AUZUNEA - berriz.eus euskara de Berriz/5_05... · beteten eben; esate baterako, abisuak egiten...

26
AUZUNEA Auzunea eta auzokoa Auzunearen jatorria nekazaritza jardueragaz lotuta dago, izan be, behar-beharrez- koa da asentamentu egonkorrak egotea familia-talde bakotxak higiezin batzuen jau- betza izan daian. Landa edo baserri munduan, auzunea sortu daiten eta bizikidetza arau komun batzuen inguruan egituratu daiten, beharrezkoa da giza taldea lurrari lotuta egotea, leku finko baten egotea, higiezinen jaubetza antolatzea, ondasun komunalak edo herri-ondasunak antolatzea eta baliabide natural eta produktiboen gozamen arautua izatea. Auzunea baldintzatzen dauen lehenengo ezaugarria esparru geografikoa dogu. Etxeen asentamentuak ipinteko orduan orografia ezeze, klimea be hartu izan da kon- tuan. Esate baterako, ez ziran ipinten iparreko haize gogorrak joten dauen mendi- hegaletan eta, ahal dala, ura dagoan lekutik hur egon eitezan ahalegintzen ziran; holan, iturriak edo errekak izan dira sarritan auzunearen lekua erabagi dabenak. Ba- tzuetan herri-lurren ondoan ipinten ziran lur horreen aprobetxamentua errazteko. Halanda ze, batez be nekazaritzan diharduan etxe moltso batek osotzen dau auzu- nea eta, gainera, talde oso egonkor lez ageri jaku. Bertan, hartu-emonak etenbako- ak eta iraunkorrak dira eta hartu-emon horreek oinarrizko beharrizanei erantzun deutsen erakundeen bidez egituratzen dira. Hor dago, esate baterako, auzolana. Era berean, auzuneko taldeen bidez herri-ondasunen mantenimentua eta gozamena arautzen zan. Auzunearen indarra, hain zuzen be, herri-ondasunetan egon da, auzu- nea osotzen daben etxeen gozamenerako dagozan herri-ondasunetan. Auzunea etxeak bere gain hartu eta konpondu ezin dituan arlo guztietan garatu da. Arazo horreek ez dira arazo materialak eta ekonomikoak bakarrik, ezpada espi- ritualak eta erlijiosoak be badira, eta, hain zuzen be, auzunean emoten jake erantzu- na. Azken baten, familia baten bizitza-zentroa etxea bada, bizitza tradizionalean, gizarte jardueraren esparrua auzunea izan da. Auzokoa izatea ez da beste baten ondoan bizitea bakarrik. Auzokoa izateak har- tu-emonetan betebehar eta eskubide batzuk dakarz, usadioan oinarritutakoak, eta betebehar horreek ez dira noizean behinekoak, ezpada bizitzako prozesu eta beha- rrizan guztiei erantzuten deutsee. 1

Transcript of AUZUNEA - berriz.eus euskara de Berriz/5_05... · beteten eben; esate baterako, abisuak egiten...

AUZUNEA

Auzunea eta auzokoa

Auzunearen jatorria nekazaritza jardueragaz lotuta dago, izan be, behar-beharrez-koa da asentamentu egonkorrak egotea familia-talde bakotxak higiezin batzuen jau-betza izan daian. Landa edo baserri munduan, auzunea sortu daiten eta bizikidetzaarau komun batzuen inguruan egituratu daiten, beharrezkoa da giza taldea lurrarilotuta egotea, leku finko baten egotea, higiezinen jaubetza antolatzea, ondasunkomunalak edo herri-ondasunak antolatzea eta baliabide natural eta produktiboengozamen arautua izatea.

Auzunea baldintzatzen dauen lehenengo ezaugarria esparru geografikoa dogu.Etxeen asentamentuak ipinteko orduan orografia ezeze, klimea be hartu izan da kon-tuan. Esate baterako, ez ziran ipinten iparreko haize gogorrak joten dauen mendi-hegaletan eta, ahal dala, ura dagoan lekutik hur egon eitezan ahalegintzen ziran;holan, iturriak edo errekak izan dira sarritan auzunearen lekua erabagi dabenak. Ba-tzuetan herri-lurren ondoan ipinten ziran lur horreen aprobetxamentua errazteko.

Halanda ze, batez be nekazaritzan diharduan etxe moltso batek osotzen dau auzu-nea eta, gainera, talde oso egonkor lez ageri jaku. Bertan, hartu-emonak etenbako-ak eta iraunkorrak dira eta hartu-emon horreek oinarrizko beharrizanei erantzundeutsen erakundeen bidez egituratzen dira. Hor dago, esate baterako, auzolana. Eraberean, auzuneko taldeen bidez herri-ondasunen mantenimentua eta gozamenaarautzen zan. Auzunearen indarra, hain zuzen be, herri-ondasunetan egon da, auzu-nea osotzen daben etxeen gozamenerako dagozan herri-ondasunetan.

Auzunea etxeak bere gain hartu eta konpondu ezin dituan arlo guztietan garatuda. Arazo horreek ez dira arazo materialak eta ekonomikoak bakarrik, ezpada espi-ritualak eta erlijiosoak be badira, eta, hain zuzen be, auzunean emoten jake erantzu-na. Azken baten, familia baten bizitza-zentroa etxea bada, bizitza tradizionalean,gizarte jardueraren esparrua auzunea izan da.

Auzokoa izatea ez da beste baten ondoan bizitea bakarrik. Auzokoa izateak har-tu-emonetan betebehar eta eskubide batzuk dakarz, usadioan oinarritutakoak, etabetebehar horreek ez dira noizean behinekoak, ezpada bizitzako prozesu eta beha-rrizan guztiei erantzuten deutsee.

1

Auzokoen artean leku nabarmena beteten dau lehenengo auzokoak, hau da,ondo-ondoko etxean bizi danak. Horrexegaz eukiten da hartu-emon berezia eta,beharrizana dagoanean, etxe horrek emongo dau laguntasuna, izan be, laguntasunhori emoteari ez jako uko egiten ezta etxe bien artean txarto konpontzen diraneanedo ikusiezina dagoanean be.

Auzokoen arteko hartu-emonak

Auzokoa etxekotzat hartzen da. Etxe bakotxean egiten diran ospakizunetan ego-tea eta parte hartzeko modua usadio eta ohituren arabera dago ezarrita.

Bizitzako ohikuneakaz lotutako ospakizunetan, lehenengo eta behin, normaladanez, etxekoek hartzen eben parte, izan be, gertakari honeek batez be familiari era-giten deutsie. Baina auzokoak be modu berezian integretan dira ospakizun honee-tan. Eta, holan, parte-hartze horretarako badagoz arau batzuk, eta, kasu batzuetan,arauok ohitura eta ohiturazko eskubide bihurtu dira.

Auzuneko bizilagunen bat agonian egoanean, auzokoek zeregin garrantzitsuabeteten eben; esate baterako, abisuak egiten zituen, azken sakramentuak emotera-koan lagundu egiten eben, etab. Hilten zanean be, abisuak egiten laguntzen eben,hilaren etxeko beharrak egiten zituen, andrazkoek difuntuari jantzia ipinten lagun-tzen eben, gaubelan parte hartzen eben, hiletan be zeregin garrantzitsua beteteneben eta ostean egiten zan bazkarian egoten ziran.

Ume barri baten jaiotza be auzokoei esaten jaken. Eta auzokoek, etxekoakaz bate-ra, umea egin barri egoan andreari bisitea egiten eutsien erregaluak eroanez. Bate-oan eta ama elizan sartzeko ohikunean be hartzen eban parte auzuneko andrarenbatek. Ezkontzan, auzokoek ez dabe horrenbesteko garrantzirik izan.

Beharrean alkarri laguntzea

Auzuneko loturak auzoko etxeen artean alkarregaz egiten diran beharretan beikusten dira. Alkarri laguntzeko modalidade desbardinak izaten ziran: batetik, zeoze-ren ordean egindako beharrak egozan, hau da, ordeak; bestetik, doan egiten zira-nak, edo karidadeko beharrak; eta, azkenik, beharrizan kasuetan egiten ziran pres-tamu materialak edo lorrak.

Ordeak egiten ziran egin beharreko zereginetarako etxekoek eurek bakarrik eskai-ni eikien eskulana baino gehiago behar izaten zanean. Lan astunak izaten ziran, besoasko behar izaten zituenak. Eta lan horreetarako auzunekoak batu ezkero, askozazarinago egiten ziran. Behar horreen artean egozan lubarria egitea, laian egitea,bedarra ebagitea, garia jotea, artaburuei kapaxak kentzea neguko gaubeletan eta,lehenago, linoagaz egindako beharrak, goruetan egitea eta baita puntua egitea be;azken behar horreek gauez egiten ziran eta tertuliak egiteko aprobetxetan ziran. Erahorretako beste zeregin batzuk izan dira ardiei ulea ebagitea eta bedarra, irea etaegurra eroatea. Lan horreek guztiak jatordu bategaz amaitzen ziran eta bertan lagun-du eben guztiek parte hartzen eben.

Karidadeko beharrei jagokenez, auzokoek presazko edo preminazko lanetan par-te hartzen eben, etxean eskulan faltagaitik egin ezin zituenean. Seme-alaba txikiak

2

zituen alargunen, bakarrik egozan persona zaharren edo egoera tamalgarriren batsufridu eben personen kasua izaten zan hori.

Auzokoen artean egiten dan beste laguntasun mueta bat lorra izenekoa izaten da.Baina kasu honetan ez dira beharrak, ezpada mailegu materialak. Eurotariko bat sa-tsa emotea izaten zan, sats edo simaur-lorra izenekoa. Baserri batek ez eukanean sa-tsik, eregi barria zalako edo ez eukanean nahikoa, jaubea etxerik etxe joaten zanauzunean satsa eskatzen, eta danek emoten eutsien sats gurdikada bat.

