic;in Saytst: 25 ~ Ytlilk A~one Bedeli: 100~

Abone bedelinin Metin Turan adma 1042.33 numara l1 porta c;eki hesabma ya da Hall< Bankast Me~rutiyet $ubesi'ndeki 15528 numarail hesaba yattnlarak, dekontun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz ytl ic;indeki fiyat artt~lanndan etkilenmezler.)

Folklor/Edebiyat'ta yay1mlanan yaz1lar MLA Folklore Bibliyography i<;inde kaydedilmektedir.

Baskt&Cilt: Ba~kent Matbaas1, Ankara

~""·=~~===='#lozmmos folklor/edebiyat, cilt:vm, say1: 30 --~==-..__, . .,.,,.,.,w.w.=em""""=m~:m~~~ ....

1 . Giri~

Bayram Durbilmez'·

Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda Goni.il1

·.unus Emre, tarih boyunca, Turk ~i!rini olu~turan bOtun ~ubeleri etkilemi~

Y. guc;lu bir ~airimizdir. Tekke ve saz ~a irleri, Yunus Emre'yi pirleri kabul

4 etmi~ler, klasik edebiyatm temsilcileri onu daima sayg1deger mutasavv1f ~air olarak kabul ederek eserlerinden ilham alm1~lard1r. Yunus Emre, Cumhuriyet donemi Turk edebiyatmda da ho~gorOnun, sevginin semboiO olarak amlmaktad1r (GO nay 1991: 49). "Turk edebiyatmm Anadolu'da yeti~tirdigi ilk buyuk ~air" olarak kabul edilen Yunus Ernre, sadece TOrkiye'deki ~airleri degil, Turk dunyasmm degi~ik bolgelerinde ya~ayan ~airleri de etkilemi~tir. Abdal MOsa, l<aygusuz Abdal, Hac1 Bayram Veli, E~refoglu ROmi, Ommi Sinan ... vd. gibi pek c;ok ~airi etk­iledigi bilinmektedir (Gokalp 1991: 29-30). Yine, Cumhuriyet doneminde ya~ayan Ziya Gokalp (Goc;gun 1991: 5-18), Halide· Nusret ?orlutuna, Necip Fazll 1<1sakurek, Bekir S1tk1 Erdo9?.n, Bahtiyar Vahapzade vd. gibi ~airleri de etki lemi~ oldugunu burada belirtmemiz gerekecektir. Yunus Emre'den yakfa~1k uc; yuzylf sonra dOnyaya gefen ve l<afenderi-Bekta~i-HurOfi kultOr ortammm onemli temsilci­lerinden olan Muhyiddin Abdal da Yunus Emre'den etkilenen ~airlerimizden biridir.

Muhyiddin Abdal, doneminin en onemli ~airferinden biri olarak kabul edilmek­tedir. Muhyiddin Abdal'1, 16. yuzylfm en onemli iki Bekta~i ~airinden biri olarak kabul edenler yanmda (Boratav 1968: 351), 16. yuzyllm sonlanyla 17. yOzyllm ba~lannda yeti~mi~ l<alenderi ~airlerin en kuvvetli temsilcisi sayanlar (Ocak 1992: . 226) da vard1r. ~iirl~rinde Hac1 Bekta~. Veli, Otman Baba, Ballm Sultan, Nesimi ... vb. gibi l<alenderi-HurOfi-Bekta~i ululanndan bahsetmektedir. ~airimizin Aydm'dan Edirne'ye geldigi ve <;;oke'ye yerle~tigi soylenmektedir (Salc11942-1943; Durbilmez 1996: 427-438; Durbilmez 199T 48-49).

.. .. Dr., Erciyes Universitesi Fen-Edebiyat Fal<Uitesi Tiirl< Dili ve Edebiyatt Boliimii, Kayseri.

1 Osman Gazl Oniversitesl tarafmdan "Geleneksel Yunus Emre KUitUr ve Sanat Haftas1" <;erc;eveslnde dUzenlenen "Yunus Emre Sempozyumu" (Eski~ehir, 7-8 May1s 1998) i<;in haZirlanan bildiridir.

205 """"------------

-=-=- -=- -==- """· folklorledebiyat m .. v ...... .. m. s:.e .. ;

El yazmast divanmm alt1 ni.ishast taraftmtzdan tespit edilmi~ olup! "Muhyiddin Abdal Divant, inceleme-Tenkitli Metin" adli doktora tezimizde degerlendirilmi~tir.

