ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN BORBÓNICA · 2014-06-15 · ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN...

ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN BORBÓNICA

Selección documental a partir da realizada por Xosé Alfeirán, Ana Brea e Ana Romero

ÍNDICE

1. O pensamento político de Cánovas

2. Galicia, Estado con goberno propio

3. A polémica do sufraxio universal

4. Abandono e explotación de Galicia

5. Reivindicacións catalanistas

6. Atentado anarquista en Barcelona

7. A farsa parlamentaria

8. O independentismo cubano

9. Opinión socialista ante a guerra de Cuba

10. O regreso dos combatentes de Cuba

11. Ultimato norteamericano

12. Xustificación da declaración de guerra aos EE UU

13. Propostas rexeneracionistas

14. O desolador panorama dunha escola rural

15. O dominio caciquil

16. A crítica ao réxime oligárquico e fraudulento

17. Eleccións e fraudes

18. Os militares e o separatismo

19. A Lei de Xurisdicións en defensa do exército

20. Estado catalán e Federación española

21 As propostas do PNV: o restablecemento dos foros

22. O integrismo político español

23. Argumentos sobre a ocupación de Marrocos

24. A versión das autoridades sobre a Semana Tráxica

25. A loita dos vascos contra España

26. O protectorado de Marrocos

27. As Irmandades da Fala

28. O galego, razón de ser de Galicia

29. As Xuntas de Defensa militares

30. A Asemblea de Parlamentarios cataláns

31. Balance da folga en Ourense

32. As accións revolucionarias de 1917

33. Autonomía e foralismo vasco

34. O dereito de Cataluña á autonomía

35. Portugal e Galicia, nacións irmáns

36. Annual

37. As responsabilidade ante a guerra de Marrocos

38. Autonomía política e galeguización

39. Unidade de actuación dos nacionalismos periféricos

40. Apoios ao golpe de Estado

41. O socialismo ante o golpe de Estado

42. Un voto de confianza nos inicios do novo réxime

43. Declaracións do ditador no inicio do seu mandato

44. Consellos para lograr a rexeneración

45. A represión das manifestacións nacionalistas

46. A opción separatista catalá

47. Intelectuais contra Primo de Rivera

48. Consecuencias da sanjuanada

49. A Asemblea Nacional Consultiva

50. Organización corporativa do traballo

51. O programa da Federación Anarquista Ibérica

52. Primo de Rivera na Coruña

53. Primeiro manifesto da ORGA

54. Os militares responden a Primo de Rivera

55. Solucións simples para grandes problemas

56. Balance final, explicación da fin da ditadura

57. Un intento de recuperar a normalidade constitucional

58. Delenda est Monarchia

1. O pensamento político de Cánovas

En 1875 instaurouse en España un réxime político denominado sistema

canovista, por ser Cánovas o seu principal creador, baseado en dous principios

para el irrenunciables: a monarquía hereditaria e a soberanía compartida entre o

rei e as Cortes.

Creo (...) que a forma máis perfecta de Estado, agora e sempre, (...) é a forma

monárquica. Non digo que sexa a única; poderán organizarse doutra forma as

sociedades humanas, non o nego; (...) pero creo que o instrumento máis grande do seu

progreso, do seu desenvolvemento histórico é a monarquía hereditaria. (...)

Se queredes conservar a liberdade como eu quero que se conserve, preciso é que

salvedes tamén a relixión e a monarquía. A liberdade, a relixión, a monarquía, preciso

é estar cego para non velo, son os tres grandes e fundamentais sentimentos de que está

posuída a nación española.

Antonio CÁNOVAS DEL CASTILLO. Discurso [no Congreso]. 8-3-1869 [cast.]

O principio hereditario (...): velaquí o que o Goberno chamou Constitución interna (...).

O novo reinado afirma, baixo a miña responsabilidade, que, aceptando como base o

principio hereditario, tocaba ao país, ás Cortes resolver o demais. Conste que estamos

aquí para resolver isto, e que estamos aquí co principio que este Goberno profesa (...):

que a soberanía reside nas Cortes co rei, e que, residindo nas Cortes co rei, as Cortes

co rei son as que deben decidir libremente, (...) sobre a forma constitucional que

conveña aceptar a España baixo a base do principio hereditario.


Non lle damos á soberanía nacional o carácter que lle dan outros partidos. Nós, sen

negar que todo poder emana da nación, porque non pode emanar doutra parte,

entendemos que a soberanía exércese en moitas nacións, exerceuse sempre en España e

actualmente exércese, de acordo á constitución do Estado, pola Coroa e as Cortes, polas

Cortes e a Coroa; e que non hai máis soberanía respectable que aquela soberanía que

está constantemente representada e exercitada polas Cortes co rei. Partindo deste

principio, non podemos ter, non podemos recoñecer dereitos xamais que non resulten da

unión permanente da Coroa coas Cortes.


2. Galicia, Estado con goberno propio

Xunto coa denuncia dos problemas que padecía Galicia, os republicanos federais

galegos elaboraron en 1883 un proxecto de Constitución para o futuro Estado

Galaico.

Art.1. A rexión galega (...) está dividida en catro provincias (...).

Art.2. Esta rexión eríxese en Estado autónomo o soberano, e adopta a forma

democrática-republicana para o seu goberno.

Desde agora promete vivir perpetua e indisolublemente enlazada aos demais Estados

irmáns da Nación española, para practicar a xustiza, realizar o Dereito, promover o

desenvolvemento das facultades humanas, a prosperidade do país e, en fin, para

cooperar á civilización e grandeza da patria común.

Así mesmo aspira á Confederación Ibérica e, por suposto, contrae a obriga de

coadxuvar con todas as súas forzas, para solicitar da nación portuguesa unha eterna

alianza pactada sobre a base do mutuo consentimento e a vontade de ambos pobos. (...)

Art.22. A soberanía reside na totalidade do pobo galego.

Proxecto de Constitución para o futuro Estado Galaico. 1883 [cast.]

3. A polémica do sufraxio universal

Os dereitos políticos foron obxecto de discusión e debate entre os liberais. Uns

defenderon o carácter restrinxido da participación política aos máis capacitados

en intelixencia ou nivel económico. Outros consideraban que todos os homes

tiñan dereitos políticos iguais.

A democracia individualista paréceme un delirio ridículo. O seu sufraxio universal, e o

comunismo ou socialismo, significan para min unha cousa mesma con distintos nomes.

O sufraxio universal e a propiedade son antitéticos, e non vivirán xuntos, porque non é

posible, moito tempo.

Permitídeme deducir de todo isto agora unha consecuencia ben lóxica, aínda que vos

pareza a primeira vista temeraria; e é que o que se cualifica como doutrinarismo, que é

principalmente o soster no sufraxio o censo, debe chamarse ciencia real e única da

política, xustamente oposta ao gran error do comunismo e aos fráxiles sofismas da

democracia individualista. O sufraxio universal será sempre unha farsa, un engano ás

multitudes, levado a cabo pola malicia ou a violencia dos menos, dos privilexiados da

herdanza e o capital, co nome de clases directoras, ou será, en estado libre, e obrando

con plena independencia e conciencia, comunismo fatal e irresistible. Escóllase, pois,

entre a fascinación permanente do sufraxio universal ou a súa supresión, se non se

quere ter que elixir entre a súa existencia e a desaparición da propiedade e o capital.

Antonio CÁNOVAS DEL CASTILLO. Discurso [no Ateneo de Madrid]. 1871 [cast.]

O voto igual de todos é ou chegará a ser o reinado da multitude ignorante. O número

brutal coloca aos fillos sobre os pais, aos obreiros sobre os patróns, aos criados sobre

os amos, aos xoves sobre os vellos, aos pobres sobre os ricos, aos ignorantes sobre os

sabios (...).

Así como o home, ademais do seu entendemento, posúe aptitudes físicas que lle

permiten afrontar a loita dos comicios, en cambio a muller, que ten con frecuencia gran

penetración e sagacidade, está menos dotada da capacidade de xeneralizar e non se

fixa moito en cuestións públicas (...); ademais, a súa saúde, relativamente débil, a súa

santa función de nai, o seu pudor, impiden que asista a reunións electorais, ás

asembleas ruidosas e ás loitas ardentes. Non foi o lexislador quen dispuxo este modo de

ser da muller; foi a natureza (...). Por máis que se diga, o exercicio dos dereitos

políticos privaría ás mulleres do tempo necesario para atender aos deberes propios do

seu sexo (...). Desde o instante en que a igualdade de dereitos políticos existise na

familia, entre o marido e a muller, fácil será que desapareza a harmonía.

R. FERNÁNDEZ VILLAVERDE. Consideracións histórico-críticas sobre o sufraxio

universal como órgano de representación política nas sociedades modernas. 1889

[cast.]

Non esperamos marabillas do sufraxio universal; non creemos que vaia facer o milagre

de transformar nun día os malos hábitos dos comicios españois, non o consideramos

como a panacea dos numerosos padecementos que afectan ao noso país; pero

entendemos que é a cláusula final do tratado de paz entre os elementos políticos máis

poderosos da nosa nación, eses que veñen librando un combate desde fai máis de medio

século e ao mesmo tempo debe ser, a longo prazo, o último dos problemas de carácter

puramente políticos.

El Imparcial, 23-2-1890 [cast.]

4. Abandono e explotación de Galicia

O punto de partida de todas as reivindicacións galeguistas está no

recoñecemento da pobreza, atraso e afastamento de Galicia, así como no

sentimento de aldraxe ante o esquecemento e a marxinación que padecía por

parte dos políticos e dos gobernos de Madrid.

Non temos unha soa cidade populosa, porque negouse todo elemento de riqueza ás

nosas poboacións durante tres séculos; sobre os nosos campos pesaron sempre tanto e

tan duramente os impostos, que pode dicirse que pronto habemos de velos desertos. A

emigración non é xa un mal pasaxeiro, senón unha necesidade (...). Lugares enteiros

venden as súas terras, se poden; se non, pechan as casas, entregan as chaves ao crego,

e inician o seu camiño. Só lles falta queimar os osos dos seus pais para que a despedida

sexa como para sempre (...). Mentres tanto, para deputados e ministros é un gran

problema a cuestión militar, mentres se desangra e morre esquecido un país que

representa a oitava parte da poboación de España. Tales son os resultados da

centralización.

Manuel MARTÍNEZ MURGUÍA. O rexionalismo galego. Lixeiras observacións ao

discurso lido por don Antonio Sánchez Moguel na súa recepción na Real Academia

da Historia. 1889 [cast.]

5. Reivindicacións catalanistas

A partir da década de 1880 foise desenvolvendo en Cataluña un amplo

movemento de carácter rexionalista, cunha gran diversidade ideolóxica e

estratéxica, que defendía o autogoberno da rexión sen discutir a unidade nacional

de España.

Desexamos que volva a posuír a nación catalá as súas Cortes xerais, libres e

independentes abertas polo xefe do Estado ou o seu lugartenente (...). Que sexa Cataluña

dona e señora do goberno interior e sinale por si mesma o continxente do exército para o

principado, non ó chou nin con levas forzosas, senón mediante soldados voluntarios e a

soldo, os cales non deben saír, en tempo de paz, do noso territorio. Que a lingua catalá

sexa a oficial de Cataluña para todas as manifestacións da vida deste pobo; que se use a

lingua catalá para o ensino en Cataluña. Que sexan cataláns os tribunais de xustiza, e

todas as causas e litixios se fallen definitivamente dentro do territorio; que sexan os

mesmos cataláns os que elixan aos que deben desempeñar cargos na nación catalá (...).

Que o xefe do Estado veña xurar a Cataluña as súas constitucións fundamentais,

condición indispensable de antigo establecida para exercer a soberanía no principado.

LIGA DE CATALUÑA. Programa. 1888 [catalán]

Toda Cataluña formará unha soa rexión autónoma dentro da nación española, tanto se

esta está constituída por varias rexións como se, exceptuada Cataluña, segue o réxime

unitario o resto da nación e calquera que sexa a forma de goberno que teña, mentres se

garantise á rexión os seus dereitos. Na Constitución nacional constarán os extremos da

autonomía rexional de Cataluña e non poderán ser alterados, senón é co consentimento

de ámbalas dúas partes. Cataluña contribuirá aos gastos xerais da nación coa parte que

lle corresponda, sen que o goberno central poida intervir no modo de recadalos.

Igualmente aportará o seu continxente ao exército no caso de guerra, pero unha vez estea

fixado pola nación, a rexión é libre de adoptar a forma de reunilo. En tempo de paz, a

forza pública que se fixe no convenio servirá só na rexión e será destinada a soster a orde

pública, as leis, a seguridade dos cidadáns e a dar guarnición nas prazas fortes, costas e

fronteiras.

A rexión terá poder lexislativo, executivo e xudicial (...). Cando se trate de puntos que

afecten ao mesmo tempo a Cataluña e ao resto de España ou do estranxeiro, rexerán as

leis xerais da nación en cuanto non se opoñan á autonomía de Cataluña. A

administración pública dentro da rexión será, en todo os ramos, servida por cataláns (...).

A lingua catalá será oficial en toda a rexión.

CENTRO CATALÁN. Programa. 28-4-1890 [catalán]

6. Atentado anarquista en Barcelona

A tendencia dominante do anarquismo defendía o emprego da propaganda pola

acción, con represalias e atentados contra intereses e personalidades da clase

burguesa coa fin de acabar co capitalismo e a orde vixente. Durante a

Restauración borbónica foron moi numerosos os atentados deste signo.

Inaugurábase onte á noite a tempada lírica no Teatro do Liceo, representándose a

ópera de Verdi Guillermo Tell. A sala (...) ofrecía un aspecto magnífico: palcos e

butacas estaban ocupados polo máis escollido da sociedade barcelonesa, e as galerías

víanse cheas de xente. Cando comezaba o segundo acto, terminado o dúo de tiple e

tenor, oíuse un estoupido formidable (...). O público (...) lanzando berros de terror,

precipitouse ás portas de saída, atropelándose. En medio da espantosa confusión que

se produciu, oíronse voces dicindo: ¡É unha bomba! ¡Vina caer do paraíso! (...). As

butacas das filas 12, 13 e 14 estaban feitas anacos, principalmente polo lado do

corredor central. Xunto aos cadáveres víanse varios feridos que daban berros

espantosos de dor.