Auzunekoren batek artaldea osotu behar baeban, epidemia edo istripuren batsufridu ebalako, auzoko artzain bakotxari ardi bat eskatzen eutsan. Ordean merien-da bat eskaintzen eutsen. Bildots-lorra deitzen jakon horri.

Suteren baten erretako etxeak barriro altzetan laguntzeko ohiturea be egon da.Horretarako, auzoko bakotxak egurra edo arbola bat ipinten eban. Azken urteotanlaguntasuna dirutan emoten da. Kasu bera jazoten zan etxe barria eregi gura zane-an, lana egin behar ebanak beharrizana baeban. Zur-lorra deitzen jakon horri.

Auzolana

Auzuneko gauza orokorrei eragiten deutsen lanetan be inpliketan dira auzokoak.Hainbat familiak edo etxek konpartiduten daben beharrizanei aurre egitea da kon-tua. Nekazaritzako bizimodua indarrean dagoan lekuetan, auzunea osotzen dabenetxe guztiek auzolanetan parte hartu behar izaten dabe, nahiz eta ohitura hau lehe-nago zabalduago egon zan. Auzuneko gizon guztiak egozan prestazino personal haubetetera derrigortuta, eta bete ezean sano txarto ikusita egozan. Normalean, auzu-nea osotzen daben etxe guztiek ipinten eben edade egokiko gizon edo mutilen bat,baina persona nagusiak edo alargunak bizi ziran etxeak libre gelditzen ziran. Bidaia-gaitik edo gaixotasunagaitik etxeren batek ezin baeban ordezkaririk bialdu, ordezkobat topetan eban edo dirua ipinten eban. Lan honeen araudia normalean ohituraz-koa izan da.

Batzuetan, etorri ezik isunak ipinten ziran eta lortutako dirua auzolanaren amaie-rako jatordurako ardaoa erosteko erabilten zan. Auzolanak normalean neguan egi-ten ziran, baina, inoiz, ustebako zeozer jazoten zanean, urteko edozein egunetanegin eitekezan. Deialdia auzo-alkateak egiten eban, eta ahots goran egiten ebanmezatik urtekeran. Eleizearen edo ermitearen eleizpean bertan batzarra egiten zaneta egin beharrekoak zehaztu eta planifikazinoa egiten zan; beste batzuetan, etxeriketxe pasetan zan deialdia. Lan batzuetarako, auzokoek erremintak edo buztarriak ipi-ni behar izaten zituen. Normalean, amaieran oturuntza bat egiten zan eta bertan ezzan falta izaten ardaoa.

Auzolanean egindako beharren artean auzo-bideen garbiketa eta konponketalanak egozan. Kasu berezia dogu auzunea eleizeagaz eta kanposantuagaz lotzendauen bidearen konponketa. Auzuneko baten bat hilten zanean, auzokoek eurek gar-bitzen eta konpontzen eben hildakoaren etxetik eleizaraino joian bidea. Auzolaneanegin zan, era berean, uraska eta pozuen garbiketa. Auzolanean egindako beste beharbat ermiten konponketa izan da. Karobietan karea egiteko be batu izan dira auzo-koak.

3

Ermitea eta auzoa

Euskal giza paisajearen ezaugarrietako bat gure lurraldean dagoan baso-ermitenugaritasuna dogu. Auzunerik gehienetan izaten da ermitaren bat. Ermitan auzunekobizitza kultural guztia batzen da, batez be, ermitearen santuaren egunean. Hainzuzen be, egun horretan auzuneak bere zaindariaren jaia ospatzen dau. Auzunearilotutako guztiek jai honetan parte hartzeko derrigortasuna eukien zelanbait.

Normalean ermitearen atari edo portalean egin izan dira holango batzarrak, baibat-batean sortzen ziranak bai auzokoek deitutakoak. Holan, ohikoa izan da kofra-dien batzarrak leku horretan egitea, baita auzolanak dirala-eta egiten ziranak edoganaduzaleen ermandadeenak be.

Egunean zeharreko kanpai-deiek egunaren banaketa ezartzen eben. Gainera, osozeregin garrantzitsua bete izan dabe auzunearen bizimoduan. Batzuetan, eleiztarreieleizkizunetarako deia egiteko ezeze, zeregin sozialak be beteten zituen; kanpaia joazbatzarretarako deia be egiten zan, izan be, sarritan eleizpean bertan egiten ziran ba-tzar horreek. Era askotako kanpai-deiak egozan, esate baterako, auzuneko baten bathilten zanean, hil-kanpaiak joten ziran, edo “ordara joten” eben, txingorra iragarte-ko edo etxeren bat edo basoren bat erreten egoala adierazoteko. Azken baten, kan-

4

Andikoa auzoa.

pai dei honeek komuniketako modu bat izan dira auzuneko bizimoduan. Kanpaienlengoaia nahiko zehatza zan, eta jenteak baekian behar dan moduan interpretetan.

Ermitea jagoteko zeregina beti egon da ermita horri lotutako auzokoen ardura-pean. Behar honetan auzuneko etxe guztiak arduratzen dira txandaka.

Auzo-alkarteak

Auzunearen esparruan antolaketa sozial eta politikorako egitura bat dago: kofra-dia. Herri-ondasunak ditu, eta ondasun horreek auzokoek eurek administretan ditueohiturazko arauakaz bat etorrita. Sarritan, ohiturazko arau horreek, idatziz emon diraordenantza bidez. Orokorrean, alkarte honeek ez dira oso handiak eta auzokoen par-te-hartzea eta betebeharrak araututa dagoz. Kofradiek antolaketa administratiborakooinarri bat ezarten dabe, izan be, deialdiak eta batzarrak egiten ditue, kontuen libu-ruak ditue, batzordeak eratzen dira bertan, etab. Berrizen Andikonakoa, Okangokoa,Murgoitiokoa, Eituakoa, san Lorentzokoa, Sarriakoa, Elorriagakoa eta Santa Ana-koa doguz.

Kofradia berbeak, itxura baten, izaera erlijiosoko alkarte bat dala adierazo leikenarren, gehiago da alkarte administratiboa, eta auzuneko gobernu-erakundea dalaesan geinke. Holan, gehienetan, kofradia berbeak auzoa edo auzunea be esan guradau.

Kofradia beharrizan komunalei erantzuna emoteko sortu zan, eta udal adminis-trazinotik aparte funtzionau izan dau. Urtean zehar hainbat batzar egiten zituan:holan, esate baterako, irailean herri basoetako ira piloak banatzeko batzen ziran;urrian, hostoak bananduteko; eta urtarrilean eta zezeilean, barriz, baso horreetakoegurra banatzeko. Era berean, auzuneko bideak konpontzeko eguna ipinten zan.Urtero egiten zan batzar nagusian, maiordomuek urtean zehar egindako gestinoenbarri emoten eben. Batzar horreek kofradiako ermitearen portalean egiten ziran,edo inoiz, kanpoan edo baten baten etxean.

Kofradiako kideek urtero-urtero aukeratzen eben, eta gaur egun be aukeratzendabe, kofradiako kideetako bat ardurako postuak beteteko. Postu horreetariko batmaiordomua da; zeregin administratiboak daukaz postu honek. Maiordomuareneginkizunak dira batzarren deia egitea, auzokoak batzea bideak konpontzeko edoarbolak sartzeko edo beste konponketa batzuk egiteko. Era berean, dirua adminis-tretako arduraduna da. Kargu hau urtebeterako izaten da eta txandaka beteten dakofradiako kideen artean.

Kofradiaren antolaketa eta balioa herri-ondasunen araberakoa da. Basoak izandira kofradiaren ondasunik handiena, izan be, egurra emoten eben eraikuntzarako,tresnak eta altzariak egiteko eta etxea berotzeko, bai eta karobietarako eta labeeta-rako otea edo irea be ganaduaren azpietarako. Gaur egun oraindino be iraun egitendabe kofradiek, eta erakunde indartsuak dira herri-ondasun horreek dituen lekuetan.

Era berean, arbola sartzea be auzolanean egiten zan, eta behar oso garrantzitsuaizaten zan. Urteko egun zehatz baten auzoko guztiak, aita-semeak, herri baso horre-etan landarak ipinten eta arbolak konpontzen joaten ziran. Zeregin horretarakokofradia bakotxak bere landara-mintegia izaten eban, eta ez baeukan, auzokoekeurek ipinten zituen, etxe bakotxak eukazan sutondoen arabera.

5

Bideetan edo basoetan auzolanean egindako beharrak amaitzean, ohikoa zankofradiak koartilu bana ardao eta ogia banatzea beharren etorritako bakotxari. Auzo-koek txorizoa edo urdaia ekarten eben eta erreta jaten eben. Horren ondoren anto-latzen zan jaia ermitearen atarian egiten zan.

Ermitea jagotea eta ermitako konponketak egitea kofradiaren ardurapean egoan,eta zentzu horretan esan leiteke gaur egun be herri-ondasuntzat hartzen dala ermi-tea. Oraindino be auzokoak batu egiten dira ermitak konpondu eta atontzeko, etahorrek berretsi egiten deusku tradizino hori.

Laguntasuna emoteko modu tradizionalak

Etxeko esparrua gainditzen daben beharrizanei erantzuteko asmoz, antxina-antxi-natik alkarri laguntzeko alkarteek funtzionau izan dabe. Borondatezko alkarte hone-ek ermandadeak deitzen dira. Batzuetan, berba horrek ermandadeen artean ezagu-nena izendatzen dau, hau da, abeltzainena. Etxe errea, ostera, suteen kontrako ase-guru alkartea dogu. Badagoz, era berean, hileta gastuetarako, altzariak asegureta-ko... alkarte edo mutualidadeak. Kasu batzuetan, alkarte honeen esparrua auzunea-ren lurraldea baino zabalagoa izaten da.