Yunus Emre'nin yam SJra Hatayi, l<aygusuz Abdal ve Nesimi gibi ~airlerden de etkilenmi~tir. Muhyiddin Abdal Divant'nda Yunus Emre'nin etkilerini gosteren pek c:;ok ~iir mevcuttur. Muhyiddin Abdal bir ~iirinde ~oyle diyor:

Can u cevrilfi begidilr Nefis afia yag1dur Gofiilf Hakkufi evidilr Y1kma gozet hatm

Gozet olagelmi~i 1<ald1r dil~Dp kafm1~1 Ho~ tut yaradlfm1~1 Yaradandan oWri (10013,4),

Bu ~iiri okuyunca, Yunus Emre'nin dillerden du~meyen ~u dortlugi.i hemen akl.tmtza gelmektedir:

Elif okuduk otiirO Pazar eyledik goWrD Yaratlfam ho{ gor Yaratandan oWrD

Konumuz "Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda Goni.il" olduguna gore goni.il nedir? Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda goni.il ile ilgili hangi benzetmelere, deyimlere ve tasavvurlara yer verilmi~ir?

"insanm manevl varhgtna, manevl gucune, sevginin, nefretin, inanctn, iyi-kotu, butun duygulann tumunun varltgtna ve ifadesine verile~ ad" (Golptnarlt 1977: 134) olarak tarif edilen gonul, " ... yerine gore; kalptir, yurektir, sevdadtr, a~kttr,

du~uncedir, histir, duygudur, candtr, ruhtur." (ivgin 1997= 18) Gonul ile ilgili deyim ve atasozlerimiz c:;oktur. "Gln-u gonulden dua 1 niyaz",

"can-u gonulden sevmek 1 sevilmek", "gonul alttnda kalmak", "gonulden c:;agtrmak I c:;agnlmak", "gonulden c:;tkarmak 1 c:;tkarmamak 1 c:;tkanlmak 1 c:;tkanlmamak", "gonulden gec:;irmek 1 gec:;mek", "gonul gozetmek", "gonul kalmak", "gonul ktrmak", "gonul koymak", "gonullenmek", "gonullu", "gonul pazan", "gonul vermek", "gonul yarast", "gonul yapmak 1 ytkmak", "gonul beklemek", "gonul ehli", "gonul haline varmak" gibi on larca deyim dilimizde ya~amaktadtr (Golptnarlt 1977: 134-135). "Gonul bir strc:;a kadehtir, ktnltrsa yaptlrriaz", "Gonulden gonule yol var", "Gonul ho~luguyla olur ibadet", "Gonul Hak binastdtr", "Goni.il kalstn yol kaJmastn", "Gonul sultan, a~k t.radet", "Gonul yapmak, ar~ yapmakttr", "Her gonulde bir arslan

·-.

2 Siirlerde yer alan birinci numara Muhyiddfn Abdal Divam (lnceleme-Tenkitli Metin) adh yayunlanmamJ~ doktora tezirnizdeki ~iir numaras1; ikinci numara beyit, dorcliik numarastru gosrermektedir

206

........ mo .. =-=== ... ,..,__....~= folklorledebiyat ...,..--= ==><=-===·*·=x:a"""'. """'==-

yatar", "HerkEesin goniOnce yaz olmaz", "Gozden 1rag olan, gonOiden de 1rag olur", "EI i~te, gonOI oyna~ta gerek" (Golprnarll1977: 135) gibi atasozleri dilimize anlam zenginligi katarak, az sozle <;ok ~ey ifade etmemizi saglam1~t1r. Bu atasozO ve deyimlerimizin tamamma yakrn1 dini- tasavvufi edebiyat OrOnlerimizde de kar~1m1za <;1kmaktad1r. Ornek vermek gerekirse "GonOiden gonOie yol vard1r" atasozO Muhyiddin Abdal Divam'nda ~oyle gec:;mektedir:

Seniln yolm varup menzlle irmez Gonillden gonil/e yo/ o/maymca (1/2)

2.. Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Dlvanlarrnda Gontil ile ilgili Benzetmeler Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda gonOI ile ilgili benzetmeler hayti

yer tutmaktad1r. Ozellikle Yunus Emre Divam'nda gonOI ile ilgili benzetmelerin zenginligi dikkati <;ekmektedir.

Yunus Emre Divanl'nda yer alan gonUI ile ilgili benzetmeler arasrnda; I<a'be, s1rc;a, kadeh, meyhane, gok, ar~, ku~, su, umman, TOr dag1, ta~, mum, 1<1~, Leyla, garib, kllavuz, kul, ihtiyar,_ dervi~, ba~lu (yarall), sayn, ~ikeste (smuk), sa ray, taht, sultan, mOik, kal'a, seyrangah, ev, .dOkkan, hOcre, virane, hazine, ~ehr (~ar), bag, varak, kitap, levh, cemaat, eglence vd. gibi kelime ve mefhumlan sayabiliriz (Tat<;l 199oa: 240-248).

