Erabakiak pazienteekin hartzearen aldekoak dira …...2020/01/20 · sarean hartzen dot parte....

20. zenbakia2015eko otsailaosatuberri

Erabakiak pazienteekin hartzearenaldekoak dira SantiagokoDialisi Unitatean

20osatuberri15-02_Maquetación 1 2015-02-20 17:37 Página 1

agenda .............2irakurlearen txokoa .............3

sakoneanOscar Garcia • Marisol Diez de Baldeon .........4-5

jakin berri /efemerideak.............6iritzia

Roberto Manjon .............7bidaiak mundutik zehar

Guatemala • Helena Eugui.........8-9adituak

Sexukablog 3.0 Jardunaldia......10-11atzera begira

Segura ......12-13aholku medikoak

Arrisku kardiobaskularra Jabier Agirre......14-15

arnasguneakZuberoako maskaradak .....16-17

euskara osakidetzan«Elkarri entzunez» mahaingurua ....18-19

unibertsitatetikJardunaldi Zientifikoak ...20-21

bizitza lanetik kanpoJon Lizarraga ..........22

denbora-pasak...........23

agendaMARTXOA

Bertso-saio klinikoa

Martxoaren 6an, 18:30ean, Goiko Lastolasagardotegian, Hernanin.

Izen-ematea (943 00 70 92) martxoaren 2a bainolehen. Osasun-arloarekin erlazioa duenedonorentzat.

Guraso Hematopoietikoen Dohaintzaeta Transplanteari buruzko Ikastaroa.

Martxoaren 17an, Donostia UnibertsitateOspitaleko ekitaldi-aretoan, 09:00etatik19:00etara. Gaztelaniaz.

APIRILA

OEE, Osasungoa Euskalduntzeko Erakundearen 25. Osasun Biltzarra:«Osasuna eta kirola».

Apirilaren 17 eta 18an, EHUko Jarduera Fisikoeta Kirolaren Zientzietako Fakultatean,Vitoria-Gasteizen.

Izen-ematea OEEren webgunearen bidez eginbehar da, otsailaren 15etik aurrera.

29. Doctor Jose Begiristain Saria,medikuntzako ikerketa-lanetarako

Lanak 2015eko apirilaren 30a baino lehenagohelarazi behar dira Gipuzkoako SendagileenElkargora. Sariaren oinarriak elkargoarenwebgunean ikus ditzakezue.

Erizain kudeatzaileen eta Erizaintza-gainbegiraletzaren 26. JardunaldiNazionalak: «Equipos de cuidados.Creer para crear».

Apirilaren 15, 16 eta 17an. Baluarte batzar-jauregian, Iruñean.


Argitaratzailea: Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 943 00 73 75 - [email protected]

Erredakzio-kontseilua: Xabier Arauzo, Mikel Maioz

Euskara-zuzentzaileak: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Koordinatzailea: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Tirada: 5.000 ale

Lege-gordailua: ISSN 2254-450X

Diseinua eta maketazioa: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Inprimategia: Leitzaran Grafikak

Azaleko argazkia: Ianire Renobales

Laguntzarik eskaintzen al duzu elkarte solidarioenzereginetan edo proiektuetan? Zerk bultzatuta hasi zinenhorretan? Zer eskatzen dizu? Zer ematen zuri?

BIKARTE, errusiar eta bielorrusiarumeak hartzeko elkarteko kidea naize-nez, mezu bat bidali nahi dizuet txokohonetatik Osakidetzako profesionalguztiei, udan umeak har ditzazuenzeuen etxeetan. Nik urteak daramatzat,eta esperientzia zoragarria da. Gonbida-pen hau onartzen baduzue ez zarete da-mutuko, onurak nabarmenak baitiraumeentzat zein harrera familientzat.

Yolanda L. (Goierri-Urola Garaiko ESIa)

18 urte nituenez geroztik ari naiz bo-luntariotza-lanetan. Aurrena, odol-emai-leen elkartean, eta ia aldi berean, DYAn;horrela 8 urtean. Denborarekin, familiegoera aldatuz joan zen, eta Txernobile-ko Umeak elkartean laguntzen hasi nin-tzen neure bikotekidearekin eta alabekinbatera. Alabek, orduan, 8 eta 9 urte zi-tuzten hurrenez hurren, eta oso esperien-tzia aberasgarria izan zen guztiontzat.

Egun, alabak helduak direla, eta arra-tsaldez lan egiten dudanez, astean goizbatez, Elikagaien Bankuan laguntzendut. Bost urte dira bertan hasi nintzela,eta bitarte horretan atentzioa ematekomoduko aldaketa gertatu da gizartean.Hasieran, Bankiako eskandaluaren garai-tsuan, poltsak eskaintzen genituen supe-rretako atarian, eta jendeari banku hitzaaipatu ahala, bankuekin ez zutela ezertxoere jakin nahi esaten ziguten. Gaur egun,ordea, zeharo aldatu da egoera.

Txiripaz iritsi nintzen Elikagaien Banku-ra; han goizez lan egiten da, eta nik den-bora nuen goizetan. Nire ustez, munduhobe bat nahi badugu, boluntariotza-la-nen bat egin beharko genuke denok. Ezda nahikoa agintariei eta erakundeei es-katzea, geuk ere ekarri behar dugu geureharri-koskorra, eta lagundu, jendea ho-beto eta gu bezain pozik bizi dadin.

Bea (Donostialdea ESIa)

Nik ez diet laguntzarik eskaintzen el-karte solidarioei; izan ere, arratsalderoetxean gaixo dagoen izeba bat zaintzendut.Isabel (Gipuzkoako Osasun Mentaleko Sarea)

Gai honetaz oso gutxi konta diezazue-ket, ez baitut parte hartzen inongo elkar-te solidariotan, ez bada dirua emanez.

Hala ere, ez dut uste dirua laguntza gutxidenik «Acción Contra el Hambre», «Aso-ciación Española Contra El Cáncer» eta«Alboan» elkarteentzat. Honegatik la-guntzen diet nik: oso elkarte ezagunakdirelako; dirua beren helburuetarako era-biltzen dutelako (txosten ekonomikoa ur-tero aurkezten digute); eta, nire ustez,gure estatuaren administrazioko zulo ga-rrantzitsu batzuk betetzen dituztelako(bai estatuaren eskolako umeentzat jana-ria ziurtatzeko, bai minbiziaren aurkakoikerketak ordaintzeko, bai herrien artekosolidaritatea mantentzeko, umeentzakoeta andreentzako heziketa-programenbidez). Ordaindu aurretik, hauxe galde-tzen diot neure buruari: «Zer laguntza es-katuko nuke nik, haien egoera larrianegongo banintz?».

Badakit beste arazo larri batzuk ere ba-daudela munduan, ingurumen-arazoaketa abar, baina, nire ustez, mundu osoan,elikadura-, osasun- eta kultura-arazoakkonponduko bagenitu, mundua askohobetuko litzateke.

Josu (Erakunde Zentrala)

Momentu honetan ez, baina iaz RAISelkartean ibili nintzen boluntario. RAISekbazterketa egoeran dauden pertsonekinegiten du lan, eta errealitate hori ezagutunahi nuen. Astean pare bat orduz joatennintzen. Gordina da errealitate hori ikus-tea, baina aldi berean, gurekin batera,eta gizarte berean, bizi diren edo dirau-ten giza seme-alabak dira nahitaez, eta,baztertuak egon arren, egunero gogoraekartzen digute zer-nolako gizartea erai-kitzen ari garen.

Carmen (Donostia Unibertsitate Ospitalea)

Ez, ez dut laguntzarik eskaintzen. El-karte solidarioen mundutik urrun bizinaiz, eta, horrexegatik, niretzat ezezagu-na da oso.

Baditut lagun batzuk mundu horretanaritzen direnak, Mugarik Gabeko Medi-kuak Elkartean, besteak beste, eta bada-kit zer lan ona egiten duten GasteizkoManuel Iradier elkarte afrikanistako kide-ek, eta horiei guztioi inbidia diet ausartakdirelako, baina aitortu behar dut nire ja-rrera, behartsuengandik urrun bizitzea,oso erosoa dela.

Zoritxarrez, txirotasuna zabaltzen arida mendebaldeko gizartean, eta horrelajarraituz gero, egunen batean gutako as-kok ere besteen laguntza behar izangodugu.

Joseba (Erakunde Zentrala)

Bai, lagundu izan dut halako ekimene-tan, eta orain ere halatsu nabil, denboralibre gehiago daukadanez. Horietako biaipatuko dizkizuet.

Elikagai-bankuan aritzen naiz asteanbehin gutxienez, goiz osoan, jasotako eli-kagaiak sailkatzen eta biharamunean ba-natu beharrekoa prestatzen.

Bigarren eginkizuna, eta hauxe gogo-koena, etorkin helduei euskara eta gaz-telania irakastea da. Aitortu beharra dutneuzkan aurreiritziak eta estereotipoakgainditu behar izan nituela haienganahurbilduko banintzen, baina, ondoren,haien bizimodu latza ezagututa (askok ezdute ez dirurik, ez arropa egokirik, ezetxerik) eta haiek duten ikasteko boron-datea eta jarrera ikusita, lehengo mesfi-dantza mirespen bilakatu da.

Nire hasierako antzeko egoeran baldinbazaudete, aurrera egitera bultzatu nahizaituztet. Berebiziko lezioa hartuko du-zue, eta haiengandik esker ona, ugari.Luismari (Erakunde Zentraleko lankide ohia)

Momentu honetan, Gernikako osasunsarean hartzen dot parte. Proiektu inte-resgarria dala uste dot. Herrian, gizarte,kultura eta osasun arloko elkarteetan, es-koletan eta abarretan parte hartzendogu, eta herriko beharrizanei erantzunon bat emotekotan gabiltza.

Bultzatu nauen arrazoia herrian sarebat zabaltzea izan da . Momentuz, noiz-behinka, taldeka eta mahai inguruak egi-nez, batzartzen gara. Herrientzako onadena norberantzat bere ondorio onakekarriko dauzela zalantzarik ez daukat.

Maite (Barrualde-Galdakao ESIa)

Laguntza ekonomikoa eskaintzen diotMugarik Gabeko Medikuak erakundea-ri. Nire ustez, munduaren gaur egungoegoeran, ezinbestekoa da beraiek egi-ten duten lana.

Zaida (Donostialdea ESIa)


marisol diez de baldeon Arabako Unibertsitate Ospitaleko Santiagoegoitzako Peritoneo Dialisiko Unitateko erizaina

4 osatuberri2015eko otsaila

sako

nean

AUOko Santiago egoitzako Dialisi Unitateak arreta berezia jarria du pazienteen bizi-kalitatean.Iazko urrian, Fundación Renal Iñigo Alvarez de Toledo erakundeak saria eman zion unitate horri,bere ikerketa lanarengatik. Giltzurruneko patologietarako Espainian dagoen aitortzarikgarrantzitsuena da. Oscar Garcia medikuak eta Marisol Diez de Baldeon erizainak urteakdaramatzate Dialisi Unitatean lanean, eta saritutako ikerketan parte hartu zuten. Garai bateanhemodialisia kontzeptua bera ere «guztiz ezezaguna» izan arren, aurrerapen asko egin dira, etaorain, analisietatik haratago, sanitarioek pazienteen ongizateari erreparatzen diote. Funtsezkoarloak bihurtu dira aurretiazko borondateak, erabaki partekatuak eta berri txarren komunikazioegokia.