Ermandaderik garrantzitsuena, ganaduzaleena, auzunean ganadua daben familia-rik gehienek osotzen dabe. Aseguru mueta bat da, iguala antzeko bat, ganaduen(behiak) istripu, gaixotasun eta heriotza kasuetarako. Holango zeozer pasetan dane-an, familia bakotxak eskudirutan indemnizetan deutse kaltetuei, asegurautako kopu-ruaren arabera. Laguntasun mueta hau behi-aziendatarako baino ez zan izaten; kan-poan gelditzen ziran abere txikiagoak, eta idi-pareek garrantzi handia izaten eben.Etxeren baten idiren bat tragetan zanean, gainerako bazkideek dirua emoten eutsienugazabari, galera garrantzitsu horri aurre egiteko eta buztarria osotzeko.

Baserri eremu askotan ohikoa da alkarri laguntzeko alkarteren bat izatea, hau da,sute kasuetarako asegururen bat egotea, etxe errea deitzen dana. Alkarte honetako-ak etxejaubeak baino ez dira, eta ganaduzaleen ermandadeen antzera funtzionetandabe. Etxeak, normalean, toketan jaken balioaren azpitik tasetan dira. Sutea dagoa-nean, kaltetutako familiari hainbanaketa sistemearen bidez pagetan deutsie erman-dadeko kide guztiek, etxe bakotxa asegurau dan proportzino berean. Alkarteko idaz-kariek koaderno bat izaten eben, ermandadea osotzen eben etxeen zerrendeagaz.Alkarte nahiko autonomoak izaten ziran, eta nekez joten eben justizia ofizialeraalkarte horretako kideen arteko auziak konpontzeko. Era berean, etxe bat erretenzanean, ohikoa zan jaubeek senideei eta beste auzune eta herri batzuetako bizilagu-nei laguntasuna eskatzea. Etxerik etxe eskatzen eben.

Herri-lurrak

Herri-ondasunak aitatzen diranean, kontua ez da bakarrik lur edo baliabide natu-ral batzuen gozamena; herrien bizimodu kolektiboa be adierazoten da. Baserri mun-du tradizionaleko jarduera askotan zelanbaiteko “alkartasun” bat izan da, auzunekoondasunen aprobetxamentu edo mantenimentu zereginak banatzerakoan. Baliabide-ak ez ziranez ugariak, herri-ondasun batzuk gorde egiten ziran, familia guztientzako

6

AUZOKOAK ALKARRI LAGUNTZEA

AUZOEN ARTEKO LAGUNTZA? Bai bearreneitteko eta bata bestiai lagundu, oinbaño laguntasun geidxa egote sanausuen artien nik pentzaten dot.

AUZOKOAK NOZ LAGUNTZEN DEUTSEE ALKA-RRERI? Len bai, len ausuek eitte ben lai-dxetan, edo arto eraitteko, edo gari

AUZOEN ARTEKO LAGUNTZA? Bai, beha-rren egiteko eta bata besteari lagundu,oin baino laguntasun gehiago egotenzan auzoen artean nik pentsetan dot.

AUZOKOAK NOZ LAGUNTZEN DEUTSEE ALKA-RRERI? Lehen bai, lehen auzoak egiteneben laietan, edo artoa ereiteko, edo

7

janaria eta gitxieneko baliabideak bermatzeko. Baliabide horreen gozamena auzokoguztiena zan.

Hasiera-hasieran, auzuneko bizimodu nagusia artzaintza izan zan. Denporeakaurrera egin ahala, bizimodu horri gitxi batzuek baino ez eutsien heldu. Halanda be,abeltzaintzak eta nekazaritzak oraindino be iraun egiten dabe biztanle gune edo auzu-ne sakabanatuetako bizilagunen lanbide nagusi lez. Komunidade honeen oinarri eko-nomikoa, tradizinoz, herri-lurra izan da. Jatorriz, lurrak komunalak ziran, hau da,herri-lurrak ziran, eta orain dala gitxira arte be landu bako lurrak, basoak eta goial-deetako larrak, herri-lurrak izan dira.

Gozamen erregimen hau aldatzen hasi zan, behealdeko ibarretan lurra lantzenhasi ziranean. Nekazaritzak lur jakin baten behar intensiboa egitea dakar, eta lur horieten barik jagon behar da. Landutako lur horretan gizakiak egiten dauen lana osohandia da, eta ez da gauza bera jazoten artzaintzarako erabilten diran lurrakaz.Halanda ze, laster hasi ziran lurrak mugarritu eta pribatizetan.

Dana dala, oraintsuko denporetara arte, baserri-auzoek lur asko erabili izan dituegoialdeetan, izan be, herri-lurtzat hartzen izan dira. Auzuneko etxeetatik ganadua lurhorreetara botaten eben; egurra be ateraten eben bertatik.

Baina XIX. mendean aldaketa sakonak izan ziran herri-lurren erregimenean.Gerra karlisten ostean, bai eta lehenago Independentzia gerraren oste-ostean be,zerga gogorrak ipini jakezan udalei, eta, ondorioz, euren mugapeko herri-lurrak sal-du egin behar izan zituen. Orduan etxe batzuek pribatizau egin zituen ordura artegozamen erregimenean eukiezan lur batzuk. Geroago, ordaintzen eben kontribuzi-noan oinarrituta, etxe askok euren izenean erregistrau zituen gozamen erregimene-an eukiezan baso-lurrak, bertan sartutako arbolengaitik.

Lehenago esan dogunez, herri-lurrak gitxitu diran neurrian, auzunekoen artekohartu-emon askok zentzuna galdu izan dabe. Bestetik, etxeak itxi egin deutso gurelurraldeko egitura politiko administratiboan oinarrizko erakunde izateari, eta garran-tzia galtzen dauen heinean desagertuz doa auzunearen eta auzokoaren kontzeptu tra-dizionala.

eraitteko, ta laidxetan laguntze’otzen. Taeitte senduen lorra esate dxakon, ireebaten be auso gustidxe jun da egun bat,ire ebaten eiñ egun gustidxe ta gabienetorri da gabien afaidxe emote ben,etxekuek emote ben. ETA LORRA IRAKAZ

EGITEN ZAN BAKARRIK? Jeneral ire ebaten,gari-jotie eitte san juntau danok, sosie-dadien jute sien, da beskaitteko orduebada beskaldu, ta beste leku baten afai-tteko toketan bada..., ta beste batenamarretakue, ta orduen sera ixete sansangridxe, ardau ta ure nastau ta asuke-rie bota ta axe erate san, autze ta sera...Gari-jotietan gastai ta ogidxe ixete suangari-jotietan, ta jan-ordue segun selantoketan dan...

Funeraletara be, oingo morun barik,len danak jute sien, orduen esan indus-tridxarik eta danak libre egote sien.Danak etxekuek. Da txarridxe ilttesanien be danak gibela jaten, da lagunduarkali. Da basuen bierrien beskaridxai-ttik, gero bueltan monddorra edo babasuridxe ipini ta jan aixe, ta dano batera.

LEHEN ZERTAN LAGUNTZEN EUTSEEN AUZOAK

ALKARRERI? Garidxek eraitten be bai, batabestiai... ser bi lotu, eurreko ididxei bes-te pareja bat, ausuen laguntze bana, lotupuntan da ba fasillau eitteko, da arlogeidxa eitteko be bai. Garidxek ebatenbe bai, bata bestiai lagundu eitte dxakon.Gero gari-joten be bai, orrexetan bierro-tan jeneral.

Bai, alkarri laidxetan lagundu, gari-joten lagundu, gari-joten be ausuek jun-taute jote sien. ETA ZELAN ESKERTZEN

JAKIEN? Beskaidxe emon, bueno gari-jotien es, gari-joten emote san gastaieeta ogidxe, da sangridxie, da ardauegure dabenai da ori... Baiñe suri etorte

garia ereiteko, eta laietan laguntzen eu-tsen. Eta egiten zenduen, lorra esatenjakon, ira ebagiten be auzo guztia joaneta egun bat, ira ebagiten egin egun guz-tia eta gabean etorri eta gabean afariaemoten eben, etxekoak emoten eben.ETA LORRA IRAKAZ EGITEN ZAN BAKARRIK?Jeneralean ira ebagiten. Gari-jotea egi-ten zan juntau danok, soziedadean joa-ten ziran, eta bazkalduteko ordua badabazkaldu, eta beste leku baten afaitekotoketan bada, eta beste baten hamarre-takoa. Orduan zera izaten zan sangria,ardaoa eta ura nahastau eta azukereabota eta haxe edaten zan, hautsa etazera. Gari-joteetan gaztaia eta ogia iza-ten zoan, eta jan-ordua segun zelantoketan dan.

Funeraletara be, oingo moduan barik,lehen danak joaten ziran. Orduan ez zanindustriarik eta danak libre egoten ziran,danak etxekoak. Eta txarria hilten zaneanbe danak gibela jaten, eta lagundu alkarri.Eta basoan beharrean bazkariagaitik,gero bueltan monjorra edo baba zuria ipi-ni eta jan haxe, eta danok batera.

LEHEN ZERTAN LAGUNTZEN EUTSEEN AUZOAK

ALKARRERI? Gariak ereiten be bai, batakbesteari, zer bi lotu, aurreko idiei bestepareja bat, auzoan laguntzen ebana, lotupuntan fazilago egiteko, eta arlo gehia-go egiteko be bai. Gariak ebagiten bebai, bata besteari lagundu egiten jakon.Gero gari-joten be bai, horrexetan beha-rrotan jeneralean.