Segundo oín a varios espectadores do paraíso, o ocorrido foi o seguinte: un individuo

que se encontraba nas primeiras filas, tirou á sala un obxecto, que ao tempo de caer

fixo explosión. Hai quen afirma que viu caer dous de aqueles. (...) O número total de

mortos é o de 18; o de feridos non pode precisarse, pois os que podían andar fuxiron

apresuradamente (...). Debaixo dunha fila de butacas foi encontrada unha bomba das

chamadas de Orsini (...). Non se explica como non estalou ao caer desde o quinto piso

(...). O Xulgado de garda constituíuse desde os primeiros momentos no Liceo (...). Á súa

presenza compareceron tres suxeitos coñecidos pola súas ideas anarquistas; a un deles,

que foi detido no paraíso, parece que lle acusan algúns espectadores da galería de ter

tirado a bomba.

La Época. 8-9-1893 [cast.]

7. A farsa parlamentaria

O sistema da Restauración borbónica caracterizouse pola alternancia pacífica no

poder de conservadores e liberais, o falseamento da vontade popular mediante o

amaño das eleccións e a farsa parlamentaria, fortemente criticada polos

republicanos e o rexeneracionistas.

Os que aínda cren na sinceridade política dos homes da monarquía, puideron

convencerse, (…) de que todo o que está ocorrendo no Parlamento é pura farsa.

O goberno de Cánovas estivo ao bordo dese abismo onde caen deshonrados todos os

malos gobernos. A enormidade das súas arbitrariedades electorais fíxoo antipático aínda

para os políticos de máis ancha conciencia; a enérxica oposición dos republicanos e os

violentos ataques dos silvelistas deixárono descuberto na sesión do Congreso de antonte;

todos vían aproximarse o triunfo dun fulminante voto de censura, e en tan crítico

momento é cando aparece Sagasta (…), asegurando que o presente Ministerio procedeu

inmoralmente nas eleccións, e non entanto, tendéndolle a súa man protectora para que

continúe no poder.

Despois disto, como crer na sinceridade e na honradez da política legal? (…). Aquí non

hai política liberal nin conservadora, o que existe é o compadrazo de dous homes coas

súas respectivas tribos de adictos, que rotan pacificamente, e que coas súas loitas de

mentira, entreteñen ao abobado país. Por baixo van as intelixencias, as relacións

secretas, o arranxo marcando o tempo que cada un ha de estar no poder; e cando xorde

algún incidente inesperado que pode pór en perigo a estabilidade do vergoñento

convenio, os dous camaradas guindan a careta e preséntanse como aliados inseparables,

defendéndose feramente contra o primeiro Silvela que pide parte na súa quenda

gobernativa..

Vicente BLASCO IBÁÑEZ. El Pueblo [Diario republicano de Valencia]. 23-5-1895

[cast.]

8. O independentismo cubano

Cuba, a perla das Antillas, foi un constante foco de conflitos ao longo de século

XIX. Desde 1868 desenvolveuse un forte sentimento independentista que deu

lugar a varias guerras. O Pacto de Zanjón de 1878, un acordo entre os

insurrectos e o goberno español, non rematou co movemento independentista.

Somos, si, separatistas. Pero non odiamos a España (...). É a nosa metrópole política

un pobo europeo (...). Cuba, pola contra, é un pobo americano. Máis non paran aí as

contraposicións. España é un pobo de grandes zumes monárquicos. O ideal

republicano gaña terreo con traballo, a pesar do instinto democrático das masas (...).

Non: a separación imponse pola forza das circunstancias. Non vamos vivir de dúas

existencias á vez. Non podemos ter unha metrópole política distinta da nosa intelixencia

en principios americanos, para que despois se nos goberne á antiga usanza europea.

Non podemos continuar avogando por unha cultura librepensadora e laica e

progresista, para topar despois con leis clericais, con prácticas reaccionarias. Non

podemos seguir vivindo baixo un réxime de reacción, cando as nosas aspiracións e a

nosa cultura reclaman un réxime de liberdade e democracia. Non podemos, por último,

continuar sostendo (...) unha política comercial de privilexios e favores persoais e unha

política industrial de monopolio. Non podemos vivir así (...). Chegou a hora da

separación. Démonos un cordial abrazo de despedida e que a sorte nos protexa a

ambas.

Xoán GUALBERTO GÓMEZ. La Fraternidad, A Habana, 23-9-1890 [cast.]

9. Opinión socialista ante a guerra de Cuba

As guerras de Cuba causaron grandes danos ao exército español, formado por

soldados forzosos recrutados entre as clases máis pobres, xa que os ricos tiñan a

posibilidade de pagar por non ir a combater, situación que foi duramente

criticada polas organizacións de esquerda.

Os que deben pelexar en Cuba cos insurrectos son os que naquel territorio se

enriqueceron, os que se están enriquecendo, os que pensan enriquecerse alí e os que

alí, á sombra do dominio de España, fan prosperar as súas industrias ou os seus

negocios. Eses, eses, que poden ver mancados os seus intereses pola rebelión ou o

triunfo dos separatistas, deben dar o seu sangue e as súas vidas para vencer aquela.

Pero, e a patria? -dinnos tales señores-. E os queridos intereses da patria? Calade,

farsantes: a patria examinada desde o punto de vista dos intereses materiais, existe

soamente para vós, pero non para o obreiro.

Polo afán de negocios, vendestes armas a eses mesmos insurrectos a quen chamades

inimigos e contra os cales enviades aos soldados pobres, que nada teñen que ver nos

vosos intereses e coas vosas querelas.

Polo cego desexo que vos anima de enriquecervos, fostes á Bolsa a especular con

valores dando noticias falsas da insurrección cubana, prexudiciais para o crédito da

vosa propia nación.

Por reservar aos vosos fillos para que exploten aos produtores e para que gocen da

riqueza acumulada por vós, tivestes o descaro, no momento mesmo en que falabades de

que era preciso morrer pola patria (...) de facer que un dos vosos representantes no

Parlamento solicitase do ministro da Guerra un novo prazo para que puideran

redimirse en metálico os soldados de familias ricas a quen corresponde ir á

mencionada illa.

Non nos faledes, pois, da patria. A vosa, o que a vós vos interesa, á clase burguesa toca

defendela. Os desposuídos, os pobres, non teñen patria, e é unha inxustiza facelos

pelexar polo que non é seu, polo que outros posúen.

El Socialista. 15-3-1895 [cast.]

10. O regreso dos combatentes de Cuba

A guerra de Cuba provocou milleiros de vítimas, moitas delas como

consecuencia das enfermidades tropicais que as tropas contraían; centenares de

soldados regresaban moribundos a España en barcos, dando lugar a situacións

similares á que describe a escritora coruñesa.

Por aqueles días comezaron a arribar ao porto [da Coruña] buques-hospitais cargados

de enfermos e de moribundos. Daba compaixón presenciar o desembarco.

Arrastrándose ou en angarellas, pálidos, coa palidez apagada da anemia profunda;

morados os beizos, apagados os ollos; os vencidos polo clima tiñan aínda forzas para

sorrir á terra natal, ao doce sol peninsular que quenta e non consume (...). Abrían as

pupilas para mirar o casarío branco, as galerías de cristais, a multitude amiga que os

atende e recibe con compaixón de tanto sufrir (...). Mariña, aínda que non entendía

gota diso da patria, non perdía un arribo de buque; porque, quen sabe?

E era a cada paso máis doloroso o espectáculo que seguía a tales arribadas (...). Unha

mañá correu a voz de que acababa de entrar na baía un buque tripulado unicamente

por defuntos. (...) Batidos e zapateados durante toda a travesía por furioso temporal, os

que non sucumbiran, nin descansaban xa no fondo dos mares, viñan case mortos,

frouxos, rotos (...) que lles impedía darse conta do seu estado. A súa cabeza oscilaba,

as súas mans colgaban, a súa respiración era insensible, e houbo dous que ao seren

depositados nas angarellas fixeron un movemento, revolveron un instante as pupilas... e

despois pecháronas para a eternidade. (...) Mariña acababa de recoñecer ao seu

Adrián (...); recoñecera ao seu mozo naquel agonizante que expiraba ao beber o

primeiro alento da costa nativa... e agora si que podía exclamar a aldeá, ante o rostro

exsangüe durmido sobre o cabezal. Que branco!

Emilia PARDO BAZÁN. O regreso dos combatentes, El Socialista. 15-10-1897 [cast.]

11. Ultimato norteamericano

A guerra hispano-cubana, iniciada en 1895, converteuse nun conflito hispano-

norteamericano, despois da estraña explosión do cruceiro Maine, ancorado na

Habana. O goberno dos Estados Unidos envioulle un ultimato ao goberno

español para que renunciase ao seu dominio sobre Cuba.

Considerando que as horribles condicións que existiron na illa de Cuba, tan próxima as

nosas costas, (...) e que culminaron na destrución dun acoirazado dos Estados Unidos

durante unha visita amigable ao porto da Habana. (...) O Senado e a Cámara de

Representantes dos Estados Unidos reunidos en Congreso resolveron:

1º.- Que o pobo da illa de Cuba é, e ten dereito de ser, libre e independente.

2º.- Que os Estados Unidos, teñen o deber de pedir, e por tanto o goberno dos Estados

Unidos pide, que o goberno español renuncie inmediatamente a súa autoridade e

goberno sobre a illa de Cuba e retire de Cuba e das augas cubanas as súas forzas

terrestres e navais.

3º.- Que se autorice e faculte ao presidente dos Estados Unidos, como o está pola

presente, para usar todas as forzas navais dos Estados Unidos (...).

4º.- Que os Estados Unidos declinan pola presente toda disposición ou intención de

exercer soberanía, xurisdición ou autoridade (control) sobre a dita illa, excepto para a

súa pacificación (...).

Se á hora do mediodía do sábado próximo, vinte e tres de abril, non foi comunicada a

este goberno polo de España unha completa e satisfactoria resposta á Resolución (...) o

Presidente procederá sen ulterior aviso a usar do poder e autorización ordenados e

conferidos a el, tan extensamente como sexa necesario.

CONGRESO DOS ESTADOS UNIDOS. Resolución. 19-4-1898 [cast.]

12. Xustificación da declaración de guerra aos EE UU

A última das guerra de Cuba agravouse polo apoio dos EE UU aos insurrectos e

pola súa posterior intervención. A superioridade militar norteamericana

provocou a derrota contundente de España, así como un forte impacto entre os

políticos, militares, intelectuais e clases populares.

Nin o Goberno nin a nación española podían transixir coas pretensións doutra nación

de intervir nos nosos asuntos e nos nosos propios territorios, e menos podía transixir

coa ignominia de que se retirasen os nosos exércitos e a nosa escuadra do territorio e

das augas de Cuba. [Grandes aplausos] Pero como se isto non fose bastante, como se

non bastase esa esixencia imposible, pretenderon ofendernos cunha calumnia infame.

[Refírese á voadura do "Maine"] [Aplausos] (...)

A pesar dos nosos esforzos, a pesar dos nosos sacrificios, a pesar das amarguras que

en silencio devoramos, a guerra fíxose inevitable. Non podiamos sufrir xa tanta afronta.

A nación española pode ser vencida pero xamais impunemente afrontada. [Aplausos

entusiastas].

Práxedes MATEO SAGASTA. Discurso [no Congreso]. 27-4-1898 [cast.]

Que quería a súa señoría que fixese? Que ante ese ultimato requiríndonos para que

abandonáramos Cuba cedésemos no acto e lle entregásemos Cuba só porque os

norteamericanos a querían? Ah! A súa señoría que se lamenta de como chegou o

exército español, a súa señoría que se lamenta da situación en que se encontra España,

como se lamentaría (...) se cedésemos sen máis nin máis á pretensión dos Estados

Unidos de despedirnos, como se pode despedir a un lacaio dun país no que levábamos

catrocentos anos de dominación (...)?.

Claro está que nós non podíamos facer máis do que fixemos, defendéndonos da

agresión como puidemos e ata onde puidemos; fomos vencidos, pero despois o vencido

non quedou deshonrado; en cambio, se os nosos soldados regresasen sen facer a máis

pequena resistencia (...). Ah! entón España quedaría borrada do número das nacións

civilizadas e o noso exército (...) chegaría cuberto de oprobio e a nación española sería

unha nación desprezable.

Práxedes MATEO SAGASTA. Discurso [no Congreso]. 23-2-1899 [cast.]

13. Propostas rexeneracionistas

Os rexeneracionistas fixeron unha forte crítica ao sistema político da

Restauración e ás grandes diferenzas económicas e sociais entre a oligarquía e as

clases populares, miserables e incultas. E elaboraron propostas para renovar a

situación política, económica e social vixente.

Despois de medio século de asonadas, pronunciamentos, manifestos, revolucións,

fusilamentos, cambios de réxime e de dinastía, proclamación de Constitucións

bautizadas pomposamente co ditado de democráticas, as "liberdades" chegaron, temos

o que se pedía: Constitución liberal, xuízo por xurados, sufraxio universal, dereitos

individuais, pero seguimos o mesmo que estabamos: o pobo xeme na mesma servidume

que antes, a liberdade non penetrou no seu fogar, a súa mísera sorte non cambiou no

máis mínimo, como non sexa para empeorar; aquel medio século de propagandas e

combates heroicos pola liberdade desembocou nun inmenso fracaso; o réxime liberal

fixo bancarrota.

E sabedes por que? Porque esa liberdade non se coidaron máis que de escribila na

"Gaceta", crendo que a iso se reducía todo; porque non se coidaron de afianzala

dándolle corpo e raíz no cerebro e no estómago: no cerebro, mellorando e

universalizando a instrución; no estómago, promovendo unha transformación fonda da

agricultura, que a faga producir dobre que no presente e diminúa o prezo das

subsistencias, e, mediante a difusión da propiedade territorial, elevando aos braceiros

á condición de terratenentes.