"Hal< bir gonill virdi bana ha dimeden hayran olur Bir dem gelilr ~adi olur bir dem geliJr.giryan olur"

beyitiyle ba~layan ~iirde, Yunus Emre, gonOI ile ilgili olarak. ~u s1fatlan kullan­maktad•r: Hayran, rO~en, peri~an, derde esir, dermande, abid, zahid, asi, mOti, ~adi, giryan, kl$, zemheri, bostan, katre, cahil, calinOs, Lokman, div, peri, sultan-1 ins 0 cinn, geda, fagfur, hakan, gOnahkar, ndvan, ruhban, MOsa, Firavn, haman, isa, GOmrah, Cebrail, divan, t<ur'an.

GonOI ile iJgil i olarak malanan bu s1fatlarda, te~bihten ziyade manevi bir hal soz konusudur. "Bu ~iirde insan r.uhunun kendi i<;inde kutuplar arasrnda <;alkan1~1 tasvir edilmi~tir. M1sra ba~lannda tekrarlanan "bir dem" kelimesi, ruhun durmadan degi~tigini anlat1r." (Kaplan 1973: 11-26) Bu·radaki "gonOI" kelimesinin, metinde kazand1g1 deger ile, insamn psikolojik cihetini ifade etmekle vazifeli oldugu 'belirtilmektedir. Zaman manasrna gelen "dem" ve "gonOI" kelimelerinin ~iirde as 1l unsur durumunda oldugunu soyleyen Akta~, bu ~iiri ~oy l e degerlendirmektedir:

"Onun zaman ve mekana gore degijmesi psikolojik hal i/e zaman ve mekanm ilijkisini

ortaya koymaktad1r .. ~iir, bu yoniiyle evrensel bir mahiyet kazamr. ( .. ) Goniil tamamen miicerred sahay1 ilgilendiren bir kavramd1r. Ondaki degijiklikler de bu saha dahilinde

diijiiniilecek cinstendir. Ancak Yunus, bu degilmeleri genij hall< kitlesinin yakmdan

tamd1g1 hayat tezahiirleri, maddl diinya ile ilgili goriinii~ler ve halkm zihnine yerlejmij

kaynaklardan hareketle sezdiriyor. Boylece bu jiirde de yajaJ!Ifan hayat ve halkm kiiltilr

varflg1 Yunus'un duyuj tarzm1 ifadede vas1ta oluyor. Daha yerinde bir ifadeyle, bu duyuj

tarz1 soz konusu malzemeyle birlejerek jiire viicut veriyor. "(Akta~ 1990: 12)

207

mt;

Bu ~iir aslmda, gonli.in telvin ma~ammdaki (makam-1 hayret) manev1 mi~­

<;lkl~lan konu etmektedir. Telvin makammda alan gonul, an denen zaman dili­minde, bUtun ikiliklere, iki z1t uca inip <.;1kabilir.

Yunus Emre Divan1'nda a~k, gonul gogunden damlayan ilah7 bir rahmettir. insan, bu rahmetle ebed7 hayat bulmaktad1r:

1~1< yagmun tamlas1 goni.il goginden tamar Sevgi..i yili goti..iri..ir yagmun ayaz ile (335/19) (Tat<;l 1990b: 340) Ayn1 anlay1~1n bir benzeri de Muhyiddin Abdal Divan'1nda kar~1m1za

<;1kmaktad1r. Muhyiddin Abdal, gonulden a~1k olan ve erenleri can u dilden seven kimsenin sultana, yani Tann'ya eri~ecegini soylemektedir:

Sultana irdi ku/dan 'A~11< old1 gofii..ilden Muhyiddin can u dilden · Erenleri severdi (89/6) .

· Yunus Emre Divan1'nda, "GonUI, mahiyeti bilinmeyen ve pahas1 bi<;ilrrieyen bir hazineye benzetilir. A~k, bu hazinenin bek<;isidir. Nk erinin gonlu, padi~ah (Tann)m hazinesiyle doludur:

111< erini..in gonli do/u padi~ahun haznesidi.ir(s9/1) i;bu vi..icDd bir kal'adur ak!l h;inde sultam i~bu goni.il hazlnedi..ir t~k tutmt~ bek/er am (512/1)

Muhyiddin Abdal Divan1'nda goni.il kutlu bir mekand1r, mlarla doludur. Gtinul ummarunda c;e~itli inciter bulunmaktad1r. Muhyiddin Abdal ~oyle soylemektedir:

Goz ac;up bakdtm ta~ra hefT! ic;re D/1 ic;inde yanar esrar gorindi Gozde hikmet, dilde.nutlk soy/iyen GOfii..ilde bu bahr i/e di..irr gorindi (26/4,5)

