Fogar impronunciable. Poesía e pantasma.pdf

N S A I O

M ARA DO CEBREIRO RBADE VILLAR

F OCAR PRONUNCIABLE POESA E PANTASMA

Jj a Comedia de Dante ao Hamlet de Shakespeare, dos Espectros de Henrik Ibsen "Estranxeira na sua ptria" de Ro-salia de Castro, a figuracin espec-tral acadou un gran relevo na li-teratura. A pantasma como chave de acceso a anlise das co-nexins entre lite-ratura, historia e ideoloxa.

? * * * ~ * *

1,

. ^ 1 iHBi

*

0ITlfft 6*L*XI#

TM

PDF Editor

FOGAR IMPRONUNCIABLE POESA E PANTASMA

TM

PDF Editor

E n s a i o

MARIA DO CEBREIRO RABADE VILLAR, 2011

EDITORIAL GALXIA, S. A,, 2011 Avenida de Madrid, 44 baixo - 36204 Vigo

www.editorialgalaxiaxom

ISBN: 978-84-9865-303-8 Depsito legal: VG 95-2011

Ilustracin da cuberta Vilheim Hammershoi, Os catro cucirtos, 1914

Maqueta de coleccin e deseno da cuberta

MANUEL JANEIRO

TM

PDF Editor

TM

PDF Editor

Na memoria deXon Gonzlez-Milln

TM

PDF Editor

TM

PDF Editor

A memoria non un instrumento que sirva para o reconecemento do pasado, senn mais ben o seu medio. Isto o que a lingua fai ex-plcito. A memoria o medio da vivncia, coma o chan o medio no cal xacen sepultadas as cidades antigas. Quen procure achegarse ao seu propio pasado sepultado dbese compor-tar coma unha persoa que fai escavacins. [...] En verdade, durante as escavacins til pro-ceder planificadamente; mais tamn a laia pru-dente e tatexante indispensable no chan sombrizo. E errar por completo quen se con-tente co inventario das suas descubertas sen ser capaz de indicar no chan presente o sitio e o lugar onde foi conservado o antigo. Pois a funcin das lembranzas verdadeiras non tes-temunar o pasado, senn describir precisa-mente o lugar no que o buscador tomou posesin dei.

Walter Benjamin

A nosa herdanza non foi prece-dida por ningn testamento.

Ren Char

TM

PDF Editor

TM

PDF Editor

LIMIAR 13

un poder contrapoder e como afecta esta viraxe ao reparto de posicins, funcins e responsabilidades dos axentes nun campo social? Ou formulndoo inversa, baixo que con-dicins o que antes funcionaba como estratexia de oposicin chega a tornarse prctica hexemnica, modificando profun-damente o seu significado e as suas consecuencias? Por cin-xirnos ao funcionamento do campo literrio galego dos ltimos cinco anos, parece clara a atribucin dun estatuto diferencial a institucins e axentes culturais tan dispares como a Secretaria de Cultura da Xunta de Galicia, Estaleiro Editora, a Asociacin de Escritores en Lingua Galega ou as Redes Escarlata. Operaron todos eles e na mesma medida como contrapoderes? E, introducindo a variable temporal, co-mo afectar a presente mudanza de tempo poltico a estas consideracins?

Asumir a dificultade de concretar un programa de resis-tncia, cando non de oposicin, no mbito da cultura non exime aos estudos literrios de responsabilidade. Mais poida que urxencia na accin demandada polo tempo poltico cur-to poidamos aponer xa que non obxectar a necesidade dunha atencin delongada ao xeito en que a poesia dialoga cas condicins histricas. Neste contexto, a crtica do poe-ma abriria un espazo para un entendemento intempestivo do poltico, que os modos institucionais, polo seu carcter nor-mativo e curtopracista, dificilmente poden albiscar.

Destas tentativas poden derivarse, sa vez, distintas es-tratexias, algunhas delas relacionadas co modo de exposi-cin da materia presentada neste libro. Non alleo a esta vontade o uso dun ton interrogativo na presentacin das cues-tins que abren ou pechan moitos dos captulos. Tampouco unha aposta deliberada pola citacin longa, mesmo asumin-do que a remisin de calquera texto a un fora do texto (so-bre todo cando a viaxe proposta de longo percorrido) pode esixirlle a quen le mais xenerosidade da debida. Mais consi-dero que compre asumir ese risco. Canda o ton interrogati-

TM

PDF Editor

14 MARA DO CEBREIRO RBADE VILLAR

vo, o estilo crtico da citacin longa un xeito de contrastar as propias ideas cas doutros autores, abrindo na propia pa-labra espazos de tension. A mido, os captulos deste libro non pretenden xustificar as hipteses de partida, senn mais ben ponelas a proba medindo a sua resistncia s obxec-cins.

O historiador Michel de Certeau (1975: 111) reconeca precisamente na cita o punto de sutura (dend o punto de vista da articulacin do discurso) e a proba de confianza (den-d o punto de vista da sua recepcin) dos dous niveis sem-pre presentes na escritura da historia:

Presntase como historiogrfico o discurso que "com-prende" ao seu outro a crnica, o arquivo, o documento, dicir o que se organiza literalmente in folio, no cal unha me-tade, continua, se apoia sobre outra, diseminada, para poder dicir o que significa a outra sen sabelo. Polas citas, polas re-ferencias, polas notas e por todo o aparato de remisins per-manentes a unha primeira linguaxe, o discurso establcese como saber do outro. Vista dend este ngulo, a estrutura des-dobrada do discurso funciona como unha mquina que obtn da cita unha verosemellanza para o relato e unha convalida-cin do saber. Produce, daquela, a confiabilidade.

Mais a preocupacin historiogrfica inherente ao enten-demento da escritura crtica como exerccio de rescate dos textos do pasado non significa que as lecturas achegadas aqui non pretendan estender o seu campo de aplicacin at o pre-sente. De feito, en non poucos casos as hipteses deste li-bro son confrontadas con obras publicadas ao longo dos ltimos anos. Se partimos da idea dunha crtica capaz de fa-cer falar os textos politicamente, semella difcil substraerse vontade de interpelar tamn a literatura estritamente con-tempornea. Neste sentido, alguns captulos de Fogar im-pronunciable son tentativas de recusacin desa ideoloxa

TM

PDF Editor

LIMIAR 15

acadmica que predica a necesidade dunha ampla marxe de distancia temporal para se achegar aos textos, ignorando que toda lectura literria, das obras do pasado ou das mais estri-tamente contemporneas, implica o risco de proxectar sobre as obras os prexuzos do presente. Claro que a conciencia de que a ollada sobre as obras do pasado est condicionada polas categorias crticas do presente non exime crtica de facer evidentes a natureza e os limites desa mediacin.

A obra de Rosalia de Castro a verdadeira protagonista de Fogar impronunciable. Ela soa permitiria, en por si, tan-to desenvolver como poner a proba a maioria das hipteses enunciadas aqui: a crtica como exerccio de responsabilida-de fronte herdanza cultural, a estranxeira como condicin da identidade, o sentido potico do desposuimento histri-co, a ruptura coa idea de pertenza como fundamento do vn-culo social, a fundacin literria como un proceso de natureza inestable, a relacin entre espectralidade e influencia liter-ria, a complexidade da articulacin de narrativas historio-grficas de signo diferencial (a literatura das mulleres, pro tamn o conxunto "literatura galega") ou os riscos da feti-chizacin dos escritores por parte do nacionalismo cultural. A mido contraria mesma idea de fogar, Rosalia semella anticiparse a Edouard Glissant, que moitos anos despois es-cribir: "as relacins non contriben a restablecer o equil-brio dunha comunidade senn que cometen, mais ben, a herexa de destruir o carcter pretendidamente sacro da fi-liation" (1997: 58). Resulta sorprendente comprobar at que punto a obra rosaliana, tan usada para lexitimar as mais di-versas prcticas polticas e culturais en Galicia, segue abrn-dose aos nosos ollos como un territrio desconecido.

Algunhas das estratexias de anlise empregadas no libro son debedoras das pautas achegadas polas teorias de orien-tacin emprica e sistmica, moi influntes nas universidades galegas dend os anos noventa do pasado sculo. Ao mesmo

TM

PDF Editor

LIMIAR 17

versas, mantidas ao longo dos ltimos cinco anos, con Fer-nando Cabo Aseguinolaza, Helena Migulez Carballeira, Kirsty Hooper, Antn Figueroa, Arturo Casas, Margarita Garcia Can-deira, Isaac Lourido, Manus O'Duibhir, Aurlio Castro e Da-niel Salgado, aos que quero deixar constncia do meu agradecemento.