Pazienteen parte-hartzea handituzdoa Santiago egoitzako DialisiUnitatean

Zer da sari hau lantaldearentzat?Oscar: Lan hori egiteko orduan,ohartu ginen zenbait urritasun dau-dela. Adibidez, pazienteekin hitzegiten denean, badira asistentzianportaera batzuk zuzendu beharre-koak. Arreta asistentzia sanitarioanjartzen dugu; aspektu zehatz ba-tzuei buruz kezkatzen gara. Baina,beharbada, pazienteek beste motabateko kezkak dituzte, eta horieigehiago erreparatu behar diegu.

Marisol: Ilusio handiarekin hartugenuen aitortza. Baina ikerketa-lanbat egiteak beti ekarri ohi du ondo-rio bera: aspektu konkretu batzukbilatzera zoaz, eta baliagarri direnbeste batzuekin topo egiten duzu.Abiapuntu berriak aurkitu dituguunitatea hobetzen jarraitzeko.Beraz, profesionalek eta pazien-teek pertzepzio ezberdina izanohi duzue. Oscar: Halaxe da. Sentsazioak ezdira berdinak, eta, egoera orekatze-

ko, informazioa funtsezkoa da pro-zesu osoan. Pazienteek argi izan be-har dute etorkizunean zer gerta da-kiekeen eta zein gaitasun dituztenerabakiak hartzeko orduan. Jakinadenez, bakar batzuk dira transplan-teak egiteko hautagaiak, diabetesaedo patologia baskularrak dituzte-nen artean. Kasu horietan, informa-zioak etengabekoa izan beharkoluke, haiek berak kontura daitezeneta baztertu beharreko ohiturak aldaditzaten beranduegi izan baino le-hen. Paziente batzuekin beranduegiegin dugulako sentsazioa izaten dabatzuetan. Zenbat paziente dituzue unitate-an?Oscar: Arabako Unibertsitate Ospita-lean –Txagorritxun eta Santiagon–ehun paziente inguruk jasotzen di-tuzte hemodialisi-tratamenduak, etabeste 50ek, peritoneokoak. Trans-plantatuak 270 dira gutxi gorabehe-ra. Santiagon bi txanda daude, eta

bakoitzean, hamabost paziente egonohi dira hemodialisian; erizain bakoi-tzeko, lau paziente. Txagorritxun hirutxanda dira. Aurretiazko borondateak, etorki-zunean jaso nahi dituzten zainke-ta medikoen planifikazioak, geroeta pisu handiagoa hartzen aridira.

Oscar: Gure ikerketak iraun zuenbitartean, pazienteak askatasun han-diagoz hitz egin zuten. Adierazi zigu-tenez, erabakien partaide izatea gus-tatuko litzaieke. Min- edo baliaezin-tasun-egoerak saihestu nahi dituzte,bai eurengatik eta bai familiengatik.

Marisol: Gaixotasun kronikoa du-tenengan garrantzi handia dute.Etorkizunean erabakiak hartzeko gaiizango ez bada, familiari egoera arin-du nahi dio pazienteak. Batzuetan,zaila izaten da aurretiazko boronda-teak adieraztea, ezjakintasunagatikedo beldurragatik. Peritoneoko atale-an intimitate handiagoa dago, baina

oscar garcia uriarteArabako Unibertsitate Ospitaleko Santiago egoitzako mediku nefrologoa


sakoneanosatuberri 52015eko otsaila

dialisi-geletan, inguratuta daude,eta, beharbada, kezkak adierazteagehiago kostatzen zaie.Kasu horietan, laguntzen al dupsikologoen edo elkarteen asis-tentziak?Oscar: Zerbitzu gutxi batzuek duteasistentzia psikologikoa. Ospitalean,Psikiatriako Unitatea daukagu, eta,deituz gero, badatoz, noski. Baina ezdago psikologorik bereziki unitatera-ko. Gustatuko litzaiguke pazientekronikoak dauden unitate guztietanhalako zerbitzuak edukitzea. Elkarte-ei dagokienez, batzuek atsegin dutebileretara joatea; beste batzuek ez,ordea. Esandako gauzek oroitaraztendiete gaixo daudela, eta horrexegatiksaihesten dituzte.Pazienteei berri txarrak komuni-katzeko orduan, prestakuntzaegokia izan behar duzue sanita-rioek, ala?Oscar: Eguneroko lanarekin ikastenda hori. Nire ustez, ez dago zainketaaringarrien arreta egituratu bat;nahiz eta horretan lanean hasi garen,ez dago estruktura bat. Pazienteekere zainketa aringarrietan parte hartubeharko lukete.

Marisol: Ikastaro asko egin ditugu,baina paziente batzuekin izandakoharremana oso luzea izan da. Gertu-tik ezagutzera heltzen gara, eta fami-liari babesa ematea ezinbestekoa da.Asko hobetu dugu esparru horretan;jasotako zainketekin pozik daudelaadierazi digute haiek.Pazienteen urteak luzatu beha-rrean gaixotasun kronikoa dute-nen urteei kalitatea ematen saia-tzen zarete, beraz.Oscar: Pazientea fisikoki zenbat etahobeto egon, psikologikoki hainbateta hobeto egongo da. Beren mugakdituztela jakinik, galdetzen diegu eabizitza osasuntsua ote daramatenedo lagunekin eta familiarekin ha-rremanak ba ote dituzten. Izan ere,gure lehenengo interesa analisietanbadago ere, ahalik eta bizitza osoe-na eraman dezaten ahalegintzengara. Zer alde dago hemodialisia etaperitoneokoa egin behar dute-nen bizi-kalitatean?Oscar: Peritoneo-dialisiko paziente-en bizi-kalitatearen pertzepzioa he-modialisian daudenena baino hobeada. Ospitaletik kanpo daude, trata-

menduaren parte aktibo sentitzendira, eta tratamendua euren egune-rokotasunari egokitzeko gai senti-tzen dira.

Marisol: Hala ere, ez datoz batgure eta pazienteek duten bizi-kali-tateari buruzko iritziak. Peritoneo-koan, askotan eztabaidatzen duguerrealitate hau. Guretzat, analisietanaldaketa bat ikustea bizi-kalitatea ho-betu den seinalea da. Baina, beharba-da, pazienteek ez diote igartzen. Astebatzuen buruan, iritzia alda dezakete,eta bat etorri guk esandakoarekin. Tratamenduetan ere ezberdinta-sunak handiak dira, ezta?Oscar: Dialisia egitera datozen askokatsegin dute; konpainia eta harremanberriak sortzen dituzte gainontzekopazienteekin. Baina beste batzuen-tzat, ez da oso atsegina. Bi ikusmoldeantzeman ditugu.

Marisol: Peritoneokoak kontsulta-ra datoz, eta makinak nola erabili ira-kasten diegu. Ostean, tratamenduaeuren etxeetan egiten dute, euren or-dutegiei egokituta, eta protagonismohandiagoa dutela sentitzen dute.Funtzionamendu horrekin, paziente-ek bizi-kalitate hobea daukatela senti-tzen dute. Hala ere, beste batzuekbeldurra dute, eta nahiago dute trata-mendua erietxean bertan gauzatzea,babestuago sentitzen direlako.Ikerketa-lana egin ostean, ondo-rio ugari atera dituzue. Zein dazuen unitatearen etorkizuna?Oscar: Lan egin behar da hobetze-ko, eta aldaketak egongo direla ustedut. Etorkizuneko unitatea bakarra,bateratua, izango da, eta, seguruasko, paziente guztiak elkarrekinegongo dira. Unitate guztietan be-harrizanak daude pazienteen parte-hartzeari eta zainketa aringarriei da-gokienez; hori dela eta, ikuspegiaeta jarrerak asko aldatu dira. Medi-kuak ez ditu erabakiak bakardadeanhartzen, eta pazienteek ere horietanparte hartu nahi dute.

IANIRE RENOBALES



jakin

berri

• ef

emer

idea

k

PAZIENTEAREN HIZKUNTZA-AUKERA JASOTZEAAHALBIDETZEN DUTE JADANIK OSABIDE-AP, E-OSABIDEETA OSABIDE GLOBAL APLIKAZIOEN AZKEN BERTSIOEK

Osakidetzako 2. Euskara Planak ezarri zuenez, Lehen Mailako Arretako zerbi-tzu-erakundeei dagokie paziente berriei galdetzea zein hizkuntza lehenestenduten ahozko harremanetarako, eta erantzuna datuen fitxan jasotzea, eurekhala nahi izanez gero.Planak epe bat aurreikusten zuen eginkizun hori gauzatu ahal izateko, etabehin hura igarota, Osabide-APren azken bertsiotik aurrera, Bai sano kanpai-naren ikurraz bereizten dira ahozko harremanetarako euskara aukeratzenduten pazienteak. Horrenbestez, ikurra ikusgai egongo da pazientearenhistoriaren barruan, Lehen Mailako Arretako erroldan eta baita e-osabide etaOsabide Global aplikazioetan ere.Pazientearen hizkuntza-lehentasuna haren datu pertsonalen fitxan sar daite-keen edonork alda dezake (administrari, erizain, mediku…), eta, laster, pa-zienteak berak ere aldatu ahal izango du osasun-karpetan sartuta.

«OSPITALERAKO IPUINAK» GOGOETAGAI, ARABAKOUNIBERTSITATE OSPITALEAN

Joan den abenduaren 22an, Ana García De Motiloa irakasleak ospitaleanegonaldia egin behar duten haurrentzat sortutako ipuinen inguruan aritu zi-ren Txagorritxuko egoitzan. Saio horretan, haurren gurasoekin batera, osa-sun-arloko, hezkuntzako, psikologiako eta gizarte-lanetako profesional-tal-de bat aritu zen ipuin horiek haurrengan duten eraginaren gainean.Hasieran, profesionalek ipuinez eta horien eragin terapeutikoaz hitz egin zu-ten, eta, ondoren, aita-amek gaixotasunaren eta ipuinen inguruko bizipenakazaldu zituzten. Testigantza horiek balio handikoak dira bai pediatriarako etabai gaixotasunari aurre egin behar diotenentzat ere.Saioaren amaieran, ospitaleko irakasle Ana García De Motiloak idatzitako az-ken ipuina antzeztu zuten ospitaleratuta egondako haur batzuek: «AlaiaElaia / Lina, la pequeña golondrina», haurren minbiziari buruzko ipuina.

DESFIBRILADOREAK IPINI BEHARKO DIRA ERABILERA PU-BLIKOKO ESPAZIO JAKIN BATZUETAN

Halaxe onartu berri du EAEko Gobernu Kontseiluak dekretu bidez. Izan ere,desfibriladoreen erabilerari buruzko lehen araudiak onartu zirenetik pilatuta-ko esperientziak eragin du erregulazio berria, baita gaur egun dagoen ebi-dentzia zientifikoak eta bat-bateko heriotzaren arazoaren aurrean gizarteandagoen kontzientziazio handiak ere.