Yunus Emre Divam'nda, "Nk1 olmayan gonul ta~a, a~tk goni.il ise muma benzetilir. Bu benzetme unsurlanndaki sertlik (ta~) ve yumu~akhk (mum) ozellik­leri, insanm "merhamet" s1fat1yla da alakahd1r. A~k, nefislere bir rahmettir. Bu rah­metle Allah'a ula~1ilr. Ta~ gonuller kendilerine ve e~ya alemine kar~1 'kararm1~, sarp-kat1 k1~a" berizerler (Tat<;l 1990a: 242): ·

"i;idi..in iy yarenler t;k bir gi..ine~e benzer l~/<1 olmayan goni.il misali ta~a benzer Ta~ goni..illerde ne biter dilinde agu di..iter Nic;e yum~ak s6Y.Iese sozi sava;a benzer l;k1 var goni..il yanar yum~anu,r muma doner Ta; goni..il/er kararm1~ sarp-katJ ~1;a benzer't66f1-2-3) (Tat<;1,1990b: 83-84)

Muhyiddin Abdal Divani'nda da gonUI ile ilgili olarak, "Hakkm evi" (83/9, 1ooj3), "Hakkm ota~V (78/62), "ko~k" (1o1j6), '1-€V"_(17/2, 45/3, 42/7, 82/7), "bahrfdeniz" (51/8) ... vd. gibi benzei:melere yer verilmektedir:

Mi..i'minleri..ifi gonli Hakkufi evidi..ir Hak andadur, tutulmu; otag1dur (78/62)

------------------------ 208 -------------------------

..... -~. -=-=~11<1\!t'"~·== =- =•=•=-""""'~ folklorledebiyat

c;JI<dum gofiDII<o~I<Dne Can boy"and1 me~l<ine Hal< ~of d/dar ·a~kma Yaratt1 ka'inat1 (1o1/6)

Ne 'aceb ala dutuld1 zindamnda bu gofWI ~of cah-1 zindana du~du <fiJi zindandan r;1l<ar (52/4)

Muhyiddin Abdal goniO sultan olarak da ifade etmektedir: Didum l<i $ah sensin ben gedayum Didi l<i her gofiDI sultan de§il mi (28/4)

Muhyiddin Abdal Divanl'nda gonOI nazargah olarak tasavvur edilmektedir. GonOiden nazar eylenmektedir:

Mal<sudum dldar eyledum GofiD/den nazar eyledum Nal<d i/e pazar eyledum Alana gevher satdum ben (106/6)

~uhyiddin Abdal Divam'nda, benligi terk eden kimsenin a·gz1 divit, nutku murekkep, dili kalem, goniO kag1t olarak du~CmOimektedir:

A§z1muz divid nutl<um1z murel<l<eb Dilumuz l<alem gohlimiz l<a§1t old1 (14/3)

GonOI evlerine hOkmOnO yOrOten Tann, gonulden gonOie gezmektedir. Tann gonlOmOzden ge~enleri de bilmektedir. Muhyiddin Abdal, tecahD/-i arifne bir soy­leyi~le bunu ~oyle ifade etmektedir:

GofiDI evlerine hul<mun yuriden GofiD/den gofiD/e gezer ala m1 Ne l<i kllsafl gunah ma'IOmdur ana Gorup 'aybum1z1 yazar ala m1 El<sii<ID kul olan bi/Dr gunahun GofiD/de sur;m1 sezer ala m1 (17/2-4)

. Muhyiddin Abdal'a gore gonOI yalanc1 yare de baglanabilmekte~iir. Yalane~ yar ge~icidir, vefas1zd1r. Yalanc1 yare baglanan gonOI de her bahar geldiginde ba~ka bir gOie sevdalanmakta ve bulbul gibi ae~yla bag1rmaya, inlemeye ba~lamaktad1r:

GonDI yalanc1 yare sad II< old1 Bir vefas1z a§yare sadtk oldt

Muhyiddin bUlbUl figana ba~ladt Yine taze bahara sadtk oldt (15/1,12)

Muhyiddin Abdal'm goniO sevgilinin sadece fiziki guzelligine vurgun degildir. HurOfiligin de etkisiyle sevgilinin yOzOnO Kur'an sayfalanna benzetmektedir:

Yuzun mushafdur hatm-i kelamullah · J<a~larufl yazllm1~ elhamd sOresi (23/6)

Muhyiddin Abdal, a~ag1daki ~iirde de goniOn sevgiliye kaymas1n1 ayn1 sebebe dayand 1 rmaktad1 r:

209

O'!l_,.,.,..,.,,,_,_.,, __ w,.,_,_=>"""""......,""""""""'· folklor/edebiyat

<;iin irii~diim ben cananufi izine Yiizim siirdiim ayagmufi tozma Can tutufd1 ziilfiniifi duzagma Oil bend ofdt ka~t ife gozine Gofiiil gozi sihirden fehme vardt Sabn gitti, korku dii~di ozine

Hat( Ta'ala ismini yad eyledi Otuz iki hat yaztfmt~ yiizine Yiizinde hem sozinde yigirmi sekiz Of sebepden zahir ofdt izine (5)

Yukandaki ~iirde yer alan yirmisekiz ve otuziki ifadelerinin kaynag1 HurQfiliktir. HurOfilik, ·c;e~itli din ve batm! inanc;lann kan~1m1yla · ortaya <;1km1~ bir inane; sistemidir. Kurucusu Fazlullah't1r. Burada gec;en yirmisekiz say1s1 l<u.ranlker­im'i, otuziki say1s1 ise Glvidanname'yi t~msil etmektedir. <:i.inki.i l<uran1kerim Arapc;a'd1r ve Arapc;a'da yirmisekiz harf var;d1r. Fazlullah'm Cavidanname'si ise Farsc;a olup Farsc;a'da otuziki harf vard1r.1 Demel< ki Muhyiddin Abdal, sevgiliye bakarken bile tasavvufi duygu ve dO~Oncelerle bakmaktad1r.

Muhyiddin Abdal, sevgiliyi goz nOru, goni.il <;1ras1, can parc;as1 olarak da gormek­te, sevgilinin gozlerine tutkun olan gonli.in hasta di.i~ti.igi.inu soylemektedir. <;i.inki.i sevgi linin ok ok olan kirpilderi, a~1g1n gonul ku~unu yarala m1~t1r:

· Gele gel ey beniim canum paresi Aya goziim nOn gofifiim ~1ras1 Gozleriifi fitnesinden dil hastedur Ofiulmaz canda klrpigin yaresi (23/1,2)

3. Yunus Emre ve Muhyiddin_Abdal Divanlarmda Gonullle ilgili Deyimler Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda goni.il ile ilgili c;ok say1da deyime

de yer verilmi~tir. Yunus Emre Divan1'nda, konu ile ilgili olarak, "goniile rahmet do/mal< (. .. ), goniil stmak, goniil vermek, goniil ytkmak,

goniilde te~vi~i olmak, goniilde ~era§ uyand1rmak, goniil gozii (. .. ), gonliinii dervi~ eylemek ( ... ), goniilde yer eylemek (. .. ), gonlii almmak, gonlii ma';uka akmak, goniilde yo/ bulmak, goniilden goniile yo/ olmak (. . .), goniil yapmak (. .. ), gonlii pasft olmak ( ... ), gonle uymak ( ... ), goniil baglamak (. .. ), goniiller giitmek, gonlii gozii toymak, gonlii u~mak'a bakmak. .. "(Tat<;l 1990a: 240)

vd. gibi ifadeler yer alm1~t1r. Muhyiddin Abdal Divan1'nda da, konu ile ilgili olarak, "gonUI gozu" (5/3, 89/4), "gonUI bahri" (51/8), "gonUI ko~kU" (1o1j6), "gonUI evi" (17/2, 45/3, 42/7, 82/7), "gonuller taht1" (38/2, 56/1), "gonOI ~ehrij~an" (88/7, 94/2, 116/3), "ehl-i dil" (6ij16) vd. gibi deyimle~:.e yer verilmektedir.

Muhyiddin Abdal Divan1'nda, gonUI ko~k olarak tasavvur edilmekte ve "goni.il ko~kU" deyimine yer_verilmekt.edir:

3 HurUfilik hakkmda bilgi i~in bkz. Golpmarh 1969 ve 1989; Kiirk~oglu 1973.

210 -------------

~""'""=====m:-=""·""""'"""""~=;.. folklorledebiyat .,. .. ,.., .. =··""' ... ·"'""'·'""'v~"""'""' .. ~===..,.~~ ==·mix:'=""'"

(1kdum gofWI k6$kiine Can boyand1 me$kine Hakk $01 didar 'a$kma Yaratt1 ka'inat1 (1o1j6)

Muhyiddin Abdal'a gore, "ehl-i dil" 1 gonUI ehli olmak i~;in, ~eriat, tarikat ve hakikat makamlanndan gec;erek marifet makamma ula~mal< gerekir. Marifet meyinden i<;ip mest olan kimse ebedi canltltga kavu~arak ganul ehli olur:

Ma'tifet meyinden ic;iip mest olan Hayy-1 Cavidandurs ehl-i dil olur(62j16)