Tratndose Fogar impronunciable dun libro sobre es-pectros, seguramente a sa concepcin non sexa de todo azarosa. Con algunha frecuencia, un captulo acolle dous ou trs artigos anteriores, integrndoos nunha nova orde argu-mentai e forzndoos a falar entre si por vez primeira. Se certo que o pensamento non pode mergullarse duas veces no mesmo rio, a ordenacin, amplificacin, supresin e revision do escrito (se cadra non sempre correccin nin mellora) un axuste de contas co pasado de quen escribe. Xa que logo, os ensaios do libro son tamn pantasmas cr-ticas que tentan convocar (ou conxurar) cuestins como a identidade nacional, a resistncia potica, o uso pblico da memoria, a relacin entre poesia, voz e silencio, a signifi-cacin poltica dos espazos literrios, as funcins menos vi-sibles da traducin ou a posibilidade dunha historia da literatura inscrita nas coordenadas do presente. Como pano de fondo, as relacins complexas entre literatura e poder. Un vnculo tan inestable como persistente que os ensaios de Fo-gar impronunciable unicamente queren sinalar como bran-co dunha teoria crtica digna de tal nome.

cacin e Cultura, cursei no Centro de Estudos Comparatistas da Universi-dade de Lisboa (2006). O seu remate tivo lugar durante unha estadia de investigacin que desenvolvn no Historisches Seminar da Universidade de Zurich (2008/2009).

TM

PDF Editor


contexto, as historias de pantasmas e outras fbulas poden servir para someter a interpretacin crtica o que, nesas his-torias e fbulas, vai para aln do literrio. Ou, se o preferi-mos, a pantasma pode axudar a desvelar o que liga esas pequenas historias a unha historia poltica, a unha determi-nacin no caso nacional, mais ben sobredeterminacin de carcter colectivo.

PENSAR O ESPECTRO. CARA A UNHA FANTOLOXA LITERRIA

Nos ltimos quince anos, distintos crticos literrios, so-cilogos, historiadores e pensadores da cultura vineron de-senvolvendo unha lina de investigacin sobre as repercusins sociopolticas da representacin literria das pantasmas. Esta orientacin analtica ten a sa orixe, segundo Colin Davis (2005), en duas tradicins bibliogrficas. Por unha banda, a fundada pola interpretacin que Nicolas Abraham e Maria Torok (1978) fixeran das pantasmas/fantasas freudianas, en-tendidas como "os baleiros deixados en ns poios segredos dos outros". (Abraham e Torok 1987: 427). No esteiro de Freud compre situar, asemade, a lectura da lrica trobado-resca levada a cabo por Giorgio Agamben (1989), que con-vidaba a reparar na cualidade espectral dos obxectos amorosos na poesia.

A segunda tradicin bibliogrfica parte da actualization derrideana da herdanza de Karl Marx (Derrida, 1993), que deu lugar ao neoloxismo hauntology (hantologie no orixinal francs), cunado en oposicin a ontologie, e co que alguns

postela, Cambridge, Sussex, Barcelona e Alacante e dirixido por Jos Ma-nuel Barbeito Varela. Xunto con Margarita Estvez Sa, Barbeito imparte na Facultade de Filoloxa da USC un curso de posgrao titulado "O tropo da pantasma na literatura e o cine do sculo XX".

TM

PDF Editor

O ESPECTRO COMO SNTOMA 21

autores e autoras comezan a outorgar certa condicin disci-plinar a este conxunto de procuras3. De acordo coa orienta-tion inaugurada por Abraham e Torok, en certa medida preludiada por un traballo de Hlne Cixous (1976) sobre a relacin das pantasmas co concepto freudiano do sinistro (Unheimlicbe), os espectros nomean o xeito no que as ex-perincias de vergona e de culpa xeran unha herdanza que debe ser desvelada xeracin trs xeracin. Neste sentido, as pantasmas falan de secretos familiares asociados aos traumas do pasado e da importncia innegable do reprimido na con-formation da identidade biogrfica. Non resulta estrano que algunhas narrativas decimonnicas, tanto gticas como ro-mnticas, fosen cabalmente entendidas a esta luz como no-velas familiares onde o silenciado, ao xeito do Unheimliche de Freud, arnosa toda a sa forza subversiva.

Esta tradicin de pensamento, que ten un fito decisivo na obra de Rosemary Jackson (1981), permitiu activar o po-tencial crtico da fiction non realista. Na crtica literria ga-lega, foi Xon Gonzlez-Milln quen, referndose s espectrais Crnicas do sochantre de lvaro Cunqueiro, soubo achegar ferramentas moi utiles para comprender as implicacins ideolxicas do xnero fantstico, rompendo dun xeito ben oportuno cas lecturas que o vinculaban coa evasion e sa-lientando, por contra, o seu potencial poltico:

3. Entre elas, compre salientar os traballos de Gayatri Spivak (1995), Jo-dey Castricano (2001), Avery Gordon (2001) e os sucesivos artigos que Jo Lavanyi (2000, 2002, 2006) lie ten dedicado ao tropo da pantasma nas ficcins literrias e cinematogrficas posteriores ditadura franquista. V-xase tamn, para o tratamento espectral da ficcin gtica no mbito an-glfono, Alex Owen (1989), Jenni Dyman (1996) e Julian Wolfrey (2002). Tanto Julian Wolfrey (2002) como Anneleen Masschelein (2002) conec-tan as ficcins fantasmticas co concepto de "Uncanny" (Unbeimlicb).

TM

PDF Editor

Ana Garrido Gonzalez

22 MARIA DO CEBREIRO RABADE VILLAR

[...] a modalidade discursiva fantstica, ao codificar o invisi-ble, o indicible e o impensable, dicir, os espacios rexeitados e silenciados pola cultura oficial, problematiza as prcticas de signification dominantes, e inscribe no espacio literrio, o ni-co que lie cedido polo Poder, as marcas dunha heterotopia. (Gonzalez Milln 1991: 71)

Pola sa banda, a fantoloxa de Derrida permitiu debu-xar novos xeitos de imaxinar a literatura, entendida ago-ra pola sua estreita vinculacin cos procesos de perda, restitucin, lembranza, esquecemento e promesa como un xeito de textualidade fantasmtica. Pro a incidncia de De-rrida nos novos xeitos temporais instaurados pola pantasma autoriza tamn algunhas lecturas espectrais da historia. Nes-te ltimo sentido, resultan especialmente salientables as ache-gas de Kathleen Brogan (1995), que ve nas pantasmas un xeito privilexiado de representacin das aporias do tempo histrico.

No que atinxe posibilidade dunha historia espectral da literatura, compre salientar o volume A revisionary history of Portuguese literature, coordinado por Helena Buescu e Manuel Tamen (1999). No limiar, Tamen confrelle un senti-do historiogrfico categoria de espectro, vinculndoa ao sentido etimolxico do termo revisio ("ver de novo") e reto-mando asemade a nocin platnica da pantasma entendida como copia dunha entidade anterior. Na sa presenza, o es-pectro d testemuno dunha anterioridade perdida, pro a for-za da sa aparicin, na medida en que supn unha ruptura na orde dos acontecementos, funciona tamn como apertu-ra ao non acontecido.

Na historia da literatura galega posible reconecer a do-bre orientation fantolxica arriba descrita, onde a vontade de representacin comunitria se alia con certas manifesta-tions dunha subxectividade residual chamada a reaparecer periodicamente nos textos baixo a forma de espectros.

TM

PDF Editor



FONTES DE REFLEXION SOBRE A ESPECTRALIDADE: SUBXECTIVIDADE, HISTORIA E REPRESENTACIN.

Son moitas as fontes de reflexion que posible abrir ao abeiro da espectralidade, e aqui limitareime unicamente a si-nalar algunhas. A primeira apunta cara ao fantasmtico como un mbito relacionado coa teoria psicanaltica do desexo, e fai cavilar, sobre todo, na reformulation lacaniana das teo-rias de Freud sobre o traballo do loito. A lectura de Freud, sa vez entregado lector de Shakespeare, permite crear unha estrana (sinistra, diria ei) fraternidade entre o espectro de Hamlet e as imaxes do inconsciente poltico. Compre non esquecer que Hamlet comeza sendo sobre todo unha traxe-dia poltica. A pregunta que atinxe a qu facer cos aconte-cementos traumticos do pasado sen dbida, unha das preguntas que o noso tempo repite unha e outra volta , por necesidade, unha pregunta que sobarda os limites ex-cesivamente estreitos da psicoloxa entendida como anlise da experincia individual.

Un estudo sobre a funcin comunitria das pantasmas desmente cando menos parcialmente a tradicin psicanalti-ca que entende o pantasmtico como un mbito oposto realidade social. As o recofiece Michle Perron-Borelli (2006: 3), cando afirma:

O seu emprego corrente destaca dous elementos esen-ciais de definition do fantasma: os seus lazos coa sexualida-de e a sa oposicin realidade, principalmente realidade social e s suas obrigas. Estas duas caractersticas comple-mentadas provenen directamente da obra de Freud, e a sa banalizacin na lingua contempornea testemuna o impacto cultural e social da psicanlise.