Horrenbestez, toki hauetan ipini beharko dira desfibriladoreak: merkatari-tza-establezimendu handietan; merkataritza-aireportu eta -portuetan;50.000 biztanletik gorako udalerrietako autobus- edo tren-geltokietan eta,batez beste, egunean gutxienez 2.000 lagun biltzen dituzten metro-, tren-,edo autobus-geltokietan; establezimendu publiko, instalazio, ikuskizun etajolas-jardueretan, baldin eta 700 pertsona edo gehiagorentzako tokia bai-menduta badute; eta 2.000 pertsona edo gehiagorentzako tokia duten hez-kuntza-zentroetan.

efemerideakMartxoaren 30a,Ramiro Carasa hil zutenSendagilea zen, Arantzazuko Ama Bir-jinaren Erresidentziako Traumatolo-giako Saileko buru. 1982ko martxoa-ren 30ean hil zuen ETAk, Urnietareneta Andoainen arteko errepidetik ger-tu dagoen mendi batean, lokian tiroaemanda. Arratsaldeko laurak hamargutxitan ikusi zuten azkeneko aldiz,lanetik ateratzean.

Martxoaren 31,Durango bonbardatuzuten

1937ko martxoaren 31n bonbardatuzuten Durango, Emilio Mola jenerala-ren aginduz. Orduko hartan Italiakoarmada faxistaren laguntza izan zuenEspainiako armada nazional matxino-ak, egun batzuk geroago GernikanAlemaniaren laguntza izango zuenbezala.

336 lagun hil ziren gutxienez martxoa-ren 31tik apirilaren 4ra bitarteko bon-bardaketetan. Durangok ez zuen aire-ko erasoen kontrako inolako babesik.Espainian ez da epaiketarik ez ikerketaofizialik egin gertakari haiek argitzeko.

Apirilaren 2a,AutismoazKontzientziatzekoMundu Eguna

Autismo-tasa osohandia da munduosoan, eta izuga-rrizko eragina duarazoa pairatzenduten umeenganeta horien familien-gan, eta baita ko-

munitateetan eta gizartean ere. Horre-gatik erabaki zuen Nazio Batuen Era-kundeak gu guztiok egun bateanbederen autismoari begira jartzea, be-harrezkoa baita trastorno hori pairatzenduten haur eta helduen bizi-baldintzakhobetzea eta era guztietako neurriakhartzea mundu benetan inklusiboagobaten alde.


Roberto Manjon LozoyaBilbo-Basurtu Erakunde Sanitario Integratuko

hizkuntza-normalizazioko teknikaria

Hizkuntza-politikarenargi-ilunak

osatuberri 72015eko otsaila

Denok iragan bat dugu, baldintza-tzen gaituena, eta hizkuntza-politi-kak ere bai. Aurrekaririk eraginga-rriena aurkitzeko frankismora jo be-har dugu. Orduan eztabaida biziaizan zen euskal nazioko kide zein zenfinkatzeko, eta ideia bat nagusituzen: euskal herritarrak euskaldunizan behar zuen edo, gutxienez, eus-kararen aldeko, desiratu behar bai-tzuen euskara hizkuntza nazionalaizatea. Hautu ideologiko hori euskal-gintzaren berebiziko pizgarria izanzelarik, ikastolek, gaueskolek, aldiz-kariek eta abarrek bultzada handiaezagutu zuten.

Hala ere, guztiak du bere ifrentzua,eta garai bateko argia itzal bihurtu dabeste testuinguru batean. Horrela,frankismoko ibilbidearen ondorioz,erakunde demokratikoek eta herri-mugimenduek estrategia hedatzai-lea lehenetsi dute, hots, euskaldun-tze delakoa. Kontua da hizkuntza bathistorian barna maldan behera dato-rrelarik, azpian, hiztun-herri baten di-soluzio soziokulturala dagoela, dese-gite sozioekonomikoa eta politikoa,bestela esanda, hiztunak saldokagaldu ez ezik, haren harreman-saremota guztiak hondatu eta desager-tuz doaz, bilguneak txikituz, harik etaerabat desagertu arte. Prozesu horinahiko aurreraturik dago Euskal He-rriko inguru gehienetan.

Horregatik, garai bateko euskal-gintzaren teorikorik handienak, J.M.Sánchez Carriónek (Txepetx), ez txiri-paz kanpotarrak, lehentasun zeharodesberdin bat proposatu zigun: hiz-tun-herria trinkotzea. Ordea, iraga-nari atxikirik jarraitu dugu euskal-duntzea lehenetsiz. Batak ez du bes-tea kentzen, noski, baina bat bakarrada lehentasun gorena. Hamarkadakigarota, argiro ikusi da hiztun-herriakbarnetik hustuz dirauela —herri eus-kaldunen gainbehera, galerak erabi-leraren dentsitatean nahiz kalitate-an— eta euskalduntzearen emaitzak—erabilera— oso urriak direla, erruz

banaturiko euskara-ziurtagiriak go-rabehera. Zergatik? Hutsetik ez dela-ko ezer sortzen: erdal gizarteak erdal-dunak ekoizten ditu.

Ildo beretik, Joshua Fishman hiz-kuntzaren soziologo handiak oharta-razi gaitu normalizazioa eskalera batidarraiola, ezin dugula mailen arteanjauzi egin, maila guztiak igo behar di-rela. Ordezkatua izateko bidean da-bilen hizkuntza familian eta auzoanerabiltzen ez bada, eskolak nekezsortuko ditu hiztunak, eta, halaber,hezkuntza-sistemak hiztunik sortzenez badu, ez da benetan administra-zioko hizkuntza izango, ez eta, orohar, maila goreneko gizarte-jarduere-tan ere. Oinarririk gabe, euskaldun-tzea ez da dekretuz eta inbertsio bi-dez helduko.

Jakina, argirik ere bada, eta ez txi-kia, herri-euskalgintzaren eta era-kundeen ahalegin handiei eskerrak.Euskarak sinbolikoki asko irabazi du,prestigio apur bat, nonahi da ageri,noranahiko, gizarte-maila guztietan,eta hori ezinbestekoa da hiztun-herrixume honek inoiz historiaren osinbeltzetik irtengo badu. Gainera, he-rritar askok euskara apur bat dakite.Osakidetzan bertan, ez dira gutxi es-fortzuaren mozkinak.

Baina, hala ere, urrun samar gaudeaurrerapen sendo eta iraunkorreta-tik, gainera, albo-ondorio gaiztoak

ez genituzke gutxietsi behar. Norabi-dea ondo orientaturik egon dadin,estrategia orokorra berritu behar ge-nuke. Aldatu bai baina ez nolanahi,astindu handirik gabe, behar denerritmoz, emeki eta buruargiz. Argidakusat ezin dugula estrategia batbera eduki euskal hiztunen errealita-tea oso desberdina den inguruetan,kualitatiboki desberdin jokatu behardugula, inguru oso euskaldunetara-ko egokiak diren neurriak normaleandesegokiak baitira inguru oso erdal-dunetarako.

Horrek guztiak narama esatera sis-temaren muinaz gogoeta sakonaegin behar dugula, aurreiritzirik ga-be, sotilki, zientifikoki. Hizkuntza-es-kakizunen sistema berriro pentsatubehar dugu, zein hizkuntza-eskaki-zunak berak, zein derrigortasunak,zein prestakuntzaren zeregina, argi-tu beharrez non eta nola diren bide-ragarriak, onuragarriak, egokiak.Agian, gure planak orokorregiak di-ra, lauegiak, ardatz bakarrekoak, etahorren ondorioz ez zaizkie ondo ego-kitzen lurraren tolestura aldakorrei,orografia soziolinguistikoari. Hala-tan, apika, ez dugu behar beste pre-sionatzen gehiago egin behar genu-keen tokian, eta alferrik apalagoakizan behar genukeenean. Malguago-ak hemen eta gogorragoak han, bie-tara jokatu eta jarraitu.

iritzia



bida

iak m

undu

tik ze

har

Ongi baino hobeto ezagutzendu Guatemala Helena Eugik(Donostia, 1950), ebakun-

tzak egitera joaten denean, bidaiatxiki batzuk egiteko ere aprobetxa-tzen baitu. Haren esanetan, Guate-malak turistikoagoa izan behar luke,baina «oraingoz ezin da»; segurta-sun-arazoak dituelako herrialdeak.Guatemala Erdialdeko Amerikako bi-garren herrialderik arriskutsuenadela dio: «El Salvadorren eta Mexiko-ren artean dago, eta, orain dela gutxiarte, jendearen igarobide nagusiazen. Orain, marek eta narkotrafika-tzaileek gobernatzen dute han, etaarrisku-tasa ikaragarri handitu da».

Santo Hermano Pedro egoitza La

Antigua hirian dago, herrialdeko hi-ririk turistikoenetariko batean. Izatezhiri zoragarria dela dio Eugik, bainazenbait natura-hondamendik txiki-zio handiak eragin dituzte. Sumen-diek inguratzen dute hiria, eta horie-tako batzuk bizirik daude. Beraz, as-kotan izaten dituzte lurrikarak.«Eraikinetako fatxadak hor daude,zutik, betiko itxurarekin, baina ho-rien atzeko aldeak ez du aurrealdea-rekin zerikusirik».

Espainiak kolonizatutako herrial-dea da Guatemala, eta eraikinetanestilo hori nabari dela dio Eugik. Ha-lakoak dira fatxadak, baita barrukoarkitektura ere. Horren adierazgarri-tzat ditu elizak. «Elizetako arkitektu-rari eta barruko iruditeriari errepara-tzen badiegu Erdi Aroko Espainiarenantza dauka». Pertsonen begi eta ile-ekin apaintzen dituzte. Erlijioak indarhandia baitu Guatemalan. Biztanle-en gehiengoa katolikoa da, bainaadar asko ditu hango katolizismoak.Erlijio paganoetako ohitura eta si-neskeriak nahastu ditu kristautasu-

Harrizko harresiak beharrean, sumendiek babesten dute Antigua hiria; arriskutsua ere bada, ordea, bizirik baitaude.

Sumendien babeseandagoen paradisuaHamahiru urtean hutsik ere egin gabe joan da EugiGuatemalara. Urtero joaten da Osakidetzako taldebatekin, eta hango jendea operatzen dute hamabostegunez. Ebakuntzak egiteko egoitzak Santo HermanoPedro du izena, eta Guatemalako La Antigua hiriandago, herrialdeko garai bateko hiriburuan.

HELENA EUGIDonostia Unibertsitate Ospitaleko erizaina

Ebakuntzetako instrumentista da; hauda, berak ematen dizkio medikuariebakuntzarako behar diren tresnak.Guatemalara ebakuntzak egitera joa-ten den arren, turismo apur bat ereegiten du. Hamahiru aldiz joan da LaAntiguara, eta aurten ere ez du hutsegiteko asmorik. Hori bai, azkenen-goa izango du, laster hartuko baituerretiroa.


jakingarriakZein da garairik egokiena?Klima tropikala dute. Euri-garaia iza-ten dute Guatemalan. Azaroan etaabenduan joan izan da Helena. Ha-ren ustez, garairik egokiena Gabo-nak dira, han uda delako. La Antigua1.500 metrora dago, eta gauean,fresko egiten du. Martxoan eguraldiberoa izaten da.

Zer behar da bidaiatzeko?Ez dago derrigor hartu beharrekotxertorik, baina nazioartera egitendiren beste hainbat bidaietarako egi-ten den gomendio bera egiten dutebidaia-agentziek: tifusaren, tetano-saren eta hepatitisaren aurkako txer-toak hartzea.

TxanponaKetzala da hango dibisa.