Xaquín COSTA. A terra e a cuestión social. 1898 [cast.]

14. O desolador panorama dunha escola rural

As escolas na España da Restauración borbónica presentaban un panorama

desolador, especialmente no mundo rural. E non menos desolador eran os

métodos de aprendizaxe e a atención que o Estado prestaba aos docentes, homes

e mulleres sen cualificación profesional aos que se lles pagaba en especie

(escolas do ferrado).

Nunca o saber se veu peor aloxado; e iso que, polo común, non habita en palacios. Era

unha barraca vella, sen máis luz que a da porta e a que se colaba polas gretas da

teitume; (...) uns cantos bancos, tres carteis do abecedario cotrosos, rotos polas puntas,

pegados ao muro con pan mascado, e no cuarto inmediato á escola uns mobles, poucos

e vellos, que parecían ter corrido media España.

En toda a barraca non había máis que un obxecto novo: a longa caña que o mestre tiña

detrás da porta e que renovaba cada dous días na canaveira veciña, sendo unha

felicidade que o xénero resultase tan barato, pois gastábase rapidamente sobre as

duras e rapadas cabezas daqueles pequenos salvaxes.

Libros, a penas se se vían tres na escola: unha mesma cartilla servía para todos. Para

que máis...? Alí imperaba o método mourán: canto e repetición, ata meter as cousas

cun continuo martelar nas duras cabezas. (...)

A xente das barracas respectaba a don Xaquín, aínda que no concernente a soster a súa

miseria andase remisa e lacazana. O que aquel home vira...! O que correra polo

mundo...! Unhas veces empregado ferroviario; outras axudando a cobrar contribucións

nas máis apartadas provincias de España; ata se dicía que estivera en Cuba como

garda civil. En fin, un paxaro gordo vido a menos. (...) Axudaba ao secretario do pobo

en traballos extraordinarios; preparaba con herbas tan só por el coñecidas certos

cocementos que operaban milagres nas barracas. Todos recoñecían que "aquel tío

sabía moito" e sen título de mestre e sen medo a que ninguén lle quitase a escola que

non daba nin para pan, ía logrando a forza de repeticións e vareadas que deletreasen e

permanecesen inmóbiles todos os pillos de cinco a dez anos.

Vicente BLASCO IBÁÑEZ. A barraca. 1898 [cast.]

15. O dominio caciquil

Os caciques foron unha peza clave no sistema da Restauración; controlaban a

situación política empregando a súa influencia e poder ao servizo do goberno da

quenda.

Os supremos caciques enfeudan a España por rexións, poñéndoas baixo o dominio dos

seus respectivos grandes caciques. Estes elixen por provincias ou por distritos

electorais a súa clientela de copartícipes, estreitamente subordinados, poñendo nas

súas mans, aínda que baixo a propia dirección, as deputacións provinciais, ou sexa, o

mangoneo xeral da provincia. Seguidamente, a caciquería provincial, sempre baixo as

rendas do gran señor, procede a subenfeudar as cidades e os pobos, determinando os

caciquiños que deben mandalos e explotalos. Debe advertirse que cada cacique

supremo, gran cacique, cacique de segundo grao e caciquiño, teñen o seu rabaño

particular e familiar de adheridos, a súa especial clientela de parasitos, comezando,

claro está, polos individuos da propia familia, xenros e nepotes (...). A relación que ata

e aperta todo este conxunto (...) é a dependencia e servidume do rabaño. (...) Desde os

supremos caciques para abaixo, todos, por graos, deben someterse. Creedes que

senadores e deputados posúen a máis insignificante iniciativa parlamentaria?

Parvadas! Cada un está adscrito ao seu cacique correspondente, quen lle dá a acta, e

non vai presentar ningunha proposición, intervir en discusións, aceptar posto nalgunha

comisión... nin votar “si” ou “non”, sen previa consulta do señor. Ah, as Cortes vistas

por dentro...!

Ricardo MACÍAS PICAVEA. O problema nacional. 1899 [cast.]

16. A crítica ao réxime oligárquico e fraudulento

A alternancia pacífica dos partidos da quenda provocaba o falseamento

permanente dos procesos electorais e permitía o mantemento dun réxime

oligárquico, pseudoparlamentario e sen democracia, cunha clase política

formada por camarillas de notables e caciques, unidos para defender os seus

intereses económicos e sociais a través do control dos cargos públicos.

Non é a forma de goberno en España a mesma que impera en Europa (...); o noso

atraso neste respecto non é menor que en ciencia e cultura, que en industria, que en

agricultura, que en milicia, que en administración pública. Non é (...) a nosa forma de

goberno un réxime parlamentario, (...) senón, ao contrario, un réxime oligárquico,

servido, que non moderado, por institucións aparentemente parlamentarias. Ou, dito

doutro modo, non é o réxime parlamentario a regra e excepción dela os vicios e as

corruptelas (...); ao revés, iso que chamamos desviacións e corruptelas constitúen o

réxime, son a mesma regra (...).

Definir a España deste xeito (...) nos ensina, en primeiro lugar, que o problema da

liberdade, que o problema da reforma política (...) é todo un problema constitucional,

de cambio de forma de goberno (...). Nos ensina en segundo lugar, que mentres esa

revolución non se faga, que mentres soportemos a actual forma de goberno, será inútil

que tomemos as leis en serio, buscando nelas garantía ou defensa para o dereito (...).

Aí tedes, señores (...), o réxime político da nación; a un lado, un millar de privilexiados

que acaparan todo o dereito, que gobernan en vista do seu interese persoal,

confabulados e organizados para a dominación e a explotación do país (...); noutro

lado, o país, os 18 millóns de avasalados, que viven aínda en plena Idade Media, para

quen non alumeou aínda a revolución nin proclamou o santo principio da igualdade de

todos os homes ante o dereito. Réxime de pura arbitrariedade, no que non queda lugar

para a lei.

Xaquín COSTA. Oligarquía e caciquismo. 1901-1902 [cast.]

17. Eleccións e fraudes

Na España da Restauración era habitual a manipulación e a fraude electoral a

través de diversos mecanismos para conseguir que os resultados das urnas

coincidisen coas previsións deseñadas previamente: manipulación do censo,

resurrección de mortos, falsificación de identidades, compra de votos, ameazas,

alteración de horarios e convocatorias, encarceramento dos considerados

revoltosos, pucheirazo...

Un infeliz sancristán, encollido, contrito, penetrou no colexio a cumprir co seu deber,

sen dúbida polo que ten de sagrado o sufraxio. "Fulano de tal" -exclamou, alargando

timidamente unha candidatura ao presidente. Ao comprobarse as listas, figura que xa

votou. "Votou outro por min? Ave María Purísima!" "Sen pecado concibida... pode

vostede retirarse". "Pero se non saín do convento en toda a mañá!" "Pois saíra. Non se

pode ser sancristán para estas cousas!" (risas).

La Voz de Galicia. 9-11-1903 [cast.]

Un elector madrugou para colocarse nos soportais do Goberno civil, apoiado contra

unha columna. Deron as 12 e non se movía da columna. Estañados, preguntáronlle:

"Señor, que desexa vostede?" E o home contestou impasible: "Diñeiro!" Cando xa

acababa a xornada electoral houbo quen se acercou ao home ofrecéndolle un peso,

considerando que aos votos lles pasa o que ás pescadas, que son máis baratas a última

hora porque, se non se venden, pérdense. En cuanto oíron o do peso, os demais criados

precipitáronse sobre o xeneroso votante, comezou o regateo e chegou o voto a cotizarse

a sete pesetas. Cerrado o trato, abandonou a columna, entrou no colexio e ao cabo dun

rato saíu botando diaños pola boca e renegando da súa sorte: xa votaran por el.

El Noroeste. 10-11-1903 [cast.]

Un individuo con blusa [un obreiro] di ser tenente retirado da Garda Civil. "Eu son do

benemérito instituto, estamos? E a moita honra!" (...). Irrompe un barbudo que case

rompe a urna coa súa embestida; tras "meditar" moito "quen é", alega ser un

presbítero, ex-director de "El Diario de Galicia" e profesor do Colexio católico,

conseguindo votar. A racha de sacerdotes suplantados durou un rato. (...) Polo visto, as

comparsas estaban dispostas por series para maior facilidade do conxunto. (...) O caso

máis flagrante foi o dun individuo con trazas de aquilón de peirao, cheirando a viño e

con grandes botas de auga, que se proclama, impávido, freire dominico. "Pero, e os

hábitos?" "Osté non ten por que meterse na vida privada", replicou. Votou entre

múltiples protestas.


18. Os militares e o separatismo

En 1905, algúns oficiais da guarnición de Barcelona asaltaron e destruíron a

redacción da revista satírica Cu-Cut e do xornal La Veu de Catalunya polas

críticas contra o exército e a defensa que facía do catalanismo, considerado polo

exército como un perigo á unidade da patria. A maior parte dos militares apoiou

esta acción e o Goberno non se atreveu a castigar os culpables.

A outra noite [día 25], a primeira hora, un gran número de oficiais do exército,

molestados polas caricaturas e artigos que publicaba a prensa catalá, reuníronse en

número de máis de douscentos na Praza Real, comezaron a dar vivas a España e dende

alí marcharon á imprenta do semanario catalanista “Cu-Cut”. Sacaron os trastos e

pertenzas que encontraron e gran cantidade de periódicos e prendéronlle lume,

formando unha fogueira (...). Na redacción [do xornal “La Veu”] deron varias

sabradas, obrigando aos que alí estaban a berrar: “Viva España!”. Esnaquizaron todo,

respectando só o escudo de Cataluña, dicindo que Cataluña era unha provincia

española.

El Imparcial. 17-11-1905 [cast.]

Aos separatistas cataláns dilles que xa se acabou a época das contemplacións; que de

hoxe en diante non se poderá berrar “Morra España!” sen que o que o berre saiba que

é perigoso berralo. Aos gobernos dille que pasou a época en que poidan mostrarse

débiles; que é preciso arrancar de raíz a semente separatista custe o que custe. E ás

Cortes dilles así mesmo que se por imprevisión dos lexisladores non hai leis contra o

separatismo, que as fagan pronto, porque mentres tanto o exército aplicará a lei

suprema, a que dita o seu inquebrantable amor a España unha e intanxible.

El Ejército Español. 17-11-1905 [cast.]

19. A Lei de Xurisdicións en defensa do exército

En 1906, no reinado de Afonso XIII, o auxe do nacionalismo e as críticas contra

o exército causaron un fondo malestar entre os militares, que conseguen a

aprobación dunha lei pola que se sometía a tribunais militares os delitos de

opinión contra eles e contra a unidade da patria.

Art.2. Os que de palabra, por escrito, por medio da imprenta, gravado, estampas,

alegorías, caricaturas, signos, gritos ou alusións, aldraxan á nación, á súa bandeira,

himno nacional ou outro emblema da súa representación, serán castigados coa pena de

prisión correccional.

Na mesma pena incorrerán os que cometan iguais delitos contra as rexións, provincias,

cidades e pobos de España e as súas bandeiras ou escudos.

Art.3. Os que de palabra ou por escrito, por medio da imprenta, gravado ou outro

medio mecánico de publicación, en estampas, alegorías, caricaturas, emblemas ou

alusións aldraxen ou ofendan clara ou encubertamente ao exército ou á armada ou a

institucións, armas, clases ou corpos determinados do mesmo, serán castigados coa

pena de prisión correccional.

Lei de Xurisdicións. 23-3-1906 [cast.]

20. Estado catalán e Federación española

Para harmonizar o autogoberno catalán coa unidade de España, Prat de la Riba,

un dos máis destacados representantes da tendencia catalanista conservadora,

propuxo a fórmula da federación das diferentes nacións e nacionalidades ibéricas

que constituirían España como un Estado composto.

Consecuencia de toda a doutrina aquí exposta é a reivindicación dun Estado catalán,

en unión federativa cos Estados das demais nacionalidades de España. Do feito da

nacionalidade catalá nace o dereito á constitución dun Estado propio, dun Estado

catalán. Do feito da unidade política de España, do feito da convivencia secular de

distintos pobos, nace un elemento de unidade, de comunidade, que os pobos unidos

deben manter e consolidar. De aquí o Estado composto.

Estes dous feitos primarios, fundamentais -o da personalidade nacional de Cataluña e o

da unidade de España (...)- resólvense nunha fórmula de harmonía que é a Federación

española.

Así, o nacionalismo catalán, que nunca foi separatista, que sempre sentiu intensamente

a unión fraternal das nacionalidades ibéricas no seo da organización federativa, é a

aspiración elevada dun pobo que, consciente do seu dereito e da súa forza, marcha con

paso firme polo camiño dos grandes ideais da humanidade.

Henrique PRAT DE LA RIBA. A nacionalidade catalá. 1906 [catalán]

21. As propostas do PNV: o restablecemento dos foros

Nas provincias vascas, os sentimentos nacionalistas xurdiron cunha forte

radicalidade e insistiron na recuperación plena dos foros derrogados en 1876. A

autonomía só era un medio para afondar na consecución deses dereitos forais.

O nacionalismo vasco aspira a purificar e vigorizar a raza, a depurar e difundir o

euskera ata conseguir que sexa a única lingua de Euskadi e a purificar o espírito e

esclarecer a tradición do pobo vasco (...). Como norma do seu modo de obrar e

proceder (...) axustarase aos preceptos da pura moral católica (...).

O Partido Nacionalista Vasco quere a restauración completa en Araba, Guipúscoa,

Navarra, Biscaia, Laburdi e Zuberoa, das súas antigas leis fundamentais e o

restablecemento das súas Xuntas xenerais ou Cortes lexisladoras e de todos os

organismos de goberno e administración daquelas derivados. E pide, e traballará ata

conseguilo, que esas Xuntas ou Cortes e organismos funcionen de novo, investidos dos

mesmos dereitos, poderes e facultades que lles asistiron nas épocas da súa vida plena.