En cambio, o certo que determinadas sociedades, nas suas manifestacins literrias de carcter oral e escrito, con-

TM

PDF Editor


verteron a espectralidade nun dos seus fundamentos. E no canto de usar esta hiptese nunha direction unicamente des-valorizadora iso o que ocorre, por exemplo, cando se lie aplica o cualificativo de necrolxica cultura galega para in-dicar unha vinculacin excesiva das suas manifestations con respecto ao pasado certos indcios poden ser usados como proba da importncia cultural e mesmo poltica desa di-mension necrolxica. Para aln da incidncia de motivos mais ou menos folclricos como a Santa Compana, a presenza de espectros na literatura galega evidencia a necesidade non sempre socialmente satisfeita de conversar con ese pasado que sempre son os mortos e cos restos deixados pola expe-rincia histrica da desaparicin, para dar testemuno do que son no presente. Referndose representacin cinematogr-fica do Holocausto canda a fotografia, o cinema arte es-pectral por excelncia, Slavoj Zizek (1997: 215) afirma:

preciso esclarecer os puntos clave que atinxen ao trau-ma e ao Real. A pelcula Sho, de Claude Lanzmann, alude ao Holocausto como algo que est para aln da representacin (que s pode discernirse a travs das suas pegadas, as teste-munas sobreviventes, os monumentos remanentes); porn, a razn desta imposibilidade de representar o Holocausto non se atopa, simplemente, en que "traumtico de mais" senn en que ns, suxeitos observadores, ainda estamos involucra-dos nel, ainda somos parte do proceso que o xerou.

No sentido en que aqui se usa, a notion de espectrali-dade comparte algunhas valncias co pensamento dos auto-res vinculados Escola de Frankfort. Non resulta allea, por exemplo, aos espazos negativos que, para Theodor Adorno, podia abrir o pensamento crtico nas modernas sociedades do control. Mais sobre todo, na espectralidade resoan as ide-as de Walter Benjamin sobre as runas e os fragmentos. O tra-ballo crtico pode activar certos aspectos do pasado por medio

TM

PDF Editor



A concepcin histrica da espectralidade abre asemade a posibilidade de repensar os fundamentos do nacionalismo cultural. Digo cultural e non estritamente literrio porque os "espectros da nation" non comparecen unicamente nas obras que o campo literrio galego fixo circular como literatura, se-nn mesmo naquelas de propsito inicial e uso posterior de-liberadamente poltico. Lembremos o desfile pantasmal do clebre discurso "Alba de groria", de Alfonso R. Castelo, pronunciado un 25 de xullo de 1948 en Buenos Aires, e si-tuado significativamente baixo a rbita dun enunciado con-dicional: "Se no abrente deste dia puidramos voar sobre a nosa tena e percorrela en todas direccins, asistiriamos ma-rabilla dunha man nica". O arranque do discurso, relati-vamente inslito dend o punto de vista das estratexias argumentais, semella apuntar cara aos dispositivos da nos-talxia. O autor, en efecto, comeza enumerando aquelas lem-branzas que, ao ser tradas ao presente, poderan causar dor en todos aqueles que se atopan lonxe do seu pas natal. Mais supetamente prodcese unha viraxe de repercusins moi in-teresantes para o tema que nos ocupa. No canto de imaxi-nar a terra existente, ainda que temporalmente perdida, Castelo enuncia, partindo dunha negation:

Non; moito mellor evocar algo irreal, algo puramente imaxinario, algo que co seu simbolismo nos deixe ver o pa-sado para proveito de futuro, como Linha boa esperiencia. Po-demos imaxinar, por exemplo, unha Santa Compana de inmortaes galegos, en interminable procesin. Ali veremos as nobres dinidades e os fortes caraiteres que dou Galiza no de-correr da sa Hestoria. Vermolos caminar en silenzo, coa fa-ciana en sombras e o mirar cado na terra dos seus pecados ou dos seus amores, agachando ideias tan vellas que hoxe nin

o Muselmann como "aquel que define o umbral entre o humano e o non-humano" (1999: 55).

TM

PDF Editor


tan siquera seramos capaces de comprender, e sentimentos tan perennes que son os mesmos que agora bulen no noso corazn. Alguns vermolos revestidos con ricos panos e faiscantes armaduras; pro os mais d-eles van descalzos e ns, cos osos prateados pol-o fulgor astral.

Castelo invoca no seu discurso os espectros da nacin, unha procesin de desaparecidos que fai presente a quen escoita a identidade galega dun xeito simultaneamente fuxi-do e persistente. As comunidades imaxinadas de Bennedict Anderson (1983) pdense converter, nun sentido diferente do inicialmente previsto polo autor, en protagonistas do dis-curso literrio nacional. A espectralidade, nos discursos po-lticos e literrios, confirma a cualidade construda das nacins e convida a tramar xeitos de interpretacin menos depen-dentes de modelos herdados e mais atentos conflitividade interna dos textos poticos e narrativos.

A pantasma apunta, en terceiro lugar, cara ao problema da representacin, e mais precisamente cara ao problema da representacin esttica. Na medida en que o espectro unha figura afn idea de desdobramento, adoito aparece vincu-lada aos debates sobre a relacin entre a arte e o mundo, xe-ralmente para sustentar posicins de natureza anti-mimtica. En efecto, dicimos que a pantasma se vincula ao desdobra-mento, pro de que seria exactamente dobre unha pantas-ma? De que orixinal pode ser copia se a propia natureza da pantasma require a desaparicin previa daquilo que suplan-ta e, ao tempo, reclama a sa persistncia no recordo para ser reconecida como tal? A problematizacin dos vnculos entre o obxecto artstico e o proceso da representacin un dos propsitos dun ensaio recente de Jos Manuel Cuesta Abad (2007) sobre Pierre Klossowski, onde a pantasma e o simulacro se converten nos fios condutores dunha concep-tion da arte visual e verbal que concibe os fenmenos est-ticos como unha forma de "aparicin do inaparente".

TM

PDF Editor



En tanto que fenomenoloxa do fantasmtico, a teoria pla-tnica da mmese funda unha economia da transparncia na que a distincin entre eikasa e phantasa fidelidade ao mo-delo copiado ou deformation da aparncia real na represen-tacin (cfr. Sofista 236c) discirne entre duas formas ou gros xerais de desrealizacin mimtica dos entes fenomnicos. Nos dous casos o "aparecer sen ser" do que fala Platn converte as imaxes en eidla do inaparente, en simulacros que deixan entrever o non-ser-real do representado. Esta privacin ou sus-tracin do ser non seria senn a escura condition da transpa-rncia en e das imaxes. O que transparentan as iconas artsticas aparncia de vida ou de realidade na que o vivo ou o real, fra-de-si, des-aparece na sa aparente inmediatez ntica ou se atenua coma un espellismo crepuscular. Pro nos simula-cros artsticos o inaparente non algo que a simple defection da aparncia real poida transparentar. , mais ben, unha apa-ricin que retorna (coma un revenani) na aparncia que dexiste.

A "aparicin do inaparente" figura a multiplicidade de sentidos ligados perda e restitucin, destrucin e su-pervivencia cultural. Non se trata s de escoitar o que tenen para nos dicir, ainda hoxe, as pantasmas, senn de contem-plar, luz da espectralidade, o que unha tradicin de pen-samento, e non outra, nos fixo dar por certo. Aplicada ao estudo da cultura, esta perspectiva debera ser quen de ache-gar un novo xeito de concibir prcticas intelectuais como a crtica e a historia literria, alentando o esforzo por sacar luz as historias que oculta o gran relato da fundacin lite-rria nacional.

TM

PDF Editor


TM

PDF Editor

II

HISTORIA CULTURAL E RESISTNCIA. A ARTICULACION DA LITERATURA GALEGA MODERNA

Este captulo pretende pulsar algunhas zonas sensibles do pensamento literrio galego contemporneo, baixo a asun-cin de que o debate intelectual, sobre todo se non elude as cuestins mais incmodas, pode fortalecer a realidade sobre a que se proxecta. A relacin entre literatura e testemuno, a transposition literria do conflito lingstico, o vnculo entre linguaxe e revolution, o lugar dend o que se escribe ou os riscos da planificacin e nationalization dos repertrios li-terrios son algunhas das formas que adopta a relacin en-tre literatura e poltica en Galicia ou, se se prefire, entre cultura e poder e non poden ser, neste contexto, tomadas como accidentes ou como coxunturas, senn como o centro mesmo da discusin terica.

