UZTARO, 14 - 1995, 21-48 21

Druidak Zesarren testuetan

Garbiñe Agirre UrteagaLaudioko Aiala Kantzelaria B.I.ko irakaslea

Zesarren De bello gallico idazlanak K.a. 58tik 50era arteko Galietakoguda kontatzen du zazpi liburutan. VI. liburuan digresio bat egiten da Galiaeta Germaniako ohiturak ezagutarazteko (VI, 11-28). Galiako gizarteaazaltzerakoan druidak aipatzen dira. Jatorrizko latinezko testua gaika banatudugu eta euskal itzulpena eman ondoren, testuak dioenari azalpenak egingodizkiogu. Eranskin gisa druidei buruzko beste testu klasiko batzuez gain,Robert Graves-en Claudio el dios y su esposa Mesalina liburutik druideiburuzko zati baten itzulpena eta Jon Miranderen idazlan hautatuak liburutikbeste pasarte batzuk eskaintzen ditugu.

Caesar’s literary work De bello gallico has been divided into seven books,which tell the wartime in Gaul between 58 and 50 b.C.. To understand and get to know thecustoms of the ancient Galic and German civilizations a degression has been made in theVI book (VI, 11-28). At the same time the Galic society is being explained, a unique figure,the druid, can be aknowledged. We have divided the original latin text into different subjects.Once it has been translated into Basque we will add some explanations about what the textsays. As a brief appendix some classical texts about the above mentioned figures havealso been displayed. In the same way, we have added a translation about the same themefrom Robert Graves’ book Claudius the god and his wife Mesaline together with some otherselected texts of Jon Miranderen idazlan hautatuak.

IKASKETA KLASIKOAK

Sarrera

Latin-eskoletan hainbestetan itzulidugun Zesar dakargu honako honetanere baina gure asmoa Zesar tipikoa-rengandik zerbait aldendu eta Zesarerakargarriarengana hurbiltzea litza-teke.

Zenbatetan ez ote digute aurpegira-tu gaur egungo gizartean ez dutelainolako esanahirik itzultzeko erabiltzenditugun aspaldiko guda-kontakizunhoriek! Zesarrek erabiltzen duen hiz-kuntz maila egokia baldin bada gureeskoletarako pasarte erakargarriakaurkitzea besterik ez dugu, edo auke-ratzen ditugunak erakargarri egitea.

Druidek Galiako apaizgoaren per-tsona-klasea osatzen zuten; pribilejio-dun taldea zen. Haien esku zegoenmaila goreneko gazteen hezkuntza,justizian hartzen zuten parte, eta era-gin garrantzitsua zuten erabaki politi-koetan. Erromatarrek batez ere eraginpolitikoarengatik erasotzen zieten.

Ildo honetatik doaz druidei buruzkopasarte hau aukeratzeko erabilitakoirizpideak. Batetik, oso ezaguna daGoscinny eta Uderzo-ren Asterix etaObelix komikietan azaltzen den Pano-ramix druida. Komiki hauen inguruanegin diren hizkuntza guztietarakoitzulpenek (latina barne), maketek,bideoek eta latin metodoren batek ereerruz lagundu dute pertsonaia honenzabalpenean. Bestetik, Gravesentamainako idazle popular batean ereaurkitzen dugu gaiaren islada. Gai-nera gaur egunera arte bizi-bizirik hel-du den gaia da, ba omen direlako gureartean antzinako ohiturei jarraitzenzaizkien druida-elkargoak. Gure arteanzelten kulturak izan duen harrera onakere bultzatu gaitu gai hau hartzera,

kultura honen baitan geratu baitiraEuropako beste hizkuntza “minorizatu”batzuk, hala nola bretoia (Bretainia),gaelikoa (Gaelic), manaera (Manx),irlandera, kenbrera (Welsh) eta kerne-kera (Cornish). Azkenik, euskal litera-turarekin ere badu lotura, Jon Mirandeidazlea Druiden Eliza Paganoa zela-koan partaide izan baitzen gutuatra(‘jainkotasunaren deitzaile’) postuan.

Hau guztia kontutan izanik eskole-tan ere erabiltzeko moduan aurkeztendugu material hau.

Kasu horretan, gaiari sarreraegokiena Asterix eta Obelix komikikopertsonaien aurkezpena (guk III.eranskinean eskaintzen duguna)latinetik euskarara itzultzea deladeritzogu; pertsonaia hauen inguruanekoizten den material guztia ereerabilgarria litzateke baina beti eregure pertsonaia druida erdian dugula.

Ondoren Zesarren testura pasatukoginateke. Gaika banatuta aurkitukoduzuenez, osoa zein zatika itzuldaiteke eta atal bakoitzaren realia-enazalpenak zein ariketa morfosintak-tikoak egin. Eskaintzen dugun materia-larekin beste iturri klasikoak erkatzealitzateke ariketa egokia.

Amaitzeko, Graves-en testuairakurri eta bai Zesarren pasartean etabai gainontzeko iturri klasikoetanirakurri dituztenak identifikatuko dituzteGraves-en idazkian, eta nobela histo-rikoaren fideltasunaz egin daitezkegogoetak.

Musika aldetik, i tzulpen-saioakatseginagoak eta girotuagoak gertadaitezen Bellini-ren Norma (1831) edoCatelani-ren Carattaco (1841) entzundaitezke, biak zelten lurraldea etadruiden giroa isladatzen dutenak.

UZTARO, 14 - 1995 22

Bibliografian aipatzen den MorganLlywelyn-en El Druida liburuak osoegoki azaltzen du druiden bizimodua.

Hauek guztiak ez dira latin-testu ba-ten inguruan egin daitezkeen ariketenartetik ideia gutxi batzuk baino.

Irakasle guztiek igerriko dute hau lanikerrazena dela; gero dator benetakolana, material hau guztia programa-tzea, lortu nahi ditugun helburueiegokitzea eta gelaratzea. Orduanbakarrik jakingo dugu lan honekmerezi izan duen ala ez.

UZTARO, 14 - 1995 23

XIII.1. aliquo sunt numero: ‘garrantzia izan, kontutan izan...’ (dat. + sum ). / plebes: plebsnominatibo singularraren era arkaikoa da.

XIII.2. aes alienum: ‘zorrak’ dira, aes suum ‘dirua mailegatzen duenaren dirua’ da. / ... dicantnobilibus. In hos eadem...: Oxford edizioak quibus gehitzen du add. Dinter oharpean (...dicantnobilibus, quibus in hos eadem...). / In hos (= plebem)... sunt (nobilibus): ‘nobleek plebearengan dute’...(dat. + sum) / quae (sunt) dominis: ‘jaunek’ (dat. + sum).

XIII.4. magnus adulescentium numerus: nobleen artekoak besterik ez Ponponio Melak (III, 2)dioenez: «docent multa nobilissimos gentis clam, et diu, et vicennis annis».). / apud eos: ‘galoenartean’.

XIII.5. idem = iidem: Zesarrek nahiago du forma laburtua osoa baino.

XIII. (1) Galia osoan bi dira mailaeta ohoreren bat duten pertsona--klaseak; izan ere plebea ia esklabuenparean jartzen da, bere kasa ez daezertan ausartzen eta inongo bilkure-tan ez da onartua izaten. (2) Gehie-nak, zorrek, zergen tamainak edoboteretsuen gehiegikeriak estutzendituztenean, nobleen zerbitzura sar-tzen dira. Haiengan, jaunek eskla-buengan dituzten eskubide berberakdituzte. (3) Baina bi pertsona-klasehauetatik bata druidena da, besteazaldunena.

(4) Haiek jainkoei buruzko gaietanhartzen dute parte, sakrifizio publikoeta pribatuez arduratzen dira, erlijio--gaiak azaltzen dituzte: haienganagaztetxo-kopuru handi bat biltzen daikastearren, eta beraiek ohore handiadute galoen artean.

(5) Izan ere, ia eztabaida publikoeta pribatu guztiei buruz erabakitzen

Galia eta bertako pertsona-klaseakXIII. (1) In omni Gallia eorum homi-

num qui aliquo sunt numero atquehonore genera sunt duo. Nam plebespaene servorum habetur loco, quaenihil audet per se, nullo adhibeturconsilio. (2) Plerique, cum aut aerealieno aut magnitudine tributorum autiniuria potentiorum premuntur, sese inservitutem dicant nobilibus. In hoseadem omnia sunt iura quae dominisin servos. (3) Sed de his duobus ge-neribus alterum est druidum, alterumequitum.

Druidak apaiz. Sakrifizioak(4) I l l i rebus divinis intersunt,

sacrificia publica ac privata procurant,religiones interpretantur: ad hosmagnus adulescentium numerusdisciplinae causa concurrit magnoquehi sunt apud eos honore.

Druidak epaile(5) Nam fere de omnibus contro-

versiis publicis privatisque constituunt

Zesar, De bello galico VI, 13-18

et, si quod est admissum facinus, sicaedes facta, si de hereditate, si definibus controversia est, idem decer-nunt, praemia poenasque constituunt;(6) si qui aut privatus aut populus,eorum decreto non stetit, sacrificiisinterdicunt. Haec poena apud eos estgravissima. (7) Quibus ita est interdic-tum, hi numero impiorum ac scelerato-rum habentur, his omnes decedunt,aditum sermonemque defugiunt, nequid ex contagione incommodi acci-piant, neque iis petentibus ius redditurneque honos ullus communicatur.

Druiden hierarkia(8) His autem omnibus druidibus

praeest unus, qui summam inter eoshabet auctoritatem. (9) Hoc mortuo,aut si qui ex reliquis excellit dignitate,succedit, aut, si sunt plures pares,suffragio druidum, nonnumquam etiamarmis de principatu contendunt.

Druiden urteroko bilkura tokia(10) Hi certo anni tempore in finibus

Carnutum, quae regio totius Galliaemedia habetur, considunt in lococonsecrato. Huc omnes undique quicontroversias habent conveniunteorumque decretis iudiciisque parent.

Druidismoaren sorrera(11) Disciplina in Britannia reperta

atque inde in Galliam translata esseexistimatur, (12) et nunc qui diligen-

UZTARO, 14 - 1995 24

dute eta lege-hausteren bat burutu ba-da, hilketaren bat egin bada, hereden-tziari edo mugei buruzko eztabaidarikbada, beraiek konpontzen dute etasariak eta zigorrak erabakitzen dituzte.(6) Norbait, bai pribatu bai publikoa, ezbada beraien erabakira atxikitzen,sakrifizioak galerazten dizkiote. Zigorhau oso gogorra da beraien artean. (7)Horrela galerazita daudenak, errukiga-be eta gaizkiletzat hartzen dira, denekihes egiten diete, topo egitea eta elka-rrizketa saihesten dituzte ez dezatengaitzen bat har kutsaduraz, ez zaiejustiziarik egiten nahiz eta eskatu, etaez zaie ematen inongo ohorerik.

(8) Bestalde, druida hauen guztienburu haien artean aginpide gorenaduen bakar bat izan ohi da. (9) Hauhiltzean, gainontzekoen artean duinta-sunean nabarmentzen bada norbait,ondorengoa izango da, edo bestelaasko badira antzekoak, aginteagatiklehiatzen dira druiden arteko bozketabaten bidez, eta inoiz armez ere bai.

(10) Hauek, urteko garai jakin ba-tean, Galia osoko erdigunetzat dutenKarnutoen herrialdean biltzen dira lekukontsakratu batean. Hemen, tokiguztietatik eztabaidak dituzten guztiakbiltzen dira eta beraien erabakiek etaepaiek esandakoa egin behar dute.

(11) Uste da jakintza hau Britainianasmatu zela eta handik Galiara za-baldu zela, (12) eta gaur egun, hau

XIII.7. his: dat. / ne: xedezkoa. / iis petentibus: edizio batzuetan his petentibus.XIII.8. praeest: druida bat da buru, besteen gainetik dago baina inongo botererik gabe. Ikus Druiden

hierarkia atala azalpenetan.XIII.9. armis de principatu contendunt: aurrerago (VI, 14, 1) druides a bello abesse consuerunt dio.