Como consecuencia de isto pretende, especialmente, a derrogación polo que respecta a

Araba, Guipúscoa, Navarra e Biscaia, da Lei de 25 de outubro de 1839, e en canto a

Laburdi e Zuberoa, das emanadas dos poderes da revolución francesa de 1789, e, en

xeral de todas cantas outras leis e disposicións foran ditadas polos gobernos de Madrid

e París que en algún modo impidan, diminúan ou coarten o libre funcionamento

daquelas Xuntas ou Cortes (...). Aspira, por tanto, o nacionalismo Vasco, na orde

política a retrotraer a situación política de Euskadi ao que era un feito nos tempos

anteriores ás datas en que esas disposicións atentatorias contra a súa constitución

política foron promulgadas.

PARTIDO NACIONALISTA VASCO. Manifesto. 15-12-1906 [cast.]

22. O integrismo político español

Na España liberal que se foi organizando e consolidando ao longo do século

XIX existiron numerosos grupos e tendencias contrarias e esa ideoloxía. Un

deses grupos foi o dos integristas ou neo-católicos formado por aqueles que

defendían a monarquía conservadora e a supremacía dos valores católicos, aos

que se debía axustar o sistema político. As súas orixes poden remontarse á

reconciliación entre a Igrexa e o réxime liberal de Sabela II, materializado na

sinatura do Concordato de 1851. En moitas ocasións formaron candidaturas e

partidos católicos-monárquicos cos que pretendían influír na Coroa e modificar a

lexislación liberal; as súas filas nutríronse con frecuencia con algúns carlistas

que, tras o fracaso das súas guerras, renunciaron a defender a candidatura dos

sucesores de Carlos de Borbón.

O Partido Católico Nacional, máis coñecido co nome de Integrista pola intransixencia

con que sempre sostivo a verdade, e loitou contra toda clase de liberalismos (...), naceu

á vida como tal partido no ano 1888 (...).

Que somos? Somos católicos, somos españois e non queremos ser ningunha outra

cousa (...). Proclamamos a soberanía social de Xesucristo (...); queremos que a súa

santa doutrina informe todas as cosas; e que leis, costumes, actos e institucións teñan

por fundamento a lei eterna que na terra custodia e ensina a Igrexa de Deus e o seu

Vicario infalible (...). Abominamos da liberdade de conciencia, de pensamento, de

cultos e de todas as liberdades de perdición con que os imitadores de Lucifer

perturban, corrompen e destrúen ás nacións (...).

Aceptamos como base do edificio social calquera forma de goberno, preferindo sempre

aquela monarquía coa que España foi brazo dereito da Igrexa, azoute da herexía e

civilizadora das xentes bárbaras, por crela máis conforme co carácter e tradicións

españolas. Como tanto na monarquía como na república cabe o absolutismo,

abominamos deste, e se se trata dunha monarquía, querémola "temperada", isto é, go-

bernando o rei coa axuda das Cortes (...). Queremos a reintegración absoluta do

réxime histórico e tradicional para todos os antigos reinos, principados, señoríos e

provincias.

PARTIDO CATÓLICO NACIONAL. Esquema do programa integrista. 1909 [cast.]

23. Argumentos sobre a ocupación de Marrocos

A ocupación de Marrocos causou unha profunda división de intereses entre os

gobernos e a oligarquía que os apoiaba, que buscaban o prestixio internacional e

a explotación económica do territorio, e as masas populares e organizacións de

esquerda, que se manifestaron contrarias á ocupación colonial.

Hoxe fálase de que vamos ocupar pacificamente o cabo Tres Forcas e Zeluán, na zona

de Melilla, e parte da rexión de Anyera, na de Ceuta. Corenta ou cincuenta mil homes

comezarán esa penetración pacífica de que tanto se vén falando (...). E por que vai

España realizar esforzo tan custoso e innecesario? Porque un monsieur Massenet quere

explotar negocios mineiros no Muluya; porque uns alemáns intentan facer o propio nas

comarcas que poboan os anyeras, e porque outros cidadáns teñen intereses mineiros en

Beni bu Ifrur (...).

Francia puido permitirse o luxo de soster unha campaña en Chauia. É o bastante rica

(...). Pero nós somos pobres e, ademais, non contamos con tropas dese calibre (...). Se a

nosa independencia, o noso honor nacional (...) estivesen ameazados, eu non escribiría

estas liñas (...). Pero nin o honor de España, nin o prestixio do exército, nin as

ambicións nacionais están en xogo. Ir a Marrocos a ocupar territorios que non nos

pertencen para compracer aos Messenet, aos Manesman e aos donos das minas de Beni

bu Ifrur, é tan ilóxico que parece mentira que se fale deles como dunha cousa que non

debe levantar a protesta da nación enteira.

España non quere novas aventuras. Odia a guerra e necesita a paz. Pero segundo

parece, nos círculos gobernamentais non teñen en conta estes desexos e préstanse a

empuxala a un abismo.

El Motín. 1-7-1909 [cast.]

España ten un compromiso sagrado que cumprir en Marrocos: o de que cese para

sempre ese estado de barbarie en que vive o pobo marroquí, e que cese tamén para

sempre a ameaza que para nós representa ter a praza de Melilla rodeada de tan feros

veciños, sempre dispostos a botar man aos fusís contra as nosas tropas. Imponse a obra

civilizadora en Marrocos; se non o facemos nós, outra nación europea nos botará de

alí; e que vergonza entón ver que outros fan o que a nós nos correspondía! E chegado

este caso verémonos ameazados na nosa propia casa ao instalarse nas costas marroquí

do Mediterráneo unha poderosa nación.

As nacións teñen sempre compromisos que cumprir; a nós preséntasenos o actual de

Marrocos e non hai outro remedio que aceptalo; ou o facemos nós, ou nos botarán de

alí e outro pobo se encargará de facelo, estendendo así a papeleta de defunción de

España como nación capaz de alternar con Europa.

Luís MUNTADAS [Presidente do Fomento do Traballo Nacional]. Declaracións, La

Tribuna. 21-7-1909 [cast.]

Se España desertase de Marrocos, aínda que as súas costas estean bañadas nunha

grande extensión polo Mediterráneo, deixaría de ser nación mediterránea. Para nós a

costa norte de Marrocos é tan indispensable como o foi para Francia o litoral

alxeriano, como o foi para Italia a Tripolitania, que para conseguila tivo que realizar

tantos esforzos; porque o mar Mediterráneo non separa, senón que une, é un reducido

corredor, e ao que ocupa unha das súas veiras non lle pode ser indiferente que a veira

oposta poida ser dominada por un ou por outro. Por iso para min non cabe dúbida: non

temos sequera o dereito de opción; a responsabilidade que haberiamos de contraer

ante as xeracións futuras sería enorme e, por tanto, para conservar a nosa posición

actual, todo sacrificio por grande que sexa, estímoo pequeno.

CONDE DE ROMANONES. Discurso [no Congreso de Deputados]. 5-11-1919 [cast.]

24. A versión das autoridades sobre a Semana Tráxica

O embarque das tropas en Barcelona con destino a Marrocos provocou, na

cidade e noutras localidades catalás o inicio, o 26 de xullo de 1909, dunha folga

xeral convocada por socialistas e anarquistas contra a guerra, o sistema de

recrutamento e a actuación do Goberno, que rematou nunha semana de protestas,

revoltas e fortes disturbios.

En Barcelona a folga afectou a todos os ramos, e ía estendéndose pola provincia. Logo

pasou a outras catalás. O carácter xeral demostraba a preparación revolucionaria (...).

Chegaban avisos de que tamén cortaban as liñas telegráficas e telefónicas (...).

Comezaban os incendios, ataques a comunidades, violacións, asasinatos (...) Cincuenta

conventos e igrexas foron queimadas, destruíronse moitas comisarías de policía e

reinou a desorde polas vacilacións do capitán xeneral nos primeiros momentos e a

escaseza de forzas. (...) Por fin chegaron as forzas (...). Eran columnas mixtas de tropas

e gardas civís. Os rebeldes foron varridos, dominados e destruídos en todas partes pola

Garda Civil. O venres estaba vencida a rebeldía. Restablecéronse as comunicacións e

entón o público soubo da verdade do sucedido, que produciu espanto e horror. E entre

os crimes que se cometeron ou se intentaron, xurdiu a figura de Ferrer, unha das

principais, ou tal vez a primeira, na dirección do movemento.

Xoán de LA CIERVA Y PEÑAFIEL [ministro de Gobernación]. Notas da miña vida.

1932 [cast.]

25. A loita dos vascos contra España

A radicalización do nacionalismo vasco levou á formación de grupos partidarios

de empregar todo tipo de medios, incluídos os violentos, para conseguir a

independencia de España.

O dilema está claro. Ou ser vencidos, ou vencer; ou morrer ou matar; ou edificar ou

destruír; ou Euskadi, ou España; ou o error, ou a verdade; ou a inxustiza, ou a luz de

Deus; ou a orde, ou a disolución. E aquí, como esencia do noso ser, resoa o grito de

guerra: "Gora Euskadi! Abaixo o poder de España en Euskadi! (...).

Dous procedementos se nos presentan ao noso intento de redención e vida digna. Son, a

saber: (...) ou o terrorismo, o odio fero e insaciable, a man negra, a destrución e a

morte, sen reparar en medios, irrefreable, ou o ataque impetuoso e franco; ou o engano

e a mentira, a adulación a esa cabicha europea, o viva España! sardónico (...), a

bandeira gualda na tribuna dos nosos mitins e no balcón das nosas sociedades, tan

longa que ata a poidan pisar e cuspir os “geimistas” ao pasar. Queda tamén un

terceiro medio, para min o más factible: o ordenado desenvolvemento dos dous xa

indicados á vez (...). E no fondo de todo isto (...) o amor rebordante a Euskadi, o odio

rebordante tamén á que no seu camiño se atravesa.

GEYME [abreviatura de Gora Euskadi Y Muera España e pseudónimo de Santiago de

MEABE]. O anarquismo nacionalista ou Viva España! Impresións ante a persecución,

Irrintzi. 1910 [cast.]

26. O protectorado de Marrocos

Na ocupación de Marrocos, España asinou con Francia varios tratados polos que

se repartían o territorio e, en 1912, decidiron crear un protectorado, polo que

recoñecían un goberno local, supervisado e controlado polos respectivos

gobernos de ambas metrópoles.

Art.1º.- O Goberno da República francesa recoñece que na zona de influencia española

toca velar a España pola tranquilidade de dita zona e prestar a súa asistencia ao

Goberno marroquí (...).

As rexións comprendidas na zona de influencia determinadas polo artigo 2º (...) serán

administradas, con intervención dun alto comisario español, por un califa que o sultán

escollerá dunha lista de dous candidatos presentados polo Goberno español. As

funcións de "jalifa" non lle serán mantidas ou retiradas ao titular máis que co

consentimento do Goberno español (...).

Art.5º.- España comprometese a non alterar non ceder en forma algunha (...) os seus

dereitos en todo ou en parte do territorio comprendido na zona de influencia.

Art.7º.- A cidade de Tánxer e os seus arredores estarán dotados dun réxime especial

que será determinado ulteriormente.

Tratado Hispano-Francés. 27-11-1912 [cast.]

27. As Irmandades da Fala

No terreo organizativo, o nacionalismo galego manifestouse inicialmente a

través da reivindicación e defensa da lingua, como eixe da personalidade galega.

En 1916 fundouse na Coruña a primeira das Irmandades da Fala.

Esta sociedade nomearase OS AMIGOS DA FALA GALEGA, e terá por obxecto:

a. Falar entre os asociados o idioma galego, espertando por el a afección e amor dos

fillos de Galicia.

b. Traballar por todos os medios para que os boletíns galegos teñan periodicamente

unha sección para que os escritores de fala galega poidan dar a coñecer as súas

producións; e traballar tamén ata que os Amigos da Fala na Coruña, poidan ter un

boletín polo menos cada quince días.

c. Acostumar aos asociados a escribir na nosa fala, facéndose polo menos unha vez

cada seis meses lectura dos traballos en prosa ou verso, no seu do Consello ou nunha

festa de asociados; e cando o traballo o mereza o seu autor recibirá o agasallo de

MESTRE DA FALA.

d. Sempre que sexa conveniente, ou o tempo o permita, faranse expedicións en días de

festa ás nosas aldeas, para que a contemplación de Galicia labradora esperte a

enxebreza nos AMIGOS DA FALA.

E todos os demais actos de traballo e propaganda que o Consello acorde.

AMIGOS DA FALA. Estatutos. A Coruña, 18-5-1916.

28. O galego, razón de ser de Galicia

Os obxectivos que Vilar Ponte e as Irmandades da Fala fixaron en 1916 foron

tanto a defensa, dignificación e cultivo do idioma galego como a potenciación da

propia identidade e a busca de solucións para os problemas económicos e

políticos de Galicia.

Os rexionalistas de ocasión (...) renegan da fala galega, rinse dela. Queren un

rexionalismo en castelán; queren un rexionalismo fillo do castelán, do castelán que ten

o orgullo de ter xerado, cal primoxénito, o centralismo! Isto é pedirlle peras ao olmo.

Isto é facer un corpo sen alma, que é o mesmo que unha cousa sen vida.

Toda a nosa personalidade está na lingua. Por iso os Amigos da Fala queremos que a

voz do pobo, gardadora providencial da nosa conciencia colectiva, veña a se enxertar

na voz da xuventude vilega, para restaurar así entre todos un sentimento, un

pensamento e unha acción que dean mañá o froito proveitoso do rexionalismo enxebre,

que fará progresar a Galicia esnaquizando aos logreiros e aos lavercos. (...) Por iso o

rexionalismo galego, en galego, é a nosa bandeira de redención (...).

Galicia é unha patria natural con lingua de seu. As dúas columnas do noso ideario, que

non tiveron en conta os sublimes precursores, seguíndose de aquí o seu fracaso. Temos

unha lingua propia, feitura de Deus e da natureza, que emprega aínda a maioría do

pobo, non tendo gramáticas nin dicionarios que axudaran a fixala, e pese a cinco

séculos de centralismo (...).