A pretension de encarar criticamente a historia da litera-tura galega moderna conta xa cunha certa tradicin. Dend os ltimos vinte e cinco anos do sculo XX, distintas ache-gas tericas vineron tomando a literatura galega como tema, como problema e como causa. Traballos como Diglosia e tex-to (1988) de Antn Figueroa que non eludia o conflito nin no ttulo ou Literatura e sociedade en Galicia (1994) de Xon Gonzlez-Milln foron certamente pioneiros neste m-bito. A aplicacin das suas ferramentas de anlise ao mbi-to dos estudos literrios galegos permitiu, na prctica, que os mtodos positivistas ou estilsticos fosen complementa-dos, xa que non sempre substitudos, por modos de lectura

TM

PDF Editor

32 MARIA DO CEBREIRO RABADE VILLAR

mais atentos s interaccins entre cultura, historia e socie-dade.

Pouco do que veu despois, no mbito da crtica e da teo-ria literria galegas, poderia ser entendido sen ter en conta es-tes precedentes. Sen pretensions de exhaustividade, apuntarei aqui trs grandes tendncias de reflexion actual sobre a lite-ratura galega, perceptibles nunha anlise do corpus bibliogr-fico actual. Refrome aos estudos feministas, aos estudos sociolxicos e os estudos historiogrficos. Helena Gonzalez, dend a Universitat de Barcelona, a investigadora que ten dedicado mais esforzos ao proceso de renovacin metodo-lxica da crtica literria feminista, con achegas sobre poesia galega de muller tales como o ensaio Elas e oparaugas tota-lizador (Gonzalez, 2005). Os estudos de fundamento sociol-xico, con base na teoria dos campos sociais de Piene Bourdieu e na teoria dos polisstemas de Itamar Even-Zohar, aplicadas ao sistema galego-luso-afro-brasileiro, vertebran as achegas do Grupo de Galabra, vinculado Universidade de Santiago de Compostela. Nunha lifra atenta s funcins sociais da literatu-ra, dentro dun paradigma prximo aos estudos culturais, de-ben localizarse as achegas dalguns investigadores que participan no volume colectivo publicado no nmero 7 do fournal of Spanish Cultural Studies (2006) ou no volume 86 do Bulletin of Hispanic Studies (2009), baixo o ttulo mono-grfico de "Critical Approaches to the Nation in Galician Stu-dies". Por ltimo, as preocupacins historiogrficas subxacen tentativa de Dolores Vilavedra por rearticular a periodoloxa da literatura galega moderna, tanto na sa coordination dun Dicionrio da literatura galega (1995-2004) como na sa His-toria da literatura galega (1999). A zona de intersection en-tre a teoria e a historiografia literrias constite un dos centros do pensamento de Arturo Casas, dend as suas reflexions en-col do concepto de "xeracin literria" (1994) forza da sa reflexion crtica sobre o que comporta a integracin da litera-tura galega no espazo peninsular (2000, 2003).

TM

PDF Editor

HISTORIA CULTURAL E RESISTNCIA 33

Polo momento non se pode afirmar que a vizosidade destas achegas callase propiamente nunha tradition crtica, obxectivo difcil de atinxir precisamente debido a alguns dos factores que os traballos de Xon Gonzlez-Milln e Antn Figueroa ponan en evidencia. A heteronomia da literatura galega con respecto a outros campos do poder un dos mul-tiples factores que poderamos anotar aqui. En todo caso, ao tempo que iniciaban unha via de investigacin prometedora, estes ensaios revelaban que era posible achegarse literatu-ra galega dun xeito, ao mesmo tempo, rigoroso e valente.

Quizais cumpra incidir, salvando o que de tautolxico hai nesta afirmacin, en que libros como Diglosia e texto (1988) de Antn Figueroa ou Literatura e sociedade en Ga-licia (1994) de Xon Gonzlez-Milln foron escritos baixo a suposicin de que haba un espazo social para que circula-sen e fosen discutidos. Unha caracterstica das obras que axu-dan a seguir pensando a partir delas que non minusvaloran os seus receptores potenciais. Como se verifica neste e nou-tros casos, a crtica literria galega debe ser optimista at o extremo de suponer non s que ter pblico, senn: a) que Galicia (tamn) existe unha variante menos celebratoria substituiria tamn por ainda-, b) que hai unha literatura ga-lega que pode ser contada (aos nenos e aos adultos); c) que paga a pena o esforzo de xerar un pensamento sobre esa li-teratura. Sendo, como sabemos, as condicins globais ad-versas afirmacin de enunciados que suponan certo gro de complexidade intelectual, ou mesmo mental, facer crtica da literatura galega constite non s un acto de vontade, se-nn sobre todo un acto de confianza.

ONDE HAI PERDA, HAI RESPOSTA. LITERATURA GALEGA E TESTEMUNO

Unha das orientacins mais transitadas polo pensamen to literrio actual parte das notions de catstrofe e testemu-

TM

PDF Editor


no como estmulo para a reflexion histrico-literaria. Inevi-tablemente, as tendncias crticas vinculadas a esta lifia de traballo fan da crnica, e de todas as modalidades de nota-tion dun feito en tempo mais ou menos real, un dos xne-ros privilexiados da anlise. Con todo, casos como o da literatura galega aconsellan un uso extensivo do termo tes-temunal, que non circunscriba o sentido do testemuno a x-neros de "levantamento de acta" e sexa quen de se referir ao sentido histrico dun corpus de textos que, voluntria ou in-voluntariamente, fixo da resistncia unha das suas razns de ser.

Dend o Rexurdimento, a literatura galega enfrontouse ao problema da fractura social e da descontinuidade histri-ca e nalguns casos converteu, paradoxalmente, estas condi-tions en estmulos para a sa construcin e supervivencia. Por iso mesmo, paga a pena deterse no propio concepto de perda, reparando no seu carcter aportico. Xa a teoria freu-diana da melancolia via na perda a elaboracin a posteriori dun obxecto de d e Jaques Derrida (1995), deconstrundo a Freud, sublina o carcter activo de calquera perda, ao com-parar o funcionamento da memoria coa estrutura do arqui-vo. A literatura galega moderna crtica por definition, dend o momento en que nace como resposta a un baleiro literrio que o descubrimento relativamente tardio dos cancioneiros galego-portugueses axudar a perfilar como restauracin dunha perda. Mesmo na actualidade, a atraccin exercida por estes mecanismos asociados continuidade e descon-tinuidade, perda e recuperacin, ao esquecemento e lembranza dixanse ver nos usos socioliterarios dun concepto tan vixente no mbito peninsLilar como o de "memoria his-trica", asociado aos actos de reparacin das vtimas do fran-quismo.

Asumindo unha funcin que poderamos denominar su-pletoria, e debido aos condicionamentos sociopolticos que impedan o desenvolvemento doutras canles de expresin e

TM

PDF Editor


de articulacin dun espazo pblico, foi a literatura a que, en moitos momentos histricos, protagonizou a producin dun pensamento autnomo e diverxente. Quizais ainda non fose suficientemente explorada para o caso galego a forte vincu-lacin entre a literatura e a producin e circulacin de ideas no espazo social. A consideracin de que a literatura un tipo especfico de pensamento e, afinando ainda mais, unha forma de pensamento diverxente unha conquista do ro-mantismo europeo, e da sa teoria da imaxinacin potica como forza intelectual revolucionaria. Este, e non outro, o contexto esttico e ideolxico do Rexurdimento galego.

Claro que dend o sculo XX, con variacins temporais que dependen, entre outros factores, do gro de industriali-zation acadada, as sociedades occidentals venen asistindo a un proceso no que as obras de arte, entre elas as literrias, perden en boa medida a sa condicin de vehculos ideol-xicos, na medida en que pasan a ser consideradas como pro-dutos, e a cultura, correlativamente, como actividade de cio. un proceso descrito con claridade por Robert Weimann (1997: 221) cando, a propsito da expresin capital cultural, afirmaba:

Capital cultural non exactamente un enunciado amable, senn unha metfora provocadora que poderia ser usada para suxerir que o espazo presente da actividade cultural moito menos autnomo, moito menos derivado dun ncleo de creatividade nas belas artes, como semella ser o caso nas cir-cunstancias dunha fase tempera ou "clsica" da sociedade in-dustrializada.