Ikus Druidak eta gerra atala azalpenetan. XIII.10. in loco consecrato: beste edizio batzuetan in luco consecrato ematen dute. Lukanok ere

luco dio.XIII.11. disciplina... reperta atque... translata existimatur: infinitibozko perpausaren egitura

pertsonala (‘uste da irakaskuntza hau... asmatu zela eta... zabaldu zela.’).

tius eam rem cognoscere volunt ple-rumque illo discendi causa proficis-cuntur.

Druidak eta gerraXIV. (1) Druides a bello abesse

consuerunt neque tributa una cumreliquis pendunt; militiae vacationemomniumque rerum habent immunita-tem. (2) Tantis excitati praemiis, et suasponte multi in disciplinam conveniuntet a parentibus propinquisquemittuntur.

Druidak eta idazkera(3) Magnum ibi numerum versuum

ediscere dicuntur. Itaque, annos nonnull i XX in disciplina permanent.Neque fas esse existimant ea litterismandare, cum in reliquis fere rebus,publicis privatisque rationibus, Graecislitteris utantur. (4) Id mihi duabus decausis instituisse videntur, quod nequein vulgum disciplinam efferri velint,neque eos qui discunt, litteris confisos,minus memoriae studere; quod fereplerisque accidit ut praesidio litterarumdiligentiam in perdiscendo ac memo-riam remittant.

Arimaran hilezkortasuna (5) In primis hoc volunt persuadere:

non interire animas, sed ab aliis postmortem transire ad alios, atque hocmaxime ad virtutem excitari putant,metu mortis neglecto.

UZTARO, 14 - 1995 25

XIII.12. illo: ‘hara’, ‘Britainiara’.XIV.1. rerum: ‘zerbitzuak’.XIV.2. praemiis: ‘abantailak’.XIV.3. ediscere dicuntur: infinitibozko perpausaren egitura pertsonala. / litteris mandare: ‘idatzi’. /

cum... utantur: perpaus kontzesiboa. XIV.4. instituisse videntur: infinitibozko perpausaren egitura pertsonala. / velint: subjuntiboan

Zesarren iritzia ematen duelako. / ut: aurreko quod... accidit zabaltzen du.XIV.5. In primis hoc: hoc hurrengo infinitibozko perpausek azaltzen dute: non interire... ad alios. /

excitari: bere subjektua inplizitua da: (homines).

zehatzago ezagutu nahi dutenakorohar hara joaten dira ikastera.

XIV. (1) Druidak gerratik urrun egonohi dira eta ez dute ordaintzen zer-garik besteekin batera; soldadutzatiklibre daude eta zerbitzu guztietatikaske. (2) Hainbeste abantailak bultza-turik, asko hurbiltzen dira ikasketetarabai bere borondatez bai gurasoek edoahaideek bidalita.

(3) Han, diotenez, bertso-lerrokopuru handia ikasten dute buruz.Horregatik, batzuk hogei urtez aritzendira ikasketetan. Eta ez dute uste zile-gia denik idaztea, nahiz eta ia gainon-tzeko ekintza guztietan, harremanpubliko nahiz pribatuetan, greziarhizkiak erabiltzen dituzten. (4) Hau,iruditzen zait bi arrazoengatik erabakidutela, ez dutelako nahi ikasketak jen-de artean zabal daitezen ezta ikastendutenek, idazkietan konfidantza jarri-rik, memoriari ardura gutxiago emandiezaioten; hau ia gehienei gertatzenzaie, hots, idazkien laguntzaz ikasteanarreta eta memoria galtzen dutela.

(5) Batez ere hau sinestarazi nahidute: arimak ez direla hiltzen baiziketa batzuengandik beste batzuenganapasatzen direla heriotzaren ondoren,eta honek batez ere birtuterantzbultzatzen dituela pentsatzen dute,heriotzaren beldurra galtzean.

Druiden ikasketak (6) Multa praeterea de sideribus

atque eorum motu, de mundi ac terra-rum magnitudine, de rerum natura, dedeorum immortalium vi ac potestatedisputant et iuventuti tradunt.

ZaldunakXV. (1) Alterum genus est equitum.

Hi, cum est usus atque aliquod bellumincidit (quod fere ante Caesarisadventum quotannis accidere solebat,uti aut ipsi iniurias inferrent aut inlataspropulsarent), omnes in bello versan-tur, (2) atque eorum ut quisque estgenere copiisque amplissimus, itaplurimos circum se ambactos clientes-que habet. Hanc unam gratiampotentiamque noverunt.

SakrifizioakXVI. (1) Natio est omnium Gallorum

admodum dedita religionibus, (2)atque, ob eam causam, qui suntadfecti gravioribus morbis quique inproeliis periculisque versantur, aut provictimis homines immolant aut seimmolaturos vovent administrisque adea sacrificia druidibus utuntur, (3) quodpro vita hominis, nisi hominis vitareddatur, non posse deorum immorta-lium numen placari arbitrantur, publice-que eiusdem generis habent instituta

UZTARO, 14 - 1995 26

XIV.6. iuventuti tradunt: ikus 3. oharra.XV.1. uti: esplikatiboa.XV.2. ut... amplissimus, ita plurimos... habet: ‘...zenbat eta ...-ago orduan eta... gehiago dute’. /

ambactos clientesque: ‘anbato’ eta ‘kliente’ itzuli da. Ambactus,-i edo Ambacta,-ae eta beste aldaketabatzuk Euskal Herriko esteletan sarri jasotzen diren antroponimoak dira (Gastiain, Marañon, SanRoman de San Millan, Angostina, Kontrasta, Urabain...). Morfologikoki, Pokorny-ren iritziari jarraituz,Palomar Lapesa eta Lourdes Albertosek jatorri zeltikoa ematen diote hitzari, amb<i> aurrizkia eta aktospartizipioa. Esanahiaren aldetik, galo-erromatarrez ambactus-a ‘zerbitzaria’ da. M. Sevillak dioAmbatus antroponimoa oso zabaldua zegoela esklabuen artean eta cognomen gisa geratu zelamanumisioaren ondoren, hauen ondorengo askeek ere eraman zutelarik. Lourdes Albertos (1985) ezdago ados, beharbada horrela gertatuko zela kasu batzuetan baina ez guztietan esanez.

XVI.1. admodum dedita religionibus: erlijio-gaietan oso zaletua da.XVI.2. gravioribus morbis: ‘gaisotasun larriak’. Konparaketa absolutua da, hau da, konparaketaren

beste aldea barnean du, gaixotasun normalak dira, lehen aldekoak baino arinagoak direnak.XVI.3. publiceque habent... instituta publica: ‘ofizialki dituzte araututa’.

(6) Honetaz gain gauza asko eztabai-datzen dituzte astroei buruz eta haienmugimenduaren gainean, munduareneta lurraren tamainari buruz, gauzenjatorriari buruz, jainko hilezkorrenindar eta botereari buruz eta gaztejendeari helarazten dizkiote.

XV. (1) Beste pertsona-klaseazaldunena da. Hauek, beharrezkoadenean eta gerraren bat jasotzendenean (Zesarren etorrera aurretik iaurtero gertatu ohi zena, hau da, be-raiek erasotzen zutenean edo erasoakeragozten zituztenean), denak gerranaritzen dira, (2) eta euren artekobakoitzak zenbat eta nobleago etaaberatsago, orduan eta anbato etakliente gehiago ditu inguruan. Eragineta indar bakar hau ezagutzen dute.

XVI. (1) Galoen nazio guztia erlijio--gaietan oso zaletua da (2) eta, arrazoihonegatik, gaixotasun larriak jota dau-denek eta borroketan eta arriskuetandabiltzanek giza biktimak sakrifikatzendituzte edo zin egiten dute beraieksakrifikatuko dituztela eta druidakerabiltzen dituzte sakrifizio hauenarduradun gisa, (3) uste baitute gizakibaten bizitzaren ordez ez bada bestegizaki baten bizitza ematen, jainkohilezkorren borondatea ezin dela bare-tu, eta mota honetako sakrifizioak ofi-

sacrificia. (4) Alii immani magnitudinesimulacra habent, quorum contextaviminibus membra vivis hominibuscomplent; quibus succensis, circum-venti flamma, exanimantur homines.(5) Supplicia eorum qui in furto aut inlatrocinio aut ex aliqua noxia sintcomprehensi gratiora dis immortalibusesse arbitrantur; sed, cum eius generiscopia defecit, etiam ad innocentiumsupplicia descendunt.

Galiarren jainkoakXVII. (1) Deum maxime Mercurium

colunt; huius sunt plurima simulacra;hunc omnium inventorem artiumferunt, hunc viarum atque itinerumducem, hunc ad quaestus pecuniaemercaturasque habere vim maximamarbitrantur. Post hunc, Apollinem etMartem et Iovem et Minervam. (2) Dehis eandem fere quam reliquae genteshabent opinionem: Apollinem morbosdepellere, Minervam operum atqueartif iciorum init ia tradere, Iovemimperium caelestium tenere, Martembella regere. (3) Huic, cum proeliodimicare constituerunt, ea quae belloceperint plerumque devovent; cumsuperaverunt, animalia capta immolantreliquasque res in unum locum confe-runt. (4) Multis in civitatibus harumrerum exstructos tumulos locis conse-cratis conspicari licet; (5) neque saepeaccidit ut, neglecta quispiam religione,aut capta apud se occultare aut positatollere auderet, gravissimumque ei reisupplicium cum cruciatu constitutumest.

UZTARO, 14 - 1995 27

zialki dituzte araututa. (4) Bestebatzuk, zumez kordatutako gorputz--atalak gizaki biziz beteak dauzkatenizugarrizko tamainako irudiak dituzte;su ematean, sugarrek inguraturik,gizakiak hiltzen dira. (5) Litxarkeriatan,lapurretan edo beste lege-hausterenbaten ondoren harrapatutakoenoinazeak gustagarriagoak gertatzenzaizkiela jainko hilezkorrei uste dute;baina, pertsona-klase honetatik nahi-koa ez dagoenean, oinazeak erruga-beengana ere heltzen dira.

XVII. (1) Bereziki Merkurio jainkoagurtzen dute; honen irudi ugari dago;hau arte guztien asmatzailetzat dute,berau galtzaden eta bidaien gidaritzat,beronek duela indar handiena diruaeta merkantziak lortzeko uste dute.Honen ondoren, Apolo, Marte, Jupitereta Minerva gurtzen dituzte. (2) Haueiburuz gainontzeko herriek duten iritziia berbera dute: Apolok gaixotasunakuxatzen dituela, Minervak lanen etaofizioen hastapenak helarazten di-tuela, Jupiterrek zeruen agintea duelaeta Martek gerrak zuzentzen dituela.(3) Honi, borrokatzea erabakitzendutenean, normalean gerran harrapa-tutakoa eskaintzen diote; irabaztendutenean, harrapatutako animaliaksakrifikatzen dituzte eta gainontzekogauzak leku bakar batera biltzendituzte. (4) Herri askotan posible daleku kontsakratuetan gauza hauezeraikiriko menditxoak ikustea, (5) etagutxitan gertatu da norbait ausartzea,erlijioari muzin eginez, hartutakoaknorberak ezkutatzen edo utzitakoakeramaten, eta ekintza honentzat osozigor gogorra ezarri dute oinazeizugarriekin.

XVI.4. simulacra: ‘irudiak’. / succensis: ablatibo absolutua.XVI.5. Egitura: arbitrantur supplicia eorum, qui... esse gratiora dis (= deis)... XVII.1. ad quaestus pecuniae: ‘dirua lortzeko’.

Galoen egutegiaXVIII. (1) Galli se omnes ab Dite

patre prognatos praedicant, idque abdruidibus proditum dicunt. (2) Ob eamcausam spatia omnis temporis nonnumero dierum, sed noctium finiunt;dies natales et mensium et annoruminitia sic observant, ut noctem diessubsequatur.

Realia

1.- Galia eta bertako pertsona-klaseak.

Zesarrek Galia soil ik aipatzenduenean ( in omni Gall ia) Galiakozelten lurraldea aipatu nahi du. Ikusnola azaltzen duen Zesarrek berak Debello gallico I, 1 pasartean: «Galiaosoa hiru zatitan banatzen da,haietariko batean belgikarrak bizi dira,bestean akitaniarrak eta hirugarreneanberaien hizkuntzan zeltak, gureangaloak deritzatenak»1. Eta hirugarrenzati honen kokapena De bello gallico I,5 pasartean: «Horietako zati batek,galoek dutela esan dena, Rodanoibaian du hasiera; Garona ibaiak,Ozeanoak eta belgikarren mugekinguratzen dute; eta Sekuanotarreneta Helveziarren lurraldeetatik Rhinibaia ukitzen du; iparralderantzzabaltzen da»2.