Bai, alkarri laietan lagundu, gari-jotenlagundu. Gari-joten be auzoak juntautajoten ziran. ETA ZELAN ESKERTZEN JAKIEN?Bazkaria emon. Bueno gari-jotean ez,gari-joten emoten zan gaztaia eta ogia,eta sangria, eta ardaoa gura dabenai etahori. Baina zuri etorten bajatzun baten

8

baatzun batan bat laidxetan laguntzen-ero, ari beskaidxe, babak, babak-eta,asak-eta...

ETXEAN BATEN BAT HILTEN ZANEAN AUZOKO-AK LAGUNDU EGITEN EBEN? Bai, etxeko bie-rrak eitten, beti eser bier b’osu-ero...,segun etxien se jente euen. Etxekueknaiko ixen eskero ba... Baiñe errekauekeitten jeneral ausokue, abixuek emote-ko-eta, se ordun telefonori pe eseuen.Ta batan bat iltte sanien ausunetakoermittetan jote san lelengo kanpaie.

AUZOKOEN ARTEKO HARTU-EMONA? Or-duen Berrixen ba, guk eurrien Errekado-rienak, Pantalonenak, Txaparronak daGisasolak-eta, eitxen san etaa sillak, angure etxe aurrien, da erretratue be bade-kot sillakin dde karruas da gure anaidxieta neskakiñ an erretratu bat, da danakantxe jarri da oiñ Rioja aldien-eta eittenda ori asko, ba ordun amen be orixe ixe-te san, danak lagunek. ETA LAGUNTASUNA

BEHAR IZAN EZKERO? Edoseiñek laguntzeban edosetan, bedarretan, edosetan,alkarri lagundu, ori total galdu da. Oinlagunek badaukasus baiñe pagaute.

Auzolana ordun asko, oiñ baño gei-dxa, ene... Ordun ikusten sendun bein-tzet denpora txarra dator da laidxetanan, goisen lagundu eitten, gaur e, arra-pau badau arrapau dau! Nik egun batene, sekule enas ibilli baserridxen, baña junitzen Olakuetan bisi nitzen da, plantxieeukela ta Maria Luisa nire aistie gogotxarras ebillela da plantxie eitten, da artoeraitteko euen solo aundi bat eta denpo-ra illun-illune, ta ene jungo bagintzakelaguntzen arto eraitten. Da ju nitzen bai-ñe betorren euridxe, betorren euridxeeta Laisko leengusuek ikusi eta: —Ia

bat laietan laguntzen-edo, hari bazkaria,babak, babak-eta, azak-eta.

ETXEAN BATEN BAT HILTEN ZANEAN AUZOKO-AK LAGUNDU EGITEN EBEN? Bai, etxekobeharrak egiten, beti ezer behar badozu-edo, segun etxean ze jente egoan. Etxe-koak nahikoa izan ezkero ba... Bainaerrekaduak egiten jeneralean auzokoa,abisuak emoteko-eta, ze orduan telefo-norik be ez egoan. Eta baten bat hiltenzanean auzuneetako ermitetan joten zanlehenengo kanpaia.

AUZOKOEN ARTEKO HARTU-EMONA?Orduan Berrizen, guk aurrean Errekado-reenak, Pantaleonenak, Txaparronaketa Gisasolak-eta. Egiten zan atera sillak,han gure etxe aurrean, eta erretratua bebadaukat sillakin eta karroagaz, gureanaia eta neskakin han erretratu bat.Danak hantxe jarri eta oin Rioja aldean-eta egiten da hori asko, ba orduanhemen be horixe izaten zan, danak lagu-nak. ETA LAGUNTASUNA BEHAR IZAN EZKERO?Edozeinek laguntzen eban edozetan,bedarretan, edozetan. Alkarri lagundu,hori total galdu da. Oin lagunak badau-kazuz, baina pagauta.

Auzolana orduan asko, oin bainogehiago, ene! Orduan ikusten zenduanbehintzat denpora txarra dator eta laie-tan han, goazen lagundu egiten. Gaur,harrapau badau harrapau dau! Nik egunbaten, sekula ez naz ibili baserrian, bai-na joan nintzan, Olakuetan bizi nintzaneta, plantxea eukela-ta, Maria Luisa nireahiztea gogo txarragaz ebilela-ta plan-txea egiten, artoa ereiteko egoan solohandi bat eta denpora ilun-iluna, eta enejoango bagina laguntzen artoa ereiten.Eta joan nintzan baina baetorren euria,baetorren euria eta Laizko lehengusuak

9

emen sapateruek, (sapaterue esate dxa-kon sekule eiñ es ebanai), eta sapaterueetorri eskero, euridxe seguru ta jo adietxera—, da ni etxera. Gaur ori falta da,se gaur dekosu telefonu da seoser biereskero eskatzen da baiñe leen...

AUZOLANA

HERRIKO BIDEAK KONPONTZEKO ZELAN EGI-TEN ZAN? Ordun erriko bidiek-eta kon-pontzeko egunek ote sien. Aiuntamen-tutik deittu itte ben, da deittu bakarrikes, elisgana bidiek-eta dausenien daipintte genduen san Antonidxo astelena,da danak jute sien, danak parte artzeben e. Da parte artze esebanai txartoesate’akon e! Da gero berak aiuntamin-tuek erresiñue emote ban, ardaue taogidxe ixete san, an lagunduten jutia-

ikusi eta: —Ia hemen zapateruak (zapa-terua esaten jakon sekula egin ez ebana-ri), eta zapaterua etorri ezkero, euriaseguru eta joan hadi etxera—, eta nietxera. Gaur hori falta da, ze gaur dau-kazu telefonoa, eta zeozer behar ezkeroeskatzen da, baina lehen...

HERRIKO BIDEAK KONPONTZEKO ZELAN EGI-TEN ZAN? Orduan herriko bideak-eta kon-pontzeko egunak egoten ziran. Aiunta-mentutik deitu egiten eben, eta deitubakarrik ez, eleizgana bideak-eta dago-zanean eta ipinten genduan san Antonioastelehena, eta danak joaten ziran,danak parte hartzen eben. Eta partehartzen ez ebanari txarto esaten jakon!Eta gero berak aiuntamentuak errazinoaemoten eban, ardaoa eta ogia izaten

10

Auzolanean eleizako teilatua konpontzen.

rren. ETA ZE BEHAR EGITEN ZENDUEN? Babidiek konpontzeko, sasidxek jo ta, bie-rra on itten da, ibili itten san, da ibilieskero sertu... Ordun ganera burdidxepe, ser txikidxe euken, errubera estue daebai eitte ben, arek beti, bidiek askoapurtze sien orduen, oiñ es, oin porlanaero beste gausa bat... ta gaiñera errube-ra pe diferentie dies, ta oin sabaldute bebadas, baiñe len estu-estuek ixete sien,burdiñie san da arek burdiñek danakebate sittun. Solora be esin sartu ixetesan orduen, ordun burdiik sartu be esaneitten solora. Satzak-eta etaa bier sie-nien eskiñan bota, ta andik eskiñatiksabaldu, saraka ero al san moruen. Geroorrek gomaskuk etorri sienien ba yasertxua, ya aras ibili seinkien danien.

ORDUAN AUZOLANEAN ZE BEHAR EGITEN

ZAN? Ausolanien ba laidxetan asko, gukeskendun eitten se morroie eukite gen-dun beti, baiñe serien Agerren-da, iguelneskak, iguel sei edo sortzi neska-ta ibil-tte sien, jatekon alderako egune, laidxe-tan eitte san. ETA BIDEAK KONPONTZEKO ETA?Bidie konpontze gendusen, urtien beiñaiuntamentuk emote oskun bakotxarikuartillue ta estait piko-pasak edo olakoseoser san. Egun ixentaue sien, eurekabisate ben da senbat lagun gintxesanba, suk basue badekosu seretik, san Jua-nea juteko, ba jun in bi sara. Seintzuk inbi sien, da onenbeste lagun, da aiunta-mentuek emote ban ardaue ta... ETA

ERMITAK KONPONTZEKO? Bai, bai ausuek itteben. Orduen ba, bierrik esan egoten, tai-llerrik-eta esan egoten, da denpora txa-rra das, aroik espada, ba ermittak gar-bittu.

zan, han lagunduten joatearren. ETA ZE

BEHAR EGITEN ZENDUEN? Ba bideak kon-pontzeko, sasiak jo eta, beharra egonegiten da, ibili egiten zan, eta ibili ezke-ro zertu. Orduan ganera burdiak be, zertxikia eukien, errobera estua, eta ebagiegiten eben hareek beti. Bideak askoapurtzen ziran orduan. Oin ez, oin por-lana edo beste gauza bat, eta gaineraerroberak be diferenteak dira, eta oinzabalduta be badagoz. Baina lehen estu-estuak izaten ziran, burdina zan etaharek burdinak danak ebagiten zituan.Solora be ezin sartu izaten zan orduan,orduan burdirik sartu be ez zan egitensolora. Satsak-eta atera behar ziraneaneskinan bota, eta handik eskinatik zabal-du, zaranka edo ahal zan moduan. Gerohorreek gomazkoak etorri ziranean ba jazertxuago, ja haregaz ibili zeinkeandanean.