Con todo, os problemas comezan cando damos co sin-tagma "sociedade industrializada" e tentamos aplicalo lite-ralmente realidade galega contempornea, ou a calquera realidade cultural afectada por ritmos diferenciais de incor-poration aos procesos instaurados pola modernidade. a

TM

PDF Editor


onde compre atender s conclusions daquela fundacional "Etnopotica para unha literatura perifrica", que formulara Xon Gonzlez-Milln no ano 1988. No seu ensaio, o autor repasaba as asuncins implcitas sobre o "deber-ser" dun sis-tema literrio e defendia a necesidade de cuestionar as pau-tas herdadas para producir modelos de comprensin acados ao fenmeno que tentaba describir. Quizais hoxe lie dara-mos outro nome ao programa un nome que fuxise das re-soancias esencialistas que ten o termo "etnia", pro a maioria dos obxectivos debuxados por Gonzlez-Milln se-guen plenamente vixentes. Un programa coma este trataria de enfrontar cuestins como os distintos sentidos do termo "capital cultural" para Galicia. Ou, por dicilo noutras pala-bras, pro atndonos de novo teoria dos campos sociais de Pierre Bourdieu (1992), trataria de esclarecer as aliaxes, tan inestables como inevitables, do campo literrio galego cos campos do poder econmico e poltico.

Dend a segunda metade do sculo XIX, posible afir-mar que boa parte da enerxa diferencial no proceso de pro-ducin das obras literrias veu sendo extrada dos conflitos polticos. Neste sentido, cumpriria matizar a idea de que a asuncin textual da subalternidade constite un obstculo para o estado dun determinado campo literrio. O carcter pico dunha literatura, entendido este como a sa suxeicin deliberada a un contexto de urxencia e a sa vontade de in-tervir nel, non ten por que significar necesariamente unha reducin do seu potencial expresivo. un feito, verificado na poesia recente por autores como Derek Walcott ou Sea-mus Heaney, que hai escritores que fan virtude literria da necesidade poltica. Que os Cantares gallegos (1863) sexan literatura apoloxtica non lies resta valor literrio e, pola con-tra, multiplica o seu valor de fundacin entendido aqui o valor, ao xeito emprico, como asignacin social e non como cualidade intrnseca. O feito de que este valor literrio non lies fose socialmente asignado a outros autores da literatura

TM

PDF Editor


galega recente ( doado pensar en certa poesia social dos anos setenta) non parece critrio suficiente para invalidar esta consideracin.

En realidade, como efecto do que Hegel denominaria "astcia da razn", a situacin de subalternidade que afec-tou a Galicia despois das revolucins fallidas do sculo XIX foi un dos factores que impulsaron a articulacin dunha li-teratura galega independente. A idea da perda do poder po-ltico explica en boa medida os proxectos poticos de Rosalia de Castro, Manuel Curros Enrquez e Eduardo Pondal, per-mitir xa no sculo XX a articulacin dunha modalidade es-pecfica de vangarda na preguerra o manifesto Mais A l (1922) de Manuel Antonio fai imposible a distincin entre potica e poltica e prolongarase, como veremos, at as alegorias nacionais dos escritores da Nova Narrativa Galega. A descontinuidade histrica que tantas veces ten sido nota-da a propsito do discurso cultural traduciuse periodicamente, de feito, nunha tentativa constante de probar o dereito exis-tncia, baixo a crenza implcita de que unha literatura afir-mada podia contribuir a asentar un espazo de lexitimidade e de resposta activa presin dos poderes hexemnicos.

A relacin entre literatura e testemuno complexa para todos os mbitos culturais, pro en cada un deles adquire matices singulares. Nunha entrevista feita por Maria-Benedi-ta Basto, Jacques Rancire (2006: 177) definia o testemuno como a palabra capaz de transmitir as cousas na sa verda-de. Sendo as, pode a literatura servir como testemuno? E, en caso afirmativo, como testemuno de que verdades? Pregun-tas coma estas s cobran pleno sentido cando se fan pen-sando en determinadas situacins histricas e culturais nas que a realidade dificulta extraordinariamente a separacin entre os feitos e os relatos. Identificada modernamente a li-teratura coa fiction, debido a unha tradition de pensamen-to non tan antiga como poderia parecer, todo nos levaria a responder que as duas ordes son diferentes. En cambio, a fi-

TM

PDF Editor


losofa contempornea mostra reiteradamente a implicacin mutua -xa que non a indistincin- entre o domnio do que acontece e o domnio do que se conta, e non semella fcil que poidamos prescindir destas consideracins para retor-nar, no mbito dos estudos literrios, ao tempo do positivis-mo inocente e da estilstica hedonista.

Pro esta imposibilidade de volver a antigos paradigmas pode ser, de novo, un caso exemplar de "astcia da razn", no sentido antes apuntado. A onde o relativismo posmo-derno viria a defender que s hai relatos, a realidade segue a confirmar que os relatos tamn constren a cultura. Non estamos a falar aqui da literatura testemunal ou da escrita comprometida, senn da literatura como testemuno e da escri-ta como compromiso entndase, tamn, "compromiso coa escrita". Pois ainda que a relacin entre verdade e literatura non sexa da orde da equivalncia, unha das cousas que ex-plica que sigamos falando de Galicia como realidade social e poltica a existncia dunha literatura galega.

ESCRIBIR POLA FERIDA ABERTA. NORMA ORTOGRFICA E LITERATURA MENOR

Nunha monografia sobre a relacin entre os estudos de traducin e a literatura comparada, Emily Apter (2006) dedi-ca un interesante captulo ao que, parafraseando a Walter Benjamin, denomina "lingua da experincia danada". A au-tora estuda o xeito en que distintos escritores contempor-neos utilizan deliberadamente modalidades lingsticas como os dialectos, os pidgins e os patois como xeitos de reflectir os conflitos coloniais ou de clase e abolir, por medio da conta-mination textual, a suposicin de que o estndar representa o gro cero da lingua. Dun xeito mais extensivo, a hiptese de Apter poderia axudar a comprender tamn o uso liter-rio de idiomas para os que, como no caso galego, o proble-

TM

PDF Editor


annima que lhe deu o peito na aldeia; lngua essa que com certeza usou com total exclusividade durante a sua infncia e adolescncia. Mas essa lngua era uma fala-dialecto, de co-municao puramente rural, camponesa, degradado resduo silvestre, agrfico, da lngua palaciana do antigo Reino da Ga-liza, outrora usada para trovar por Afonso X, Rei da Castela e o seu neto D. Dinis, Rei de Portugal. A outra era o castelha-no, a lngua oficial da Espanha, que ela rudimentariamente aprenderia na escola primria [...] e nos vagos estudos secun-drios que se diz ter recebido em Santiago. [...] Nesse pluris-secular e peculiar "bilinguismo" formou-se Rosalia. Num galego dialectal, sem faixa culta, bastardizado pela agresso quoti-diana do "acrolecto" "espanhol". E num castelhano desprovi-do da base nutrcia do hmus vivificante do seu prprio substrato de base popular; que por ser duma lngua e uma cul-tura diferentes, era por sua vez agente de eroso do idioma dominador. Ambos igualmente "incompletos". Nessa rea cin-zenta, de choque, de engalfinha mento e corrupo glotolgi-ca, h que situar Rosalia.

As aspas representacin grfica dunha toma de con-ciencia, e polo tanto de distancia, con respecto ao que se di mal dan escondido aqui a presin dos prexuzos lingsticos que identifican a adecuacin coa pureza e a competncia li-terria coa alfabetizacin. Deixando marxe a validez do xu-zo que nega a plena alfabetizacin de Rosalia, importante reparar no esencialismo que subxace identification do ga-lego coa lingua natural dos aldeanos, a partir da metfora do idioma transmitido a travs do leite. Guerra da Cal insiste nes-ta apreciacin cando, en nota ao p da pxina XX (n. 9), en-gade: "A cultura de Rosalia deveu ser pobre e tardia. As suas leituras literrias provavelmente comeariam a partir da sua relao com Murguia. Os poucos autgrafos dela que sobre-viveram esto eivados de faltas ortogrficas que manifestam um nvel de domnio apenas semi-letrado do espanhol".

TM

PDF Editor


Retomando algunhas das ideas de Deleuze/Guattari (1975) en torno ao potencial subversivo do que eles deno-minaran literatura menor non necesariamente idenfica-ble coa literatura galega en todos os seus trazos, hoxe en dia parece mais conveniente tentar comprender determina-dos actos literrios como decisions e non como accidentes. Nunha autora tan consciente como Rosalia, non parece ve-rosmil que as oscilacins grficas fosen froito da incria ou do desconecemento. Acontece, como se deduce doadamen-te das suas declaracins no prlogo aos Cantares gallegos (1863), que elixiu escribir nunha lingua danada para repre-sentar unha experincia danada. As dbidas e as vacilacins na ortografia elixida, dend o punto de vista autorial, son as consecuencias desta decision. Mais dend o punto de vista de quen le son tamn modos de representacin formal dunha creba. E a esta mesma luz tamn poderia lerse a pasaxe do manifesto Mais Al (a primeira gran ruptura do discurso li-terrio galego despois da fundacin rosaliana) onde Manuel Antonio rexeita explicitamente calquera tentativa de norma-tivizacin da lingua galega.