Muhyiddin Abdal'tn musahibi de bir ehl-i dildir. G?nUI ehliyle edilen soh bet "yag u bal" gibidir:

Musahib oldll< bir eh/-i dil ile Sohbeti bal klld1k yag u bal i/e (8/1)

4- Yunus Emre ve M uhyiddln Abdal Oi.vanlannda Goni..i l lie ilgili Ortak Tasawurlar

Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda ganOI ile ilgili tasavvurlann <;ogu ortakttr. l<onu ile ilgili olarak her iki "Divan"da da tespit ettigimiz ortak tasavvurlardan bazllan ~unlardtr:

1. Gonul, Yunus Emre ve Muhyiddin Abda l Divanlarmda Tann'nm mekant olarak tasavvur edilmektedir. Yunus Emre Divant'nda "GanGl c;alabtn tahtt" ~eklinde ifadesini bulan bu tasavvur; Muhyiddin Abdal Divant'nda da benzer ~ekillerde ifade edilmektedir.

Muhyiddin Abdal, bir beyitinde muminlerin gonlunun Hakk'm evi,, Hakk'm otagt oldugunu .v~ Tann,'nm gonulde bulundugunu soylemektedir:

Mii'minleriifi gofili Hakkufi evidiir Hakk andadur, tutu/mu~ otag1dur (78/62.) Muhyiddin Abdal, ba~ka ~iirlerinde de goniOn Hakk'tn evi oldugunu, goni..il

Hakk'm evi oldugu i<;in gonul ytkmamak ve hattr gozetmek gerektigini sayler: Gofiiil Hakk evidiir gozet Sal<1n yafi1lma togn git !<ami/ of ma'rifet kesb it Da'vam yalan eyleme (83/9)

· Can u cevriifi b·egidiir Nefis afia yag1dur Gofiiil Hakkufi evidiir Y1kma gozet hatm (1ooj3)

Yunus Emre de, ganOI ytkmamak gerektigini, c;i..inku ganOIIerimizin Tann'ntn tahtl oldugunu sayler: .

Goniil (alap'm taht1 (alap tahtma baht1

--------------------------- 211

;:...::?snwMs}(($$$.;.«:v;w.;wvv;; .. m.~m.v.:.~m~ .. m!)1a jolklor/edebiyat .~.wm~.~ ... ~'(.Wm).c.-."<·-~» ..... -~ .... t?.o.~\ .. ~ .. ~.~ j .

if<i cihan bedbahtt t<im goniil ytf<ar ise

Yunus Emre Divam'nda yer alan bir beyitte de, gonul evr.nrn a~k c;erileri tarafrndan yagmalanrp istila edildigi soylenmektedir. <;;erinin memleketteki du~manlan temizlemesi gibi a~k da gonuldeki masivayr temizleyecektir:

Yunus Emre Divanr'nda gonul, dar ve karanhk bir hucredir. Bu karanhk mekan, Tann'nrn nOru ile aydrnlanrr ve geni~ler:

Anun nO i-t l<aranuyu surer goniil hiicresinden Pes l<aranuftl< nOn/a bir hiicreye nite stgar (77/3)

GoniOn eve benzetildigi bir diger beyitte vahdet an~ayr~r ~oyle dile getirilir: Ben gelmediim da'vi ic;iin beniim i~iim sevi ic;iin

. Dostun evi goniilierdo"r goniiller yapmaga geldiim" (179/2) · 2. Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda gonul, Tann'nrn tecelll ettigi

kutlu bir yer olarak gorulmekte, l<a'be ile e~ degerde tutulmakta, hatta l<a'be'den daha onemi bir yer olarak tasavvur edilmektedir.

J<a'be, zahiren beytu llah, batrnen gonul anlamrnr ta~ryan bir mefhumdur (ratc;r 1990a: 240). Beytu llah, ibrahim Peygamber tarafrndan yapJimr~, gonul ise Tann'nrn tecelli ettigi kutlu bir yerdir. Yere ve goklere yrgmayan Tann, mumin kuJun ka lbine, gonlune srgmr~trr. "<;;alabrn tahtr" alan gonul, l<a'be'den daha onemli bir yer olarak tasavvur edilmektedir:

"Goniil mi yig t<a'be mi yig eyit bana 'al<ft iren Goniil yigdiir zira l<i Hal< goniilde tutar turag1 (366/7)

Yunus Emre'ye gore, bir gonule girmek bin hacca gitmekten daha onemlidir: Yunus Emre dir Hoca gerel<se var bin hacca Hepisinden iyice bir goniile girmel<diir (91/S)."