Nola mugituAutoan eta autobusean, baina nahi-ko arriskutsua da kanpoko turisten-tzat. Autobusean bidaiatzea arrisku-tsu samarra da, geratu egiten dituz-telako lapurreta egiteko. Erasogehienak landa-inguruetan izatendira.

bidaiak mundutik zehar


narekin. «Erritu ugari egiten dituzte,jarraitzen dute arbasoengandik jaso-tako tradizioarekin, baina gurtzenduten jainkoa kristaua da».

Erlijioak gizartean duen eragina«muturrekoa» dela dio Eugik. «Etsi-pen orokor bat dute. Jainkoaren ara-bera bizi dira, eta gertatzen zaienahark agindua izan daitekeela pentsa-tzen dute. Uste dut erlijioak pisu gu-txiago izango balu askoz ere aurrera-tuago egongo litzatekeela Guate-mala». Bertakoen beste berezitasunbat daukaten eskuzabaltasuna da.Laguntza oro «milioika aldiz» esker-tzen dutela dio erizainak.

Guatemala zeharkatzeko, bi erre-pide nagusi daude, Ozeano Barearenaldekoa eta Karibe aldekoa, herrial-deko bi itsasoei jarraitzen dietenak.Gertu egonagatik, desberdintasunhandiko inguruneak dira biak. Kari-be alaia eta ederra da, Ozeano Bareagrisagoa. Eugik azaldu du badela Ka-riben itsasoratzen den ibai bat, Dulceizenekoa. Hura barkuan jaisteko go-mendatzen du. «Landaredi handikoingurunea da, eta hainbat etxe ikusdaitezke bide osoan. Etxe handiakdira, hegazkin edo itsasontzi propio-ak dituztenak. Hor bizi dira Guate-malako aberatsak». Handik gertudago Livingston, esklabotza-garaiansortu zen auzoa. Hango biztanleakafroamerikarrak dira, eta beren ohi-

turak eta bizimodua izaten jarraitzendute han. Hain zuzen, ibai horretanbarrena igarotzen ziren esklaboakgarai batean, eta han gelditu zirenenoinordekoak bizi dira gaur egun.Etxeak benetan koloretsuak direladio. «New Orleansko auzoa ematendu».

Atlitan lakua da Eugiren bisita-ze-rrendan beti agertzen den lekuetakobat. Munduko lakurik garaiena da,eta altuerak bezainbeste erakartzendu haren zabalerak. Bederatzi su-mendik inguratzen dute, eta horieta-ko bakoitzaren magalean daude he-rrixkak. Lakuaren izena sumendi ho-rietako batetik dator. «Ez dago ohikotxaluparik, baina badira zurezko on-tzi motordun batzuk, lakuan barnaibiltzeko. Goizean goiz jaiki, horieta-ko bat hartu, eta egunsentia ikuste-ko parada hartu behar da, zoragarriabaita».

Barazkien eta loreen erreinuaLurra oso emankorra dute Guatema-lan, eta biztanleen gehiengoa neka-zaritzatik bizi da. Eugiren arabera,Chichicastengo merkatua da ezagu-nena. «Koloretsua da; askotariko ba-razkiak dituzte. Euskal Herrian ikus-tera ohituta gaudenetatik hasi, etaguretzat exotikoak direnetaraino».Bada, ordea, herrialdearen ekono-mia indartzen duen beste ustiaketa

bat: loreen produkzioa. Guatemala-ko esportazioen zati handi bat loreekbetetzen dutela dio Eugik. Naturariestuki loturik bizi direnez gero, gai-xotasunak sendatzeko garaian ereberebiziko garrantzia izaten dute.Medikuntza tradizionala erabiltzendute min edo oinaze guztietarako.

Guatemalarren dieta, beraz, esangabe doa baratzetik ateratakoa dela.Babarrunak eta artoarekin egindakotaloak –Euskal Herrikoen tankerako-ak– jaten dituzte, batez ere. Taloei oi-lasko-haragia sartu ohi diote, hurabaita gehien ustiatzen duten azien-da. Edateko, berriz, ura, nahiz etaherrialdeko garagardoa badagoen.Gallo izena duela jakinarazi du Eu-gik: «Gutxik edan dezakete hori, or-dea».

Lurrikaren eraginez, hainbat eraikin erdi erorita daude; Antiguako Mesedeetako iturriaren inguruan, kasu.



aditu

ak

Rosa Mateos eta Jose Quilezek kudeatzen dute Sexukablog atariko edukia. ARAITZ MUGURUZA

E txean egoteko giroa zegoenotsailaren 5ean. Elurra mara-mara ari zuen Euskal Herriaren

mendebaldean, eta fronteak bete-betean harrapatu zuen Araba. Ezin,ordea, jarritako eguna atzeratu, etaSexukablog atariko lantaldeak jardu-naldiak egiteko hautua egin zuen. Ezzitzaien damutu, gutxik egin baitzu-ten kale. Nabarmen geratu zen inte-resak irabazi ziola hotzak sortu ohiduen alferkeriari. Bero zegoen ba-rruan. Olarizuko Araba eskualdekoLehen mailako arreta Unitateak etaEHUk elkarlanean antolatu zituztenjardunaldiak, eta antolatzaileek es-pero zuten moduan, aretoa entzulezbete zen.

Sexukablog 3.0 izena izan duteaurtengo jardunaldiek. Izenak zera-man jardunaldien izana ere, horretanbaitzegoen aurtengo berritasuna.Aretora joan ezin izan zutenek saresozialen bitartez jarraitu ahal izan zi-tuzten jardunaldiak. «IKTen bidez,aretoetatik kanpo geundenok partehartu ahal izan dugu. Aurten, berebi-ziko garrantzia izan du Twitterrek,esaterako; hitzaldia ematen ari direnmomentuan bertan jaso dituzteerantzunak», azaldu du Rosa Mate-os Garcia Osakidetzako Arabako me-diku eta Sexukablog atariko koordi-natzaileak. Hartu-emana, gainera,erabatekoa izan zen, elurragatikGasteizera iritsi gabe geratu baitzi-ren hainbat hizlari. Horien artean,Jose Quilez Basurtuko Ospitaleko gi-nekologoa. Hark Skype bidez jarraituzituen jardunaldiak, baita galdereierantzun ere. Osatuberrirekin, be-rriz, jardunaldiak egin baino egunbatzuk lehenago hitz egin zuten.

Antisorgailuak, papiloma birusa,erotika eta sexu-osasuna izan diraaurtengo jardunaldietako gai nagu-siak. Urte osoan blogean aipatzen di-ren gaietatik ateratzen dituzte jardu-naldietako gaiak. Izan ere, hainbatatal ditu Sexukablog atariak, eta ho-

rien artean, arrakastatsuena erabil-tzaileen zalantzek dute. «Ohituraonak indartu eta zabaltzeko helbu-ruz sortu zen proiektua; heziketadugu helburu, eta, horregatik, jen-deari beren kezka eta zalantzak gal-detzeko aukera ematen diegu»,adierazi du Mateosek. Dagoenekourte batzuk daramatza proiektuakabian; sortu, hala ere, 2010an sortuzen Olarizuko osasun-zentroarenekinbidez. «Osasungintzan parte

hartzeko» proiektu gisa abiatu zu-ten, eta dagoeneko, harreman biziakdituzte erabiltzaileek eta osasun-lan-gileek gunean. Jardunaldien eguna-ren aurretik, proba bat egin behardute Internet bidez. Landuko dituz-ten gaiak ezagutzen joateko egitendutela nabarmendu du Mateosek.Hitzaldietatik hitzaldietara, gainera,ebaluazioa egiten dute. «Nazioarte-ko kongresu askotan egiten dutenbezala, gairik gai ebaluazio bat egi-

Barruan beroElurrak bidean oztopoa jarri arren, izena emana zutenia lagun gehienek parte hartu zuten Sexukablogjardunaldietan. Aurrez aurre edo sare sozialen bidezegin zituzten hitzaldiak.


adituakosatuberri 112015eko otsaila

www.sexukablog.comRosa Mateos García doktorea. Familiako medikua. Olarizuko LMU. Arabako Eskualdea.

ten dugu. Informazioa hartzailearen-gana behar bezala iritsi den jakitendugu horrela», gehitu du medikuak.Unibertsitateko ikasleek kredituaklor ditzakete hara bertaratuta.

Bai Quilezek, bai Mateosek, ga-rrantzi berezia ematen diote sareanpresentzia izateari. «Gaur egunmunstro asko dabil Interneten; infor-mazioa egon badago, baina dagoe-na oso orokorra da», dio Quilezek.Sexukablog kudeatzen duen lantal-dea, berriz, osasungintzako profe-sionalek, Osakidetzako langileek etaerabiltzaileek osatzen dute. Lehenarretako medikuak, erizainak eta gi-nekologoak dira taldekide gehienak,Mateosen arabera. Galdera guztiak,beraz, profesionalek erantzuten di-tuzte.

Sexuaz hitz egitea oraindik ez daerosoa, bi doktoreen iduriko. Kontsul-tetan igartzen diote; batez ere, Quile-zek. Zalantzak galdetzeko erreparoaizaten dute. Hain zuzen ere, gabeziahori bete nahi zutelako hasi zutenproiektua. Ez dute uste gaur egungogizartean informazio-falta dagoenik,hala ere. Erakunde publikoek egitendituzten kanpainak dira horren adibi-de garbia. Dena den, Quilezek zalan-tzan jartzen du, neurri batean, horienirisgarritasuna. «Ezustean etortzendiren zalantzak Interneten bilatukodituzte lehenago, eta badakigu han-

dik informazio okerra jasoko dutelaleku seguruetan begiratzen ez badu-te, behinik behin». Eta sarea benetanarriskutsua da. «Papilomari buruzkoinformazioa emango dizu, baina ezdizu banakako diagnosirik egingo»,azaldu du Quilezek. Desinformazioariaurre egiteko tresna bihurtu zaio blo-ga.

Sexukablog atariak hainbat bekajaso ditu. Horri eskerrak dirau bizirikoraindik. Laguntza oro ataria elika-tzeko erabili dutela dio. «Wordpres-seko segurtasun-paketea erostengastatu genuen beka ia oso bat».Lantalde osoa borondatez aritzendela ere adierazi du.

Kezka badagoNahiz eta gaiaz hitz egitea zaila ger-tatu, sexualitateari buruzko gaiakagertzen dira kontsultetan. Mateosigertatu izan zaio, bereziki. «Familia-ko medikua naiz, eta esango nuke la-nean hasi nintzenetik hona gaiagehiago ateratzen dela; horrek ez duesan nahi erraza denik gaiaz hitz egi-

tea». Aholkuak-eta eskatzen dizkio-tela dio. Osasun-langileak joera ho-rien jakitun dira, baina beharbadagehiegi jantzi gabe daudela aitor-tzen dute biek. «Osakidetzak abianduen 2020ra bitarteko planean, ga-rrantzia eman nahi diote pazientea-ren sexualitateari, gure kezkari eran-tzuteko», dio Quilezek. Prestakuntza-falta ere nabari du Mateosek. Garaihauetan, sexualitatea gehiago lantzeazail ikusten du Quilezek. «Gure lanaoso fisikoa da; esan nahi dut oso fisio-logikoa. Horrelako kontuek normale-an alde psikologikoa lantzea eskatzendute, eta gaur egun, egoera dagoenbezala egonik, zaila izango da horre-tan gehiago sakontzea. Jendeak kez-ka agertzea onuragarria da beti. Hus-keriak izaten dira batzuetan, baina,hala izanda ere, komeni da galdetzea.Gertatzen zaiena serioagoa bada,saiatuko gara ahalik eta ondoena bi-deratzen kasua». Hori da azken bate-an Sexukablog atariarekin egiten du-tena. Gizartearen sexualitatea nor-maltasunean hezi.



atze

ra be

gira

Zerain eta Mutiloarekin ez ezik, Se-gurak, historian zehar eta garaiarenarabera, inguruko herriekin ere eginzituen hitzarmenak, besteak beste,Lazkao, Idiazabal, eta Zegamarekin,izurrite-garaietan batez ere.Antzina, gaixotasun infekto-kutsaga-rrien epidemien garaian, Seguran ba-kartze-neurriak hartu ohi zirengehienbat, eta horiekin batera, erro-gatibak eta otoitzak, eta baita errome-saldiak ere, batez ere San Andres ermi-tara.XIX. mendean, berriz, beste neurri hi-gieniko batzuk hartu ziren, esaterako,herria garbitzea, bereziki kanposan-tua eta estolderia. Hori dena desinfek-tatzeko eta fumigatzeko, kare-kloru-roa erabiltzen zuten. Neurri horiezgain, kutsatutako herrialde batetik ze-tozenei ez zieten herrian sartzen uz-ten.