Nun breve ensaio, o dramaturgo Harold Pinter (2006: 9) dica de Shakespeare que escriba pola ferida aberta e que, grazas a ei, sabamos cando paraba de bater "no punto mais alto da febre". Esta operacin que Pinter desvela para Sha-kespeare est detrs do traballo consciente dalguns autores que decidiron pertencer, dend o Rexurdimento, matriz li-teratura galega. Son autores que escriben "pola ferida aber-ta", que din a ferida "no punto mais alto da febre". Para Rosalia de Castro, arranque da literatura galega moderna, es-cribir pola ferida aberta supuxo unha aporia: ser capaz de escribir nunha lingua que non sabia escribir.

TM

PDF Editor


A LINGUAXE DA CREBA. LITERATURA GALEGA E REVOLUCIN

Como xa vimos no segundo epgrafe, as circunstancias histricas que rodearon dend o Rexurdimento a aparicin e circulation da cultura galega fan necesario aprofundar nas relacins entre literatura e poltica. Os problemas e os desa-fios comportados por esta relacin arrincan do que poderia-mos denominar "xeracin do Banquete de Conxo", integrada por obreiros, dirixentes polticos e estudantes que, a partir de 1856, quixeron darlle continuidade a aquela revolucin provincialista encabezada polo xeneral Sols en abril de 1846, e repetiranse despois baixo moi diferentes formas. Esa con-fluncia de accin poltica e prctica cultural volver darse con particular intensidade nas Irmandades da Fala e, despois da Guerra Civil, nos movementos de resistncia antifran-quista.

En realidade, unha das constantes da historia cultural galega a polaridade entre os denominados "nacionalismo poltico" e "nacionalismo cultural". Esta tension chegar ao seu punto mais alto de visibilidade na vertebracin e de-senvolvemento do "Grupo Galxia", que a partir dos anos cincuenta defender un entendemento estritamente cultu-ral, ou mais propiamente simblico, das reivindicacins ga-leguistas. fronte, a aparicin progresiva de organizations polticas de esquerda que consideran insuficiente a via do culturalismo como camino cara realization dunha serie de obxectivos e reivindicacins, a mido guiados polas aspi-rations da independncia. Algunhas palabras de Fredric Ja-meson (2004) con respecto ao que denomina "impulsos protopolticos do modernismo" falan, con singular agude-za, da estratexias do Grupo Galxia a partir dos anos cin-cuenta: "a substitucin utpica dunha poltica propiamente dita por unha poltica cultural, a vocacin de transformar o mundo pola transformacin das suas formas, espazo ou lin-guaxe".

TM

PDF Editor


Preguntarse poios vnculos entre linguaxe e revolucin equivale a preguntarse poios vnculos entre catstrofe e tes-temuno. Ten sempre lugar o testemuno a posteriori? Cal a relacin temporal entre a guerra e a crnica de guerra? Non hai documento de cultura que non o sexa de barbrie, dica Walter Benjamin, pro o que compre esclarecer agora cl a distancia que media entre a barbrie e a cultura, entre a ne-gation dunha cultura e o dereito desa cultura a se afirmar.

A cuestin do dereito, por exemplo, non foi estrafia a Rosalia de Castro, que sabia que todas as suas escollas esi-xan unha xustificacin. Por iso a sa escrita profusa en li-miares, e por iso os seus limiares son tan elocuentes (Garcia Negro, 2010). Decnios despois, Manuel Antonio elixe o ma-nifesto, que un xnero de carcter argumentativo, para afir-mar, en Mais Al (1922), o mesmo dereito. A literatura galega chega a Manuel Antonio xa feita discurso cultural, por iso pode cargar contra ela con forza, coa forza que supn esa eleccin do xnero manifestario. Dend o Manifesto Comu-nista de Marx e Engels, sabemos que manifestar significa po-rter en evidencia, sacar luz o que permanecia en estado latente ou espectral. Pro s se pode sacar luz o que o me-dio autoriza a dicir ainda que sexa a costa de violentalo, Ou, por dicilo doutro xeito, s se poden manifestar aquelas ver-dades que o contorno pode "soportar".

Con todo, e nun claro exemplo de desaxuste entre prc-tica potica e conciencia crtica, a historiografia literria ga-lega foi artellada, en xeral, en torno a eventos formais, dos que se extirpa a relevncia poltica que sempre ten, volun-tria ou involuntariamente, a prctica cultural. Os Xogos Flo-rais (1861), aducidos convencionalmente como terminus post quem do Rexurdimento, constiten un claro exemplo do que tento afirmar. Quizais fose conveniente examinar a opera-tion historiogrfica que converteu unhas xustas poticas, re-sultado da importacin dunha moda literria practicada en Catalunya ou na Provenza, no inicio dun perodo como o

TM

PDF Editor


Rexurdimento, proceso que pode atopar indcios mais reve-ladores noutros acontecementos onde o carcter poltico de certo non alleo convocatria duns Xogos Florais se ex-presa con mais forza.

Recentemente, historiadores como Xusto Beramendi puxeron de relevo a importncia decisiva da Revolucin de 1846 na articulacin dun pensamento poltico galego. Co-rrelativamente, seria preciso facer un grande esforzo de ima-xinacin histrica para concibir o xeito no que as ideas revolucionarias fundamentaron a xeracin do Banquete de Conxo, para situar a o verdadeiro arranque do discurso cul-tural contemporneo. E refrome tanto s estratexias de ac-tion poltica como aos proxectos culturais que pretendan crear unha cultura galega emancipada. Nese acto renense xa, de xeito paradigmtico, as condicins para a construcin dunha literatura moderna entendida como modalidade de re-sistncia orde dominante. Pois como demostraron alguns traballos sobre a revolucin francesa (Paulson, 1983; Hunt, 1989, Guerreiro, 2000), o problema da representacin ao que toda literatura nacional, como macroacto de linguaxe, debe enfrontarse unha das cuestins centrais da praxe e da teoria revolucionarias. Toda revolucin ten lugar baixo a figura do "nunca-sucedido" e neste caso, o nunca-sucedido tamn a posibilidade literria de testemunar unha identi-dade diferencial.

POSICIONS LITERRIAS. DISCURSO DA RESIGNACION E DISCURSO DA PROMESA

O discurso literrio respondeu de dous xeitos aberta-mente opostos s sucesivas fracturas histricas que atrave-saron a cultura galega moderna. Unha modalidade de resposta foi o que podemos denominar "discurso da resignation". No poltico, a sa manifestation a vontade de pacto, e no epis-

TM

PDF Editor


temolxico, a converxencia con respecto doxa dominante. As propostas literrias que posible remitir a este paradig-ma adoitan orientarse cara a un pasado arcdico, baseado no mito das orixes e impulsado por unha tentativa de eva-sion imaxinaria con respecto ao presente histrico. Un dos efectos mais interesantes desta modalidade o xeito en que os dispositivos da literatura fantstica e humorstica e mes-mo certos procedementos tirados das vangardas histricas se alan con formas ideoloxicamente reaccionrias. Poderia ser produtivo examinar, a esta luz, o futurismo de Vicente Risco e de Eugnio Montes na poesia de preguerra, pro ta-mn o uso do mito clsico e artrico na narrativa de lvaro Cunqueiro. Do mesmo xeito cabe interpretar a recuperation, por parte do Grupo Galxia, desa particular forma de idea-lismo filosfico que o poeta portugus Teixeira de Pascoaes denominara saudosismo. Para Ramn Pineiro, un dos inte-lectuais mais influntes do grupo, a saudade era un dos trazos definidores do "ser galego". doado interpretar criticamen-te a anlise que o pineirismo fixo da obra rosaliana como un movemento de compensacin que pretende superar, pola via da caracterizacin ontolxica, a posibilidade dun reconece-mento fctico de Galicia como entidade poltica. En ton aber-tamente apoloxtico, Ramn Pineiro obxectou nun breve ensaio a diferenciacin entre culturalismo e action poltica, referida daquela oposicin estratxica entre o galeguismo bonaerense e os intelectuais da Galicia interior. Reprase no ton defensivo presente dend o mesmo comezo do arti-go (Pineiro, 1991: 377):

Os que formulan este reproche [o abandono da poltica pola cultura] qurennos convencer e qurense convencer a si mesmos de que aqui na Terra vive chodo nunha altsima e ebrnea torre cultural todo o labor galeguista. Pnsase, ou polo menos fnxese pensar, que os galeguistas de Galicia son todos uns intelectuais requintados e embebidos dia e noite na

TM

PDF Editor


sublime atmosfera dos grandes problemas da metafsica uni-versal, da lrica europea ou da cincia novsima, sen inters nin atencin por canto sexa realidade popular e concreta do noso propio pas. Por fortuna para Galicia, certo que o ga-leguismo conta entre os seus militantes mais decididos a ver-dadeiros e autnticos intelectuais que conocen moi ben conocida a filosofia, a arte, a cincia... e a poltica universal do noso tempo. A eles debmoslles duas cousas moi impor-tantes: o prestixio do galeguismo como movemento redentor da personalidade galega e mais a maioria da edade cultural para Galicia. Gracias a eses intelectuais, srios e rigurosos, que conocen o pensamento, a arte e a cincia do noso tempo e saben aplicar os seus conocementos interpretation da nosa realidade, a personalidade cultural de Galicia aparece diante do mundo como algo xenuno e definido. Foron eles e non os irresponsables cultivadores da demagoxia verbal os que lie deron a Galicia presencia e fisonoma singular no mapa cul-tural de Europa.