Zesarren esanetan, plebearenklasea alde batera utzita, Galian bipertsona-klase daude: druidak etazaldunak (azken hauek 16. pasarteanaipatzen dira).

Zesarrek druida latin izenaren forma3. deklinabidekoa balitz bezala erabil-tzen du:

- Nominatibo plurala: druides- Genitibo plurala: druidum- Datibo-Ablatibo plurala: druidibus

Singularrean ez dugu adibiderikbaina *druis litzateke.

Aro Klasikoan (K.a. I. mendea- K.o.II. mendea) gainontzeko idazleek(nahiz eta Ausoniok Zesarri jarraitudruidum genitiboa erabiliz) 1. deklina-bidekotzat dute:

- Nominatibo plurala: druidae- Akusatibo plurala: druidas- Genitibo plurala: druidarum- Datibo-Ablatibo plurala: druidis

Geroago beste aldaki batzuk ditugu.

Etimologia aldetik Plinio Zaharrak(Historia Naturalis XVI, 249) diodruidek ez dutela erriturik ez bada ha-ritzaren adar bat tartean eta badirudie-la izena ere haren izen grekotik (δρυ~ς)eratorria dela, beraz, druida ‘haritzaren

UZTARO, 14 - 1995 28

XVIII. (1) Galo guztiek aldarrika-tzen dute beraiek Pluton aitarengandikjaioak direla, eta hau druidengandikdakitela diote. (2) Arrazoi honegatikdenbora guztiaren espazioa ez duteneurtzen egunen kopuruaz, gauenkopuruaz baizik; jaiotza-egunak etahilabete eta urteen hasierak egunagauaren atzetik datorrela kontatzendituzte.

1. «Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiamquarum ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur»

2. «Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictus est, initium capit a flumine Rhodano; contineturGarunna flumine, Oceano, finibus Belgarum; attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum;vergit ad Septentriones».

gizona’ litzateke. Azalpen honek ja-rraitzaile ugari izan ditu. Baina badirudi*dru-wid-es bezala ere bana daitekee-la: dru (aurrizki handikari superlatiboa)eta wid (latineko videre eta grekerakoι jδει 'ν-ekin du zerikusia, ‘ikusi’, ‘jakin’).Druida orduan ‘asko ikusten duena’edo ‘asko dakiena’ dela diote.

2.- Druidak apaiz. Sakrifizioak3

Zesarren testuari jarraituz hiru ardu-ra dituzte druidek:

1.- De rebus divinis: teologia etaespekulazio metafisikoa.

2.- Sacrificia publica ac privata:sakrifizioak egitea.

3.- Religiones: kultuak, errituak etaerlijio-praktikak.

Plinio Zaharrak (Historia NaturalisXVI, 250-251) druiden zeremoniabaten berri ematen digu. Mihura jaso-tzen ikusi zituen; ilargiaren seigarreneguna aukeratzen dute horretarako etaprestaketa moduan oturuntza eta bizezen zurien sakrifizioa egiten dute.Druida erropa zuriz zuhaitzera igokoda eta urrezko igitai batez mihura adarbat ebakiko du eta kapa zuri bateanjasoko. Zezenak orduan sakrifikatzendira. Urrezko igitaia esplika-ezinaomen da, halakoa balitz oso zailabailitzateke mihura ebakitzea; urre-ko-loreko brontzea normalagoa litzateke.

Asterix galoa komikian druida mihu-ra ebakitzen azaltzen da, zuriz jantziaeta urre koloreko igitaiaz, gero, mihuraurarekin edabe majikoa egiteko.

Sakrifizioei dagokienean, Zesarrekberak kontatzen ditu sakrifizio batzuk(De bello gallico VI, 16). Informazioaosatzeko baditugu Estrabon eta Sizi-

liako Diodororen testuak:

Erromatarrek amaiarazi zituztenohitura hauek eta gure legeen aurka-kosakrifizioak eta igarpenak tartekatzenzituztenak; seinaleak bilatzen baitzitutenjainkoek biktimatzat aukeratu zutengizakiaren heriotza-dardaretan, bizka-rrean ezpata-kolpe bat eman ondoren.Ez zuten inoiz sakrifiziorik egiten drui-darik ez bazegoen aurrean. Beste gizasakrifizio batzuk ere aipatu ohi dira:batzuk geziztatu egiten zituzten, bestebatzuk gurutzeratu tenploetan, edokoloso bat eraikiz lastoz eta adarrez,mota guztietako abere, animalia etagizakiak sartzen zituzten honen barruaneta holokausto bat egiten [Estrabon,Geografia IV, 5].

Beraien sakrifizioetan izugarri erru-kigabeak dira –haien jatorri basatiarenondorioz–. Horrela, gaizkileak bost urtezgordetzen dituzte eta gero, beraien jain-koen ohorez, paluztatu eta holokaus-toak egiten dituzte eskaintza ugariekinbatera bereziki horretarako prestatutakosu handi batzuetan. Haien guda-atxilo-tuak erabiltzen dituzte biktima modurajainkoak ondratzeko. Beste batzuekekintza bera egiten dute gudetan harra-patutako abereekin. Gizakiekin baterahiltzen, erretzen edo beste oinaze ba-tzuen bidez akabatzen dituzte [SiziliakoDiodoro, Historiak V, 31].

Le Roux eta Guyonvarc’h-ek sailka-tu egin dituzte sakrifizio-motak antzi-nako idazleen testuen arabera:

1.- Odolik gabeko sakrifizioak, ar-marik gabekoak, elementu naturalakerabiliz:

- zintzilikatzea.- gurutzeratzea.- urperatzea.- erretzea.

UZTARO, 14 - 1995 29

3. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 67-68; Pigott 1968: 109-112; Markale 1989: 179-180.

- lurperatzea.- paluztatzea (neuk gehitua).

2.- Odolezkoak: ezpataz, lantzazedo beste arma batez.

3.- Likidoa edo landarekia: oblazioaedo libazioa.

Beharbada gizakiak erretzearenazen erriturik arraroena erromatarren-tzat eta horregatik druidei buruz hitzegiterakoan ia gehienetan erabili ohida. Gaur egun denetarik esaten da,batzuek onartzen dute giza sakrifizioakegiten zituztela, baina galoentzatheriotza ez zela bukaera azaltzendute, pauso bat baizik. Beste batzuekzeharo errefusatzen dute, gizasakrifizioak ordezkatu egiten zirela etasimulakro hutsa zirela esanez.

Zaila da defendatzea druidek ez zu-tela parte hartzen giza sakrifizioak tar-tekatzen zituzten sinismen eta ihar-dueretan (K.a. I. mendean debekatuzituzten erromatarrek). Baina druidakzelta barbaroen gizarteko jakitunak zi-ren eta zelten erlijioa zen haien erlijioa,bere gordinkeria eta guzti.

3.- Druidak epaile4

Zelten gizartean ez da alderikzuzenbide publiko eta pribatuarenartean, ez dago gai publiko edo gai pri-baturik; ez badute ezer publikorikzuzenbide pribatua da sendira, herrial-dera... zabaltzen dena. Partikularrenarteko iskanbilak dueloetan eta orda-lietan amaitzen zituzten eta herrial-deen artekoak gerretan. Legeak –edoohiturak– ez dira ezer ez bada erlijioa-rekiko. Druiden funtzio juridikoa uni-bertsala da, beraiek dira jainko eta gi-zartearen arteko bitartekariak, jainkoen

solaskide bereziak, arau jainkotiarrakkasu partikularretara aplikatzen dituz-tenak. Epaiketek, erabakiek, kontra-tuek... jainkoen garantia dute, zuzen-bide eta justiziaren zaindari bakarrak.

Ezin da eztabaidatu druidarenepaia. Druidak erabaki oker bathartzen badu jainkoek zigortuko dute(gaixotu egiten da, itxura aldatzen zaioedo bere lurraldea antzutzen da).Inork, erregea barne, ezin dio muzinegin druidaren erabakiari. Eskomikuada zigorrik gogorrena, baina druidekbadituzte beste maina batzuk, magoakbaitira eta “satirak” bidal ditzakete.Zigorrik gogorrena kristauen anatema-ren antzekoa da:

- zigor erlijiosoa: jainkoen haserre-pean geratzen baitira.

- zigor soziala: lotsa sortaraziz.- zigor majikoa: indar misteriotsuak

aurka dituelako.

4.- Druiden hierarkia5

Zesarren testuaren arabera druidaguztiek ez dute maila bera, bainagarrantzitsua da ikustea praeest hitzaerabiltzen duela Zesarrek, ‘buru da’,eta ez imperat, imperium... Ez da aipa-tzen ez artxidruida-rik, ez druida nagu-si-rik.

Suffragio druidum edo edozeinmotatako bozketarik ez dute gainon-tzeko idazleek aipatzen. Piggott-ek diobeharbada Zesarrek asmatutakoa delaapaizgo honen indar politikoari garran-tzi gehiago emateko, giza sakrifizioaketa antzekoak egiten dituzten erroma-tar kulturaren aurkako zibilizazioa osa-tzen dute eta txikitu egin behar dira.

Bestalde, Zesarren testua jarraitzenbadugu summam auctoritatem duen

UZTARO, 14 - 1995 30

4. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 77-87; Pigott 1975: 109; Markale 1989: 48-49.5. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 48; Pigott 1975: 104; Markale 1989: 28-30.

hori dignitate-aren arabera dago;dignitate-a berdin banatuta badagoaukeraketa egiten da. Ez dakigu gauzahandirik aukeraketa honi buruz bainabadu esanahi garrantzitsu bat: ondo-rengoa ez zen automatikoa ezta here-dentziaz ere; druidak ez baitira kastabat (brahmanak) edo elkargo bat(f laminak), bakoitzaren merituezlortzen zen pertsona-klase bat baizik.

Praeest unus bi modutara ulerdaiteke Markale-ren ustetan. Batetik,Galiako herri bakoitzak bere druidakzituela eta druidek aukeratzen zutelaherri horretako nagusia. Bestetik, herribakoitzeko druidek druida bakar bataukeratzen dutela Galia osorako.

Druidismoa herri zelta guztietaradago zabaldua, hizkuntzarekin baterazelten batasunaren oinarrietako batda. Bestalde, erregeen edo hauenordekoen ondoan betetzen dutenpaperaz uler daiteke euren herrianbesterik ez dutela betetzen eginkizuna.Diviziako druida, adibidez, bereherriaren (eduarren) alde aritu zenbeste gainontzeko herri galoen aurka.

Nahiz eta Zesarrek druidak taldebakar baten gisa aurkeztu, beste idaz-le batzuek barne-banaketak deskriba-tzen dituzte:

Siziliako Diodoro, Historiak V, 31,1-3:

- bardoak: poeta lirikoak, ereserkiaketa satirak abesten dituzte lirarekin.

- druidak: filosofo eta teologoak,ohorerik handienak eskaintzen zaizkie,sakrifizioetan izaten dira eta jainko etagizakien arteko bitartekariak dira;bardo eta filosofoek borrokak baretzendituzte.

- (aztiak): herri guztia beren menpedute, igarpenak erabiltzen dituzte etaetorkizuna aurresaten, ornitomantziaeta giza sakrifizioak egiten dituztehonetarako. Augurium eta haruspiciapraktikatzen dituzte.

Estrabon, Geografia IV, 4:

- bardoak: ereserki-kantariak etapoetak.

- vateak: ospakizun sakratuen burueta fisiologia edo naturaren interpre-tazioa egiten dutenak.

- druidak: naturaren zientzia, filoso-fia morala, justizia administratzen duteeta gerretan arbitroak dira.