Muhyiddin Abdal Divanr'nda da, gonul l<a'be'ye benzeti lerek, bir gonul ele getiren, c;rplaklan giydiren ve ac;lan doyuran kimse Hacr olarak adlandmhr:

Bir gofiii/ ele getiiren bir yalmcal< tonadan Bir dahl ac;lar toyuran e~iginde haodur (58/6)

3. Yunus Emre, gonlu, Tann'nrn mlannrn yazdr oldugu gizli bir varak, bir defter olarak tasavvur eder. A~rk, bu varaktan okuyup mnnr halka ac;rklar:

Bir dem goniile kayakdum of gizlii varaka bakdum U~ s1rrumu halka c;akdum bir payans1z ummammt~ (121/4)

Aynr anlayr~ Muhyiddin Abdal da da mevcuttur. Muhyiddin Abdal Divanr'nda da dil ka lem, gonul kagrt olarak tasavvur edilmekte ve kelamrn gonule yazddrgr ifade edilmektedir (96/3). Gonule yazrlan kelamr gormek i<;in ehl-i nazar olmak gerekir. ~hl-i nazar kimse, nihanr fehm ederek gonul ic;inde ize eri~ir (13/4).

4. Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal, zaman zaman te~his sanatr yaparak gonule bir ~ahsiyet vermektedirler.

Yunus Emre Divanr'nda, . ..... .

"GonOI makam1 'ezel bezmi' iken, Hak buyrugu ile bu vatandan aynlm1~, dilnyaya gelmi~tir. Ata belinden bir zaman anastna dO~en; et, silnilk (kemik) ve kan of up can bulan; be~ikte ~ocuk olup eli aya§1 san/an, tuzlamp ac1 duyan, hillasa, bilyilyilp yilrilyen (vs.) varl!k, esasen goniildilr. "(Tatc;1 1990a: 239) · ·

212

Yunus Emre, bir ya~namesinde bu fikirleri ~oyle i~lemektedir: Ata belinden bir zaman, anasma dii;di goniil Ha/<'dan bize destOr oldt, hazlneye dil;di goniil

Yiiriridiim anda pinhan, Hal< buyrugt virmez aman Vatanumdan ayurdtfar, bu diinyaya dii;di goniil (152j1-3)

Yunus Emre, zaman zaman te~his sanat1 yaparak gonule bir ~ahsiyet verirken . gonulfe konu~arak, nefse uyan goniOnOn fesad1 te'rk etmesini, gunahma aglayarak kanaatkar olmasm1 ister:

N'o/a gelsen ~imden girO fesadt terl< itsefi goniil Gah a§lasan giinahma gah l<anaat itsefi gonW (161/5)

GoniOyle yolda~ ve halda~ olmak isteyen YOnus, "dost"a gitmek ic;in, goniOne seslenir:

Yolda~ olalum il<imiiz gel dosta gidelilm goniil Halda; olalum il<imiiz gel dosta gideliim goniil (16oj1)

GonuiOn ic;inde ne var ise di~ y0z0r1e 0 SIZar: Goniil yiil<sekde gezer dem-be-dem yo/dan azar Ta; yiizine of stzar i<;inde ne vansa (299/2) ·

Muhyiddin Abdal Divam'nda, goniO ki~ile~tiren ~airimiz goniOne seslenir (6ofs). GonOI seyr edip gezer (1ooj2). GonOI gozO, yarin sihrinden fehme vanr (5/3).

s. Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlannda gonOI y1kan kimse ·aylpfan­makta, gonul kazanmak gerektigi ifade edilmektedir. Yunus Emre Divan1'nda, gonOI yapan kimsenin Hakk'1 bllldugu, bir gonul y1kan kimsenin yuz y1f okusa da bo~una okudugu vurgulanmaktad1r:

~eyh ii dani;mend ii fal<t, goniil yapan bultr Hal<l<'t Sen bir goniil ytl<duntsa, gerei<se var yiiz ytl ol<t (323/4) (Timurta~ 1986)

Yunus Emre, bir ~iirinde de gonOI y1kan kimsenin kildJgl namazm kabul edilmeyecegini ifade etmektedir:

Bir i<ez gonii/ ytl<ttn ise, Bu f<tldtgm namaz degil Yetmi~ il<i millet dahi Elin yiiziin yumaz degil (166/1)

Muhyiddin Abdal Divan1'nda da gonOI yil<lp kan eyleyen ay1pfan1r (83/8). Bir gonOI ele getirmek ogutlenir (58/6, 119j6). Bir gonOI ele getiren ve ac;lar doyuran kimse Hac1 olarak adlandmftr (58/6). GonOI y1k1p hata eden kimse bu dunyadan ahirete dinsiz imans1z gider (113/4)- Nefsini oldOrOp gonOI almak, gazilik ni~an1d~r (69/4). GonOI evlerine hukmOn yurOten gonOiden goriOie gezer (17/2). GonOiden gonule yol olmaymca menzile erilmez (1/2). Hakk't Hak bilip hal goni.if gozeten afkt~lamr (84/1). Tevhidi bilip iman eden kimsenin goniOnOn. past silinir (90/7). iman hassast gelince gonOI gussast gider (122/3).