ORDUAN AUZOLANEAN ZE BEHAR EGITEN

ZAN? Auzolanean laietan asko. Guk ezgenduan egiten, ze morroia eukiten gen-duan beti, baina zerean Agerren-eta,igual neskak, igual sei edo zortzi neska-ta ibilten ziran, jatekon alderako eguna,laietan egiten zan. ETA BIDEAK KONPONTZE-KO ETA? Bideak konpontzen genduzan.Urtean behin aiuntamentuak emoteneuskun bakotxari koartiloa eta ez dakitiko-pasak edo holako zeozer zan. Egunizentauak ziran, eurak abisetan eben etazenbat lagun gintzazan ba, zuk basoabadaukazu zeretik, san Juanera joateko,ba joan egin behar zara. Zeintzuk eginbehar ziran, eta honenbeste lagun, etaaiuntamentuak emoten eban ardaoa-ta.ETA ERMITAK KONPONTZEKO? Bai, bai, auzo-ak egiten eben. Orduan beharrik ez zanegoten, tailerrik-eta ez zan egoten, etadenpora txarragaz, arorik ez bada, baermitak garbitu.

11

AUZOLANEAN ZE BEHAR EGITEN ZAN? Badana, guk ipintte gendun ba, ure etortesan esate baterako, ba urbidegintzie,bidegintzie ixete sien. Ixete san bidiekarregletie, da orduen udaletxiek emoteban erresiñue, eta etxe bakotxeti bat jutesan da batetik etorte espasan ba komen-taridxua. Etxe bakotxeti bat jute sanurten birritten-ero, Ormasteiñ asi daaskeneko etxeraiñoko, gero beste etxe-tik Basagoittiraiñoko..., gero Andikoatiberaiñoko..., eta basue bardiñ ixete san.Iri-ebatie ote sanien ba jun bier ixete sanlenengo bidiek eitten. ETA EGUNA IPINTEKO

ABISUA NORK EMOTEN EBAN? Ni mille bider junintzen mutikutan, gure aitte ote sankonsejal da bialtze ostan etxeik etxesapatuen bidegintzie dauela abisue emo-ten.

ERMITEA ETA AUZOA

BERRIZEN ERMITA ASKO DAGO EZTA? Asko,Berrixen bakixu? San Kristobal asi,Urdaidxa, Andikua, san Pedro Txiki, sanFausto, san Juan, san Migel da sanAntoniño, da sera, amen Lasuenen beon san, da gero jausi san a. Esan altzaugero.

San Lorenso, san Fausto, Sengoitti-kue be bai, san Kristobal, san Pedro Txi-ki, san Salbador, Urdaidxara be asko.Ermittetan mesie jaidxetan bakarrik,bestelan parrokidxan. Illeta pe parroki-dxan baña iltte sanien ermitako kan-paiek be jote sien eta erresaridxue beermittetan.

Kofradiak

ETA ERMITETAN KOFRADIAK EGOTEN DIRA?Bai, kofradidxe pa, ausuek. Oin be, len-

AUZOLANEAN ZE BEHAR EGITEN ZAN? Badana, guk ipinten genduan ba, ura etor-ten zan esate baterako, ba ur-bidegin-tzea, bidegintzea izaten ziran. Izaten zanbideak arregletea, eta orduan udaletxeakemoten eban errazinoa, eta etxe bako-txetik bat joaten zan eta batetik etortenez bazan ba komentarioa. Etxe bakotxe-tik bat joaten zan urtean birritan-edo,Hormastegin hasi eta azkeneko etxerai-noko, gero beste etxetik Basagoitiraino-ko, gero Andikoatik beherainoko. Etabasoa bardin izaten zan. Ira-ebagiteaegoten zanean ba joan behar izaten zanlehenengo bideak egiten. ETA EGUNA IPIN-TEKO ABISUA NORK EMOTEN EBAN? Ni milabider joan nintzan mutikotan, gure aitaegoten zan kontzejal eta bialtzen nin-duan etxerik etxe zapatuan bidegintzeadagoala abisua emoten.

BERRIZEN ERMITA ASKO DAGO EZTA? Asko,Berrizen badakizu? San Kristobal hasi,Urdaiaga, Andikoa, san Pedro Txiki, sanFausto, san Juan, san Migel eta sanAntonio, eta hemen Lasuenen be egonzan, eta gero jausi zan ha. Ez zan altzaugero.

San Lorentzo, san Fausto, Zengotita-koa be bai, san Kristobal, san Pedro Txi-ki, san Salbador, Urdaiagara be asko.Ermitetan mezea jaietan bakarrik, beste-lan parrokian. Hiletak be parrokian, bai-na hilten zanean ermitako kanpaiak bejoten ziran eta errosarioa be ermitetan.

ETA ERMITETAN KOFRADIAK EGOTEN DIRA?Bai, kofradiak auzoak. Oin be, lehengo-

12

guen Urdaidxan ixen san. Gu Urdai-dxaa, Andikoaa, da san Lorenso Mau-mera, orrek urtietan juten gara, orrekiruretaa. Da itte san ba ausuek, ba laubadies kofradidxakuek, ba urtien batekermittien kargu eitte ban. Garbittu bereegunien, da lorak ipini tte orre danokitte sien. Ittogiñi pada sertu te ori kargueeurek, da urrengo urtien bestiek. Salien-tie ta entrantie ixete sien. ETA ORDAINDU

EGIN BEHAR IZATEN EBEN? Es, es. An batzesan dirue, len bandejie bik pasete ben,salientie da entrantiek, lagun bik, urtetebanak, da sartze sanak. Oin batek pase-tan dau da akabo. ETA DIRU HORI ZERTARA-KO IZATEN ZAN? Ba ermittie arreglau edogastue bada ero... abadientzako erropieero olakoxe...

ERMITA BAKOTXAK BERE KOFRADIA DAUKA?Bai. ETA BERRIZEN ZENBAT KOFRADIA DAGOZ?Bedatzi, Sengoittekue, Andikoakue, san

an Urdaiagan izan zan. Gu Urdaiagara,Andikoara, eta san Lorentzo Maumera.Urteetan joaten gara, horreek hirureta-ra. Eta egiten zan auzoak, lau badirakofradiakoak, ba urtean batek ermitea-ren kargu egiten eban. Garbitu bere egu-nean, eta lorak ipini eta horreek danokegiten ziran. Itoginik bada zertu eta horikargua eurak, eta hurrengo urtean bes-teak. Urtetekoa eta sartutekoa izatenziran. ETA ORDAINDU EGIN BEHAR IZATEN EBEN?Ez, ez. Han batzen zan dirua, lehen ban-dejea bik pasetan eben, urtetekoak etasartzekoak, lagun bik, urteten ebanaketa sartzen zanak. Oin batek pasetandau eta akabo. ETA DIRU HORI ZERTARAKO

IZATEN ZAN? Ba ermitea arreglau edo, gas-tua bada edo, abadeentzako erropea-edo.

ERMITA BAKOTXAK BERE KOFRADIA DAUKA?Bai. ETA BERRIZEN ZENBAT KOFRADIA DAGOZ?Bederatzi, Zengotitakoa, Andikoakoa,

13

Urdaiagako Andra Mariren ermitea, 1984.

Lorentzo, Okango, Eitua, se san PedroTxiki de san Antoniño Eitua die... ETA

NORK HARTZEN DAU PARTE KOFRADIAN? Lendanak, urtien bein, lena ixete san urtienbeiñ, propietaridxuek Andikoako ermi-ttan argittekuk batzen, propietaridxuek,errenteruek es... ETA ZER ZAN ARGIETAKOA?Argittekue esate dxakon, limosnie, tamaiordomue ixete san urtien bat, eta oritxandan eitte san, ta oin be eitten da.ETA MAIORDOMOAREN EGINBEHARRA ZEIN DA?Ba axe..., abadie topau, elixie garbittu,kandelak eta gausak prestau, ermittienkargue. Ta aurreko urtien ixen danakbarridxek sera emote’tzo, beskaidxe,barridxek sarrai beskaidxe, ak urten ei-tten dau...

ETA AUZO BAKOTXEAN ERMITA BAT DAGO?Da bi be bai, san Kristobal konturekosan Lorensokue deke baiñe euren etxekuadrillatxoa, Besoitte da ango..., damaiordomuek eukitte sittuen, da bako-txa beriek eukitte sittuen. ORDUAN ERMITA

BAKOTXEAN MAIORDOMO BAT? Bat edo bi. ETA

MAIORDOMOAK GERO ALDATU EGITEN ZIRAN?Bai, da santua be erretirau eitte banbakotxa beren etxera. SANTUA MAIORDO-MOAREN ETXEAN GORDETEN ZAN? Leku batzu-tan, da gero asi sien danien se san Faus-to ostu i’eben. San Kristobalen santuees, se san Kristobalen kuadrue da. Aestabe kentzen. ETA MAIORDOMOEN ZEREGINA

ZEIN IZATEN ZAN? Ba jaidxetako garbittu, teipini tte abadias jaidxek organisau, oridana eitte ben. Maiordomue ixete sana,daus serien, idatzitte das ganera, Urdai-dxako ermittien kargu eukitte abenak,urtien saldu eitte besen gastaiñak daestait beste seoser saldu eitte ben, da anse diru artze san da orre dano das. Orredana das Sarridxen da Andikoan beongo da lengue. ETA URDAIAGAKO ERMITEA

ZEIN DA? Sarrikue. ETA JAIEGUNA? Asentzi-

san Lorentzo, Okango, Eitua, ze sanPedro Txiki eta san Antonio Eitua dira.ETA NORK HARTZEN DAU PARTE KOFRADIAN?Lehen danak, urtean behin, lehenagoizaten zan urtean behin, propietarioak.Andikoako ermitan argietakoak batzenpropietarioak, errenteruak ez. ETA ZER

ZAN ARGIETAKOA? Argietakoa esaten jakonlimosnea, eta maiordomoa izaten zanurtean bat, eta hori txandan egiten zan,eta oin be egiten da. ETA MAIORDOMOAREN

EGINBEHARRA ZEIN DA? Ba haxe, abadeatopau, eleizea garbitu, kandelak eta gau-zak prestau, ermitearen kargua. Etaaurreko urtean izan danari barriak baz-karia emoten deutso, barriak zaharraribazkaria, hak urten egiten dau.