Hai, pois, unha política para nós: a grande política da lingua. Se conseguimos

interesar nesta política aos novos intelectuais e ás xeracións que veñen, volveremos a

ser fortes. Pobo que recobra a súa lingua, recóbrase a si mesmo.

Antón VILAR PONTE. A bandeira ergueita, A Nosa Terra. 14-11-1916.

29. As Xuntas de Defensa militares

En outono de 1916 organizáronse as Xuntas de Defensa militares, asociacións de

carácter corporativo formadas por oficiais de media e baixa graduación para

defender os seus intereses profesionais en materia económica. A perda do poder

adquisitivo dos salarios e a precaria situación económica da oficialidade

explican que se estendesen por toda España.

Art.1. Constitúese a Xunta de Defensa da Escala Activa da Arma de Infantería para

traballar pola súa mellora e progreso, para maior gloria e poderío da patria; para

defender o dereito e a equidade nos intereses colectivos e individuais dos membros dela

desde a saída da Academia ata o emprego de coronel inclusive. (...) Outro dos seus fins

é fomentar o verdadeiro compañeirismo, mutua axuda e perfecta e lendaria

cabaleirosidade, desenvolvendo estas virtudes na oficialidade e velando polo decoro e

o prestixio profesional, perseguindo (...) por unha parte, os medios e facilidades para

que poida adquirir e perfeccionar o oficial as aptitudes profesionais e, por outra parte,

que mellore a súa situación económica e renaza a interior satisfacción que nace dos

seus entusiasmos ao comezar a súa carreira, coa confianza na xustiza e equidade con

que serán apreciados os seus méritos e esforzos.

XUNTA DA ARMA DE INFANTERÍA. Regulamento. 1916 [cast.]

30. A Asemblea de Parlamentarios cataláns

Aproveitando a debilidade do Goberno, no seu enfrontamento cos militares, os

parlamentarios cataláns pediron a autonomía para Cataluña e a convocatoria de

Cortes para elaborar unha nova Constitución, ao mesmo tempo que convocaban

a todos os parlamentarios españois para deliberar sobre estes temas.

Seguidamente deuse lectura ás dúas proposicións presentadas. (...) A segunda (...)

propoñía: 1º. Proclamar a necesidade de organizar un réxime de ampla autonomía

administrativa de todos os municipios para que poidan desenvolverse con liberdade e

respondan aos seus fins naturais. 2º. Proclamar así mesmo a necesidade de organizar

un réxime de ampla autonomía administrativa das demais rexións españolas que

contribúa ao desenvolvemento de todos os seus elementos compoñentes, sen mingua da

unidade nacional. 3º. Declarar que o Parlamento español debe reunirse canto antes

para dar efectividade legal ás anteriores conclusións e resolver os demais problemas

presentados actualmente. En consecuencia, esperan que o Goberno, compenetrado con

este desexo, fará a convocatoria no momento que, ao seu xuízo, o permitan as

circunstancias.

ASEMBLEA DE PARLAMENTARIOS CATALÁNS. 5-7-1917 [cast.]

31. Balance da folga en Ourense

A folga xeral de agosto de 1917 foi convocada pola UXT e o PSOE con

obxectivos revolucionarios: o derrocamento do réxime e a convocatoria de

Cortes constituíntes. A folga viviuse de forma similar nas cidades españolas.

Durante a semana última folgaron todos os oficios. (...) Aínda que os obreiros

panadeiros folgaron, non faltou pan, pois os patróns, cumprindo a promesa feita,

elaborárono utilizando elementos propios. (...) O conflito tivo unha nota triste: a morte

do follalateiro Adolfo Pérez, contra quen a Garda Civil disparou por negarse a

renderse á intimidación da benemérita (...) Unha bomba estalou (...) na rúa do

Progreso na noite do martes, momentos despois do apagón do iluminado. (...)

O número de detidos por diferentes conceptos elévase a 30 (...). A Garda Civil segue

prestando servizo nas principais entradas da poboación e percorrendo as súas

inmediacións. A varias parellas foilles encomendada a busca e detención dalgúns

obreiros considerados como os principais directores do movemento (...) créndose que

se internaron en Portugal.

Onte, a Deputación provincial dirixiu unha expresiva carta ao gobernador militar,

testemuñando a súa admiración ao exército pola conduta seguida para reprimir os

disturbios.


32. As accións revolucionarias de 1917

A folga xeral revolucionaria convocada en agosto de 1917 fracasou pola falta

dunha estratexia clara; a actuación das forzas da orde pública e a represión

posterior causaron numerosas vítimas entre os participantes nas folgas e accións

reivindicativas.

A Alianza Revolucionaria (...) quixo "facer algo" despois da fracasada Asemblea de

Parlamentarios. Ese algo consistía nunha folga xeral revolucionaria. Pero quen había

de levar a cabo o movemento? Os que a propoñían, acaso? Non, por canto a maioría

eran burgueses. Querían, pois, a realización dun movemento especificamente político a

conta, precisamente, dos que máis odiamos a política. (...)

O movemento foi revolucionario, unánime e tan completo en toda España, que ignoro

que se producira outro igual en ningunha parte do mundo. As vítimas obreiras

contáronse por centos en todas as provincias da Península (...)

A folga, iniciada sen fin concreto algún, durou unha semana. Os obreiros de Asturias,

cun heroísmo que raiou a gran altura, prolongárona unha semana máis. En Biscaia

foron moitas as vítimas feridas. A represión fixo estragos nas filas obreiras. O comité

de folga de Madrid foi detido e os seus compoñentes -Anguiano, Besteiro, Largo

Caballero, Saborit, etc.- foron condenados a prisión perpetua.

Manuel BUENACASA [secretario da CNT]. O movemento obreiro español 1886-

1926. 1928 [cast.]

33. Autonomía e foralismo vasco

Nos territorios vascos, os sentimentos nacionalistas xurdiron con maior

radicalización insistindo na recuperación dos foros abolidos en 1876. A autonomía

era para os nacionalistas vascos, só un medio e unha estratexia para afondar na

consecución plena dos seus foros.

Son de diverso xénero a autonomía e o foralismo. Volvemos a insistir niso. De xénero

diverso, e ante un Estado superior extravasco, contraditorios. Porque a autonomía é

declaración e aceptación de rexionalismo; declaración e aceptación de que o autonómico

é parte ou membro dun todo, dun corpo, dun organismo superior. E o chamado foralismo

vasco é todo o contrario pola súa mesma natureza; declaración de integridade persoal

nacional (...) de Euskadi (...).

Aceptamos nós a tese autonomista sen encadeala coa nacional. Aceptámola ante a

realidade presente, coa reserva plena dos dereitos naturais e históricos da raza (...). E

canto máis avancemos por esta zona, encontrarémonos en mellores disposicións para

vasquizalo todo e crear o ambiente no que xurdirá a necesidade imperiosa do goberno

nacional pola restauración das constitucións e organismos chamados forais.

Medio, camiño de reintegración foral é a autonomía, e nada máis (... ). Admitir que co

triunfo desa fórmula chega a reintegración foral, tanto vale como adulterar os dereitos

do País (...). Iso non o pode facer conscientemente ningún vasco (...). Pero o que a

autonomía sexa incompatible cos foros, non quere dicir que sexa contraria aos intereses

da terra vasca (...). Hoxe formamos catro provincias do Estado español na Península; a

súa Constitución rexe aquí, e as leis provincial e municipal, coas orgánicas e adxectivas

doutros ramos da vida pública e privada, son as vixentes no territorio vasco. Nesta

situación, que é a nosa actual, a autonomía é un ben, e un ben inapreciable.

KIZKITZA [Engracio de ARANZADI]. Autonomía e reintegración foral, Euzkadi. 11-8-

1917 [cast.]

34. O dereito de Cataluña á autonomía

En Cataluña, as reivindicacións nacionalistas trataban de buscar a autonomía

política dentro de España e pretendían o recoñecemento da súa soberanía e do

feito diferencial catalán que debía expresarse a través da creación de órganos de

autogoberno e da defensa da súa lingua.

Eu dígovos que o nacionalismo catalán é un feito biolóxico, que a autonomía é unha

fórmula xurídica para resolvelo, e que fronte a un feito biolóxico caben, por parte do

poder público, tres actitudes e tres posicións: a de descoñecelo, a de combatelo, para

intentar extirpalo, e a de resolvelo mediante unha solución xurídica. (...)

Non queda, pois, señores, máis solución que afrontalo para resolvelo, e nesta posición,

que é a única nobre, a única digna, a única proveitosa para España, eu dígovos que hai

que resolver rápida e radicalmente (....). E isto esixe unha solución definitiva e non

debemos ilusionarnos crendo que o problema biolóxico do nacionalismo catalán é un

problema de autonomía administrativa (...). Non é iso; o problema biolóxico do

nacionalismo catalán, como de todos os nacionalismos, como de todas as afirmacións de

unha personalidade viva, é un problema de soberanía [rumores]; un problema, repito, de

soberanía que ten dous aspectos e dúas manifestacións. Un deles é a súa extensión e

outro a súa intensidade.

Entendo, señores deputados, que, dentro do límite a discutir que se fixe a soberanía do

Poder catalán, o Poder catalán debe ser absolutamente soberano para lexislar, para

rexer, para facer manter o respecto as súas decisións polos seus Tribunais e pola forza

pública (...). Para evitar toda transgresión, admitiremos nós todas as garantías, todas as

forzas do poder central; pero, dentro do campo acoutado da soberanía que se outorgue a

Cataluña non admitiremos outra sanción que a sanción dos nosos concidadáns.

Francisco CAMBÓ. Discurso [no Congreso]. 20-11-1918 [cast.]

35. Portugal e Galicia, nacións irmáns

Para os nacionalistas galegos Portugal era considerado como unha nación irmá e

como un referente da propia esencia. Entre os seus proxectos estaba o de

conseguir a federación ibérica coa integración de Portugal

Galicia ten que considerar a Portugal (...) como o baluarte da súa independencia

espiritual. Mentres Portugal exista como nación independente, Galicia non perderá

endexamais as esencias dunha personalidade propia (...). Galicia, emporiso, debe ter

sempre latexante no seu ideario nacionalista este principio:

1º. A liberdade e a independencia de Portugal considerámola os galegos como a nosa

mesma liberdade e independencia (...).

2º. Galicia considera o portugués como o galego nacionalizado e modernizado (...).

3º. Galicia considera que ela, con Portugal, forma nación completa, tallada polo

fatalismo histórico. E afirma que soamente Galicia pode ser prenda e única clave

dunha futura gran Iberia deste xeito: a) Recoñecéndolle España unha autonomía

integral (...). d) Inda sendo para nós accidental a forma de Goberno, pensamos que

unha República española federal facilitaría o progreso do iberismo (...). e) Portugal e

Galicia poderán pactaren un réxime dual como nacións que se recoñecen atraídas por

unha unidade superior, filla da común natureza (...). f) (...) Os nacionalistas galegos

teñen que acordaren dirixirse ao Goberno portugués co obxecto de que, na Conferencia

da Paz e dentro da Liga das Nacións, fágase interprete do noso desexo de autonomía

integral e da nosa dor de que (...) España é o único Estado (...) onde fica sen resolver

un problema da nacionalidades.

Antón VILAR PONTE. Pangaleguismo [proposición lida na Asemblea Nacionalista de

Lugo]. 18-11-1918.

36. Annual

En 1921 o xeneral Silvestre, co obxectivo de obter unha vitoria definitiva e

estimulado polo rei, realizou unha manobra arriscada coas súas tropas entrando

no Rif, coa intención de ocupar Alhucemas; pero non asegurou a retagarda e

dispersou demasiado aos seus homes. As cabilas do Rif, ao mando de Abd el-

Krim, atacaron a súas posicións obrigándolle a retirarse, perecendo a maioría dos

seus soldados en Annual.

A evacuación de Igueriben fixo fraquear a liña de vangarda e determinou que o

repregue a Annual, tanto do convoi como das forzas que o protexían, se fixese

apresurada e desordenadamente. Despois deste momento reinaba en Annual a maior

desorde, non só pola confusa chegada das forzas, senón por reunirse preto da tenda do

xeneral, feridos, mortos e fuxitivos de Igueriben que daban ocasión a todo xénero de

deprimentes comentarios. (...) Á porta da tenda do xeneral discutía acaloradamente un

grupo de xefes, entre os que estaba o coronel Manella, xefe da posición, que protestaba

porque era o único que votara na Xunta de Xefes por non abandonala e que estaba

disposto a suicidarse cando iso ocorrera. A testemuña fíxolle observar que así deprimía

a moral das tropas que o escoitaban, ao que lle respondeu o coronel que non lle

importaba.

CHACÓN [Capitán de Artillería] Declaracións [no Expediente Picasso]. 1921 [cast.]

37. As responsabilidade ante a guerra de Marrocos

En 1921 producíase o desastre de Annual, que provocou un forte impacto sobre a

opinión pública española. Na investigación sobre o ocorrido (Expediente Picasso)

difundíase a sospeita e a acusación de que detrás da acción do xeneral Silvestre

estaba a intervención do rei Afonso XIII, o que incrementou a oposición á

Monarquía.

Baixou a voz confidencial, -Toda a porcallada do Narizotas [Afonso XIII] está saíndo a

relucir: os millóns que lle pagou Marquet para abrir as casas de xogo, o Palacio do

Xeo e o Casino de San Sebastián, acórdaste? Tamén no Círculo de Belas Artes din que

está enzoufado o Narizotas-. Está nas minas do Rif con Romanones e o subministro de

camións para o exército con Mateu; e para colmo de todo, a liorta de Marrocos.

- E cal é a liorta de Marrocos?

- Puff! Unha historia sucia, porque resulta que é el o responsable do desastre.