Jon Mirande euskal idazleak erebere iritzia azaltzen digu gai honengainean, apaizen artean maila bateandruidak eta beste batean f i le edopoetak bereiziz:

Druidak, batez ere, boteretsu ziren:haiek zedukaten ahalmen izpiritualguztia, erregeak ahalmen tenporalarenzati baten jabe baizik ez zirelarik, eta,erlisionearen araura, druiden peko zeu-den; edozer deliberamendutan hauenaholkua hartu behar zuten. Erran gabedoa erregeek nekez jasaiten zutelateokrazia hori... Kristau misionestak ongietorriak izan ziren beraz haientzat, etaerrextasun handiak eman zizkietendruiden kaltetan eta ondorioz buruzagitenporalen onetan beren propagandaaitzina eman ahal lezaten. Bai eta poe-ten onetan ere. Ezen baziren sazerdo-teen erronkan, egiazko druidak bainomail beherago, file edo poetak. Patriciuszuhurrak, druidak apaltzea gatik, fileakgoratu nahi ukan zituen hierarkian, etahauek, ezagutzaz beterik, kristau neofitosuhartsu bilakatu ziren: elizgizon izen-daturiko asko ere izan ziren. Hargatikpoeta egon ziren eta beren herrikotradizionea ez zuten arnegatu.6

UZTARO, 14 - 1995 31

6. Euzko Gogoa, 1954ko Azilla-Lotazilla, 11-12 , 183 [= Jon Mirande-ren idazlan hautatuak, 1981,228-229].

5.- Druiden urteroko bilkura7

... in finibus Carnutum, quae regiototius Galliae media habetur,...

Lurralde honen aukeraketa ez daarraroa, herri askotan ematen zaiogarrantzia erdialdeari, orekari... Zerbaitsinboliko, majiko eta sakratua da.Beharbada erdiunerik ezagunenaDelfos-eko omphalos-a dugu eta ho-nen antzeko irudiak aurkitu dira zeltenartean ere. Oso ideia zabaldua zenerdigunearena.

Erdialde edo omphalos ideiatiksantutegiaren ideiara goaz, in lococonsacrato dio Zesarrek. Baina ezdugu pentsatu behar tenplu batean, ezdago ez berri l i terariorik ez berriarkeologikorik hau baieztatzeko. Diru-dienez zelten santutegia nemeton-azen, hau da, basoaren erdialdekoagerrune sakratua. Basoaren ideia etaerdialdearena bat eginda alegia.Druidak eta basoak lotuta daudetestuetan; Lukanok «nemora altaremotis incolitis lucis» dio, ‘baso sako-netan, oihan urrunetan bizi zarete’.Nemus hitza erabiltzen du, zeltennemeton-ekin harremana duena.Erdialdearena toki sakratu bat delako,ez da errealki, konkretuki erdiguneaizan behar, erreferentziaren araberaizango baita noski, lurraren eta ze-ruaren (nem) arteko komunikazioadagoen tokia. Nemeton guztiak diralurraren erdialdea.

Eta Zesarren in loco consacrato,batzuek luco irakurri dute, beraz kar-nutoen arteko baso batean (nemeton)litzateke urteroko bilera.

6.- Druidismoaren sorrera8

Zesarrek dio druidismoa edo drui-den ikasketak Bretainian asmatu zirelaeta handik zabaldu zirela Galiara;gainera, inork zehatzago jakin nahiizatekotan Britainiara joan behar zuelaikasketak egitera.

Markale-k honen egiatasuna defen-datzen du, erromantizismo-garaikoiritzien aurka. XIX. mendera artelurralde hartako harritzarrekin jartzenzuten harremanetan baina zeltek ezdute tenplurik izan erromatarren ga-raira arte eta harritzar horiek askoz erezaharragoak dira. Beste batzueksinismen hauen sorrera Ekialderazabaldu zuten, Pitagoras-en irakas-kuntzarekin zerikusia zutela esan,hinduismoa eta druidismoa gauza berabi tokitan direla esan...

Baina Markale-k irlandar tradizioa(irlandar heroiak Bretainiara joatenziren ikastera) eta Zesarren testuajarraituz, Britainia zela ikasketa hauenjatorria pentsatzen du.

7.- Druidak eta gerra9

Testu hau irakurrita badirudi ezindutela gerretan parte hartu, bainabadira iritzi hau aldarazten digutenbeste pasarte batzuk:

1.- De bello gallico VI, 13, 9: «...askobadira antzekoak, aginteagatikleihatzen dira druiden artekobozketa baten bidez eta inoizarmez ere bai».

Beraz, inoiz armak erabil iz ereerabakitzen zen haien arteko burutza.

UZTARO, 14 - 1995 32

7. Les Roux & Guyonvarc’h 1968: 217; Pigott 1975: 104; Markale 1989: 31-32, 142-148.8. Markale 1989: 55-73.9. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 103-107.

2.- Galietako gudan druida bat ezagu-tzen dugu, Zesarren laguna,Diviziakoa, eta hau ere zaldieriarenburu eta gudaria da (De bellogallico II, 5).

3.- Irlandar legendek ere baieztatzendute gerretan parte-hartze hau.

Nola azal daiteke orduan testu hau?

Le Roux - Guyonvarc’h-ek diote ezdutela inongo debekurik edo mugarik:beraiek dira erabakitzen dutenakarmen bidez inplikatzen diren edo ez.Arrazoiak dotrinak edo erlijio-ideiekematen dituzte, ez arazo sozial edopolitikoek.

Nahiz eta ez izan druiden betebeharnagusia, gerra betebehar posibleetakobat dute eta haiek erabakitzen duteetorkizun baketsua edo gerrazkoaizango duten (Diodoro V, 31 pasarteandruida bakezale bat azaltzen zaigu).

8.- Druidak eta idazkera10

Zeltek ez digute utzi idazkirik eurenhizkuntzan, grekoek eta latindarrek ezbezala, eta datu honi buruzko gaureguneko azalpenak oso eskasak dira,zeltek ez zekitela idazten, debekatutazeukatela idaztea...

Zesarrek dio neque fas esse existi-mantur ea litteris mandare eta hau, ezarrasto arkeologikorik ez testualik... ezegotearekin baieztatzen da. Bainaberak ere esaten du, bai hemen, baibeste pasarte batean (De bello gallicoI, 29) greziar hizkiak erabiltzenzituztela eginkizun batzuetarako.Galiako txanponak latinez, grekoz edolepontieraz daude idatzita; epigrafiarik

ez dago. Ez dago inon idatzirik idazteadebekatua zutenik. Le Roux-Guyon-varc’h-i arraroa iruditzen zaie jakitu-riarako bidea horrela galaraztea gerodruida izatea irekia bazen edo-zeinentzat.

Administrazioan, militar-gaietan...gainontzeko herriek bezala erabiltzendute idazkera, baina hortik kanporahaien idazkeran idaztea ez da Mende-baldeko irizpidepean egiten. Druiden-tzat idaztea boteretsuago eta arrisku-tsuagoa zen ahotsa baino. Apartekoegoeretan besterik ez zuten erabiltzenidazkera. Zeltek Irlandan bazuten latinalfabetoa baino lehenagoko idazkeraberezi bat, ogam, koska edo markakzeharka edo horizontalki harri batengoit ik beherako ertzetan eginezgauzatzen zena. 300en bat inskripzioezagutzen dira, oso laburrak, hitz batedo bikoak, ia beti hildakoen izena etabere aitarena. Idazkera ogamikoa zu-haitz adarretan eta buztin zatietan ereaurkitu ohi da; idazleak druidak zireneta beren enkantamendu edo ariketamajikoetarako erabiltzen zituzten.

Zelten tradizioan, beraz, idazkeraune erlijioso bat finkatzeko da etabetirako geratzeko, geldirik, formulamajiko, heriotz-aipamen, madarika-zioak... efektibo egiteko; eguneroko bi-zitza, aktiboa, erreala, ezin da idazke-ra honetan irudikatu.

Mirandek ere badu zer esanik gaihonetan:

Uste izaiteko da Latin kultura ezagutubaino lehen Irlandarrak ez zeudelaizpiritu eta entelegu laneginik bateregabe, ezen Keltak ez ziren basati batzu;aitzitik, metafisika oso landua irakasten

UZTARO, 14 - 1995 33

10. Les Roux & Guyonvarc’h 1989: 263-269.

zuten aho-mihiz, beren sazerdote druidazeritzaienek, Aitzinateko autoreenidazkietarik dakigun bezala lur handikoKeltez den bezenbatean. Druidakizaroetan ere baziren, Britanian etaHibernian, eta haiei esker Goidelekberen oguzko kultura bat zedukaten;gainera, enda guduzale batentzat egokiden araura, epopeia eta kantu heroikoandana bat belaunetik belauneraheleraziak ezagutzen bide zituzten. Egiada hargatik mundu klasikoaren ukitzeakduela egiazko kulturaren hazia ereinIrlandan. Oroz lehen Latinen ganikGoidelek idaztea ikasi zuten, egungohizkuntzaren hiztegiak oraino erakustenduen bezala: scriobhaim = ‘scribo’;leighim = ‘lego’; eta beste hitzik anitz,idazteari dagokionez, latinetik datoz11.

9.- Arimaren hilezkortasuna12

Honi buruz ditugun iturriak Zesar,De bello gallico VI, 14, 5, Lukano,Farsalia I, 450-458, Ponponio Mela III,2, Sizi l iako Diodoro V, 28, 6 etaEstrabon, Geografia IV, 4 dira.

Guztiak doktrinaren laburpenak diraeta idazle klasikoen joera razionalistaigartzen da. Ondorioa hartu zutenintentzioa balitz bezala: druidek dotrinahau irakasten zuten kemena sortzekogudariengan. Baina gerra oso normalaeta naturala zen zelten artean druidakhorretaz arduratzeko.

Zesarren hitzak jarraituz pentsatuizan ohi da arimaren transmigrazioansinisten zutela. Baina “beste lekubatean” ematen da, ez mundu hone-tan, beraz, ez da ez metenpsikosia(elementu psikikoak gorputz batetikbestera pasatzea), ez arimaren trans-migrazioa, ez berraragipena mundu

honetan.10.- Druiden ikasketak13

Zesarrek eta Ponponio Melak (III, 2)esaten digute hogei urtez aritzen zirelaikasten. Autore batzuen ustetan druidabakoitzak bere espezialitatea izangoluke eta sail hori besterik ez lukeirakatsiko.

Metodologiari dagokionean, hogeiurte hauetan magnum numerumversuum ikasten zituzten buruz,conpendium baten antzera oinarrizkoezagutzak, ahaztu behar ez zirenakikasten zituzten aforismo, sententziazehatzak eta laburrak, metaforak...erabiliz teknika mnemotekniko mo-duan. Gero testu labur horien azalpe-na edo exegesia egiten omen zuten.

Irakasten ziren gaiak ere aipatzenzaizkigu:

- Astronomia (de sideribus atqueeorum motu): egutegia egiteko balia-garria zitzaien; Lurraren eta Ilargiarenzikloak zehazten zituzten eta hauekinjai-egunak, egun fastoak eta nefastoakerabaki...; izarrak aztertzen zituzten;guzti honetarako matematika maila--nabarmena behar zuten.

- Kosmogonia eta kosmologia (demundi ac terrarum magnitudine) :beharbada ez gaur eguneko geografiafisiko eta politikoa, agian geografiasakratua, gizakien eta jainkoenmundua azalduz.

- Fisiologia (de rerum natura): NaturZientziak lirateke beharbada zeha-tzago. Druiden iharduera zientifikoakmedikuntza eta enkantamenduakegiteko edabeak... lirateke, beraz,

UZTARO, 14 - 1995 34

11. Euzko Gogoa, 1954ko Azilla-Lotazilla, 11-12, 183 [= Jon Mirande-ren idazlan hautatuak, 1981,225-226]

12. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 270-280; Pigott 1975: 113-115; Markale 1989: 237-243.13. Les Roux & Guyonvarc’h 1986: 57-60.

alkimia antzekoa ere sartuko litzatekesail honen barruan.

- Teologia (de deorum immortaliumvi ac potestatem): jainkoen artekoharremanak, jainkoen eta gizakienartekoak, arimaren hilezkortasuna,beste mundua...

11.- Galoen jainkoak14

Zesarrek galoen jainkoak bere abu-ruz antza gehien zuten erromatarjainkoekin parekatzen ditu. Baina, zerzentzu zuen jainko hitzak druidentzat?Jainko hauek antzinako idazleen tes-tuetan, heriotza- edo eskaintza-inskrip-zioetan, irudietan eta geroago irlandareta galestar kondairetan ikusten ditu-gu. Jainko hauen izenak desberdinakdira herri batzuetatik besteetara.Zesarrek bost jainko aipatzen ditu(Merkurio, Apolo, Marte, Jupiter etaMinerva); hemendik suposatzen dutehaien arteko jainkorik nagusienak bostliratekeela.