ETA AUZO BAKOTXEAN ERMITA BAT DAGO?Eta bi be bai, san Kristobal konturakosan Lorentzokoak dauke, baina eurenetxe koadrilatxoa, Besoita da hango...,eta maiordomoak eukiten zituen, etabakotxak bereak eukiten zituan. ORDUAN

ERMITA BAKOTXEAN MAIORDOMO BAT? Bat edobi. ETA MAIORDOMOAK GERO ALDATU EGITEN

ZIRAN? Bai, eta santua be erretirau egiteneban bakotxak beren etxera. SANTUA

MAIORDOMOAREN ETXEAN GORDETEN ZAN? Lekubatzuetan, eta gero hasi ziran danean, zesan Fausto ostu egin eben. San Kristoba-len santua ez, ze san Kristobalena kua-drua da. Ha ez dabe kentzen. ETA MAIOR-DOMOEN ZEREGINA ZEIN IZATEN ZAN? Ba jaieta-rako garbitu, eta ipini eta abadeagazjaiak organizau, hori dana egiten eben.Maiordomoa izaten zana, idatzita dagozganera, Urdaiagako ermitean kargu euki-ten ebenak. Urtean saldu egiten ebezangaztainak eta ez dakit beste zeozer salduegiten eben, eta han ze diru hartzen zaneta horreek danok dagoz. Horreek danakdagoz, Sarrian eta Andikoan be egongoda lehengoa. ETA URDAIAGAKO ERMITEA ZEIN

14

dxo. Es ke Andikoakue es el dos defebrero, la Virgen de la Candelaria deAndikona. Asentzidxo da ba oixe eindaben trasladu ori baiña len Kandelariasan, da jaidxe eitte san.

ETA ZU ERMITAKO MAIORDOMEA IZAN ZINAN,HORI ZELAN AUKERATZEN ZAN? Gu gara ama-saspi besiño, amen san Pedro Txikikobueltan, da urtien batek maiordomo. Tasan Salbadorren maiordomue ixetekoetxaune ixen bi san. ETA ZEIN IZATEN DA

MAIORDOMOAREN ARDUREA? Ba domeka gus-tietan mesie badekosu, ba sapatutengarbittu in bi osu, domekan be bai apurbat, abadien erropie plantxau, binajera-tan ardaue ta ure ipiñi, orrexek...

AUZO-ALKARTEAK

Ganaduen ermandadea

Bai. Laguntzeko bata bestiai. Bei batill eskero, a beidxe ermandadien ondoipiñitte baeuen tasaute egoten da, bosmille edo saspi mille peseta edo bosteunedo dana dalakue... Da or nonbrau eittesien iru edo lau juntakuek eta arek iruillebetetik beiñ errebistie itte ben, da lis-terue euen, ganadu gustidxek apuntaute,da bata altzeu edo bestie bajeu, bakunaketa presiuk ipintte sien, da gero batanbat galtze sanien, andik pagete san...

Bai, Sarridxen. Ba ermandadietan,lantzin bat ixete san, baserriko bat,urtien iru ixete sien. Gixon onak esatesan, da bat listerue euen, listerue esatedxakon, kontuek etaa..., ori abarketak-eta eitte bana san. Ganaue tasau eittesien, iru gixonak ibiltte sien ausokoganaue tasetan, onek onenbeste..., ta

DA? Sarriakoa. ETA JAIEGUNA? Asentsio.Andikoakoa zezeilaren bian da, Kandela-rioko Ama Birjiña. Asentsio da, horixeegin daben aldaketa hori, baina lehenKandelaria zan, eta jaia egiten zan.

ETA ZU ERMITAKO MAIORDOMEA IZAN ZINAN,HORI ZELAN AUKERATZEN ZAN? Gu garahamazazpi auzo, hemen san Pedro Txi-kiko bueltan, eta urtean batek maiordo-mo. Eta san Salbadorren maiordomoaizateko etxaguna izan behar zan. ETA ZEIN

IZATEN DA MAIORDOMOAREN ARDUREA? Badomeka guztietan mezea badaukazu,zapatuetan garbitu egin behar dozu,domekan be bai apur bat, abadearenerropea plantxau, binajeratan ardaoaeta ura ipini, horreexek...

Bai. Laguntzeko batak besteari. Behibat hil ezkero, ha behia ermandadeanondo ipinita baegoan tasauta egoten da,bost mila edo zazpi mila pezeta edo bos-tehun edo dana dalakoa. Eta hor non-brau egiten ziran hiru edo lau juntakoaketa hareek hiru hilebetetik behin errebis-tea egiten eben, eta listerua egoan,ganadu guztiak apuntauta, eta bata al-tzau edo bestea bajau, bakunak eta pre-zioak ipinten ziran, eta gero baten batgaltzen zanean, handik pagetan zan.

Bai, Sarrian. Ba ermandadeetan,lantzean bat izaten zan, baserriko bat,urtean hiru izaten ziran. Gizon onakesaten zan, eta bat listerua egoan, liste-rua esaten jakon, kontuak atera. Horiabarketak-eta egiten ebana zan. Gana-duak tasau egiten ziran, hiru gizonak ibil-ten ziran auzoko ganadua tasetan,

15

ipintte san an, da batan bat galtze basanari pagetako esate dxakon listeruari, talisteruek etate ban bakotxai semat toka-ten dxakon. Deittu eitte ban, pagetandxakon ta listo. Gurie Sarriko ermanda-die san. Auso gustidxetan ote san, Ere-ñan, Andikoan, da emen san Lorentzon,ser gustidxetan ote san.

ERMANDADERIK? Bai, ermandarie, bapresidxue ganauei ipintten dxakonermandaran ba, gixon onak esate dxa-ken, ermandarako gixonak, eta orreketxeik etxe etorri, da tasau eitte benganaue. Onek onenbeste, onek onen-beste da ba, galtzie suertete bayatzun...ETA ERMANDADEA AUZO GUZTIETAN EGOTEN

ZAN? Bai Berrisen, gu Sarritten on giñen,Andikoan be baeuen da Eittuen be bai,Bolunaurren, da ainbat ermandare.Orduen ganaue galtze dxakonak, perdi-da aundidxe eukitte ban da...

ZER ZAN ERMANDADEA? Sosiedade bat,ausoko baserridxena, gu gintzesan Andi-konan beratzi-edo, amar-edo, da an ille-ro pagete san kuota bat, da gero batenbatei beidxe galtze bayakon, se beti suer-taten da... andik ordaintze san arenbalidxue. Da gero a tasau eitte banermandareko nausidxek da gero andiksuri emote’otzuen dirue, da espaeuendirue konpletue ba ermandariek ordain-du bi ban onenbeste arei galdu yakonai.Da ermandaran gixonak euken batzarrabaiñe kontureko, nire ume denporan,igual aittek esin juen edo amak esin juenda orduen domeka gois baten pagamen-tue ermandarakue. Da aittek diruas biel-tze ninddun: —Araxe juen da auxeemon—. Ermandara bi on sien, batBolunaurrien euen da beste bat Andiko-nan, da gurie san ermandara txikidxe,kuadrilla txikiko ermandarie.

honek honenbeste, eta ipinten zan han,eta baten bat galtzen bazan hari pageta-ko esaten jakon listeruari, eta listeruakateraten eban bakotxari zenbat toketanjakon. Deitu egiten eban, pagetan jakoneta listo. Gurea Sarriko ermandadeazan. Auzo guztietan egoten zan, Ereñan,Andikoan, eta hemen san Lorentzon,zer guztietan egoten zan.

ERMANDADERIK? Bai, ermandadea. Pre-zioa ganaduari ipinten jakon ermanda-dean. Gizon onak esaten jaken, erman-dadeko gizonak, eta horreek etxeriketxe etorri, eta tasau egiten eben gana-dua. Honek honenbeste, honek honen-beste eta, galtzea suertetan bajatzun...ETA ERMANDADEA AUZO GUZTIETAN EGOTEN

ZAN? Bai Berrizen, gu Sarrian egonginan, Andikoan be baegoan eta Eituanbe bai, Bolunaurren, eta hainbat erman-dade. Orduan ganadua galtzen jakonak,galtze handia eukiten eban eta.

ZER ZAN ERMANDADEA? Soziedade bat,auzoko baserriena, gu gintzazan Andiko-an bederatzi edo hamar-edo, eta han hile-ro pagetan zan kuota bat. Eta gero batenbateri behia galtzen bajakon, ze beti suer-tetan da, handik ordaintzen zan harenbalioa. Eta gero ha tasau egiten ebanermandadeko nagusiak eta gero handikzuri emoten eutsuen dirua, eta ez baego-an diru guztia ba ermandadeak ordaindubehar eban honenbeste hareei galdu jako-nari. Eta ermandadean gizonak eukienbatzarra, baina konturako, nire ume den-poran, igual aitak ezin joan edo amak ezinjoan eta orduan domeka goiz baten paga-mentua ermandadekoa. Eta aitak dirua-gaz bialtzen ninduan: —Haraxe joan etahauxe emon—. Ermandade bi egon ziran,bat Bolunaurren egoan eta beste batAndikoan, eta gurea zan ermandade txi-kia, koadrila txikiko ermandadea.