Yunus Emre Divant'nda, "GonOI ince; hassas ve narin bir strc;aya benzer. S1rc;a kmld1ktan sonra butun olmayacag1 gibi, gonOI de kmltrsa tamir edilemez:

Sal<mgtf yarun gonlin sm;adur stmayasm Str~a stndul<tan.girii biitiin olas1 degil (158/4) (Tatc;1 1990a: 240)

-----------------------==· 213 -------------------------

"""""=w,= = - = = = - = =- folklor/edebiyat ~m• ==="""""'~=="""~"""""""""""'""'~·· """"'""""-'==

s. Sonuc; Yunus Emre ve Muhyiddin Abdal Divanlan'mda gonule onemli bir yer veril­

mi~tir. Her iki Divan'da da goni.il ile ilgili pek c;ok deyim ve benzetmeler bulun­

maktadrr.

Her iki "Divan"da ~a goni.il Tann'nm evi olarak tasavvur edilmektedir. Bu sebe­

ple, goni.il kazanmak, gonule girmek Hacca gitmek gibi degerlendirilmi~, hatta

gonule girmek Hacca gitmekten daha Osti.in tutulmu~tur. GanGl yrkmamak ve

hatrr gozetmek 6g0tlenmektedir.

Kaynakc;a Akta~, Serif: "Yunus Emre'de Lirizmin l<ayna~jl" Huseyin Ozbay; Mustafa Tatc;r (Haz.):

Yunus Emre lie ilgili Makalelerden Sec;meler. Ankara 1990. Boratav, Pertev Naili : "Halk Siiri" Turk Dili 1 Turk Hall< Edebiyatr Ozel Sayrsr 207 (1968). Durbilmez, Bayram: "Muhyiddin Abdal'rn Tuyug ve Manileri" Erciyes Oniversitesi Sosyal

Bilimler EnstitOsu Dergisi (1996). Durbilmez, Bayram : "Muhyiddin Abdal'rn Seyrannamesi Ozerine" ic;eii<UitUru 10 (1997) 54. Goc;gUn, Onder: "Yunus Emre'nin Ziya Gokalp Ozerindeki Tesirleri" TUrk Halk KultUrU

. Ara~trrmalan 1991/1 (Yunus Emre Ozel Sayrsr) 1991. Gokalp, Mehmet: "Yunus Emre'nin llham Kaynaklarr" TU~k Halk KUitUrU Ara~trrmalarr

1991/1 (Yunus Emre Ozel Sayrsr) 1991. Golprnarh, AldUibaki: TUrkiye'de Mezhepler ve Tarikatler. istanbul1969. Golprnarh.AidUibaki: Tasavvuf'tan Dilimize Gec;en Deyimler ve Atasozleri. istanbul1977. Golprnarh, AldUibaki: Hurufilik Metinleri l<atalogu. 2. Baskr, Ankara 1989 GO nay, Umay: "TUrk KUitUru Ac;rsrndan Yunus Emre" TUrk Halk I<UitUrU Ara~trrmalan 1991/1

(Yunus Emre Ozel Sayrsr) 1991. ivgin, Hayrettin: "Karacaoglan'da GonUI" ic;el KUitUrU 10 (199l) 54· l<aplan, Mehmet: "Yunus Emre'ye Gore Zaman-Hayat ve Varolu~un Manasr" HUseyin

Ozbay; Mustafa Tatc;r (Haz.): Yunus Emre ile ilgili Makalelerden Sec;meler. Ankara 1990.

i<Urkc;Uoglu, Kemal Edib: Seyyid Nesimi Divanr'ndan Sec;meler. istanbul1973. Ocak, Ahmet Ya~ar: Osmanlr imparatorlugunda Marjinal SOfilik: l<alenderiler (XIV-XVIL

YUzyrllar). Ankara 1992. Salcr, Vahit LOtti: "Edirne Halk Sairleri: Muhiddin Abdal" Damla 1 (1942-1943) 2-10. Tatc;r, Mustafa: Yunus Emre Divanr 1-inceleme. Ankara 1990a. Tatc;r, Mustafa: Yunus Emre Divanr 11-Tenkitli Metin. Ankara 1990b. Timurta~, Faruk l<adri: Yunus Emre Divanr. Ank~ra 1986.

·--.

214