12.- Galoen egutegia

Honako hauek dira gai honi buruz

ditugun iturriak: Zesar, De bello gallicoVI, 14; Ponponio Mela III, 2; Zesar, Debello gallico VI, 18 eta Plinio Zaharra,Historia Naturalis XVI, 249.

Galoen egutegiaren zatiak Coligny-n (Ain) aurkitu zituzten, aurreko men-dearen bukaeran; zati hauek brontzez-ko lamina batenak dira, galoen hizkun-tzan idatziak, eta behealdean zuloakzituen zintzi l ikaleku mugikorrakjartzeko egunak marka zitzaten.Egutegi honek gaua du beti denbora-unitate, bost urtetarako dago prestatuaeta hilabeteek eta urteek, hogeitahamar urteko mende druidikoekin bategiten dute.

Helburu erlijiosoa, ordea, oso argiadu: denbora eta denboraren neurketa,giza bizitzaren mugak, festak, urta-roak... jainkoen gaiak dira eta, beraz,haien bitartekarienak, druidenak.

Proba arkeologiko honek baiezta-tzen du Zesarrek esana (VI, 14) eza-gutza astronomiko eta matematikoeiburuz.

UZTARO, 14 - 1995 35

14. Markale 1989: 73-141.

Siziliako Diodoro, Historiak V, 31,2-5.

31. (...) (2) ει jσι ; δε ; παρ j αυ jτοι 'ς και ;ποιηται ; µελω 'ν, ου }ς Βα vρδους ο jνοµα v-ζουσιν. ου |τοι δε ; µετ j ο jργα vνων ται 'ςλυ vραις ο Jµοι vων α \ /δοντες ου {ς µε ;ν υ Jµ-νου 'σιν, ου |ς δε ; βλασφηµου 'σι. φιλο v-σοφοι v τε v τινε vς ει jσι και ; θεολο vγοιπεριττω 'ς τιµω vµενοι, ου {ς ∆ρουι vδαςο jνοµα vζουσι: (3) χρω 'νται δε ; και ;µα vντεσιν, α jποδοχη 'ς µεγα vλης α jξιου 'ν-τες αυ jτου vς: ου |τοι δε ; δια v τε τη 'ς οι jω-νοσκοπι vας και ; δια ; τη 'ς τω 'ν ι Jερει vωνθυσι vας τα ; µε vλλοντα προλε vγουσι, και vπα 'ν το ; πλη 'θος ε [χουσιν υ Jπη vκοον.µαvλιστα δ j ο{ταν περιv τινων µεγαvλωνε jπισκε vπτωνται, παρα vδοξον και ; α [πισ-τον ε [χουσι νο vµιµον: α [νθρωπον γα ;ρκατασπει vσαντες τυ vπτουσι µαχαι vρα /κατα ; το ;ν υ Jπε ;ρ το ; δια vφραγµα το vπον,και ; πεσο vντος του ' πληγε vντος ε jκ τη 'ςπτω vσεως και ; του ' σπαραγµου ' τω 'νµελω'ν, ε[τι δε; τη 'ς του' αι{µατος ρJυvσεωςτο ; µε vλλον νοου 'σι, παλαια ' / τινι και ;πολυχρονι vω/ παρατηρη vσει περι; τουvτωνπεπιστευκοvτες. (4) ε[θος δ j αυjτοι'ς εjστιµηδε vνα θυσι vαν ποιει 'ν α [νευ φιλοσο-φου: δια; γα ;ρ τω'ν ε jµπει vρων τη 'ς θει vαςφυ vσεως ω Jσπερει v τινων ο Jµοφω vνων τα ;χαριστη vρια τοι'ς θεοι'ς φασι δει'ν προσ-φε vρειν, και ; δια ; του vτων οι [ονται δει 'νταjγαθα; αιjτει'σθαι. (5) ουj µοvνον δ j εjνται 'ς ει jρηνικαι 'ς χρει vαις, α jλλα ; και ;κατα; του;ς πολεvµους τουvτοις µαvλισταπει vθονται και ; τοι 'ς µελω /δου 'σι ποιη-ται 'ς, ουj µοvνον οι J φιλοι, αjλλα ; και ; οι jπολε vµιοι: πολλα vκις γα ;ρ ε jν ται 'ς πα-ρατα vξεσι πλησιαζο vντων α jλλη vλοιςτω 'ν στρατοπε vδων και ; τοι 'ς ξι vφεσινα jνατεταµε vνοις και ; ται 'ς λο vγχαις προ-βεβληµε vναις, ειjς το; µεvσον ου|τοι προ-ελθο vντες παυ vουσιν αυ jτου vς, ω |σπερτινα ; θηρι vα κατεπα vσαντες ου |τω και ;παρα ; τοι 'ς α jγριωτα vτοις βαρβα vροις ο Jθυµο ;ς ει [κει τη ' / σοφι vα / και ; ο J [Αρηςαιjδει'ται τα;ς Μουvσας.

UZTARO, 14 - 1995 36

I eranskina: Druidei buruzko beste iturri klasiko batzuk

(...)(2) Haien artean badira bardoderitzoten poeta lirikoak ere; haueklira-antzeko musika tresnen laguntzazkantatzen dituzte bai ereserkiak etabai satirak. Badira druida izenekofilosofo eta teologoak ere zeintzueiohorerik handienak eskaintzen zaiz-kien. (3) Onarpen-maila zabala dutenigarpenak erabiltzen dituzte; pertsonahauek hegaztiak behatuz eta biktima--sakrifizioen bidez etorkizuna aurresa-ten dute, eta herri guztia euren menpedute. Interes handiko gauzentzatseinaleak kontsultatzen dituztenean,bereziki orduan errito arraro etasinistezin bat jarraitzen dute; izan ere,gizaki bat kontsakratu ondoren,borroka-ezpata batez jotzen dutediafragma azpian eta, erortzendenean, etorkizuna igartzen duteerorketaren modua, gorputz-atalenmugimenduak eta odolaren jarioaaztertuz; antzinako behatze-era dugu,aspaldi erabiltzen zena eta sinistendutena. (4) Ohitura da euren arteansakrifiziorik ez egitea filosoforik ezbadago aurrean, jainkoen naturaezagutu eta euren hizkuntza hitzegiten omen duten gizaki hauen bitar-tekotza behar dutela sinesten baituteesker oneko sakrifizioak eskaintzekoeta euren oneritzia lortzeko. (5) Ezsoilik bake-beharretan, gudetan batezere, filosofo eta poeta abeslari hauen-gan jartzen dute konfidantza, ezbakarrik lagunek, etsaiek ere bai;sarritan guda-lekuetan armadakelkarrengana hurbiltzen direnean,ezpatak goian, lantzak aurrean, hauekerdiratzen dira eta baretzen dituzte,pizti batzuk enkantamenduekin egitenduten modura. Honela barbaro basa-tienen artean ere grinaren lekuajakituriak hartzen du eta AresekMusak errespetatzen ditu.

Estrabon, Geografia IV, 4, 4.

Παρα; πα'σι δ j ω{ς εjπιvπαν τριvα φυ'λατω 'ν τιµωµε vνων διαφερο vντως ε jστι v ,Βα vρδοι τε και ; Ου jα vτεις και ∆ρυι ?δαι.Βα vρδοι µε ;ν υ Jµνηται ; και ; ποιηται v ,Ου jα vτεις δε ; ι Jεροποιοι ; και ; φισιολο vγοι,∆ρυι ?δαι δε; προ;ς τη ' / φισιολογι vα/ και; τη ;νη jθικη ;ν φιλοσοφιvαν αjσκου'σι: δικαιοv-τατοι δε ; νοµι vζονται και ; δια ; του 'τοπιστευ vονται τα vς τε ι jδιωτικα ;ς κρι vσειςκαι ; τα ;ς κοινα vς, ω {στε και ; πολε vµουςδιη v /των προ vτερον και ; παρατα vττεσθαιµε vλλοντας ε [παυον, τα ;ς δε ; φονικα ;ςδι vκας µα vλιστα του vτοις ε jπετε vτραπτοδικαvζειν. {Οταν τε φορα; τουvτων η j ' /, φο-ρα;ν και; τη'ς χωvρας νοµιvζουσιν υJπαvρ-χειν. jΑφθαvρτους δε; λεvγουσι και; ουJ 'τοικαι; α[λλοι τα;ς ψυχα;ς και; το;ν κοvσµον,εjπικρατη vσειν δε; ποτε και; πυ'ρ καιυ{δωρ.

Ponponio Mela, De Chorographia III,18-19.

Manent vestigia feritatis iamabolitae, atque ut ab ultimis caedibustemperant, ita nihilominus, ubi devotosaltaribus admovere, delibant. Habenttamen et facundiam suam magistros-que sapientiae druidas. Hi terraemundique magnitudinem et formam,motus caeli ac siderum et quid diivelint, scire profitentur. Docent multanobilissimos gentis clam et diu, vicenisannis, aut in specu aut in abditissaltibus. Unum ex his quae praecipiuntin vulgus effluxit, videlicet ut forent adbella meliores, aeternas esse animasvitamque alteram ad manes. Itaquecum mortuis cremant ac defodiuntapta viventibus. Olim negotiorum ratioetiam et exactio crediti deferebatur adinferos, erantque qui se in rogos

UZTARO, 14 - 1995 37

Galiar herri guztietan, orokorreanhitz eginez, ohore bereziez hiru per-tsona mota tratatzen dira, bardoak,vateak eta druidak. Bardoak ereserki--kantariak eta poetak dira, vateakospakizun sakratuen buru eta fisiolo-goak dira; druidak, fisiologiaz gainfilosofiaren alde moralaz dihardute.Azken hauek pertsona zuzenentzatdituzte eta horregatik eztabaidapubliko eta pribatuei buruz iritziaematen dute. Gudei dagokienez, leheneurek arbitratzen zituzten eta borrokakgera zitzaketen gudarako prestatzenari zirenean, baina batez ere heriotzariburuzko gaiez arduratzen ziren. Nahizeta azken hauetatik ugaritasuna izan,ugaritasuna euren herriari suertatuzaiola uste dute. Arimak eta uniber-tsoa hilezkorrak direla esaten dute–baita beste batzuek ere eurekinbatera–, baina egunen batean sua etaura nagusituko direla.

Debekatutako basatikeria batenarrastoak geratzen dira oraindik, etanahiz eta gehiegizko sarraskirik ezduten egiten, opari-biktimak aldareeta-ra eramaten dituztenean, gorputz-ata-len bat mozten diete. Hala ere, badutehizlaritza-moduko bat eta druideijakituriaren maisu derizte. Haueklurraren eta ortziaren neurria eta jiteaezagutzen dutela diote, orobat zerua-ren eta astroen mugimendua, eta jain-koek nahi dutena ere bai. Galiakonobleei gauza asko erakusten dizkie-te, ezkutuan, hogei urtez, egunez erebai leize zuloetan bai ezkutuan dau-den basoetan. Beraien ideietako batzabaldua dago herrian, hots, arimakhilezkorrak direla eta badela bestebizitza bat heriotzaren ondoren, etahonek adoretsuagoak egiten ditugerran. Horrenbestez arrazoi honega-

suorum velut una victuri l ibenterinmitterent.

Lukano, Farsalia I, 447 - 462.

Vos quoque, qui fortes animas belloque peremptas

laudibus in longum vates dimittitis aevum,

plurima securi fudistis carmina, bardi.

Et vos barbaricos ritus moremque sinistrum

sacrorum, druidae, positis repetistis ab armis.

Solis nosse deos et caeli numina vobis

aut solis nescire datum; nemora alta remotis

incolitis lucis; vobis auctoribus umbrae

non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi

pallida regna petunt: regit idem spiritus artus

orbe alio; longae, canitis si cognita, vitae

mors media est. Certe populi, quos despicit arctos,

felices errore suo, quos ille timorum

maximus haut urguet, leti metus. Inde ruendi

in ferrum mens prona viris animaeque capaces

mortis, et ignavum rediturae parcere vitae.