Escribiulle a Silvestre a escondidas de Berenguer, e díxolle que seguise adiante. Din

ata que, cando Annual acababa de ser conquistado, mandoulle un telegrama a Silvestre

que dicía: “Vivan os teus collóns!” e cando se lle falou da catástrofe e dos miles de

mortos que había, dixo: “a carne de galiña é barata”. Claro é que todos os

reaccionarios están defendéndoo nas Cortes, pero os republicanos e os socialistas

están pegando duro. Ademais, hai outra cousa: agora que están mandando forzas

expedicionarias e todos os fulanos que escaparon co seu diñeiro de ir a Marrocos teñen

que ir, aínda que non queiran, moitos dos liberais queren que se depure a cousa. (...)

De todas as maneiras, unha cousa é certa: vai a haber un proceso.

- Un proceso! exclamei.

- Si. Un proceso para establecer a responsabilidade do que pasou en África. Os

xenerais están que rebentan de rabia. Ata ameazaron cun pronunciamento como nos

tempos de Sabela II. Pero agora as cousas son distintas; que veñan! Ímolos recibir cos

fogos artificiais.

Arturo BAREA. A forxa dun rebelde. A ruta. 1951 [cast.]

38. Autonomía política e galeguización

O nacionalismo galego defendeu que Galicia era unha nación perfectamente

diferenciada dentro de España. Mantén, en liñas xerais, a denuncia do atraso

económico e da opresión cultural de Galicia, a defensa do autogoberno integral,

e o rexeitamento do separatismo.

Queremos para Galicia unha autonomía tal que a capacite para resolver por si mesma

os seus problemas internos (...). O nacionalismo proclama que Galicia é unha entidade

natural, xeográfica, étnica e histórica, que ten unha personalidade propia e

inconfundible, e quere que esta personalidade sexa recoñecida e respectada. Quere

reivindicar a dignidade colectiva do pobo galego e como atentatorio contra esa nosa

personalidade (...) combate o centralismo español, sistema fracasado contra do que se

revolven hoxe non só Cataluña, Vasconia e Galicia, senón tamén Aragón, Andalucía e

Valencia, é dicir, todas as nacionalidades a eito que compoñen o territorio do Estado e

que teñen un resto de vergonza e dignidade. (...)

No que toca á conservación e cultivo constante da fala galega (...), á rexeneración da

nosa Universidade, das nosas escolas, do ensino nelas da lingua galega, do seu

emprego en obras literarias e científicas, do espallamento da nosa literatura polo

mundo enteiro, non faremos endexamais concesión ningunha, e propómonos traballar

sen descanso.

Vicente MARTÍNEZ RISCO. Isto é o que é o nacionalismo galego, A NosaTerra. 25-

6-1923.

39. Unidade de actuación dos nacionalismos periféricos

A imposición dun modelo de Estado unitario e centralizado foi incrementando a

actividade dos movementos nacionalistas especialmente a partir de 1917, mesmo

con acordos para defender xuntos as súas reivindicacións. Estas demandas

causaron fortes temores e repulsas entre os defensores da unidade nacional, como

o exército.

Os representantes dos patriotas vascos, galegos e cataláns:

I. PACTAN solemnemente unha alianza para a acción conxunta e a axuda mutua na

campaña pola liberdade nacional dos tres pobos.

II. DENUNCIAN que o réxime imposto polo Estado español a Cataluña, Euskadi e

Galicia é fillo das violencias pasadas e das coaccións presentes, e que carece do seu

consentimento.

III. PROTESTAN de que dentro da Europa reconstruída segundo o principio da

liberdade das nacións grandes e pequenas, Euskadi, Cataluña e Galicia continúen

sometidas, en contra da súa vontade, ás institucións, ás leis, á lingua e ós gobernos que

non lle son propios.

IV. REIVINDICAN o dereito das tres nacións a dispoñer libremente dos propios destinos

e a vivir segundo un réxime de plena soberanía política (...).

V. AFIRMAN a vontade dos galegos, dos cataláns e dos vascos de conquistar co propio

esforzo e por tódolos medios lícitos, a liberdade nacional.

VI. PROCLAMAN, para o caso de que a personalidade nacional dos pobos de Cataluña,

Euskadi e Galicia seguise descoñecida e pisada polo Estado español, o dereito á

apelación heroica.

VII. ACORDAN: a) constituír un Consello de tres delegados, un por cada nación (...). b)

confiar ó Consello (...) a tarefa de establecer os convenios concretos que respondan á

finalidade do presente pacto e que en cada momento as circunstancias podan esixir.

VIII. DECLARAN no nome dos patriotas vascos, galegos e cataláns que é o seu propósito

uni-las voces no berro de xustiza, darse a man na propaganda, unir as forzas na loita e,

se é preciso, mesturar a sangue no sacrificio.

Pacto de amizade e alianza entre os patriotas de Cataluña, Euskadi e Galicia.

Barcelona, 11-9-1923.

40. Apoios ao golpe de Estado

O golpe de Estado de 1923 e o inicio da ditadura de Primo de Rivera contou

cunha aceptación xeral entre a poboación e de diversos grupos políticos, como

un medio para solucionar os graves problemas existentes en España.

Non se podía seguir vivindo baixo o canón da pistola de asasinos e ladróns, mal

disfrazados pola capa do interese sindical obreiro; nin na desorde orxiástica dunha

Administración que chegara a ter como déficit anual a espantosa cifra de mil millóns

de pesetas; nin co nepotismo entronizado nas xerarquías administrativas (...), nin cunha

sangría como a de Marrocos, para o que o Goberno non encontraba solución práctica,

senón que nin sequera chegara a ter orientación precisa; nin coa chaga gangrenosa do

separatismo; nin cos problemas urxentes da vida rexional e local, colonización interior,

réxime da propiedade e do traballo, reforma xudicial, etc., perpetuamente discutidos e

constantemente aprazados, nin co desate da indisciplina e inmoralidade sociais, que

nos arrastraban a unha morte chea de vilipendio; nin co caciquismo parasitario, que

chupaba os zumes vitais da nación.

Víctor PRADERA. El Debate. 22-9-1923 [cast.]

Xurdiu o conflito político -militar. Quen o provocou? Indubidablemente os políticos, os

liberais desconcertados coas súas torpezas, ou coas súas prevaricacións; a historia

xulgaraos. Que consecuencias político -sociais aparecerán de todo isto? Esta é a gran

incógnita que preocupa a todos os españois. (...)

Este movemento [o de Primo de Rivera] debe ser un forte revulsivo para a opinión. Se

con esta sacudida o país non reacciona, haberá que dicir que os españois perderon

realmente o pulso. A gravidade dos momentos debe ser seriamente meditada por todos.

Algúns falan con medo da ditadura. Nós somos inimigos de toda clase de ditadura, sexa

da milicia, sexa do proletariado, sexa da aristocracia. Isto en principio e como modo

permanente de gobernar. Pero a veces unha ditadura pode ser necesaria, como a veces é

preciso o cauterio para queimar o podre. A actual política española é un pantano de

augas putrefactas e certamente que antes que ese pantano é preferible a ditadura.

El Ideal Gallego. 14-9-1923 [cast.]

41. O socialismo ante o golpe de Estado

O manifesto que Primo de Rivera dá en Barcelona, provocou unha escasa

oposición popular. O socialistas reaccionaron con rapidez e a súa actitude inicial

non foi de enfrontamento aberto, polo que non foron perseguidos, e mesmo

tiveron un achegamento e colaboración na nova lexislación laboral, polo menos

ata 1929.

Reunidas conxuntamente as Comisións Executivas do Partido Socialista e da Unión Xeral

de Traballadores ao decatarse dos acontecementos iniciados en Barcelona esta

madrugada, acordaron dirixirse aos seus afiliados, aos elementos simpatizantes e, en

xeral, á opinión pública, para explicar a súa actitude sen veladuras (...).

Ningún vínculo de solidariedade, nin sequera de simpatía política, nos liga cos

gobernantes. Ao contrario, merecen de nós os máis duros reproches (...). O pobo

encóntrase hoxe ante unha rebelión militar que, en síntese (deixando aparte motivos moi

secundarios ante a magnitude da desastrosa aventura de Marrocos), pretende intensificar

unha acción guerreira que en catorce anos de desenvolvemento só recolleu enormes e

sanguentos desacertos.

O que España repudia é o que precisamente queren impor os xenerais sediciosos. O

pobo, pois, non debe secundalos, a actitude da masa traballadora (...) debe consistir (...)

en illar a sedición que, capitaneada por xenerais palatinos, puido sorprender de modo

moi relativo á esfera do Goberno, pero non causou estrañeza no palacio de Miramar.

COMISIÓNS EXECUTIVAS DO PSOE E DA UXT. Manifesto. Madrid, 13-9-1923

[cast.]

42. Un voto de confianza nos inicios do novo réxime

As declaracións á prensa de Primo de Rivera nas que comentaba as intencións do

novo réxime, fixeron concibir esperanzas de cambio e de solución a vellos

problemas, o que explica que determinados sectores, como os nacionalistas, deran

un voto de confianza agardando que cumprise as promesas iniciais.

Os militares fixéronse donos de España e botaron a todos os políticos que constituían o

goberno do desgoberno. Isto so é unha boa acción digna de loanza. Nós, que decote

combatemos a noxenta politiquería, que traballamos por espertar a conciencia cidadá e

derrubar o caciquismo que impedía o progreso do país, temos que ver con simpatía ese

xesto que coidamos benfeitor (...). Nas declaracións do xefe deste movemento vemos que

ten acollida a posibilidade dunha descentralización administrativa; que se admite, como

non podía menos de suceder, o uso dos idiomas rexionais; que se suprimirán quizá as

actuais Deputacións Provinciais. E todo isto xa é un adianto das nosas ideas e das

conveniencias do noso pobo, escravizado por un caciquismo cruel e rutineiro.

A Nosa Terra. 1-10-1923.

43. Declaracións do ditador no inicio do seu mandato

O novo réxime instaurado tras o golpe de Estado encabezado por Primo de

Rivera pretendía ser unha paréntese breve (tres meses me bastan, dixo) para

solucionar os problemas do país e lograr a rexeneración da vida pública.

Esta é unha solución firme, pero non definitiva. É unha paréntese de curación.

Queremos borrar todos os vestixios da política desprestixiada e establecer un réxime

novo. O directorio asumirá o poder durante quince, vinte, trinta días, o prazo necesario

para que o pobo mesmo nos facilite homes públicos civís, pero non pertencentes á clase

política, capaces de gobernalo. Para garantir a tranquilidade do país e a nosa

independencia durante este período necesitabamos acudir a medidas de excepción. Por

iso se declarou o estado de guerra en toda España e en breve suspenderemos as

garantías. (...)

Vamos disolver as Cortes. Non co propósito de gobernar sen elas, senón simplemente

para ver o modo de elixir outras mellores (...).

Non, non queremos derrogar a Constitución. O que pasa é que probablemente nos

veremos obrigados a saltar sobre ela, sempre cun bo propósito. (...)

O Somatén deu un resultado magnífico en Cataluña. (...) Vamos a organizar o Gran

Somatén Nacional en toda España. Esperamos que cada rexión nos dea 50.000 homes,

e esta será una garda cívica admirable. Para ser somatén basta ser un home honrado e

resolto a manter a orde social. Non creo que haxa escaseza de homes desta categoría

en España. Ten esto algunha semellanza co fascismo, é indubidable; pero non hai por

que chamalo fascismo, tendo o nome de Somatén, que é moi español. Cando o Gran

Somatén estea organizado será moi difícil que a mala semente volva a asomar en terra

española.

Entrevista a Miguel Primo de Rivera, El Sol. 16-9-1923 [cast.]

44. Consellos para lograr a rexeneración

A ditadura de Primo de Rivera tomou unha serie de medidas para a rexeneración

da vida política. Entre estas medidas estivo a creación dos delegados

gobernativos encargados, en cada partido xudicial, de informar sobre as

deficiencias dos concellos e de propoñer remedios.

Fago saber: que sendo necesario espertar a alma da raza, adormecida e entumecida

polas organizacións caciquís e enredos da baixa política, devolvendo aos cidadáns a

súa "clásica altivez española", aumentando o seu vigor físico e o seu nivel moral,

abrindo o espírito á esperanza de que os nenos de hoxe, homes de mañá, sexan máis

conscientes e máis útiles que os seus proxenitores, quitando ou polo menos reducindo

do noso mapa o borrón vergonzoso do analfabetismo, terase presente o seguinte:

Nin de día nin de noite se permitirá tirar á vía pública augas sucias, lixo, cinzas,

cristais, etc. Igualmente, facer necesidades a menor distancia de 200 metros do pobo.

Queda prohibido que os porcos anden libremente polas rúas. (...)

En honor de vós mesmos: respectádeos e para iso comezade por respectar ás

autoridades, sacerdotes, mestres e anciáns. Tratade con afecto ao cego, ao desvalido,

ao inválido, ao mendigo e ao neno. Saudade na rúa a toda persoa de respecto e a todo

semellante cando vos crucedes con el no campo e camiños, tendo como norma que

saudará primeiro o que teña máis educación.

Sede aforrativos, pensando en mañá, en posibles momentos de apuro. No vos

embriaguedes; o borracho produce asco e desprezo. Fuxide de enfermidades

voluntarias que depauperan a raza, que producen fillos tarados ou idiotas.

DELEGADO GOBERNATIVO. Bando. 1924 [cast.]

45. A represión das manifestacións nacionalistas

Unha das primeiras actuacións do Directorio militar estivo dirixida contra as

reivindicacións dos nacionalistas da periferia peninsular, causa inmediata, segundo

o ditador, da maioría dos graves males que padecía España por entender que

atentaban contra a unidade do Estado e da patria.

Señor: dos males patrios que máis demandan urxente e severo remedio, é o sentimento,

propaganda e actuación separatista, que ven facéndose por odiosas minorías (...) O

Presidente do Directorio Militar hónrase dirixíndose a V.M. e, de acordo con el, somete á

resolución da V.M. medidas e sancións que teñen que evitar o dano apuntado (...).