Aspalditik duela gutxi arte, Seguranmedikuntza ofiziala eta herri-medi-kuntza uztartuta egon dira; izan ere,baserrietan eta mendiko auzoan bizizen jendeak zailtasun handia zuenmediku titularrarengana joateko,eta, bestalde, eskualdeko jendeak

konfiantza handiagoa zuen petriki-loengan medikuengan baino. Halaere, esan bezala, XV. mendetik gu-txienez, Segurak pertsonal sanitarioaizan du (medikuak, zirujauak, botika-riak) segurarren gaixotasunak artatze-ko.

Nahiz eta historikoki Segura herrigarrantzitsua izan, berak bakarrik ezinzuen sanitario haien urteko soldata or-daindu. Hori dela eta, inguruko besteherri batzuekin elkartu ohi zen –Ze-rain eta Mutiloarekin batez ere– per-tsonalari ordaintzeko, eta, horrela,halako barruti sanitario bat eratu zu-ten. Ez zuten, ordea, proportzio be-rean ordaintzen; Segurak ordaintzenzuen gehien, eta horren truke medi-kuak bertan bizi behar izaten zuen.Ofizialki 1862an eratu zen SegurakZerain eta Mutiloarekin batera osa-tutako barruti medikoa.

LAUREANO ETA JOSEBA TELLERIA

JUAN CARLOS GARMENDIA LARREADonostia Unibertsitate Ospitalekomediku urologoa

Medikua eta historiazalea, doktore-tza-tesia Gipuzkoako Segura herrikomedikuntzaren historiaz egina du.

Segurako medikuntzarenhistoria: osasun-antolamendua


atzera bergiraosatuberri 132015eko otsaila

Segurak 1855ean epidemiarik kalte-garrienetako bat pairatu zuen. Aurre-ko urteetan, edozer arrazoi zela kau-sa, 20-30 bat lagun hiltzen baziren, ai-patutako urte hartan koleraz bakarrik108 pertsona hil ziren. Segurako me-dikua bera, Melquiades Mayora, epi-demiaren ondorioz hil zen. Ingurukoherrietan gauza bera gertatu zen, etamedikua lortzeko premia larria zegoe-nez, Segurako Udala Villafrancako(Ordizia) medikuarekin harremanetanjarri zen. Sendagilea Jose Usabiagajauna zen. Sendagile horrek etortzeaonartu zuen, baina egun gutxirakobakarrik, Ordizian ere epidemia trata-tzen ari baitzen. Egun haietan, ordea,bi biztanle hil ziren Villafrancan, eta,horrenbestez, bertako Udalak herritikateratzea debekatu zion Usabiagasendagileari, une jakinetan izan ezik.Medikurik ez zegoenez, Juan MiguelAgirre, Segurako zirujauaren ardura-pean geratu zen kolerako gaixoenzainketa, baina Gipuzkoako Foru Al-dundiak Madrilgo medikuntza-ikaslebat (cursante de Medicina) bidali zuenSegurara: Gabriel de Sosa. Pertsonahorrek esan zuen Juan Miguel AgirreSegurako zirujauak jarritako neurriaktxarrak zirela eta horregatik hiltzenzela jende asko. J. Miguel Agirre hase-

rretu egin zen, eta biak elkarrekin lis-karrean aritu ziren. Hori dela eta, Ga-briel de Sosak alde egin zuen Segura-tik. Udaleko arduradunei zuzenduta-ko gutun batean Gabriel de Sosakberak azaldu zien Agirre zirujauak ja-rritako neurriekin ez zegoela ados etaAgirrek mehatxu egin ziola, literalkiidatziz: «Agirre me ha dejado tem-blando».Botikariei dagokienez, 1931ko abuz-tuaren 16ko errege-dekretuaren on-dorioz, Gipuzkoako farmazia-barrutiasortu zen. Haren arabera, Segurari ze-gokion barruti bat eratzea beste hiruherriekin batera: Idiazabal, Zerain etaMutiloa. Herri horietako biztanleriazela eta, barrutia bigarren kategoria-kotzat jo zen, eta ondorioz, guztien ar-tean 2.200 pezeta ordaindu behar ziz-kioten botikariari. Segurako Udalakparterik handiena ordaintzen zuen,eta botikariak, horren truke, bertanbizi behar zuen.Dakigunez, Isasti lizentziatua izanzen Segurako lehen medikua;1563az geroztik behintzat Seguranlan egin zuen, hala baieztatzen baitaUdaleko artxiboan aurkitutako agiribatean. Agiri horrek dioenez, Segu-rako Udalak Pedro Isasti medikuari15 dukat ordaindu behar zizkion. Or-

dutik Seguran lan egin duten medikuguztien izenak dokumentatuta dau-de.Garai batean, Segurako medikuenkontratuak urte batzuetarako egitenziren, eta horien iraupena aldakorrazen. Soldatak eta dirua lortzeko erakere, denboraren poderioz, aldatzenjoan ziren. Adibidez, XVII. mendean,Segurako medikuaren batez bestekosoldata 150 dukat zen. Soldata or-daintzeko, Udalak zergak ezartzekoahalmena zuen, esaterako, ardoakontsumitzeagatik. Zerga horri eskerordaintzen zion Udalak sendagileari.Aipatzeko modukoak dira denborahartako pasadizo asko, baina haieta-ko bat bakarrik kontatuko dugu he-men, Pio Barojarekin zerikusia due-na. XX. mendearen hasieran, Segu-ran, medikuaren lanpostua betebeharra gertatu zen, eta bost medi-ku aurkeztu ziren; haien artean, ai-patu berri dugun idazle ospetsua(bere aurkezpen-gutuna Udaleko ar-txiboan dago), baina lanpostua bes-te mediku batek lortu zuen. Soldata2.200 pezeta zen.Garai hartako osasun-fakultatiboekez zeuzkaten gaur egun ditugun ba-liabideak, baina argi dago lan handiaegin zutela gure arbasoak zaintzeko.

San Andres ermita. LAUREANO ETA JOSEBA TELLERIA



aholk

u med

ikoak

Arrisku kardiobaskularra

Bizimodu osasungarriak nabarmen murrizten du istripu kardiobaskular bat izatekoarriskua. Horregatik, gure esku dago bihotzarentzat hain kaltegarriak diren azturatxarrak (tabakismoa, gainpisua edo sedentarismoa, esaterako) saihestea.

JABIER AGIRREmedikua

te, partzialki gehienetan, baina baitaerabat ere zenbait kasutan. Etabuxadura horrek trastorno kardio-baskularrak izateko arriskua gehi-tzea dakar: miokardioko infartua,iktusa, hipertentsioa, tronbosiak etazakila zutitzeko zailtasunak gizonez-koetan. Horrela, ikerketa eta estatis-tika guztien arabera, 45 urte beteaurretik infarturen bat jasaten dutenpertsonen %80 erretzaileak dira.

Aztura hori bertan behera uztea-ren mesedeakErretzailerik porrokatuenek erehobekuntza handia lortuko dutetabakoa utzi bezain laster. Izan ere,adituek egindako kalkuluek diote-nez, erretzeari utzi eta 15 urtera,infartu bat izateko arriskua sekulaerre ez duen pertsona baten berberaizango litzateke.

Egunero ibiltzea, erremedio-rik onenaBihotza muskulu bat da, oso musku-lu berezia izan arren, eta ariketakaktibatu egiten du. Horregatik, biho-tza ondo mantentzeko, ez da ezin-

bestekoa gimnasioan jo eta ke ari-tzea, aski baita ariketa fisikoa moduerregularrean egitea.

Dena abantailaKirolak hainbat aldetatik egiten diomesede osasun kardiobaskularrari:

• Kolesterol txarraren mailakgutxituz.

• Tentsio arteriala neurrian man-tenduz.

• Odol-zirkulazioa hobetuz.• Diabetesa eta obesitatea jasate-

ko arriskua gutxituz.• Eta, azkenik, bihotzak muskulu

gisa duen funtzionamendua estimu-latuz, eta bihotzaren erritmoa hobe-tuz.

Zein kirol aukeratu?Ibiltzea, korrika egitea, bizikletan ibil-tzea, igeri egitea... edozein ariketaaerobiko eraginkorra gertatzen da.Garrantzitsuena modu konstante etaerregularrean jardutea da (astean hi-rutan, ordu erdiz gutxienez).

Haragi gorria eta hestebete-ak, debekatuakDieta mediterraneoa esaten zaionajarraitzeak %30 murriztu dezakegaitz kardiobaskularren bat jasatekoarriskua. Aurretik era horretako gai-xotasunen bat jasan duen pertsona-ren kasuan, berriz, dieta horrek%70eraino gutxituko ditu berriroere gaitza izateko probabilitateak.

Dieta mediterraneoaren oina-rriakZure eguneroko jan-neurria bihotza-rentzat osasungarria dela ziurtatze-

Zazpi dira bihotza sano mantentzenduten azturak: ez erretzea (eta bes-teek botatzen duten kerik ez arnas-tea), ariketa fisikoa egitea, dieta osa-sungarriari eustea eta bihotzarentzatgarrantzitsuenak diren lau arriskufaktoreak —presio arteriala, odolekoglukosaren eta kolesterolaren neu-rriak, eta gorputzaren pisua— neurrinormalen barruan kontrolatzea. Ezda oso aditua izan behar zazpi ohitu-ra horiek edozein bizimodu osasun-garriren barruan egon beharko luke-tela jakiteko, baina zoritxarrez, duelagutxi argitaratu den ikerketa batekdioenez, biztanleen %1,2 besterikez omen da zazpi arau horiek oso-osorik betetzen dituena. Ez da harri-tzekoa, beraz, trastorno kardiobas-kularrak izatea gaur egun mendebal-deko gizartearen osasun-arazonagusia.

Erretzeari uztea hain garran-tzitsua ote da?2006. urtean tabakoaren kontrakolegea Hego Euskal Herrian indarreansartu zenetik, miokardioko infartuakutuen indizeak %11 egin dubehera. Eta leku publikoetan erre-tzeko debekuak erretzaile pasiboeiegin die mesede batik bat, xedapenhorri esker beren arrisku kardiobas-kularra nabarmen jaitsi baita.