Baita zuek ere, arima adoretsu etagudak hondatutakoak laudorioekinetorkizun luze batera daramatzazuenvateok, beldurrik gabe poema ugarizabaldu zenituzten, bardoek. Eta zuek,druidok, armetatik urrun erritobarbaroak eta sakrifizioen ohiturabeldurgarria jarraitu zenituzten. Zueisoil ik eskaini zaizue jainkoak etazeruko jainkotasunak ezagutzea edozuei soil ik ez ezagutzea; basosakonetan oihan urrunetan bizi zarete;zuen ustez itzalak ez doaz Ereborenetxalde isi letara ezta lurrazpikoPlutonen erreinu zurbiletara: izpirituberberak gobernatzen ditu gorputz-atalak beste mundu batean; ezagutzendituzuen gauzak abesten badituzueheriotza bizitza luze baten erdiuneada. Dudarik gabe, Hartzak begiratzendituen herriak zoriontsu dira eurenokerrean, izan ere, beldurrik handie-nak ere ez ditu estutzen, heriotzarenbeldurrak. Horregatik armetarantz za-letua doan nahia, hiltzeko gai diren ari-mak eta horregatik itzuliko denbizitzarekin zikoizkeriatan aritzeakoldarra iruditzea.

UZTARO, 14 - 1995 38

tik beren hildakoekin batera erretzenedo lurperatzen omen dute bizitzekobehar duten guztia: antzina bestemundurako uzten zuten arazoakkonpontzearena eta zorrak ordain-tzearena. Batzuek beren ahaideenhileta-sutara ere botatzen zuten berenburua beraiekin bizitzera joango balirabezala.

Plinio Zaharra, Historia NaturalisXVI, 249 - 251.

(249) Non est omittenda in hac re etGall iarum admiratio. Nihil habentDruidae –ita suos appellant magos–visco et arbore, in qua gignatur, simodo sit robur, sacratius. Iam per seroborum eligunt lucos nec ulla sacrasine earum fronde conficiunt, ut indeappellati quoque interpretationeGraeca possint Druidae videri.Enimvero quidquid adgnascatur illis ecaelo missum putant signumque esseelectae ab ipso deo arboris. (250) Estautem id rarum admodum inventu etrepertum magna religione petitur etante omnia sexta luna, quae principiamensum annorumque his facit etsaeculi post tricesimum annum, quiaiam virium abunde habeat nec sit suidimidia. Omnia sanantem appellantsuo vocabulo. Sacrificio epulisque ritesub arbore conparatis duos admoventcandidi coloris tauros quorum cornuatum primum vinciantur. (251) Sacerdoscandida veste cultus arborem scandit,falce aurea demetit: candido idexcipitur sago. Tum deinde victimasimmolant, precantes suum donumdeus prosperum faciat i is quibusdederit. Fecunditatem eo poto daricuicumque animalium steri l iarbitrantur, contra venena esse omniaremedio. Tanta gentium in rebusfrivolis plerumque religio est.

UZTARO, 14 - 1995 39

(249) Ez dugu ahaztu behar galoenmirespena ere gai honen gainean.Druidek –horrela deitzen diete berenmagoei– ez dute ezer sakratuagorikmihura eta hau ernarazten duen arbo-la baino, hau haritza bada behintzat.Orduan, honegatik haritz-baso sakra-tuak aukeratzen dituzte eta ez daospakizun sakraturik egiten ez badaharen hostorik, nahiz eta posible diru-dien druida izenak greziar etimologiaizatea. Izan ere, arbola hauetanhazitako edozer zerutik bidalia delapentsatzen dute eta jainkoak berakzuhaitzaren aukera egin duelakoseinalea dela. (250) Hala ere, arraroada hau aurkitzea eta, aurkitzen dute-nean, erlijio zeremonia handi bateanjasotzen dute Ilargiaren seigarrenegunean –Ilargiak ematen baitie ha-siera, haien artean, hilabeteei, urteeieta hogeita hamar urte dirautenmendeei– dagoeneko indar frankoduelako bere erdibidean egon gabe.Beren hizkuntzan ‘dena sendatzenduena’ deitzen diote. Arbola azpianerrituaren arabera sakrif izioa etaoturuntza prestatu ondoren, adarraklehen aldiz uztartzen zaizkien zurikoloreko bi zezen ekartzen dituzte.(251) Apaiza erropa zuriz arbolara igoeta urrezko igitai batez mozten du mi-hura: soingaineko zuri batean jasotzenda. Orduan, biktimak sakrifikatzendituzte otoitza egiten duten bitarteanjainkoak opariak aproposak aurkiditzan eskaini dituzten haientzat. Ustedute mihurak, edari-modura hartuta,emankortasuna emango diela animaliaantzuei eta pozoi guztien aurkakoerremedioa dela. Hainbestekoa daherriek sarritan fundamenturik gabekogauzetan oinarritzen duten erlijioa!

Plinio Zaharra, Historia NaturalisXXX, 13.

Gallias utique possedit, et quidemad nostram memoriam. NamqueTiberii Caesaris principatus sustulitDruidas eorum et hoc genus vatummedicorumque. Sed quid ego haeccommemorem in arte Oceanumquoque transgressa et ad naturaeinane pervecta? Britannia hodiequeeam attonita celebrat tantiscaerimoniis ut dedisse Persis videripossit. Adeo ista toto mundoconsensere, quamquam discordi etsibi ignoto, nec satis aestimari potestquantum Romanis debeatur quisustulere monstra in quibus hominemoccidere religiosissimum erat, mandivero etiam saluberrimum.

Amiano Marzelino XV, 9, 8.

Per haec loca hominibus paulatimexcultis, viguere studia laudabiliumdoctrinarum, inchoata per bardos eteuhagis et drysidas. Et Bardi quidemfortia virorum illustrium facta, heroiciscomposita versibus, cum dulcibuslyrae modulis cantitarunt, Euhagesvero scrutantes sublimia, legesnaturae pandere conabantur internas.Drysidae ingeniis celsiores, utauctoritas Pythagorae decrevit...

UZTARO, 14 - 1995 40

(Majiak), bereziki, Galietako jabe-goa hartua du, dudarik gabe, gaurkogaraira arte. Izan ere, Tiberio enpera-dorearen aginduak menperatu zituenbere druidak eta jite honetako vate etamedikuak. Baina, zergatik gogoratzenditut nik gertakizun hauek, Ozeanoagurutzatu eta lurralderik hutsenetaraheldu den arte bati buruzkoak? Gauregun ere Britainiak, txunditurik, hain-beste zeremonia ospatzen ditu ezenbaliteke Pertsiarrei pasatu izatea irudi-tzea. Eta gainera, mundu guztitik ze-har herriak hain ados daude berarekin,nahiz eta haserre egon eta eurenartean ezezagunak izan, ezen ezin danahikoa estimatu zenbat zor zaienerromatarrei kultu higuingarri hauekegotzi zituztelako zeinetan gizaki bathiltzea oso erlijiosoa zen eta jatea osoosasungarria.

Hala ere leku hauetan estimagarriakdiren zientzien ikasketak bardoekin,vateekin eta druidekin hasi ziren etagizaki landuek zabaldu zituzten.Bardoek liraren doinu gozoez abestenzuten, gizon ospetsuen ekitaldiadoretsuei buruzko kantu heroikoakkonposatuz; ovateak naturaren sekre-turik ezkutuenen eta gertakizunenikerketetan saiatzen ziren; druidakhauek baino talentu handiagokoakdira, Pitagorasen iritziz...

II eranskina: Klaudio enperadoreadruidismoari buruz 15

Sarrera

(...) Gure aliatu frantses zibilizatue-nen artean kopuru zabal bati erromatarhiritartasuna ematekotan nengoen,baina zibilizazioaren aurrerapen anto-latua eragozten zuen ipar Frantziakoelementu bakarra druiden kultua zen,oraindik bizirik zirauen erlijio majikoa,nahiz eta guk ahalegin guztiak egingogoa kentzeko edo erreprimitzeko,Britainiako hezkuntza druidikoko ikas-guneei esker, handik ekarria baitzenjatorriz. Galo gazteak Britainiara joatenziren heziera majikoaren bila,naturaltasun osoz, hispaniar gazteakErromara doazen bezala legeak ikas-tera edo erromatar gazteak Atenaserafilosofia ikastera edo greziar gazteakAlexandriara zirujia ikastera. Druidis-moa ezin zitekeen erraz konpondugreziar edo erromatar erlijio kultuekingiza sakrifizioak eta nigromantziasartzen baitzituen eta, honen ondorioz,druidek, nahiz eta gerlariak ez izanapaizak baino, gure aurkako etenga-beko errebelamendua bultzatzenzuten. (...)

Iturriak

(...) Komenigarria litzateke hemendruidismoaren ezaugarririk garrantzi-tsuenak laburki azaltzea, sinismenzeltikoen eta bertakoen arteko fusioaden erlijioarenak. Ez dut bermatzenzehaztasunak egi direnik, ditudaninformeak elkarren kontrakoak baitira.Ezin da idatzirik gorde druiden tradi-zioa eta zigor izugarriekin mehatxa-tzen dute misteriorik txikiena ereezagutarazten duena. Nire kontaketaerl i j ioaren apostata nabarmenen

adierazpenetan oinarritzen da, bainahauen artean ez dago apaiz druidarik.Inoiz ez da lortu druida kontsakratu batmisterio ezkutuak konta ditzankonbentzitzea, ezta torturapean ere.

Etimologia eta druidismoarenjainkoak

Druida hitzak ‘haritzaren gizona’esan nahi du, hau baita arbola sakra-tua. Euren urte sakratua haritzarenkimu berriekin hasten da eta hostoenerortzearekin amaitu. Bada jainko bat,Tanaro izenekoa, haritza duena sinbo-lo. Bera da tximista baten bitartezmihura sortarazten duena haritzarenadarrean, sorginkeriaren eta gaixota-sun guztien aurkako sendagai subira-noa. Bada Eguzkiaren jainko bat ere,Mabon izenekoa, zezen zuria duenasinbolo. Eta gainera Lug dago, medi-kuntza, poesia eta arteen jainkoa; beresinboloa sugea da. Baina hauek guz-tiak pertsona bera dira Bizitzarenjainko bat Heriotzean, itxura ezberdi-netan gurtua, Osiris Egipton moduan.Osiris urtero uren jainko batek itotzenduen gisan, era berean jainko hirukoitzhau urtero Ilunpearen eta Urarenjainkoak, bere osaba Nodon-ek, hiltzendu, eta bere arreba Sulis-ek, Sendape-naren jainkosak, Isisen mailakoak, ber-pizten du. Nodons, hiru metro t’erdikoolatu handi baten gisan azaltzen da,eta erregularki Severn-en ahora hel-tzen da, mendebaldeko ibaien artetikgarrantzitsuena, berrogeita hamarkilometroraino uztetan eta etxebizi-tzetan hondamen gogorrak eraginez.

Druiden elkarte ezkutuak

Druiden erlijioa ez dute tribuek, tribulegez, praktikatzen, taldea borrokalari--taldeak direlako erregeak edo nobleak

UZTARO, 14 - 1995 41

15. Graves 1988, 266-273-tik itzulia eta moldatua.

buru dituztela, baizik eta animalia sa-kratu batzuen izenak dituzten hama-hiru elkarte ezkutuk, eta bakoitzekokideak tribu ezberdinetakoak dira.Bakoitza jaiotzen den hilabeteak–hamahiru hilabeteko urtea dute–erabakitzen du zein elkartetakoaizango den. Badira Kastoreak etaArratoiak, Otsoak, Untziak, Basaka-tuak, Hontzak eta abar; elkarte bakoi-tzak bere tradizioak ditu eta druida batdu buru. Artxidruidak gobernatzen dukultu guztia. Druidek ez dute parte har-tzen borroketan eta borrokan ari direnelkarte bereko kideek elkarri lagundubehar diote.