PARTE DISPOSITIVA. Art.1º. Serán xulgados polos tribunais militares, a partir da data

deste decreto, os delitos contra a seguridade e unidade da patria, cando tendan a

disgregala, restarlle fortaleza, e rebaixar o seu concepto, xa sexa pola palabra, por

escrito, pola imprenta ou por outro medio mecánico ou gráfico de publicidade e difusión,

ou por calquera outro acto ou manifestación. Non se poderá izar ou ostentar outra

bandeira que a nacional, en buques ou edificios, sexan do Estado, provincia ou

municipio, nin en lugar algún, sen máis excepción que as embaixadas, consulados,

hospitais e escolas e centros pertencentes a nacións estranxeiras.

Art. 2º. (...) As enxeñas, pendóns ou bandeiras tradicionais ou históricas de avoengo

patriótico (...) poderán ser ostentadas en ocasións e lugares adecuados sen incorrer en

penalidade algunha. Expresar ou escribir en idiomas ou dialectos as cancións, bailes,

costumes e traxes rexionais, non son obxecto de prohibición algunha; pero nos actos

oficiais de carácter nacional ou internacional non poderá usarse polas persoas investidas

de autoridade outro idioma que o castelán.

AFONSO XIII. Real Decreto [a proposta do Presidente do Directorio Militar, Miguel

Primo de Rivera]. 18-11-1923 [cast.]

46. A opción separatista catalá

A persecución dos nacionalismos periféricos durante a ditadura de Primo de

Rivera provocou a súa radicalización. En Cataluña produciuse un incremento do

rexeitamento da monarquía e da defensa do separatismo como medio para

conseguir as súas demandas.

Segue a historia de España. A dos tristes destinos. Por sorte para o renacer das

nacionalidades ibéricas, camiña rapidamente ao seu afundimento total e definitivo. O

movemento militar que entronizou a ditadura -que é convulsión de morto, síntoma

evidente da agonía do Estado que a sofre- non é máis que unha nova pirueta de España

cara ao abismo.

Os militares da "camarilla" do rei, con tal de ver se podían salvar o que xa non ten

salvación posible, fixéronse cargo do goberno co aire de suficiencia que lles

caracteriza, e tras o que se esconde -como todo o mundo sabe dende hai moitos anos- a

incompetencia máis absoluta (...).

Que vén despois? Por riba do anonadamento xeral do país, que indica o afundimento

inminente dun Estado caduco, érguese, nuns lugares dunha forma máis definida que

noutros, o espírito das nacionalidades ibéricas (...). Elas (...) son as que salvarán ao

pobo, que é unha realidade, da catástrofe do Estado, que é unha ficción.

Por isto preconizamos a solución separatista (...). Libres as nacións, cada quen co seu

goberno propio e coas leis que liberrimamente queiran aplicarse, ninguén lles privará

de crear (...) as relacións e os compromisos que boamente conveñan (...).

Cataláns! (...) É a hora da irmandade (...) ata conseguir a independencia de Cataluña;

ata a instauración da República catalá; ata a definitiva posta en marcha do Estado

catalán.

Francisco MACIÀ. Por Cataluña independente. Cataláns! 1924 [catalán]

47. Intelectuais contra Primo de Rivera

As actuacións da ditadura na censura da prensa, nas reivindicacións nacionalistas e

nas actividades culturais, provocaron a oposición aberta dalgúns intelectuais, entre

os que destacaron desde un principio, Vicente Blasco Ibáñez e Miguel de

Unamuno, que sufriron unha implacable persecución e o exilio, desde onde

dirixían fortes críticas ao réxime e ao ditador.

Non é difícil reconstruír pacificamente España baixo unha forma moderna que permita

todos os progresos. Antes que nada cómpre que o rei se marche. (...) Constituirase un

Goberno provisional composto de todos os elementos que o réxime caído non contaminou

e a nación poderá expresar libremente as súas opinións e restablecer a vida

constitucional. (...)

Se a maioría do país opta por un rei, seu voto será cumprido, entendéndose que esta nova

monarquía será máis limpa e menos retrógrada que a que existe hoxe. Só penso nesta

posibilidade para demostrar o meu respecto pola opinión nacional, pero supor que o

réxime monárquico poida triunfar nun plebiscito tras os acontecementos actuais, xa

comprendo que en certo modo é como imaxinar que o sol poida aparecer no medio da

noite.

Afonso XIII, o responsable do desastre de Annual, (...) coidouse de demostrar aos máis

torpes o que custa a un pobo ter un rei.

Se o plebiscito proclama a república, teremos unha república verdadeiramente nacional,

onde poderán realizarse todas as aspiracións do pobo español, que, por contraditorias

que poidan parecer, estarán guiadas polo desexo común do ben xeral. (...) Pero, repito,

para que esta transformación nacional sexa posible, cómpre que antes o rei deixe

España. (...)

O proceso dos reis cando estes no souberon tomar a precaución de chegar a tempo,

rematou ás veces de maneira tráxica. A Inglaterra de Cromwell e a Francia da

Convención sábeno ben.

Vicente BLASCO IBÁÑEZ. Afonso XIII desenmascarado. El terror militarista en

España. 1924 [francés].

O amor a España e á xustiza, esixe hoxe que se insulte a un poder arbitrario que está

deshonrando e envilecendo a patria. (...) Non profunda tristeza, senón profunda vergoña

debía darlles a vostedes os que forman ese triste Directorio, que non é poder porque

nada pode, nin Directorio, pois nada dirixe, profunda vergoña de colaborar cos

dexenerados tiranos sen siso algún e movidos de baixísimas paixóns e de ter que encubrir

os seus atropelos, os seus disparates e as súas toleadas. Votedes son máis culpables que

eles.

Os que aceptaron os cargos de comparsa que vostedes ocupan despois daquel

vergonzoso manifesto do 12 de setembro de 1923, baldón de España, non merecen o

respecto dos cidadáns dignos e honrados. Son os que máis contribuíron ao descrédito de

España ante o mundo civilizado. (...) Vostedes non poden chamarse poder, porque non

son máis que a impotencia suma. O seu papel foi o máis vergonzoso dos papeis. Hoxe, o

deber dos españois honrados é formar unha unión patriótica para botar aos tiranos e

procesalos, xulgalos e condenalos. E a vostedes outorgarlles o compasivo perdón que se

outorga aos cómplices por medo insuperable e por servilismo de pobre funcionario que

defende o seu emprego.

Miguel de UNAMUNO. Carta [ao xeneral Vallespinosa, membro do Directorio militar].

París, 4-10-1924 [cast.]

48. Consecuencias da sanjuanada

Durante o Directorio militar a oposición foi minoritaria, individual e pouco

significativa, pero o intento de perpetuar o réxime en 1925 alentou ás forzas

políticas e sindicais que iniciaron unha oposición máis aberta e crítica, aínda que o

primeiro intento serio, protagonizado polos propios militares en 1926 resultara un

fracaso.

S.M. o rei (q.D.g.) serviuse de impor as multas que se detallan ás persoas que se

expresan na adxunta relación, sen prexuízo doutras responsabilidades en que poidan

haber incorrido, por haberse comprobado, por contrastados informes de Policía, a súa

intervención ou concomitancia, máis ou menos acentuada, na preparación de sucesos que

puideran determinar grave dano á nación (...).

É así mesmo a vontade da S.M. que as expresadas multas sexan esixidas por

procedemento de constrinximento xudicial, e que mentres non estean satisfeitas e se faga

así público na Gaceta de Madrid, non se autorice a ningún dos multados a dispor das

súas contas correntes, bens mobles e inmobles, nin ningunha operación que puidera

dificultar a exacción das referidas multas.

Relación que se cita:

Excmo. Sr. don Valeriano Weyler Nicolau 100.000 pesetas

Excmo. Sr. don Francisco Aguilera y Egea 200.000 "

Excmo. Sr. conde de Romanones 500.000 "

Excmo Sr. don Segundo García y García 200.000 "

Don José Manteca y Rager 100.000 "

Don Marcelino Domingo Sanjuán 5.000 "

Don Eduardo Barriobero y Herranz 15.000 "

Don Mariano Benlliure y Tuero 2.500 "

Don Antonio Lezama 2.500 "

Excmo. Sr. don Domingo Batet y Mestres 15.000 "

Don José Bermúdez de Castro y Vilardebó 2.000 "

Don Gregorio Marañón y Posadillo 100.000 "

Don Amalio Quílez Berenguer 1.000 "

AFONSO XIII. Real Orde [a proposta de Miguel Primo de Rivera]. 2-7-1926 [cast.]

49. A Asemblea Nacional Consultiva

No intento de instaurar un réxime corporativo, Primo de Rivera constituíu unha

Asemblea Nacional de carácter consultivo, que tiña a función de presentar ao

goberno as leis constituíntes polas que se debía rexer o novo sistema.

A Asemblea Nacional (...) que se proxecta non será o Parlamento, non lexislará, non

compartirá soberanías; pero por encargo do Goberno, e aínda por iniciativa propia,

colaborará na súa obra con carácter e independencia garantidas pola súa orixe, pola

súa competencia e polos seus foros. (...)

Tres grandes núcleos proponse a V.M. que integren a Asemblea. Un, de representantes

do Estado, as provincias e os municipios, que son as grandes rodas integrantes da vida

nacional. (...) Outro, de representación de actividades, clases e valores. (...) E o

terceiro, designado polas Unións Patrióticas e como representación da gran masa

apolítica cidadán. (...)

En suma, señor, esta Asemblea Nacional (...) constituirá un organismo vivo, integrado

por escollidos cidadáns, aptos para facer oír a súa voz e o seu consello en difíciles

momentos nacionais, que todo goberno debe ter previstos.

Miguel PRIMO DE RIVERA. Discurso. 1926 [cast.]

50. Organización corporativa do traballo

A lexislación laboral da ditadura primorriverista tiña como finalidade

regulamentar as relacións entre o capital e o traballo, solucionar as diferenzas de

clase entre os obreiros e patróns, restaurar a disciplina do traballo e incrementar

a produción.

Art.1. Os elementos que integran a vida profesional española constituiranse sobre a

base de organismos especializados e clasificados (...) mediante a creación de entidades

corporativas de xurisdición graduada. (...)

Art.3. Para a representación, dentro de cada grupo profesional, nos organismos

corporativos, servirá de base o censo da asociación patronal e obreiro establecido polo

Ministerio de Traballo e Previsión (...).

Art.4. Aos efectos da organización profesional española, entenderase por Corporación

o organismo público que comprenda os comités paritarios (...).

Art.5. Os comités paritarios son institucións de dereito público coa fin primordial de

regular a vida da profesión ou grupo de profesións que corresponda (...).

Art.8. Os organismos paritarios (...) serán: 1. Comisións paritarias locais menores. 2.

Comités paritarios locais e interlocais. 3. Comisións mixtas de traballo. 4. Consellos de

Corporación. 5. Comisión delegada dos Consellos de Corporación.

Real decreto-lei da Organización Corporativa Nacional. 26-11-1926 [cast.]

51. O programa da Federación Anarquista Ibérica

Os anarquistas opuxéronse abertamente á ditadura, o que lle valeu unha forte

represión e prohibición, aínda así o anarquismo mantívose activo na

clandestinidade e organizou en 1927 a FAI, que concretaba o seu programa de

actuación ideolóxica e práctica no manifesto de 1928.

Caros camaradas: O Comité da Federación Anarquista Ibérica diríxese por primeira vez

a vós para notificarvos un pouco das nosas inquietudes, e algo tamén das nosas

aspiracións, nestes momentos de intenso dolo para todo o proletariado da península

ibérica. (...)

Todas as réplicas de Primo o dexenerado, en torno a un novo rexurdimento de todos os

valores morais e materiais do país, é un medio de enganar aos imbéciles. (...) A pesar de

que a nosa situación política foinos adversa, o noso espírito sobrepúxose á situación (...).

No mes de xullo celebramos unha conferencia nacional, en cuxo comicio tomáronse

acordos e normas (...). O máis importante para nós foi o acordo de formar a Federación

Ibérica e ampliar por medio dese organismo o radio de acción dos nosos ideais. (...)

Queremos afirmar o anarquismo (...); existe ben claro o propósito decidido de encamiñar

o anarquismo nun movemento social vivo e real como orientador das masas populares e

do pobo en xeral. O anarquismo non é, non debe ser, un movemento de crítica filosófica;

nada diso. O noso movemento debe confundirse co pobo en todas as súas organizacións e

orientalas para facer delas un baluarte latente e un expoñente real, en medio da

sociedade capitalista.

COMITÉ DA FAI. Manifesto. Xaneiro 1928 [cast.]

52. Primo de Rivera na Coruña

En agosto de 1928 Primo de Rivera viaxou a Galicia e na Coruña celebrou

Consello de Ministros os días 14 e 15; a cidade agasallou aos membros do

Goberno con múltiples celebracións e os afiliados e simpatizantes da Unión

Patriota tiveron ocasión de manifestar a súa admiración ao ditador, quen mostrou,

unha vez máis, nos numerosos actos públicos celebrados no seu honor, o seu

carácter e talante.

O señor Primo de Rivera ostentaba unha flor na solapa (...) e a insignia da Unión

Patriótica. (...) A banda de música do rexemento de Sabela a Católica, situada na

praciña, interpretou un selecto programa durante o acto. Cando este ía mediado,

entraron no comedor os gaiteiros de Soutelo de Montes (...) que tocaron unha alborada e

outras obras, entre grandes aplausos. (...) Levantouse a falar o xefe do Goberno. Todos

os presentes póñense en pé. Os vivas son enxordecedores. O balbordo é tan grande que o

presidente fai acenos de que non lle é posible falar, e invita a todos a que se senten. El

señor Fraga [presidente do Comité Provincial de U.P.], a berros, roga que se faga

silencio. O xeneral Primo de Rivera di: -Con que se cale cada un... Ao fin faise o silencio.

(...)