Tabakoa da arrisku faktore nagu-siaArterietan pilatuz doazen ateroma--plaken sorrera errazten du tabako-ak. Gantzez eta beste substantziabatzuez osatuak dauden plakahoriek arteriak buxatu egiten dituz-


aholku medikoak


ko, saia zaitez hurrengo gomendio-ak betetzen:

• Gehitu barazki, fruta, berdura,lekale eta fruitu lehorren kontsu-moa, baita ogi eta bestelako zerea-len kontsumoa ere (ahal izanez gero,hobe integralak badira).

• Har itzazu egunero esneki gain-gabetuak.

• Erabili sukaldean oliba-olioakoipe nagusi gisa.

• Eman lehentasuna koipe gutxikoproteinei (arrain eta hegaztienak),eta horrekin batera, haragi gorri etahestebeteak baztertu aldi berean.

• Murriztu azukre, gozo eta opilindustrialen kontsumoa.

Lagungarri izango diren janariakAzken ikerketen arabera, badirabihotzari probetxu berezia ekar die-zaioketen janari batzuk. Bete ezazuzure despentsa horrelakoekin:

• Brokolia. Bihotzeko odol-hodiak babesten dituen konposatubat omen dauka.

• Oloa. Osasun kardiobaskularegokia ziurtatzen duten omega 3gantz-azido asko, azido folikoa etapotasioa ematen dizkio gure egune-roko dietari.

• Intxaurrak. Horiek ere omega 3gantz-azidotan aberatsak dira, etakolesterola kontrolatzen laguntzendute.

Kontuan hartu beharreko sin-tomakEra honetako gaitzek ez dute nor-malean aurrez inolako seinalerikematen, istripu kardiobaskularragertatu artean. Horregatik, garaizdetektatzeak tratamendua eragin-korra izaten lagunduko digu. Osasu-naren Mundu Erakundeak dioenez,bada kasuan kasu kontuan hartubeharreko sintoma sail bat:

• Bihotz-gutxiegitasuna. Seina-leak pertsona batetik bestera askoalda daitezkeen arren, ohikoenak

hauek dira: arnasa hartzeko zailta-suna, ia egun batetik bestera ager-tzen den eta ia ulertezina den pisu-irabaztea, orkatiletako hantura,nekea, zorabioa, bihotz-frekuen-tziaren gehikuntza, apetitu-galeraeta gauez maizago pixa egin beha-rra.

• Infartua gizonezkoetan. Era-sandako pertsonak mina edo moles-tia sentitzen du bularraldean (ukabilbatek zanpatuko balio bezala), eta

sentsazio hori besoetara, ezkerrekosorbaldara, matrailera edo bizkarre-ra ere zabal daiteke. Horrez gain,arnasteko zailtasuna, goragaleakedo gorakoak, zorabioak edo konor-te-galerak, izerdialdi hotzak eta zur-biltasuna ere ohiko sintomak dira.

• Infartua emakumeetan. Kasuhauetan, seinalerik esanguratsue-nak aire-faltaren sentsazioa, goraga-leak, gorakoak, eta matraileko edobizkarreko mina izan ohi dira.

Badira bihotzeko arazo bat jasateko sentiberago bihurtzen gaituztenbaldintza edo zirkunstantziak. Erantzun bai ala ez galdera hauei, etaarreta neurri bereziak hartu beharrean zauden ala ez jakingo duzu.Diabetikoa al zara? bai ezIzan al duzu gaitz kardiobaskularrik? bai ezErretzailea al zara? bai ezKolesterola altu samar izaten al duzu? bai ezHipertentsiorik ba al duzu? bai ezGizonezkoa al zara? bai ez40 urte baino gehiago al dauzkazu ? bai ez

Baiezko erantzun bakoitzarekin puntu bat pilatuko duzu.• 5-7 puntu: arrisku kardiobaskular handia.• 3-4 puntu: arrisku kardiobaskular ertaina.• 0-2 puntu: arrisku kardiobaskular baxua.

ZEIN DA ARRISKU KARDIOBASKULARRA?

Egunero paseatzea lagungarria da arrisku kardiobaskularraren kontra egiteko. J. ETXEZARRETA / EFE



arna

sgun

eak

Idauze-Mendiko gazteek antolatu dituzte aurtengomaskaradak, eta urtarrilaz geroztik ari dira emanaldiakegiten Zuberoako hainbat herritan. Aitzakia horiaprobetxatuta, herrialdea eta herriak berak ezagutdaitezke.

Maskaradak,herriakezagutzeko bide

Euskal Herriko zazpi lurraldeetantxikiena da Zuberoa. Urria biz-tanlez, eta, tamainaz, ez oso

handia. 814,5 km² ditu, eta 17.018lagun bizi dira. Euskal Herriaren ipar-ekialdean dago, eta Maule-Lextarreda hiriburua. Horiek dira Zuberoarendatu orokorrak, azkar bezain zehatzemanak. Baina datu hotzak baino as-koz ere altxor handiagoa biltzen duZuberoak bere erraietan: ondare kul-turala. Sendoa baita abestiak, dan-tzak eta ohiturak belaunez belauntransmititu dituen haria. Kulturariestuki lotua bizi da ingurune hori,eta, hainbat idazle, musikari eta iker-larik egindako lanari esker, bertakokontuak lau haizeetara zabaldurikdaude.

Zuberoako edozein herritara joa-tea barne-bidaia baten modukoa da,sustraietara bidaiatzea. Orografia ezoso industrializatua duenez, landa-eremu zabalek osatzen dute lurral-dea. Oraindik ere abeltzaintza da Zu-beroako sektorerik indartsuena,nahiz eta, lantegiak ere egon badau-den lurraldearen iparraldean.

Hainbat dira Zuberoako kultur tra-dizioaren atalak, baina, erreportajehonek argia ikusiko duen garaia zeinden ikusita, bakarra etortzen da bu-rura: maskaradak. Zuberoako inau-teriak dira, dantza, antzerkia eta ber-tsoak biltzen diren herri-ikuskizuna.

Arbasoz arbaso iraun dute, eta, garaibatean bezala, gazteek antolatzendituzte. Urtetik urtera, txandakatzenjoaten dira herrietako gazteak (Idau-ze-Mendikoek egingo dute aurten).Herriz herriko bira egiten dute, bainahasierako eta amaierako maskara-dak sortzaileen herrian egiten dituz-te beti.

Taldekako ikuskizuna den arren, ezdute pastoralekin inongo antzik. As-koz ere bihurriagoak dira maskara-dak, inprobisatuagoak. Bi talde na-gusi daude: gorriak, pertsonaia zin-tzo eta zorrotzak eta doi bataspergarriak, eta beltzak, gaiztozko-agoak eta txantxarako beta handia-goa hartzen dutenak. Bien artekokalaka da, hain zuzen ere, maskara-da. Borrokan aritzen dira, baina dan-tzan eta kantuan. Zuberotarrek diotejokoetan aritzen direla.

Maskaradetan beti egin izan zaiokritika gizarteari. Garai batean, jaun-txoen eta aberatsen etxeetara joatenomen ziren. Taldeen bidez, gizartekodesberdintasunak adierazten dituz-te. Lanbide xumea duten pertso-naiek osatzen dute talde iluna: ziki-ratzaileak (kherestuak), zorrotzaileak(xorrotxak), ferratzaileak (marexa-lak), berzkinak (kauterak), botikaria(aputikadia) eta ijitoak (buhameak),besteak beste. Gorriak, berriz, ongijantzitako pertsonaia prestuak dira:

Txerreroa, Gathuzaina, Zamaltzaina,Kantiniersa eta Entseinaria. Lehiatikkanpo geratzen den pertsonaia batere badago: Pitxu.

Kalean egiten dira maskaradakojokoak, eta ikusleak haren inguruanbiltzen dira hura ikusteko. Pertso-naiengandik gertu egoten dira, etajokoetako protagonistek baliatu egi-ten dute, jokoetan parte hartzeragonbidatuz.

Idauze-Mendikoak aurtenInauteriak bete-betean harrapatzendituzte maskaradek. Urtarrilaren er-dialdean hasten dira, eta apirileanamaitu. Zuberoan egiten dituzteikuskizunak, baina urteren bateanhandik kanpo ere egin izan duteemanaldiren bat.

Arbaila Handia esaten dioten es-kualdean dago Idauze-Mendi, eta,iaz, herri hartako gazteek hartu zu-ten maskaradak egiteko ardura. Da-goeneko, fin-fin ari dira jokoetan -ur-tarrilaren 18an egin zuten lehenen-goa, herrian bertan-. Hamasei urteigaro dira Idauze-Mendin maskara-dak azkenekoz egin zituztenetik. Tar-te horretan, ordea, ez dira geldirikegon, Pier Paul Berzaitzen Raimun-



arnasguneak

txo pastorala egin baitzuten 2003an.Nolanahi dela, pastoraletan bainojende gutxiagok hartzen du partemaskaradetan. Adin-muga ere ez daberdina bi ohituretan, pastoraletanadin guztietakoak aritzen baitira.

Idauze-Mendiko 30 neska-mutilekantolatu dute aurtengo maskarada.Ezaugarri berri bat ere badu: Entsei-naria salbu, gainerako dantzariakemakumeak dira.

Beltzen taldeko kauterak etabuhameak gizonak izaten dira. As-koz ere pertsonaia bortitzagoak etanarratsagoak dira, eta protagonismohandiagoa ere hartzen dute. Maska-radetako adituen ustez, arrazoi ho-rrengatik ez dituzte interpretatzenemakumeek. Hala ere, zenbait urte-tan egin izan dituzte neskek beltzentaldeko jokoak. Buhame-talde osoaemakumezkoekin egin zuten Barko-xeko gazteek 2009an. Iaz, berriz,kautera batzuena emakumezkoekegin zuten. Aurten ez da halakorik,eta gizonezkoak ariko dira joko ho-rietan.

Bazkalostean izaten da ikuskizuna-ren zatirik garrantzitsuena, bainamaskaraden oihartzuna goizetik adi-tzen da. Barrikada-hausteak egiten

dituzte goizean: dantzarien eta mas-karadakoen arteko desafio modukobat. Ikuskizuna gertuagotik ezagu-tzeko, komeni da goizeko barrikada-hauste horiek ikustea.

Zuberoaren erdiguneanZuberoaren bihotzean dagoen herritxikia da Idauze-Mendi. Hiru herrigu-ne ditu: Mendi, Idauze eta Arrotza.Uhaitzandi igarotzen da herriaren er-digunetik. Aipatzekoak dira BurdinAroko kokaleku protohistoriko ba-tzuen aztarnak; Monumentu Histori-ko izendatu zituen Frantziak,1982an. Errota askoko alderdia erebada: Xamalbide, Xoro eta Etxatzdira herriko garrantzitsuenetarikoak.Eliza, berriz, XVIII. mendekoa da. Zu-beroako eliza ugarik bezala, estilozuberotarreko kanpandorre trinita-rioa dauka. Idauzek eta Mendik XIX.mendean egin zuten bat.