Resulta elocuente, neste contexto, a conversion de Ro-salia en prima causa do abrollar de Galicia como pobo, nunha anlise que prescinde dos elementos sociohistricos para afianzar a identification esencialista entre a autora e a nacin galega. Por unha banda, Pineiro [1952] (1984: 116) re-corre a unha argumentation a mido tautolxica ("Que sau-dade e lirismo teren moito que ver entre si cousa que non precisa afirmacin", 116) e proclive a aquilo que o New Cri-ticism denominara falcia intencional ("Coa sa inmensa ca-pacidade para o amor, Rosalia identificouse moralmente co seu pobo e sentimentalmente co seu pas", 105). Por outra banda, semella suxerir que a identidade nacional galega pu-do xurdir por xeracin espontnea, imbuindo de sentido transcendental, e mesmo mstico, a metonimia que equipara Rosalia a Galicia (Pineiro, 1984: 107):

TM

PDF Editor


Rosalia fundiuse moralmente co seu pobo e fundiuse sen-timentalmente coa sa terra. Por esta dobre fusion, pidonos dar e darlle mundo a primeira imaxe espiritual de Galicia. Hai, de certo, unha Galicia rosaliana, unha imaxe rosaliana de Galicia, que , ata os nosos dias, mesmo a que acadou maior vixencia dentro e fora da nosa terra. A vision que Rosalia ti-vera de Galicia mais ben tristeira no tocante reino das cou-sas humanas e profundamente exaltada no sentimento da paisaxe foi a que pasou a caracterizar a imaxe que de Ga-licia se ten modernamente. Despois de Rosalia, propios e alie-os viron a Galicia de maneira distinta a como a viran antes. O seu esprito, realizar a sntese, a unidade de terra e pobo, incorporouse de maneira activa e perenne conxunto da re-alidade galega e fxose sustncia sa.

A segunda modalidade de resposta descontinuidade histrica poderia chamarse "discurso da promesa", que ato-pa a sa transposicin poltica na vontade de ruptura e que, dend o punto de vista epistemolxico, se traduce nun desvio con respecto ao pensamento hexemnico. As propostas literrias situadas ao abeiro deste paradigma orintanse cara ao futuro, s veces mesmo nun xeito lite-ralmente gramatical. Penso na recorrncia do tempo ver-bal futuro na estrutura do poemario de De catro a catro, de Manuel Antonio, que de feito comeza en tempo futu-ro: "Encheremos as velas/coa luz nufraga da madrugada" ("Intentions"). Fronte a certos futurismos da vangarda de preguerra (Marinetti en Italia; Montes e Risco en Galicia) o tempo futuro que aqui se describe non o da apocalip-se, senn o da apertura ao radicalmente novo. Igual que en Maiakovski. Pro ese tempo da promesa anterior vangarda. Comparecia xa no primeiro verso do primeiro poema dos Cantares gallegos (1863) de Rosalia de Castro, onde unha figura feminina era exhortada cas palabras de orde: "Has de cantar".

TM

PDF Editor


Esta oposicin entre o discurso da resignacin e o dis-curso da promesa ben poderia articularse nos termos en que o fai Walter Benjamin, no Libro das Pasaxes, ao enfrontar os conceptos de imaxe arcaica e imaxe dialctica. Para Benja-min, a imaxe dialctica a que porta o contido revolucio-nrio (o fetztzeit, ou tempo de agora, o tempo que o autor identifica coa historicidade propia da revolucin), mentres que a imaxe arcaica remite aos arqutipos do tempo mtico. Esta distincin interesa na medida en que a historicidade re-volucionaria alentou os proxectos de moitos escritores per-tencentes chamada Nova Narrativa Galega.

Retomando unha frmula de Lucien Goldmann, Raymond Trousson (1998: 25) afirmaba que "no xnero utpico, a ti-ca do escritor convrtese no problema esttico da obra". No corpus de relatos da Nova Narrativa Galega, foi a posicin poltica do escritor a que se converteu no verdadeiro pro-blema esttico da obra. Esta caracterstica cobrar unha sig-nification especial en novelas como Retorno a Tagen Ata (1974), de Mndez Ferrn, que pode ser lida luz do con-cepto de "alegoria nacional", tal e como foi definido por Ja-meson na sa comprensin das literaturas subalternas. En realidade, poucas nocins como a de alegoria nacional cues-tionan con mais forza a separation aparente entre determi-nados modos de figuration literria fantstica e o referente histrico.

As obras literrias vinculadas ao xnero da utopia per-tencen ao que aqui vinemos reconecendo como discurso da promesa e, correlativamente, o seu sentido non pode ser mais oposto ao da saudade. Atendamos s palabras de Thierry Pa-quot (1996: 67) cando, a propsito do que denomina "indi-ferenza poltica", vincula acertadamente a perda de espazo para a utopia coa nostalxia no moderno proceso de indus-trialization: "Coa fin da era industrial e a supremacia das tc-nicas de comunicacin, a utopia perdeu o seu carcter revolucionrio, a chave dos seus sonos. A utopia pertence a

TM

PDF Editor


un tempo cumprido. A sa natureza datar. E unha utopia que data chmase nostalxia".

O interesante que a literatura producida dend as pe-riferias culturais confirma que a utopia non unha via com-pletamente morta. Na fase do capitalismo multinacional os discursos literrios da promesa distncianse tanto da asimi-lacin como da nostalxia e confirman que a resistncia non constite unicamente un xeito de afirmacin da propia iden-tidade, senn un mecanismo de cuestionamento das preten-didas lxicas globais.

PRODUCIN LITERRIA E PLANIFICACION DOS REPERTRIOS. A CULTURA COMO RESISTNCIA LXICA DO MERCADO.

Nun traballo sobre as relacins entre traducin e plani-ficacin cultural, Toury (2001: 19) definia nos seguintes ter-mos o concepto central do seu traballo: "a planificacin consistiria en calquera acto (mais ou menos deliberado) de intervencin nun determinado estado de cousas no seo dun grupo social, ou sexa, en tomar decisions para que outros as sigan, independentemente de que o mpeto para intervir tefia a sa orixe dentro do propio grupo ou chegue dend fora". As definida, a planificacin cultural un dos procesos mais visibles da cultura galega contempornea, sobre todo no pe-rodo que se estende dend o Estatuto de Autonomia (1981) at a actualidade. A necesidade de instaurar repertrios que respondan, entre outras cousas, s demandas dun sistema de ensino que contempla a aprendizaxe da literatura galega, condiciona en boa medida as decisions dos grupos editoriais e doutros axentes implicados no proceso.

Mais adiante, observa Toury (2001: 22) que a planifica-cin un xeito que as culturas atopan para "encher os ba-leiros" que detectan. E apunta ainda que hai unha relacin inequvoca entre a loita polo poder e a planificacin. Toury

TM

PDF Editor


concle o seu artigo rexeitando categoricamente que as con-siderations expostas pretendan servir como punto de parti-da para unha revision dos procesos de planificacin, de acordo cas pretensions de abstinncia axiolxica propias da teoria dos polisistemas. No entanto, algun debera facer o traballo de valorar o sentido da planificacin literria en Galicia, mesmo quebrantando os protocolos da obxectivida-de cientfica. Por exemplo, en relacin co problema de "en-cher os baleiros", pagaria a pena deterse no xeito en que o sistema editorial galego se enfrontou carncia de deter-minados xneros literrios nos ltimos trinta anos.