16

Auso gustidxetan euesan, bai ga-nauendako. Errematak eitte sien. Batza-rrak eitten sien kobretako, iru illebeteraedo dana dalako juntetan sien, eitten sanbatzarra, kobretako-edo, baña ganau batiltte basan, ordun erremata eitte san. ZER

ZAN ERREMATEA? Okelak txikittu, satittu taseñek geidxa emon, subasta moduen.Onaittik satidxonaittik bakotxa sereskeintzen ban. Iltte san burue abone-te’tzuen, errematara eruten sendulako,baiña orreas diru orreas sati bat kon-pensetan senduen. Da ganauendakoaillegetan espasan ataraten sanas, erre-matekuas, ba andik, kajatik eitte san.Normalien ermittetan eitte san, Besoi-tten san Lorensoko ermitan eitte san,san Salbadorren be bai.

Errematea

Da gero beste gausa bat itten sanasan, olan ganadu iltte sanien da eseun-kenien ganaduik gaixoik edo eragospe-nik, ser eitten san? Errematie, subastaueitte san etxien. Eitte sien okela satidxekesta, onenbeste bos killokuek edo danadalakue, da subasta les a saldu eitten sanetxien. Aber nok joten dauen geidxen,ta geidxen joten dabenak eruen. Ori oi-tturioi san leku gustidxetan bardiñ.

ETA GERO SUBASTEA EGITEN ZAN? Bai,ganaue aprobetxetako moruko basanbai, parto baten galtze basan, ero seoserapurtu... ba subastie eitten san, gaixos illeskero es. ETA ZELAN EGITEN ZAN? Ba, nikainbat klase esautu ittut. Posporue ixotute posporue amatau arte, da amatatensanien geidxen jote banak, da batakogei, bestiek ogetamar, bestiek berrogeida axe... ZE, LOTEAK EGITEN ZIRAN EZTA? Bai,bai, lotiek eitte sien. ETA SUBASTATIK ATE-RATEN ZAN DIRUA BEHIAREN JAUBEARI EMOTEN

Auzo guztietan egozan, ganaduenda-ko. Erremateak egiten ziran. Batzarrakegiten ziran kobretako, hiru hilebeteraedo dana dalako juntetan ziran, egitenzan batzarra, kobretako-edo, bainaganadu bat hilten bazan, orduan erre-matea egiten zan. ZER ZAN ERREMATEA?Okelak txikitu, zatitu eta zeinek gehiagoemon, subasta moduan. Honegaitikzationegaitik bakotxak zer eskaintzeneban. Hilten zan burua abonetan eu-tsuen, errematara eroaten zendualako,baina horregaz diruorregaz zati bat kon-pensetan zenduan. Eta ganaduendakoailegetan ez bazan ateraten zanagaz,errematekoagaz, ba handik, kaxatik egi-ten zan. Normalean ermitetan egitenzan, Besoitan, san Lorentzoko ermitanegiten zan, san Salbadorren be bai.

Eta gero beste gauza bat egiten zanazan, holan ganadua hilten zanean eta ezeukanean ganaduak gaixorik edo eragoz-penik, zer egiten zan? Errematea, subas-tau egiten zan etxean. Egiten ziran okelazatiak honenbeste, bost kilokoak edodana dalakoa, eta subasta lez ha salduegiten zan etxean. Ia nork joten dauengehien, eta gehien joten dauenak eroan.Hori ohituraori zan leku guztietan bardin.

ETA GERO SUBASTEA EGITEN ZAN? Bai,ganadua aprobetxetako modukoa bazanbai, parto baten galtzen bazan, edo zeo-zer apurtu, ba subastea egiten zan. Gai-xoz hil ezkero ez. ETA ZELAN EGITEN ZAN?Ba, nik hainbat klase ezagutu ditut. Pos-poroa isiotu eta posporoa amatau arte,eta amatetan zanean gehien joten eba-nak, eta batak hogei, besteak hogetahamar, besteak berrogei eta haxe. ZE,LOTEAK EGITEN ZIRAN EZTA? Bai, loteak egi-ten ziran. ETA SUBASTATIK ATERATEN ZAN

17

JAKON? Es, ermandareko presidxu page-tan dxakon, se orreas, ori ermandariekpagete ban, da ori illien-ero pagau in bixete san, kuota bat.

Etxe erreen ermandadea

ETXEAK ERRETEN ZIRANEAN ERMANDADE

MODUKO BAT EGOAN EZTA? Bai etxerre ba-tzen itte san. Errien, ausukuek iru gisonjuntau, da Saldiberti da inguru gusti-dxen... ALBOKO HERRIETAN BE BAI? Bai, baidanien, alboko erridxetan be bai. Da jen-tiek emote ban. ETA GERO ETXE BARRIA EGI-TEKO? Gero noberak.

ETA ETXE ERREEN ERMANDADEA? Bai,etxiek erreten sienien, oingo segurumoruko oten san da geurien be on san.Da kobreten sendun ba, gurien etzansuertau, baie Berrisen ainbat etxe erresan, se asko egurreskue ixete san, tagero selan san lastue, irie, bedarra... lenfasill erreten siren. ETA HOLAKOREN BAT

SUERTAU EZKERO, AUZOKOAK BE LAGUNTZEN

EBEN EZTA? Bai, bai, len oiñ aldien, oinbakotxak deko bere, apartekue da bisi-modue, baie len jeneral bata bestiai askolaguntzen dxakon, asko geidxa. Diru gi-txi euen baiña ostantzien laguntasune,ba beti ixete san seoser.

HERRI-LURRAK

ZERGAITIK ESATEN JAKEN HERRI-BASOAK?Erriku sielako, aiuntaminttunak sienarek. ETA ORDAINDU EGIN BEHAR IZATEN ZAN

ERABILTEARREN? Bai, ordun irie edo beda-rra ebai bi sanien, subastie ote sanemen, nik justo-justo entzunde dekot,subastie, da mendidxetan illarak otendie, erri-basuek, da subastie eitte ben

DIRUA BEHIAREN JAUBEARI EMOTEN JAKON? Ez,ermandadeko prezioa pagetan jakon, zehorregaz, hori ermandadeak pagetaneban, eta hori hilean-edo pagau eginbehar izaten zan, kuota bat.

ETXEAK ERRETEN ZIRANEAN ERMANDADE

MODUKO BAT EGOAN EZTA? Bai etxerre ba-tzen egiten zan. Herrian, auzokoak hirugizon juntau, eta Zaldibartik eta inguruguztian. ALBOKO HERRIETAN BE BAI? Bai, bai,danean, alboko herrietan be bai. Eta jen-teak emoten eban. ETA GERO ETXE BARRIA

EGITEKO? Gero norberak.

ETA ETXE ERREEN ERMANDADEA? Bai, etxe-ak erreten ziranean, oingo seguru modu-koa egoten zan eta gurean be egon zan.Eta kobretan zenduan ba… Gurean ezzan suertau, baina Berrizen hainbat etxeerre zan, ze asko egurrezkoa izaten zan,eta gero zelan zan lastoa, irea, bedarra,lehen fazil erreten ziran. ETA HOLAKOREN

BAT SUERTAU EZKERO, AUZOKOAK BE LAGUN-TZEN EBEN EZTA? Bai, lehen oingo aldean…Oin bakotxak dauka berea, apartekoa dabizimodua, baina lehen jeneralean batabesteari asko laguntzen jakon, askogehiago. Diru gitxi egoan, baina oste-rantzean laguntasuna, beti izaten zanzeozer.

ZERGAITIK ESATEN JAKEN HERRI-BASOAK?Herrikoak ziralako, aiuntamentuarenakziran hareek. ETA ORDAINDU EGIN BEHAR

IZATEN ZAN ERABILTEARREN? Bai, orduanirea edo bedarra ebagi behar zanean,subastea egoten zan hemen. Nik justo-justo entzunda daukat. Subastea, etamendietan ilarak egoten dira, herri-

18

iriek artzeko urterako, da artze benbatek edo bidxen artien, da gero saldu insittuen askoi, da gure aittek-eta erositteeukesan, erri-basuek erositte. Ta oiñestekos erridxek.

HERRI-BASOAK NORK ERABILTEN EBAZAN?Oin be badas erri-basuek. Andikoakokofradidxen atzekue errikue die. ETA EDO-ZEINEK ERABILI LEIZ? Bai tte es. Ori oin dalaogei urte-ero in san, lentxua edo gero-txua, ba piska kontroletako, se ganau lardekule, ta ei eben erri-basue sarratu etasartu seinkesan onenbeste buru beidxek,ardidxek eta estai sertzuk. Da onenbesteburuti gora etzan rentablie. Da orduenbakotxa pageta ban onenbeste buruaittiketa iguel ogetamar buru ba paga bi sanonenbeste. Da estaki se egun san... Abi-xue etorte san da...

ETA AUZOAK BERAK BADAUKA PROPIEDADE-RIK? Andikoak etxie be badeko, da basuepe bai. ETA HERRI-BASOAK NORENAK DIRA?Arek elixianak, Andikoako Ama Birjiñia-nak die, iñok esileis ukutu arek, an piñu-arlo itzelak dekos da Oisko etxien atzienbasue pe bai, da san Migele pe badeko...ETA HERRI-BASOAK UDALARENAK BE IZANGO

DIRA EZTA? Bai, erri-basuek... ETA HERRI-BASOAK ZELAN ERABILTEN ZIRAN? ORDAINDU

EGIN BEHAR IZATEN ZAN? Bai, irie erremataueitte san, a artzeko pageu in bi sendun,ori ixengo san setienbrien... ETA GANADUA

EROATEN ZAN? Bai, ordun ganaue libre ixe-te san baia egote san erri-basuoi sarratu-te da orduan eseben isten ganaurik ser-tzen, da gero asi sien serradurak apur-tu... te gero dana libre. Da gero oin,atzera dau sarratute da bakotxak estaitsemat paga bi daben, bos mille ogerlekoedo estait semat ixete san... Ta lena

basoak, eta subastea egiten eben irakhartzeko urterako. Eta hartzen ebenbatek edo biren artean, eta gero salduegin zituen askori. Gure aitak-eta erosi-ta eukiezan, herri-basoak erosita. Oinez daukaz herriak.