Arimaren hilezkortasuna

Druiden erlijioaren misterioek gizaarimaren hilezkortasunaren sinisme-narekin dute zerikusia, eta hau baiez-tatzeko naturarekiko analogia ugarieskaintzen dituzte. Bata Eguzkiareneguneroko heriotza eta egunerokobirjaiotza, bestea haritzaren hostoenurteroko heriotza eta urteroko bir-jaiotza; beste bat gehiago, gariarenurteroko segatzea eta haziaren urte-roko fruitua. Gizakia hiltzen denenan,diotenez, mendebalderantz doa, eguz-kia sartzean bezala, Atlantikoko uhartesakratu batzuetan bizitzera berrirojaiotzeko unea iritsi arte.

Uharte osoan aldare sakratuakdaude, trikuharri izenez ezagunak,harri zapala zutik dauden beste bi edogehiagoren gainean. Elkarteetakosarbide-zeremonietan erabiltzen dira.Druidagaia harri zapalaren gaineanetzaten da eta usteko sakrifizio bategiten da. Artifizio majiko baten bidez,buru den druidak burua mozten dioladirudi eta odoletan aurrean daudeneierakusten zaie. Burua berriz gorputzarilotzen zaio eta ustezko gorpua trikuha-rriaren azpian jartzen da, hilobian

legez, mihura ezpain artean duelarik.Otoitz eta enkantamendu ugarirenondoren gizaki berria sortzen da, ama-sabeletik ateratzen den umearen gisa,eta aitapontekoengandik bizitza berria-ren gaineko argitasunak jasotzen ditu.Trikuharri hauez gain badira zutikakoaldareak, harrizkoak, errito falikoeieskainiak, zelten Osirisek baduelakohonetan ere egiptoarren antza.

Elkarteen barruko mailak

Elkarteetan mailak, zutik berearbasoen trikuharriaren harri zapalarengainean, gizakiak jainkoari egitendizkion sakrifizio-kopuruak erabakitzenditu, edo borrokan akabatzen dituenetsaien kopuruak edota gerra-gurdiengidari, koblakari, borrokalari, poeta edoarpajolez urteroko erlij io-jokoetanirabazten dituen ohoreek. Maila-zere-monietan erabiltzen dituzten maskareketa apaingarriek azaltzen dute, etaglastoaren (zingirako landarea) zukuzeginiko diseinu urdinak, zeinez gorputzosoa margotzen duten.

Ikasketak

Apaiz druidak euren elkarte ezku-tuetan mailarik gorena lortu duten gaz-teen artean eta jainkoen mesedeenseinaleren bat jaso dutenen arteanbiltzen dituzte. Baina honen aurretikhogei urtez ikasketa gogorretan aritzendira druiden eskola batean eta hauta-gai guztiak ez dira onartuak izatenbeharrezko diren hogeita hamabimailetan. Lehen hiru urteetan gainon-tzeko elkarte sekretuetan sarbideanaritzen dira, buruz ikasten dituztepoesia mitologikoaren saga luzeak, etahonez gainera legeak, musika etaastronomia. Hurrengo hiru urteetanmedikuntzan dihardute. Gero, hiruurtez, auguratze eta ariketa majikoakikasten dituzte.

UZTARO, 14 - 1995 42

Druida izateko probak

Apaizgorako hautagaiei jartzenzaizkien probak oso gogorrak dira.Adibidez, poema bat konposatzea daprobetako bat. Druidagaiek, biluzik,gau osoa pasatu behar dute hilkutxa--antzeko batean, kutxa hori betetzenduen uretatik kanpora sudurra soilikdutelarik eta harritzarrak dituztela bulargainean. Egoera honetan poema luzebat konposatu behar dute neurri bardi-koen neurri zail ugarietatik zailenetan,kutxan sartzen denean ematen diotengai bati buruz. Irtetean, hurrengogoizean, poemarekin batera konposatuduen doinu batez poema arpaz kanta-tzeko gai izan behar du. Beste probabatean, druiden bilkura aurrean egonbehar dute, hauek galderak egitendizkiete bertso-lerroz enigma-itxurazeta beste enigma batzuk proposatuzerantzun behar dute, hauek erebertso-lerroz. Enigma hauek poemasakratuetako pasarte ilunekin dutezerikusia, druida-gaiak ondo ezagu-tzen dituela suposatzen baita. Guztihonez gain lanbroa eta haize majikoaksortzen jakin behar du eta mota guztie-tako nigromantzia mainak egiten.

Druiden majiaren adibide bat

Druiden majiarekin izan dudan nireharreman bakarraz hitz egingo dut he-men. Behin druida bati eskatu nion be-re trebetasunak erakuts ziezaizkidan.Hiru ilar lehor eskatu zituen eta iladanjarri zituen nire esku-ahur irekian.

- Besoa mugitu gabe –esan zuen–putz egin al diezaiokezu erdiko ilarrariondoko biak mugitu gabe?

Saiatu nintzen baina, jakina, ezinizan nuen, putz egiterakoan hiru ilarrakmugitzen nituelako. Druidak hartu etabere esku-ahurrean jarri zituen. Geroalboko biei esku bereko atzamar

erakuslearekin eta atzamar txikiarekineutsi zien eta erdikoari erraz egin zionputz. Haserretu egin nintzen ziria sartuzidala ikusi nuenean.

- Edozeinek egin dezake hori –esannuen–. Hori ez da majia.

Berriz eman zizkidan ilarrak.- Proba ezazu –agindu zidan.Berak egin zuena saiatu nintzen

egiten baina nire haserrerako kontura-tu nintzen ez bakarrik ezin nuela erdi-ko ilarrari putz egiteko behar nuenbeste arnasik hartu –nere birikek bat--batean gogortuak ziruditen–, baiziketa atzamarrak luzatu nahi izannituenean ere ezin izan nuela egin.Ahurraren kontra gogor estuturikzeuden eta atzazalak haragian sartzenziren pixkanaka; honela nekez eutsinion oihu egiteko gogoari. Izerdiaaurpegitik zeridan.

- Hain erraza al da egitea? –galdetuzidan.

- Ez druida bat aurrean dagoenean–erantzun nion mingostasunez. Esku-muturra ukitu zidan eta nire atzama-rrak lasaitzen hasi ziren.

Druida izateko azken probak

Azkenaurreko proban, druidagaiakurteko gaurik luzeena Eserleku arris-kutsua izeneko harri mugikor batengainean pasa behar du; harri hauuhartearen mendebaldeko mendibatean, amildegi sakon baten gainean,orekan dago. Izpiritu maltzurrek gauosoz hitz egiten diote eta oreka gala-razten diote. Ez du txintik erantzunbehar, jainkoei otoitzak eta laudorio--kantuak zuzendu baino. Froga haupasatzen badu azkena egiten uztendiote, hau da, pozoin-kopa bat edatendu, heriotz-sinkope batean erortzen daeta bitarte horretan Hildakoen Uharteabisitatzen du; handik, druida aztertzai-lea konbentzitzeko bere bisitarenfrogak ekartzen ditu, Heriotzean Bizi-

UZTARO, 14 - 1995 43

tzaren jainkoak bere apaiztzat onartuduela diotenak.

Apaiz druiden arteko mailak

Apaiz druiden artean hiru mailadaude. Proba guztiak pasa dituztenakdaude, benetako druidak. Gero bar-doak datoz, poesia probak gainditudituztenak baina igartzapenean, medi-kuntzan eta majian aztertzaileak beteez dituztenak. Eta amaitzeko, azkenproba hauetan aztertzaileek onartudituztenak baina poesi probak gaindi-tu ez dituztenak daude, ovate edo en-tzule izenez ezagunak dira. Bihotzausarta behar da azken proba hauetanizena emateko, izan ere, bost druida-gatik hiruren heriotza dakarte, esatendidatenez, eta horrela gehienek poetaedo ovate graduekin nahikoa dute.

Druiden betebeharrak eta sakri-fizioak

Druidak, erlijio publiko eta priba-tuaren legegileak, epaileak eta fiskalakdira eta ezar dezaketen zigorriknagusiena errito sakratuetan partehartzea debekatzea da. Eskomiku haubetirako galtzearen parekoa da –erritohaietan parte hartuz soilik eskuradezaketelako hiltzean birjaiotzearenitxaropena–, druidak ahalguztidunakdira eta tonto bat bakarrik ausartukolitzateke aurre egiten. Bost urteronazio-garbitze handi bat egiten dute(...) eta nazio-pekatuak garbitzeko gizabiktimak erretzen dira bizirik giza itxuraduten zumezko kaiola handietan. Bikti-mak bidelapur, eraile, erlijio sekretuakezagutarazi dituztenak edo antzekolege-hausteren batean errudun direnakdira, baita druidek salatu dituztenakere, majian i legalki bere helburupartikularren alde aritu direlako uztagalarazten edo honekin izurriteaeragiten. Garai hartan, erromatar

erlijioa besarkatzen zuen edozein edoezkontzaz hori egin zuen sendi batekinharremanetan sartzen zena zigortzenzuten druidek. Pentsatzen dut eskubi-dea zutela hori egiteko. Baina pertso-na horiek bizirik erretzen zituzteneaniritsia zen lekzio bat emateko unea.

Leku sakratuak

Bi leku dituzte bereziki sainduak.Lehenengoa Anglesey uhartea, men-debaldeko kostaldean; han negukobilkuneak daude, haritz sakratubasoen artean, eta haritz-enborren susakratua pizturik mantentzen da. Suhau, hasiera batean tximista batekpiztua, hilotzak erretzeko banatzen dahauen berraragipena ziurtatzeko.Beste leku sakratua Britainia erdiandagoen harrizko tenplutzar bat da, hiruharriz edo harri batez eginiko aldarehandiz osatzen diren borobil kontzen-trikoak. Heriotzean Bizitzaren jainkoarieskainia dago eta udaberriko ekino-zioaren arabera kalkulatzen duten UrteBerritik udako solstiziora arte, hanospatzen dituzte urteroko erlijio-Jo-koak. Gazte ilegorri bat aukeratzendute jainkoaren papera egiteko etaerropa ederrez janzten dute. Jokoekdirauten bitartean nahi duena egitekolibre dago. Dena dago bere esku etabitxi bat edo arma bat gustatzenbazaio, jabea ohoretua sentitzen daeta pozik ematen dio. Neska gazterikederrenak bere jolaskide dira etalehiaketetan parte hartzen duten atletaeta musikariek ahalegin guztiak egitendituzte haren oniritzia lortzeko. Bainaudako solstizioa baino zertxobaitlehenago, Heriotzaren jainkoarenordezkaria den artxidruidarekin mihuraduen haritz batera doaz. Artxidruidaarbolara igotzen da eta urrezko igitaibatez mihura mozten du, lurrera erorez dadin zainduz. Mihura hori geromisteriotsuki zimeltzen den haritzaren

UZTARO, 14 - 1995 44

arima da. Zezen zuri bat sakrifikatzenda. Gaztea hostoz estalitako haritz--adarretan biltzen dute eta tenpluraeramaten; hemen, solstizio egunekoegunsentian eguzkiak harrizko galtza-da batean ematen du eta aldare nagu-sia argitzen du non gaztea etzanda etalotuta dagoen eta artxidruidak mihuraadar zorroztu batez sakrifikatzen duen.Ez dakit zer gertatzen den gero mo-mentuz sakrifizio-harriaren gainean etausteltzeko itxurarik gabe geratzen dengorpuarekin. Baina Sulis-en apaizemakumea, senda-urak dauden Sulis-en Urak deritzan mendebaldeko herribatekoa, bere bila dator udazkenekoagur-jaialdira eta orduan emakumeapaizak bizitza itzultzen diola suposa-tzen da. Jainkoa txalupaz doa, diote-nez, Nodons bizi den mendebaldekouhartera eta han borroka gogor batenondoren garaitzen du. Neguko ekai-tzak borroka horren zaratak dira.Hurrengo urtean biktima berriarenitxurapean berragertzen da. Zimelduta-ko haritzak enbor berriak ematen ditusu sakraturako. Udazkeneko agur--jaialdian elkarte bakoitzak bere tri-buaren animalia sakrif ikatzen du,animaliaz beteriko zumezko kaiola baterrez eta honekin batera erritoetanerabilitako maskara eta apaingarriguztiak erretzen dira. Harrizko tenpluhorretan druida berrien sarbide-zere-monia zaila ospatzen da. Haur jaioberriak sakrifikatu behar direla diote.Tenplua nekropoli handi baten erdiandago, druidak eta maila goreneko per-tsonak han lurperatzen dituztelakoberraragipena ziurtatzen dutenzeremoniekin.