Non cabe dbida de que os esforzos de planificacin son necesarios, e mesmo inevitables, no funcionamento de cal-quera campo cultural, sobre todo se cavilamos en culturas emerxentes. Con todo, poderamos aducir algunhas probas do feito de que estes esforzos non xeraron as condicins pre-vistas poios axentes que tentaron implantalos. Por falar da traducin, considerada como un dos casos paradigmticos de planificacin na transferencia de repertrios, resulta doa-do comprobar atomista e case azaroso das propostas, nunha traxectoria que veu oscilando dend as coleccins de "gran-des clsicos", priorizadas nos anos oitenta tanto no mercado infantil como no de adultos, urxencia dos ltimos anos por traducir certos autores contemporneos "antes" que en ou-tras literaturas romnicas do contorno, tal e como se viu nos casos de Paul Auster, Amlie Nothomb, Bernardo Atxaga ou Haruki Murakami. En ltimo termo, a proba definitiva de que as polticas de planificacin na traducin non deron os froi-tos desexados o feito de que a recente retirada das sub-ventions previstas en anos anteriores para este propsito suponer, con case total certeza, o desmantelamento dos pe-quenos logros atinxidos at o de agora. Compre lembrar que para Toury a planificacin cultural dse con independncia de que "o mpeto para intervir tena a sa orixe dentro do propio grupo ou chegue dend fora". Haber que conside-

TM

PDF Editor


rar, por tanto, que as accins emprendidas polo actual go-berno responden a un moi consciente propsito de levar a cabo estratexias de planificacin cultural, ainda que estas se-xan de signo oposto s propiciadas polo bipartito. A dero-gation do decreto que rexa o uso do galego no ensino ou a retirada da subvencin para as axudas traducin ilustran con moita claridade o alcance do termo "dend fora", tal e como o empregaba Toury na sa argumentation.

Outro indicio deste tipo de desaxustes nos procesos de planificacin cultural, moi perceptible a partir da segunda metade dos anos noventa, o contraste entre a incorpora-tion dun nmero importante de escritoras galegas aos m-bitos da poesia, da narrativa, do teatro e do ensaio galego e o tratamento meditico que salientaba a sa "excepcionali-dade". Dend o punto de vista dos propsitos de norma-lization cultural, son ainda mais interesantes aqueles casos nos que a crtica xornalstica na segunda metade dos anos no-venta, chegou a transmitir a idea dunha descompensacin en-tre a atencin concedida s autoras e a concedida aos autores, descompensacin que, sorprendentemente, se adoita inter-pretar como favorable s mulleres, cando mesmo as anli-ses cuantitativas desmenten esta pretendida hexemona. Citarei, por ltimo, o fracaso relativo na recomendacin por parte dos grupos editoriais de determinadas opcins xeno-lxicas como o relato ertico ou a novela negra na dcada dos anos oitenta. Case trs dcadas despois, o carcter indi-vidual destas propostas, doadamente identificables con cer-tos autores e autoras polo pblico, informan da dificultade de instaurar determinadas opcins dun xeito vertical.

Os mercados plenamente normalizados non precisan de axentes que, dun modo voluntarista e esforzado, fagan for-za para recomendar o que xulgan mais conveniente. Nas in-dustrias do libro "normais" o capital literrio o que se encarga persoalmente dese traballo. Nos anos oitenta do pa-sado sculo, Francia ditaba unha lei sobre a "exception cul-

TM

PDF Editor


cionado mesmo daquilo que xulgamos mais incondiciona-do, obrigado preguntarse tamn polas condicins de posi-bilidade dese sexto sentido, s en aparncia intanxible, que fixo posible a articulacin histrica dunha literatura mais ou menos independente en condicins histricas adversas.

Se cadra a crtica non sexa sempre o lugar do testemu-no, pro pode contribuir a sublinar todos os proxectos de escrita consciente que fixeron de Galicia un lugar crtico. Noutras palabras, que a perda da identidade poida conver-terse en motor cultural non quere dicir que debamos xusti-ficar as presins que posibilitaron a articulacin dunha resposta. sempre preferible a independncia na realidade que na literatura. Pro sabendo como sabemos que existe a domination, unha tarefa da teoria cultural achegar as linas de sentido que fan intelixible o xeito no que a periferia cul-tural que non por acaso adoita coincidir coa periferia eco-nmica respondeu desigualdade histrica. Neste contexto, a literatura galega sempre foi un lugar de conflito, un terri-trio onde se libraron e ainda se libran batallas importantes sobre os termos nos que se debera definir ese pas remoto que se chama Galicia.

TM

PDF Editor


palabra sombra, adxectivada ou non, neste ou naquel poe-ma dixase ver tamn no intrincado xogo de interpreta-tions ao que foi sometida pola crtica. Tal e como exploramos no captulo anterior, a achega de Ramn Pineiro a Rosalia basculaba entre o aggiornamento de Heidegger e as proxe-cins mecnicas da crtica biografista. Estas e outras lecturas impedirou at hai ben pouco que a poesia de Rosalia de Cas-tro fose remitida a tradicin de pensamento literrio que a fai, literalmente, intelixible e que permite, ao tempo, singu-larizar a sa procura. Pois se cadra as claves fundamentais para a comprensin da sombra estean na nocin de negati-vidade, tal e como foi definida por John Keats, ou no tema do dobre, tal e como se manifesta, por exemplo, en Edgar Allan Poe. O desdobramento e a negatividade, estreitamen-te vinculados potica do romanticismo, permiten dar razn da conexin da sombra cos procesos subxectivos de reflexi-vidade.

A lectura pineirista de Rosalia tina mais de razn instru-mental que de hermenutica filosfica. En realidade seria ex-tremadamente redutor circunscribir a sombra ao sentimento de nostalxia e ainda mais, como tamn se fixo enleando cristianismo e falcia biogrfica nocin teolxica do pe-cado orixinal. A sombra de Rosalia xa non o delito do dra-ma filosfico calderoniano, pois o teatro barroco era ainda alleo profunda transformation nas categorias de percep-tion do tempo e do espazo que se operar ao longo do s-culo XVIII. As novas concepcins espaciais que comezan a tomar forma na filosofia kantiana cobran corpo tamn nos poemas romnticos, onde se fragua unha nocin radicalmente nova do individuo e da sa relacin co mundo. En Rosalia, a sombra semella apuntar cara ao infinito, tan conectado coa nocin do sublime. Tal e como se advirte no poema "Cada noite eu chorando pensaba", a sombra o que non ten fin (tempo absoluto) e o que non ten fondo (espazo absoluto):

TM

PDF Editor

ROSALIA DE CASTRO OU A PRODUCIN DO INFINITO 59

Desde estonces busquei as tiniebras mais negras e fondas, e busqueinas en vano, que sempre trs da noite topaba ca aurora... So en min mesma, buscando no oscuro i entrando na sombra, vin a noite que nunca se acaba na mina alma soia.

Igual que o Infinito albiscado por Leopardi trs a con-templation dun outeiro ermo tamn o mundo natural, en Rosalia, ten mais que ver co sublime que co fermoso, este poema ergue unha conscincia da sombra que est inzada, ao mesmo tempo, de desexo e de temor.

GRAVIDADE E LIXEIREZA. A NOCIN DE PENSAMENTO EN ROSALIA DE CASTRO

No seu ensaio A gravidade e a gracia, Simone Weil alu-dia ao feito de que, de todos os valores ticos ou estticos, unicamente a graza suxire levidade, quedando confinados os restantes ao mbito semntico da gravidade. En cambio, para Rosalia o pensamento palabra que nos seus poemas se repite tanto ou mais que sombra pode reunir graza e gravidade, pois para ela o que, de tan profundo, pesa e o que, de tan lixeiro, pode erguerse.

Sen pensamento non hai sombra. Na medida en que apunta cualidade reflexiva que Hegel denominara Selbst-wewusstsein, a sombra unha figura do conecemento de si, facultade que capacita o suxeito para acceder cerna do mundo. Ao tempo, en Rosalia, coma en Keats, est sempre presente a cualidade negativa do desdobramento.

A entrada da palabra pensamento na poesia moderna ten o importante precedente da lrica amorosa renacentista e ba-

TM

PDF Editor

NDICE

LIMIAR 11

I. O ESPECTRO COMO SINTOMA 19 Pensar o espectro. Cara a unha faiitoloxa literria 20 Fontes de reflexion sobre a espectralidade:

subxectividade, historia e representacin 23

II. HISTORIA CULTURAL E RESISTNCIA. A ARTICULACIN DA LITERATURA GALEGA MODERNA 31 Onde hai perda, hai resposta. Literatura galega

e testemuno 33 Escribir pola ferida aberta. Norma ortogrfica e literatura

menor 38 A linguaxe da creba. Literatura galega e revolucin 43 Posicins literrias. Discurso da resignacin

e discurso da promesa 45 Producin literria e planificacin dos repertrios.

A cultura como resistncia lxica do mercado 50

III. ROSALIA DE CASTRO OU A PRODUCIN DO INFINITO 57 Negatividade e desdobramento na poesia romntica 57 Gravidade e lixeireza. A nocin de pensamento

en Rosalia de Castro 59 As emocins trxicas e a ansiedade da crtica 61

TM

PDF Editor

Fogar impronunciable. Poesía e pantasma.pdf

Documents

Transcript of Fogar impronunciable. Poesía e pantasma.pdf