Iparraldean Gotaine-Iribarne etaUrdiñarbe ditu; ekialdean, Mendiko-ta; eta hegoaldean, Altzürükü etaOzaze-Zühara. Herri horietatik igaro-ko da maskarada datozen egunetan.Martxoaren 1ean, Altzürükün izan-go dira, eta 14an, berriz, Maule-Lex-tarren. Leku gehiagotara ere joango

dira, apirilaren 19an azkenengoa.Izan ere, maskaradak Zuberoa eza-gutzeko aitzakia ederra dira Bidaso-az hegoaldeko herritarrentzat. Ezdago oso urruti joan beharrik txokozoragarriak ezagutzeko; aukeraaprobetxatzen jakin behar da.

egutegia• Urtarrilak 18, igandea:

Idauze-Mendi• Urtarrilak 25, igandea:

Atharratze• Otsailak 1, igandea:

Urdiñarbe/Muskildi• Otsailak 8, igandea:

Garindaine• Otsailak 15, igandea:

Gamere-Zihiga• Martxoak 1, igandea:

Altzürükü• Martxoak 8, igandea:

Ürrüstoi-Larrabile• Martxoak 14, larunbata:

Maule-Lextarre• Martxoak 21, larunbata:

Santa Grazi• Martxoak 28, larunbata:

Zalgize/Iruri• Apirilak 5, igandea:

Barkoxe• Apirilak 12, igandea:

Hoki (Sohütako auzoa) (Erne, konfirmatzeke!)

• Apirilak 19, igandea: Idauze-Mendi

Zuberoako ikastoletako ikasleen maskaradak, 2012an, Lexantzü herrian. ALLANDE SOKARROS / BERRIA



eusk

ara o

sakid

etza

n

«Elkarri entzunez» m

Etorkizunari heltzeko,elkarri erantzunez

Euskarak Osakidetzan duen ego-eraz eta hemendik aurrera har-tzeko zein bide dauden ezta-

baidatzeko, «Elkarri entzunez» ma-hai-ingurua egin zuten abenduan Do-nostia Unibertsitate Ospitaleko (DUO-ko) areto nagusian. Felix Zubia DUOkodoktorea gidari, elkarrizketan aritu zi-ren Idoia Gurrutxaga DUOko zuzen-dari medikoa, Jose Mari ArmentiaOsakidetzako Giza Baliabideetako zu-zendaria, Karlos Ibarguren Osasun-goa Euskalduntzeko Erakundearenpresidentea, Paul Bilbao Kontseilukopresidentea, Zigor Etxeburua Gipuz-koako Foru Aldundiko euskara-zu-zendaria eta Nerea Txapartegi Donos-tiako Udaleko kultur zinegotzia. Ma-

mi handiko gaia izanik, luze aritu zirenhizlariak, eta kontuan hartzeko ha-maika zertzelada eman zituzten. Horibai, ados jarri ziren puntu batean:orain arte egin dena gutxi izan ez denarren, oraindik asko geratzen da.

Eta horri heldu zion hasiera-hasiera-tik Ibargurenek. Argitasun batzukegonagatik, ilunduta dauden ingu-ruetan «zentratu» behar dela zioen.Hainbat gabezia ikusten dituela aipa-tu zuen; horietako bat: Osakidetzaneuskarari bultzada emango dion lider-go-falta. Hezkuntzan ere hutsune na-barmena dagoela esan zuen, ezinez-koa baita medikuntza-ikasketak eus-kara hutsean egitea. Bigarren arazobat hezkuntzan ikusten duela ere

adierazi zuen: «Bertakoek ezin dutehemengo unibertsitatean ikasi, etakanpotik etortzen direnek euskarazjakin gabe egin ditzakete; horrek era-gin zuzena dauka gero egoiliarretan.Espezializazioak ere ezin dituztenezhemen egin, euskara ez da lan-tresnabihurtzen. Zailtasun handiak daudeaditu euskaldunak bilatzeko».

Euskararen erabilera normalizatze-ko, bi euskara-plan onartu dira Osaki-detzan: 2005ean lehenengoa eta2013an bigarrengoa. 2019ra bitarte-an bete nahi dira bertan zehaztutadaudenak. Gurrutxagak aitortu zuengabeziek bere horretan jarraitzen du-tela, Donostia Ospitaleko herena bai-no ez baita elebiduna. Hala ere, abian

Urratsak egin dira, eta ari dira egiten, baina oraindik ere urrun dago euskarakOsakidetzan behar bezalako tokia izango duen eguna. Mahai-inguruan aritu zirenekaipagai izan zuten zer bide hartu ote daitezkeen helburua ahalik eta ondoena etaazkarrena lortzeko. Horretarako, epeak zehaztea ikusi zuten beharrezko.



euskara osakidetzan

Adierazgarritzat jo zuen, bestalde,ESIen sorrera, aldaketa horrekin bate-ra euskara zerbitzuak sendotu nahiizan dira. «ESI berrien sorrera aukeragisa har dezakegu euskararen erabile-ran aurrera egiteko». Zaila izanagatik,posible izango dela iritzi zion Armen-tiak. «Ardura denona da, baita erdal-dunarena ere, hark ere lagundu behardu honetan guztian, baina nola lortu-ko dugu haren laguntza?», bota zuengaldera. Hain zuzen ere, hori indartze-ko asmoz kanpaina bat abiatzekotandirela aurreratu zuen.

Etxeburuaren, Bilbaoren eta Ibargu-renen ustez, euskara-planak mantsoari dira betetzen. Neurriak azkarragohartu ahal izateko, Etxeburuak epeakzehazteko iradoki zuen: «Helburuakzehaztu eta urteak jarri behar dira, etahorrek jar dezala erritmoa». Gipuzko-ako Foru Aldundian hala egin dute.«Ekintzak txikiak izan arren, zeresanaeman behar dute». Argi agertu zuenBilbaok: elebakarraren iturria itxi eginbehar da, hori da neurririk eraginko-rrena. Langile elebidunak kontrata-tzea, gainera, neurri batean aurrezte-ko modu egokia dela aipatu zuen.«Asko hitz egiten dugu orain diruaz;orduan, alde onari begiratu beharkozaio: medikua elebiduna bada, ez zaioeuskara-eskolarik ordaindu behar-ko».

Har daitezkeen neurrien gainean,elkarlanaren beharra nabarmenduzuten Etxeburuak eta Bilbaok. «Espe-rientziak kontatzeko ez, partekatzekogaude», zehaztu zuen diputatuak,erakundeekin eta herri-eragileekinbatera bidea errazago egin daitekee-lako. Euskal Herritik harago begiratuzuen Bilbaok, eta Gales jarri zuen adi-bide. «Galesen protokolo zorrotz batdaukate; egoera eragin duen profe-sionalari, ohar bidez, erabiltzaileare-kin izan duen arazoaren berri ematenzaio». Horregatik enpatia-faltari «ze-ro tolerantzia» izan behar zaiola esanzuen.

duten planaren bitartez, jarraipen be-rezia egin nahi diete euskara ikastenari diren langileei.

Armentiak onartu zuen, Ibargure-nek aipatu bezala, euskara-planarenaldeko lidergoa sendotu beharra da-goela eta, hori aldatzeko asmoz, Osa-kidetzak batzorde korporatiboa sortuberri duela. «Batzorde Korporatiboak40 neurri onartu ditu plangintza-aldihonetan maila korporatiboan mar-txan jartzeko, eta horietako hamalauerabateko lehentasunarekin betetze-ko konpromisoa hartu dugu». Adiera-zi zuenez, Osakidetzaren egungoegoeraren jakitun da, eta hortik abia-tuta emango dituzte irtenbideak. Aldibaterako kontratazioetan euskararenezagutzak orain arte baino pisu han-diagoa izatea aztertzen ari dira; pro-posamen bat egin zaie sindikatuei.«Lehentasunezko zerbitzuetan etazonalde euskaldunenetan euskarakpisu handiagoa izatea nahi dugu. Gaihonek talkak sortarazten ditu, bainanorabide horretan neurri zehatzakhartu behar dira». Ondo bidean, ha-mar urte barru dena «konponduta»egongo dela esan zuen Armentiak.

Ibarguren «erabat ados» agertu zenBilbaok egindako proposamenekin.«Sistema gai da erabiltzaileak arretaeuskaraz jasotzea nahi duela jakiteko;sinets dezagun, eta konplexurik gabejokatu. Sortuko den talka linguistikoa-ri ezin diogu beldurrik izan».

nez» mahai-ingurua. DONOSTIALDEA ESI-KO KOMUNIKAZIO UNITATEA

datuaEUSKALDUNAK IDENTIFIKATZEKO TRESNA:

Beharbada mantso, baina Osaki-detza euskalduntzeko urratsak aridira egiten, apurka-apurka. Horienartean nabarmenena bertako lan-gileek mantalean daramaten iden-tifikatzailea da. Horretan,letra ageri da, eta euskaraz badaki-tela jakinarazteko erabiltzen dute.Mahai-inguruan ere behin bainogehiagotan atera zen haren aipa-mena. Bilbaoren ustez, tresna ego-kia da pinarena. «Erosoa da, etahelburua betetzen du». Gainerakomahaikideek ere begi onez ikustendute aldaketa hori. Txapartegirenarabera, orain arte egindako lanahor dago, erabiltzaileek nabarmenikusten dutelako euskaraz egin de-zaketela.

Hilabete batzuk igaro dira pinaerabiltzen hasi zirenetik, eta erabil-tzaileen iritzien bilduma bat ereerakutsi zuten mahai-ingurua hasiaurretik. Orotariko aipamenakzeuden, baina gehienak egitas-moa zoriontzeko esanikoak ziren.Tartean, baina, bazen galdera inte-resgarri bat egiten zuena: «Zerga-tik izan behar dugu euskaldunokbeti identifikatu behar dugu-nak?». Gai hori bera mahaigaine-ratu zuen Bilbaok: «Eztabaida his-torikoa da hori, baina nik ez nukeharrabots handirik aterako. Egia daeuskaldunok soinean daramagunbeste motxila bat dela, baina, tira,funtzioa betetzen duen artean, eu-tsi egingo nioke».



unib

ertsi

tate

tikun

iber

tsita

tetik Osasuntsu egoteko, osasuna

elikatuNutrizioa eta osasuna eskutik helduta datoz, baina pertsona askok bizi behar izatendute elikadura-galarazpen baten batekin. Paziente horien testigantzak eta bestezenbait profesionalen ikerketak aztergai izan dituzte Gasteizko EUEko 26.Jardunaldi Zientifikoetan.

Otsailaren 16an eta 17an, 26.Jardunaldi Zientifikoak anto-latu zituen Gasteizko Erizain-

tzako Unibertsitate Eskolak. Aurtengoleloa Janariaz janztea… elikatu osasu-na izan zen, eta, batez ere, zenbaitgaixotasunen prebentzioari buruzkoargibideak jorratu ziren. Bestalde, Ma-ria Teresa del Hierro EUEko ikasketa-buruak azaldu zuenez, «urtez urte,ikasleek zeregin garrantzitsua bete-tzen dute, haiek baitira protagonistanagusiak». Testigantza errealek etaadituen azterlanek elikaduraren ga-rrantziaz gogoeta egiteko aukeraeman zieten erizaintzako ikasleei.