Badira borrokaren britainiar jainkoeta jainkosak baina oso harremangutxi dute druiden erlijioarekin eta gureMarte eta Belonarekin nahikoa antzadute berriz deskribatzen aritzeko.

Frantzian druidismoaren erdiguneaDreux-en zegoen, Parisetik mendebal-dera Kanaletik ehun eta hogeitahamar kilometrora. Han giza sakrifi-zioak egiten iharduten zuten, erroma-tar zibilizaziorik egon ez balitz bezala.Druidek Tanaro jainkoari sakrifizioaneskainitako biktimen gorputzak ireki-tzen omen zituzten auguratze bila, zukedo nik ahari edo oilo sakratu batekinsentituko genukeen bezain nazkagutxirekin!!

Erromatar enperadoreen harremanakdruidismoarekin

Augusto ez zen saiatu druidismoa-rekin amaitzen. Erromatar hiritarreisoilik debekatu zien elkarte ezkutuetanparte hartzea edo druiden sakrifizioe-tara joatea. Tiberio Frantzian druidenordena desegiten zuen ediktu bat kale-ratzera arriskatu zen, baina ediktua ezzen literalki betetzeko baizik eta drui-den bilkurek jartzen zituzten zigorreiedo hartzen zituen erabakiei ofizialta-suna kentzeko.

Druidek jarraitu zuten Frantzianburuko minak ematen nahiz eta tribuaskok utzita izan kultua eta gure erro-matar erlijioa hartua izan. Erabakianuen artxidruidarekin tratu bat egiteaBritainia konkista nezanean. Britainianbere kultura ospatzeko baimenarentrukean (hala ere Erromaren aurkakopredikurik egin gabe), uko egin beharziokeen druiden ordenaren sarbideanfrantziar gazteak onartzeari eta ezzukeen utzi behar bretainiar druidakKanala gurutza zezaten. Apaizik gabeerlijioa pixkanaka hilko zen denboralaburrean Frantzian, non nik neukutziko nukeen legez kanpo gizasakrifizioak tartekatzen dituen edozeinospakizun eta hilketa leporatukoniekeen parte hartzaile guztiei. Luzera,

UZTARO, 14 - 1995 45

druidismoa Britainian ere egotzibeharko litzateke baina momentuz ez

ASTERIX heros noster est, qui subiithaec pericula. Ab ei viro bellicosohumili statura ingenioque callido omniapericulosa mandata sine ulladubitatione commituntur. Vim plusquam humanam ex potione magicaPanoramigis Druidae trahit...

OBELIX inseparabil is Asterigisamicus est. Munus eius est ingentescippos comportare, valde amatcarnem aprorum. Obelix semperparatus est omnia ex manibusdemittere, ut Asterigem ad novumpericulum subeundum sequatur,dummodo apri et acerrimae rixaeappareant.

PANORAMIX venerabilis vici Druida,visca secat potionesque magicasmiscet. Imprimis potio quaedam, quaevires incredibiles tribuit, popularissimaest atque gratissima vicanis. AtPanoramigi etiam aliorum potuumpraecepta sunt...

ASURACENTURIX bardus est. Iudiciade eius indole diversa sunt: ipse seingeniosum iudicat, omnes cetericantus eius incredibiles esse sentiunt.At cum nihil dicit, sodalis hilaris atquealacer est, ab omnibus magniaestimatus...

UZTARO, 14 - 1995 46

III eranskina: Quidam Gallorum...

ASTERIX arrisku hauei aurre egitendien gure heroia da. Gizon borrokalarihonek, tamainaz txikia eta izatez az-karra, agindu arriskutsu guztiak beregain hartzen ditu inongo zalantzarikgabe. Neurrigabeko indarra Panora-mix druidaren edabe majikotik atera-tzen du...

OBELIX Asterixen lagun mina da. Be-re lana harritzar ikaragarriak garraia-tzea da; izugarri gustatzen zaio ba-surde-okela. Obelix beti prest dago es-kuartean darabilen guztia uzteko Aste-rixen atzetik joateko arrisku berri batiaurre egitera, baldin eta basurdeak etaliskar gogorrak badira tartean.

PANORAMIX herrixkako druidaagurgarriak, mihura-adarrak ebaki etaedabe majikoak prestatzen ditu. Ba-tez ere sinestezinezko indarra ematenduen edabe bat da oso ezaguna etaoso pozgarria herritarrentzat. BainaPanoramixek baditu beste edabebatzuen errezetak ere...

ASURAZENTURIX bardoa da. Beretalentuaren gainean hainbat iritzidaude: berak bere burua apartatzatdauka, gainerantzeko guztiek berekantuak jasanezinak direla uste dute.Baina ezer ez duenean esaten, lagunalaia eta prestua da, denek bizikiestimatzen dute...

zegoen horretan pentsatzekobeharrik16.

16. Gravesen oharra: «...Britainiar druidismoaren ikuspegi onargarri bat lortzearren, gai honiburuzko klasikoen garaiko berri urriak osatzeko arkeologia, zelten literatura eta oraindikzeremonietarako trikuharriak eta menhirrak erabiltzen dituzten Hebrida Berrietako kultura megalitikoberriaren kontakizunetatik hartutako datuak jaso ditut (...)».

ABRARACURCIX postremo princepscivitatis est. Augustus, fortissimus,suspiciosus homo rei mil i tarisperitissimus a suis colitur, timeturautem ab hostibus. Abraracurcix nihiltimet nisi hoc unum: ne caelum incaput cadat. At ut ipse dicit: «Nondumomnium dierum sol occidit».

IV eranskina: Gaur eguneko druidak

Markaleren esanetan 1985ean baomen ziren milioiren bat druida etagarrantzitsuenak lau druida-kofradiaomen ziren.

Lehenengoa, John Toland (1669--1722) irlandar katolikoak sorturikoa1717an eta Druid Order izenez ezagu-tzen dena. William Blake poeta, elkartesekretu esoterikoaren moduko adardruidiko honen partaidea izan omenzen eta eragin nabaria izan zuentaldean.

Bigarrena Henry Hurlek fundatuzuen 1781an Ancient Order of Druidsizenarekin. Talde honek egitura maso-nikoa omen zuen eta giza arazoezarduratzen omen zen.

Hirugarren joera, druiden eta bar-doen Gorsedd-a (bilkura), Iolo Mor-ganwg-ek sortu omen zuen 1792an.Bilkura hau druidismoaren ia adar ofi-zialtzat izango dute eta gaur eguneko«Britainiako Druida, Bardo eta Ova-teen Anaiartea»k ba omen du harekinzerikusia.

Laugarren taldea aurrekoekin zeri-kusirik ez duten kofradiek, anaiarteek,taldeek edo sektek osatzen dute. Bataukeratzekotan Berreginiko Eliza Zeltaaipatuko genuke, kristau ortodoxiaren

barnean, baina zelten kristautasunarenbitartez antzinako druidismoaren etaerlijio berriaren arteko harmonia bila-tzen duena. Patrizio deunak irlandarfili-ak (igerleak) apaiz eta gotzain izen-datu omen zituen, beraz, bi tradizioakbateratzen zituzten.

Ikertzaile guztiak bat datoz zeltengizarterik gabe ezin dela druidismorikeman baieztatzerakoan, druidek ez du-te funtziorik ez bada zelten gizartearenbarnean, hau desagertzerakoan drui-dak ere desagertuko lirateke. Baina,non leudeke druidismoaren oinarriak?Horien bila ibiliko lirateke talde hauekguztiak.

Jon Mirande ere talde hauetako ba-ten partaide izan omen zen, eta berelagun batek honako hau kontatzen duoso umore onez:

Les Sociétés Savantes hotel zikinzaharra lurrera botatzen ari dira; laisterup to date etxeek lekua hartuko dute.Denbora batean Druiden Elizapaganoak hor izan zuen bere egoitza;lehen burua Morvan Marchal zen, niBard-handi laguntzaile eta Jon MirandeGutuatra zintzoa zen; Jef le Penven-ek,berriz, abertzale bezala presondegifrantsesetan egonik, gure harmoniunajotzen zuen diru egiteko. Ostirale guziozhan biltzen ginen keltiku egiak sakonki

UZTARO, 14 - 1995 47

ABRARAKURZIX , azkenik, hir ikoburuzagia da. Handiosoa, oso kemen-tsua, susmaria, gai militarretan osoaditua, beretarrek ohoretzen dute,etsaiek, ordea, beldur diote. Abrara-kurzix ez du ezerk beldurtzen gauzabakar batek izan ezik: zerua burugainera eroriko ote zaion. Baina berakdioen bezala: «Oraindik egunerokoeguzkia ez da erori».

sarrerazteko. Gure biltokia Pio V-garre-naren mezaren ihakina zen, asmatutakokeltiku zahar, kymreg (‘gales’), brezoneg(‘bretoin’) hizkuntza zatiekin. RoberMercier “Brennos” kazetaria zen gureovata; harekin beti adiskidantza galerna-tsua izan dugu. Ez zitzaion druida soine-koa jaunztea gogoko; gure elizkizunengibelean sakrilegiu bat bezala sentitzenzuen, eta ez zebilen guztiz erraturik,Marchal, Jon eta nik asmatu azkenbenedikzioneak keltiku zahar makarroni-kuan honela erraten baitzuen: «Fortiestos etic forton suou matron, meionueketen more». Gure iniziatu adiskideeiaitortzen genien esan nahia: «aluakzarete eta zuen amaren alua itsasoabaino sakonagoa da».

Klerikal enpresa guztietan bezala ohiden diru-bilketaz kanpo, bigarren bilketa“hauzoko txiroentzat” egiten genuen, eta

Marchal “Artonouios”-ek: «Anaiok,txindiari hots atera iozue» («Mes frères,faites résonner le bronze») ziola, denakdruidesa poll i t bati beren kadirakordaintzera behartuak ziren. 1901-ekolegearen arauera, zuzenki deklaraturikotaldea ginen eta talde joria, zerenBrennos-ek 450 liberatan Saint Ouen-eko merkatuan erosi ezti-ardo pittarrabat, liturgia sainduan sakratu hidromelbezala 900 liberatan saltzen geniengure sinesleei. Hala, burutzen genuenesanaz: «Zoazte Lugus-en irakasteraerresuma guziei»; gero druida artzainguziak ikusten ziren auzoko ostatuanasetzen, sineskorren osasunean. Ez oteVoltaire horren idazlea: «Lehen ar-tzaina, lehen zozoak lehen maltzurra to-patu duenean sortu da». Halere sinesleasko genuen, beti gehiago eskatzen17.

UZTARO, 14 - 1995 48

Erabilitako bibliografia

Constans, L.A. (1926): César, Guerre des Gaules V-VIII, Les Belles Lettres, Paris.Du Pontet, R. (1962): C. Iuli Caesaris De bello gallico, Oxford Classical Texts.Duval, P.M. (1989): Travaux sur la Gaule (1946-1986), Vol. I, Coll. de l’école française de

Rome,116. García Yebra, V. eta Escolar, H. (1982): César, Guerra de las Galias V-VI-VII, Textos

Clásicos Anotados Gredos, Madril.Graves, R. (1988): Claudio el dios y su esposa Mesalina, Ediciones Orbis, Bartzelona. Grenier, A. (1970): Les Galois, Ed. Payot, Paris.Les Roux, F. eta Guyonvarc’h, C.J. (1986): Les Druides, Ed. Ouest-France.Llywelyn, M. (1994): El Druida. Círculo de Lectores, Bartzelona. Markale, J. (1989): Druidas. Tradiciones y dioses de los celtas, Taurus Humanidades.

Madril.________ (1992): Los Celtas y la civilización celta, Taurus Humanidades, Madril.Mirande, J. (1981): Jon Miranderen Idazlan Hautatuak, Gero-Mensajero, Bilbo.Pernoud, R. (1968): Les Galois, Ed. du Seuil, Paris.Piggot, St. (1975): The Druids, Thames and Hudson, London.

17. Goulvenn Pennaod, “De Viris Illustribus: Mirande’tar Jon”, La Bretagne Réelle (Bretainiakoaldizkari inkonformista) [= Jon Mirande-ren idazlan hautatuak, 1981, 275-276].