"Onte, despois das manifestacións que presenciei, inesquecibles, non era posible que

tivese tranquilidade para falar do ideario do Goberno e da Unión Patriótica. Tiven que

limitarme a dar as grazas polo magno recibimento. (...)

De tal modo se manifestou onte o pobo na Coruña, nas vosas rúas, que eu vou anticipar

unha idea: e é que, de acordo con todo o Goberno, determinei que a provincia enteira de

A Coruña quede dispensada de todos os actos de efusión patriótica que decidimos se

realicen en España para festexar o próximo 13 de setembro. (...) Os pobos son moi

sensibles a estas expresións, e se se lles pide outro día que realicen o mesmo esforzo,

para que nos demandas -diranse- (...) o que xa dimos, o que xa sabes? (...)

O que é necesario é que preparemos o corpo nacional, o que é preciso é educar á nova

xuventude nun sentido apolítico, para a Patria e coa Patria, con razón ou sen ela; para

que esas bandeiriñas que vemos inocentemente sostidas polas mans dos nenos das

escolas formen ante os seus corazóns e arraiguen neles como árbores dun bosque de

sentimentos patrios, florecentes e louzáns (...).

Paisanos da Coruña -remata dicindo o presidente-, galegos das catro provincias e

españois de toda España! Quen nos contemplen a través destes cristais, encontrarán un

grupo de homes namorados da súa obra (...) que aspiran a que os seus nomes sexan

pronunciados con respecto (...) no futuro (...), como falamos dos tempos gloriosos dos

Reis Católicos e das súas empresas".


53. Primeiro manifesto da ORGA

No contexto xeral do republicanismo e da crecente oposición á ditadura de Primo

de Rivera, naceu na Coruña unha nova organización chamada a ter unha

importante repercusión estatal, a Organización Republicana Galega Autónoma,

liderada por Antón Vilar Ponte e Santiago Casares Quiroga.

Hoxe cada galego sinte tan fondo o berro da raza, e de tal maneira se solidariza coas

cuestións da súa terra, que xa non se contenta con sentila e amala, senón que se apresta

a destacala e impoñela. Galicia ten hoxe, ademais dunha personalidade, unha conciencia

dela e da súa misión no mundo (…). Somos federais custe o que custe e republicanos a

marchamartelo, polo que estaremos sempre ao lado e en contacto co resto do

republicanismo español, hoxe sostido por un único ideal e perseguindo un obxectivo

único que para nós foi e é a razón de existencia: a instauración en España da república

federal. (…) Podemos chegar a crear unha España poderosa e, irmandándonos con

Portugal, poder conseguir que Iberia alce a súa nobre figura nos futuros Estados Unidos

de Europa.

ORGA. Manifesto. Outubro de 1929 [cast.]

54. Os militares responden a Primo de Rivera

A oposición á ditadura foi medrando, especialmente desde 1929. Primo de

Rivera, querendo comprobar o grao de apoio do exército, consultou aos xefes

militares se contaba coa súa confianza. A resposta ambigua e de falta de

entusiasmo provocou a súa renuncia.

Coa sinceridade que é na miña conduta unha característica especial e coa lealdade que

debo a VE, como xefe e como amigo, non debo de ocultarlle a gravidade e a

transcendencia que ao meu xuízo representa tal exploración. (...)

En realidade, esta exploración ten os visos doutro golpe de Estado. A disxuntiva é esta:

se se conta co exército e a mariña, séguese no poder (á forza e pola forza, este é un

golpe de Estado); en caso contrario déixase. A quen? Como? En que forma? (...) E a

min se me ocorre: se o Goberno, como parece, ten a confianza da SM, non cabe dúbida

que debe continuar no poder, sen consulta previa ao exército e á mariña, porque a

consulta significa debilidade dun lado e doutro mesturar ao exército en cuestiones

políticas, das que debe permanecer afastado. (...) Existe unha ditadura que conta coa

confianza do rei e un exército subordinado en xeral que non gusta de mesturarse en

cuestiones políticas? Pois exérzase esta ditadura.

BARRERA [xeneral]. Resposta a Primo de Rivera. Xaneiro 1930 [cast.]

55. Solucións simples para grandes problemas

O escritor Eduardo Mendoza fai nesta novela unha espléndida recreación do

ambiente barcelonés no período comprendido entre as dúas exposicións

Universais celebradas na cidade en 1899 e 1929. O contexto desta última dá pé ao

narrador para poñer en boca do ditador a súa visión persoal da situación de

España, facer balance da súa xestión e caracterizar a súa personalidade.

Abandonado de todos, pero remiso a deixar o poder en mans alleas, o ditador cifraba

agora as súas esperanzas na Exposición Universal de Barcelona. Cando me fixen cargo

do goberno de España era unha ola de grilos, un país de terroristas e mangantes; en

poucos anos transformeina nunha nación próspera e respectable; hai traballo e paz, e

isto verase de maneira irrecusable na Exposición Universal; aí os que hoxe me critican

terán que humillar a fronte, dixo. O ministro de Fomento permitiuse facer unha

observación: este plan da Vosa Excelencia, que é magnífico, esixe por desgraza uns

desembolsos que superarían as nosas posibilidades, dixo. Isto era certo: a economía

nacional sufrira un deterioro pavoroso nos últimos anos, as reservas estaban exhaustas e

a cotización da peseta nos mercados exteriores era xa cousa de risa. O ditador rascou o

nariz. Diantre, rosmou, eu cría que os gastos da Exposición correrían a cargo dos

cataláns. Raza de avaros!, agregou entre dentes como para si. Con tacto exquisito o

ministro de Fomento lle fixo ver que os cataláns, á marxe das súas virtudes ou defectos,

negábanse a gastar un peso a maior gloria de quen os estaba maltratando sen tregua.

Voto a bríos!, exclamou Primo de Rivera, ¡pois si que ten pelos o asunto! E si

deportásemos aos desafectos? Son varios millóns, meu xeneral, dixo o ministro do

Interior. O ministro de Fomento alegrouse de que o peso da conversación recaese agora

sobre os ombros do seu colega de gabinete. Primo de Rivera golpeou a mesa cos puños.

Me cago encima de todas as carteiras ministeriais!, dixo. Pero non estaba anoxado,

porque acababa de ter unha idea salvadora. Está ben, dixo, isto é o que imos facer:

subvencionaremos outra Exposición Universal noutra cidade de España: Burgos,

Pamplona, a que sexa, da igual. Vendo que os ministros lle miraban con estupor sorriu

arteiramente agregou: Non fará falta que gastemos moito nesto; cando os cataláns se

decaten do plan botarán a casa pola fiestra e gastarán sen taxa para que a Exposición de

Barcelona sexa a mellor das dúas. Os ministros tiveron que convir en que a idea era boa.

Só o ministro de Agricultura se atreveu a obxectar algo: Alguén haberá que nos

desenmascare, que poña en evidencia esta manobra, dixo. A este deportarémolo, bramou

o ditador. Agora as obras da Exposición Universal de Barcelona avanzaban a todo gas;

unha vez máis a débeda roía o patrimonio municipal. Montjuich era a ferida pola que se

desangraba a economía da cidade. O alcalde e cantos se mostraron remisos á idea,

cantos se opuxeron ao malgasto foron marxinados sen contemplacións e as súas

atribucións foron confiadas a persoas fieis a Primo de Rivera. Entre estas persoas había

algúns especuladores que aproveitaron o descontrol para facer o seu agosto. Os

periódicos só podían publicar noticias afagadoras e comentarios aprobatorios do que se

estaba facendo; senón, eran censurados, eran secuestrados dos quioscos, os seus

directores eran multados severamente. Grazas a isto Montjuich íase transformando

nunha montaña máxica.

Eduardo MENDOZA. A cidade dos prodixios. 1986 [cast.]

56. Balance final, explicación da fin da ditadura

Primo de Rivera fai unha valoración e xustificación do fracaso da ditadura, ao

que contribuíron diversos sectores sociais enfrontados ao ditador, como o corpo

de Artillería e os estudantes universitarios e os intelectuais.

Como defecto de organización da ditadura na súa actuación civil, debo sinalar o de que

se pareceu demasiado a un goberno normal, cando os da ditadura deben ser exercidos

máis persoalmente (...).

Hei de sinalar que ademais do meu erro de estruturación do goberno civil, acaso

cometemos todos o de abarcar demasiadas cousas, afanosos de levar ao país ao maior

grao de engrandecemento e prosperidade. En efecto, pasámonos de dinamismo e elo

influíu en que algunhas das nosas obras carezan de solidez. (...)

Tres combates moi duros e prolongados tivo que rifar a ditadura civil e a eles sen

dúbida debe o quebranto e desgaste que se fixeron ben visibles no ano pasado. Foi o

máis importante o da aplicación á arma de Artillería do sistema xeneral de ascensos en

campaña (...). Desgraciadamente para todos, para eles, para o goberno e

principalmente para a patria, a ofuscación rebordou todas as previsións, non houbo

medio de entenderse e producíronse actos e déronse espectáculos, cuxo dano non

desaparecerá en medio século. (...)

Foi o segundo combate o do monopolio do petróleo. Tampouco en este podía prever o

goberno a heteroxeneidade e poder das forzas que habían de combatelo dentro e fóra

de España. (...)

A terceira batalla rifada pola ditadura foi contra as clases escolares, tanto o

profesorado, como os estudantes (...). Pero nestes sectores máis que noutro calquera, o

número non conta porque a masa, tanto de estudantes como de profesores de orden,

como de familiares dos primeiros, é pasiva e contempla en silencio e sen protesta os

atropelos e estridencias duns poucos que se arrogan a representación da clase. (...)

A crise sobreveu en forma que todos coñecen, e agora volve sonar ese grito do 98 e o

do 9 e o do 21, que se expresa na palabra "responsabilidades". (...)

Respecto á ditadura, o mesmo balance que acabo de facer o demostra, non hai caso; os

acertos e beneficios da súa xestión superan en moito aos posibles erros (...).

Responsabilidades penais cantas sexan xustificadas, pero as políticas, pertencen só ao

xuízo histórico. (...)

Facer contra unha ditadura tan legal como foi a de España, pois o mundo enteiro

recoñeceuna e eloxiouna, unha obra de demolición, sería actuar anarquicamente, e a

anarquía de arriba se desborda facilmente en tormentas.

Miguel PRIMO DE RIVERA. Artigo [publicado varios días despois da súa morte].

Diario de Barcelona. 23-3-1930 [cast.]

57. Un intento de recuperar a normalidade constitucional

Despois da dimisión de Primo de Rivera, nun intento de restablecer a normalidade

da vida política, Afonso XIII asina un decreto de amnistía para delitos políticos e

de prensa con motivo do primeiro cabodano da raíña Cristina de Habsburgo

proposto polo novo xefe de Goberno, o xeneral Dámaso Berenguer.

A proposta do presidente do meu Consello de Ministros e de acordo con este, veño en

decretar o seguinte:

Art.11. Concedo amnistía, calquera que sexa a pena imposta ou que corresponda impor:

a) Aos acusados ou condenados por delitos de rebelión, sedición común e militar (...).

b) Aos acusados ou condenados por delito ou falta cometidos por medio da imprenta, o

gravado ou outro medio mecánico de publicación, ou por medio da palabra falada en

reunións, manifestacións, espectáculos públicos ou análogos actos de calquera clase.

Exceptúanse os delitos de inxuria e calumnia contra os particulares, os que afectan á

integridade da patria, os cometidos contra a propiedade literaria e industrial e as

falsificacións.

c) Aos castigados por desobediencia, cando esta consistira en quebrantamento do

desterro imposto polo goberno (...).

Art.41. Decláranse extinguidos os arrestos e desterros que ao publicarse o presente

Decreto- lei se estean cumprindo como consecuencia de medida gobernativa adoptada

por autoridades civís ou militares.

AFONSO XIII. Real Decreto-lei [de amnistía a proposta de Dámaso Berenguer]. 5-2-

1930 [cast.]

58. Delenda est Monarchia

A lentitude e ineficacia do goberno de Berenguer en realizar as reformas

necesarias para o restablecemento das liberdades, intensificou as actividades e

denuncias antimonárquicas.

O error Berenguer. Non, non é unha errata. É probable que nos libros futuros de

Historia de España haxa un capítulo co mesmo título que este artigo. O bo lector, que é

cauteloso e alerta, terá xa advertido que o señor Berenguer non é o suxeito do error,

senón o obxecto mesmo. Non se di que o error sexa de Berenguer, senón máis ben ao

contrario: que Berenguer é o error, que Berenguer é un error. Son outros, pois, quen o

cometeron e o cometen; outros, toda unha porción de España, aínda que ao meu xuízo,

non moi grande (...).

A Ditadura foi un poder omnímodo e sen límites, que non só actuou sen lei nin

responsabilidade, sen norma establecida e nin sequera coñecida, que non se limitou ao

público, senón que tamén penetrou no privado de modo brutal e groseiro (...).

E a eses feitos responde o réxime co goberno Berenguer, cunha política que significa:

volvamos tranquilamente á normalidade polos medios máis normais, fagamos "como

se" aquí no pasara nada radicalmente novo, substancialmente anormal (...).

Pero esta vez equivocouse. Este é o error Berenguer. Ao cabo de dez meses, a opinión

pública está menos resolta que nunca a esquecer a "gran viltá" que foi a Ditadura. O

réxime segue solitario, atado, como leproso en lazareto. Non hai un home hábil que

queira achegarse a el (...).

Este é o error Berenguer, do que falará a historia.

E como é irremediablemente un error, somos nós, e non o réxime mesmo; nós, xente da

rúa, de tres ao cuarto e nada revolucionarios, quen temos que dicir aos nosos

concidadáns: Españois, o voso Estado non existe! Reconstruídeo!

Delenda est Monarchia [Hai que destruír a monarquía]

Xosé ORTEGA Y GASSET. O error Berenguer, El Sol. 15-11-1930 [cast.]

ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN BORBÓNICA · 2014-06-15 · ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN...

Documents

Transcript of ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN BORBÓNICA · 2014-06-15 · ESTADO E NACIÓN NA RESTAURACIÓN...