Edurne erizaina da, eta txikitatikeduki ditu arazoak pisuarekin. Duelahemezortzi urte egin zioten lehenen-go kirurgia bariatrikoa. «Hamar urte-rekin egin nuen lehenengo dieta.Asko egin ditut bizitza osoan, baina,horiei eusteko aldia heltzean, beti uz-ten nituen bertan behera». Gizenta-suna gaixotasun-mota bat da, baina,haren ustez, gizartean ez dago beharbeste onartuta. Hala, familiaren etaprofesionalen babesa ezinbestekoaizan da Edurnerentzat. «Medikuek etaerizainek ez ninduten errudun sentia-razten lodia egoteagatik, tratamen-duei erreparatzen genien soilik». Per-tsona askoren antzera, «oso zaila»egiten zitzaion dietei jarraitzea, eta,denborarekin, kirurgia bariatrikoa egi-tea hautatu zuen. Ebakuntza-gelarasartzeko erabakia «ez zen errazaizan», baina, hala ere, pausoa emateaerabaki zuen. «Jaten ikasi nuen, astiro

eta murtxikatzen. Mahaian erlojua ja-rri, eta pixkanaka ekiten nion». Janari-kantitateak eta kaloriak kontrolatzenhasi zen erizaina, eta, egunez egun,hoberantz egin zuen. 30 kilo ingurugaldu zituen. Bide luzea egin du Edur-nek, eta egoera berean aurkitzen di-ren pertsonei aholku bat eman die: ki-rola egin eta elikadura zaindu dezate-la. «Normal ikusi behar dugugizentasuna, eta horrekin bizitzen ika-si. Horretarako, denok onartu behardugu».

Baina, askotan, zenbait gaixotasu-nek ez dute lekurik izaten gizartean.Duela hamabost urte, Davidi gaixota-sun zeliakoa diagnostikatu zioten.«Garai hartan ez zen hain ezaguna».Jatetxeetan, lagunen etxeetan edo bi-daiatzean, Davidek «kontu handiz»ibili behar zuen jaten zuenarekin.«Beti galdetu behar nuen honek edohorrek zer osagai zituzten. Gaixotasu-na izan arte, ez zara ohartzen zenbatjanarik duten glutena», gaineratu du.

Haren ustez, pertzepzioa asko aldatuda, eta kontzientziazio handiagoadago: «Gaur egun, errazagoa da glu-tenik gabeko janariak topatzea».Ehun pertsonatik bat zeliakoa da, etazenbait enpresa-katek merkatu-aba-gunea ikusi dute horretan. «Gero etabarietate handiagoa dago, eta elika-dura aberatsa da». Hala ere, Davidekproduktu berezi horien salneurria az-pimarratu du: «Pertsona zeliako batensaskia 1.600 euro da urtean, eta ezdugu diru-laguntza nahikorik jasotzenhorri aurre egiteko».

Gaixotasun zeliakoaz gain, badabeste elikadura-galarazpen oso ohikobat, diabetesa. Munduan, 1.100 mi-lioi pertsonak nozitzen dute, bost per-tsonatatik batek. Josu gauza asko da:ingeniaria, astronauta, alpinista etadiabetikoa. Albistea jaso zuenean, be-deratzi hilabete eman zituen «depri-mituta». 1990ean, diagnostikoaeman ziotenean, «oso eskasa» zeneritasunari buruzko informazioa. Ur-teekin, berriz, bere egoera onartu etatrabatzat hartu beharrean, aurreraegin zuen. Errusiako espazio-estazio-an ibiltzeaz gain, zortzimilakoak igoeta ipar- eta hego-poloak zeharkatuditu, bai diabetesak sortzen zizkionmugak gainditu ere. «Diabetesa bidai-dea da, eta horrekin bizitzen ikasi be-har da». Ondo baino hobeto ezagu-tzen ditu gaixotasunaren nondik no-rakoak. «30.000 intsulina-dosi bainogehiago injektatu ditut, gorputzeaneta odolean dagoen glukosa neurtze-ko; 100.000 analisi inguru egin ditut».

Josu astronauta eta alpinista, Daviderizaintzako ikaslea eta Edurne erizaina.

IANIRE RENOBALES


unibertsitatetikosatuberri 212015eko otsaila

Hala ere, medikuek eta erizainek ema-ten dizkioten gomendioei arreta bere-zia jartzen die. Kaloria-kopurua finka-tzen du egunero, eta, «zentzuz neur-tuz gero, ia edozer jan daiteke».Josuren arabera, edozein pazientekduen bizi-kalitate bera dute diabetiko-ek. «Berdin dio zein gaixotasun du-zun; horri ematen diozun ikuspuntuakbaldintzatuko du zure bizitza».

Elikadura-gida berriakZer eta nola kontsumitu jakitea ga-rrantzitsua da pertsona ororentzat.Horretaz gogoeta egiteko, hitzaldiaeman zuen Javier Aranceta BartrinaNafarroako Unibertsitateko nutrizio-ko irakasleak: Elikadura, nutrizioaeta osasuna: elikadura-gida berriak.Elikadura-gidak gizartearen kulturinguruneetara egokitu behar dira,eta adituak berriztatze-lanetan da-biltza, datuak egokitzen eta ikonoberria sortzen. Besteak beste, egu-nean hartu behar diren kantitateakazaldu zituen. Egunean, bost fruitu-eta barazki-puska jatea komeni da.Neurri txikiago batean jan behar diragozokiak eta haragi gorriak. Eta ezin

da ahaztu «ur nahiko» edatea. Nahizeta teoria ezagutu, praktikan, publi-zitate masiboak zenbait jangai eros-tera behartzen gaituzte. Hala, eros-ketak egiteko orduan, Arancetakoreka emozionala azpimarratu zuen.«Triste edo urduri bagaude, osasun-tsuak ez diren janariak hartzeko ohitu-ra daukagu. Gainera, gosez egiten ba-ditugu erosketak, aukeraketa okerrakegingo ditugu. Onena da zerrenda bateramatea eta hori bakarrik erostea».

Baina agerikoa dena ez da beti erra-za betetzen, eta etorkizuneko elika-dura-irizpideetan eragina izan deza-ke. Hala, mahai-ingurua egin zutenjardunaldietan: Aurrerapen garrantzi-tsuak nutrizioan: etorkizunari aurreahartzea. Hasieran, Miguel Angel Mar-tinez Gonzalez, prebentzio-medikun-tzako eta osasun publikoko katedrati-koa, Predimed ikerketari buruz arituzen. Esperientzia horretan dieta medi-terraneoaren garrantziaz mintzatuzen, gaixotasun kardiobaskularrei au-rre egiteko giltzarri den aldetik. 7.400pertsonak hartu zuten parte ikerke-tan, «Espainian egindako saiorik han-dienean», eta, hamalau puntuko ze-

rrenda batekin, gehiago eta gutxiagokontsumitu behar diren jangaiak iden-tifikatu zituzten. «Batez ere, okel go-rriak eta gozokiak gutxitu behar zirelaondorioztatu genuen».

Ostean, Itziar Churruca Ortegak,Arabako euskarako eta ikasketa-plangintzako zuzendariak, nutrige-nomika ekarri zuen gogora. Churru-cak azaldu zuenez, elikagaiek eta be-ren osagaiek eragina dutegenometan, eta norberaren dietakgaixotasunak izateko probabilitatea-ri eragin diezaioke. Norbanakotikosotasunera saltoa eman zuten on-doren. Izan ere, globalizazioarenerritmora mugitzen den merkatuarimugak ezarri zizkioten jardunaldie-tan. Alberto Lopez de Ipiña SlowFood Arabako presidentea laboreekologikoen filosofiaz eta tokiko eli-kagaien promozioaz aritu zen. Etaelikadurari buruzko jardunaldienamaierari zapore gazi-gozoa emate-ko, neuromagia izan zuten hizpideIñaki Agirrezabal medikuak eta JoseAngel Suarez magoak, magia etazientziaren artean badelako halakokonektore estu bat.

'Elikadura-galarazpen handi batekin bizitzea' hitzaldia. IANIRE RENOBALES



bizit

za la

netik

kanp

o

IANIRE RENOBALES

Badira bi pertsona-mota: arkatzaondo mugitzen dutenak etainongo gaitasunik gabe aritzendirenak. Jon Lizarraga (Bilbo,1960) lehenengo taldean koka-tzen da. Txikitatik gogoko izandu irudiak egitea, eta zaletasunhorrek liburuak eta aldizkariakilustratzera eraman du.Noiz hasi zinen irudiak egiten?Haurrak ginenean, Mortadelo eta Fi-lemon eta beste hainbat pertsonaiaezagunen haur-komikiak irakurtzengenituen, eta atsegin nuen horietanagertzen ziren irudiak kopiatzea; be-rez ateratzen zitzaidan. Nolabaitekoerraztasuna nuen marrazkiak egite-ko. Gainera, entretenitu eta erlaxatuegin nau beti.

Marrazkiak kopiatzeaz gain,nondik datorkizu irudiak sortze-ko inspirazioa?Batez ere, gizakien irudiak marraz-ten ditut, eta, bereziki, asko gusta-tzen zait pertsonen karikaturak egi-tea, ingurukoenak zein ezagutzenez ditudanenak. Une honetan, elka-rrizketa egiten ari garen bitartean,beharbada zirriborro batzuk egingonituzke arkatza banu. Bat-bateanburura datorkidana islatzen dut pa-perean. Eskolako eta unibertsitatekokoadernoak, oharrez gainezka ego-teaz gain, nik egindako irudiz betetadaude. Ia-ia ohartu gabe ateratzenzait marraztea. Urteekin prestakuntza profesio-nalik jaso al duzu?

Neure kabuz ikasi dut dakidana,praktikarekin. Ez dut jaso inolakoprestakuntza akademikorik.Karikatura batzuk egin dituzuBizkaiko Osasun MentalekoSareko liburu baterako. Halaxe da. Datu pertsonalak babes-teari buruzko legediari buruz ari daliburua, eta, edukiak arintzekoasmoz, karikatura batzuk sortunituen. Autoreen argazkiak jarribeharrean, euren eta nire karikatu-rak ezarri genituen.Beste zer edo zer argitaratu alduzu?Unibertsitatean nengoela, komikibatzuk sortu genituen. Psikiatriarenesparrura egokitutako aldizkari bateditatzen genuen, baina ez zuenasmo profesionalik, gu dibertitzea-rren egiten genuen. Proiektua ikas-kide batek ipini zuen martxan; ososortzailea zen, eta berarekin kola-boratzeko eskatu zidan. Iragarkiak,karikaturak eta istorioak egitengenituen. Egoerei alde atseginabilatzen ahalegintzen ginen. Uni-bertsitate-garaian ere, komikiakegiten genituen, eta ingurukoeifotokopiak banatzen genizkien. 50edo 60 ale sortu eta lagunen arteanoparitzen genituen.Zein izan da zure azken lana?Noizean behin jartzen naiz marrazkiak egiten. Duela gutxi,lagun batzuen zilarrezko ezteiakizan dira, eta horri buruzko komikibat egitea eskatu zidaten. Horrela-koetan, hiru edo lau argazki hartu,eta sormenari bidea uzten diot.Aisialdian ere, beste zereginik ezdaukadanean marrazten dut. Etxe-an nagoenean, politikari batenargazkia ikusi, eta karikatura batmarrazten hasten naiz. Denborapasatzearren eta errutina apurtzea-rren egiten dut. Asko erlaxatzennau irudiak egiteak. Bat-batean,hori egiteko gogoa pizten zait, etalanean jartzen naiz.

«Etxean nagoenean,esaterako, politikari batenargazkia ikusi, etakarikatura bat marraztenhasten naiz»jon lizarragapsikiatra eta marrazkilaria



denbora-pasak


Erabakiak pazienteekin hartzearen aldekoak dira …...2020/01/20 · sarean hartzen dot parte....

Documents

Transcript of Erabakiak pazienteekin hartzearen aldekoak dira …...2020/01/20 · sarean hartzen dot parte....