HERRI-BASOAK NORK ERABILTEN EBAZAN?Oin be badagoz herri-basoak. Andikoa-ko kofradiaren atzekoak herrikoak dira.ETA EDOZEINEK ERABILI LEIZ? Bai eta ez. Horioin dala hogei urte-edo egin zan, lehen-txuago edo gerotxuago, pizkat kontrole-tako. Ze, ganadu lar daukagula-eta, egineben herri-basoa zarratu eta sartu zein-kezan honenbeste buru: behiak, ardiaketa ez dakit zertzuk. Eta honenbesteburutik gora ez zan errentagarria. Etaorduan bakotxak pagetan eban honen-beste buruagaitik, eta igual hogetahamar buru, ba pagau behar zan honen-beste. Eta ez dakit ze egun zan, abisuaetorten zan eta...

ETA AUZOAK BERAK BADAUKA PROPIEDADE-RIK? Andikoak etxea be badauka, etabasoak be bai. ETA HERRI-BASOAK NORENAK

DIRA? Hareek eleizearenak, AndikoakoAma Birjinarenak dira, iñork ezin leizikutu hareek, han pinu-arlo itzelak dau-kaz eta Oizko etxearen atzean basoak bebai. San Migelek be badauka. ETA HERRI-BASOAK UDALARENAK BE IZANGO DIRA EZTA?Bai, herri-basoak... ETA HERRI-BASOAK

ZELAN ERABILTEN ZIRAN? ORDAINDU EGIN BEHAR

IZATEN ZAN? Bai, irea errematau egitenzan, ha hartzeko pagau egin behar zen-duan, hori izango zan irailan. ETA GANA-DUA EROATEN ZAN? Bai, orduan ganadualibre izaten zan, baina egoten zan herri-basoori zarratuta eta orduan ez ebenixten ganadurik sartzen. Gero hasi ziranzarradurak apurtu-eta, gero dana libre.Eta oin, atzera dago zarratuta eta bako-txak ez dakit zenbat pagau behar dauen,

19

apunteta on siena bakarrik, ta oin bealan ixengo’k...

Mendizabal legea

Mendizabal legea2, ori san Elisiekeukesan propiedadiek-eta Mendizabalendenporan egon san olako rebolusiñomoruko bat, eta Elixiai propiedadiekkendu eta erridxai sabaltzie san, baiasubastan etaten besan, eta emen gei-txuau repartiduko san baia Kastillaaldien-da, seintzuk benefisiau siren orrasserorras?, ba eukienak. Ta etzeukenak,subastan sartute be esebes..., ojetibuaetzan kunplidu euen pentzamentureko.San, pobrien artien edo eseukenenartien sabaltzie, eta pasau san, eukenakgeidxau eukittie. Segaittik? Ba subastanetaten badabe, subastan sartze sien dirueukenak, propiedadiek eukesanak.Bakarrik konsegidu san Elixiai kendu etaeseukenak lengo moduan. ETA ANDIKOAN

ZER PASAU ZAN? Eta Andikoa eta Sarrianixengo sien Elixen propiedadie etasubastau otzenien, bertako baserritta-rrok, bertako kofradiakuek eurek artubesan, da errepartidu bierrien ei ebenser bat kofradidxa bat fundau, da ogeta-bi propietaridxo batzie, da ogetabidxenartien itxi eben ausorako are propieda-diek. Elixiai kendu bai baia eurek esebe-san artu, atzera be geatu sien, ya etzanElixien propiedadie, ausue bai, axenaogetabidxena legalmente. Da aixek

bost mila ogerleko edo ez dakit zenbatizaten zan. Lehenago apunteta egonziranak bakarrik; oin be halan izangodok.

Mendizabal legea. Eleizeak eukazanondasunak-eta, Mendizabalen denporanegon zan holako erreboluzino modukobat, eta Eleizeari ondasunak kendu etaherriari zabaltzea zan. Baina subastanateraten ebezan, eta hemen gehitxuagoerrepartiduko zan, baina Gaztela aldean-eta, zeintzuk benefiziau ziran horregazzerorregaz? Ba eukienak. Eta ez eukie-nak, subastan sartuta be ezebez. Helbu-rua ez zan kunplidu egoan pentsamentu-rako. Zan, pobreen artean edo ez eukie-nen artean zabaltzea, eta pasau zan,eukienak gehiago eukitea. Zergaitik? Basubastan ateraten badabe, subastan sar-tzen ziran dirua eukienak, propiedadeakeukiezanak. Bakarrik konsegidu zanEleizeari kendu eta ez eukienak lehengomoduan. ETA ANDIKOAN ZER PASAU ZAN?Andikoa eta Sarrian izango ziran Eleiza-ren ondasunak, eta subastau eutsezane-an, bertako baserritarrok, bertako kofra-diakoak eurak hartu ebezan, eta erre-partidu beharrean egin eben kofradiabat fundau, eta hogeta bi jaube batzea,eta hogeta bien artean itxi ebezan auzo-rako hareek ondasunak. Eleizeari kendubai, baina eurek ez ebezan hartu, atzerabe geratu ziran, ja ez zan Eleizearenondasuna, auzoa bai, hareexena hogeta

20

2 Desamortizazinoa XVIII. mendean hasi eta XX. gizaldian amaitu zan prozesu historiko-ekonomiko luzea izan zan. Prozesu honen helburua batez be Eleizeari eta Erlijino-ordenailurrak kentzea eta herriko jentearen artean banatzea zan. Baina Juan Alvárez Mendizabalek,1836. urtean martxan ipini eban desamortizazinoak ez eban helburu hori lortu. Lurrak taldehandiegietan banatu ziran, eta baserritarrak eta herriko jenteak ez eben izan lur horreek eros-teko aukerarik, eta azkenean jauntxuak eta dirudunak egin ziran lur horreen jaube.

ogetabidxek il sienien, iguel batek ipiñi-ko ban amar da bestiek bost, ta se diruipiñi ben proporsiñuen oxe san. Ta oixeda dauena. ETA GERO URTEEAKAZ HORI ZELAN

MANTENIDU DA? A esta Elixiena, a daKofradidxarena, da Kofradidxak urtegustidxetan pagetan dau kontribusiñue.Unicamente pasau da, batzuk sien gureaittitte-ta sien, bestek Angoittikuek,Sarriko batzu pe bai, eta klaro legal-mente, arek e euren etxie erentzidxeniste benien semientzako ori satidxoi iñoiesotzen isten... (...) orregatik legalmen-te ixengo litzateke oiñ ori bi mille lagu-nena iguel, esate baterako, askenien...Baie ondiño jarraitzen dau olantxe, dapageten da kontribusiñue..., da eskriturape galdu in sien edo erre... Orrek eskri-turak egon sien Markiñen... Da ori gerota gatxau da, se oin dala berrogetamarurte baserridxetan jente pillue euen, da

biena, legez. Eta hareexek hogeta biakhil ziranean, igual batek ipiniko ebanhamar eta besteak bost, eta ze diru ipinieben proporzinoan horixe zan. Eta hori-xe da dagoana. ETA GERO URTEEAKAZ HORI

ZELAN MANTENIDU DA? Ha ez da Eleizeare-na, ha da Kofradiarena, eta Kofradiakurte guztietan pagetan dau kontribuzi-noa. Batzuk ziran gure aitita-eta, beste-ak Angoitikoak, Sarriko batzuk be bai,eta legez, hareek euren etxea herentzianixten ebenean semeentzako, hori zatioriinori ez eutsen ixten. (...) Horregaitiklegez izango litzateke oin hori bi milalagunena igual, esate baterako, azkene-an. Baina hondino jarraitzen dau holan-txe, eta pagetan da kontribuzinoa, etaeskriturak be galdu egin ziran edo erre.Horreek eskriturak egon ziran Marki-nan. Eta hori gero eta gatxago da, zeoin dala berrogeta hamar urte baserrie-

21

Andikoako Andra Maria, 1989.

piñuek-eta sartu gendusen geuk, etxebakotxeti bat juen, bidxamonien bestebatzuk da olan, baiñe oiñ orrek gausokakabau sien. Oin piñue sartu gusu dabatan bati pagau in bitzesu, ya esta len-go benefisidxuik, len apea pe pagau ei-tte sien, da oin lelengo taldie eittekoapeena be iguel debalde emon bitzesugarbitze aldera basue, oixe da.

BASERRIA ZEUENA ZAN? Es, Kofradidxa-kue san. ETA ZELAN ZAN HORI? Ori san laLey de Mendizabal etorri san epokan,arek ipiñi basen basuek eta gausak sal-tzeko, eta leku askotan ei ben etxaunekerosi eta eurek repartidu ei ben arekpropiedadiek, baia emen estait ogetabibaserridxa-ero (...) artu te eurek errepar-tidu barik fundau ben kofradidxa bat,eurek pagau ei eben, da ipiñi ben kofra-didxan isenien eta an batze sien diruek,arek sortze ban dirue-ta gastetako elisamaillan, bide maillan, orrexetan gause-tan, da olantxe das, es ori bakarrik, Idxo-rretakue, beste bat Bernagoittin-ero bebai. ETA KOFRADIA NOZ SORTU ZAN? Ba millesortzireun da pikun ixengo san, la Leyde Mendizabal ixen sanien. Da gerobaeuesan propiedade batzuk elixienakixengo sien da subastan eurek artubesan eta beste baso batzukas, (...) eurekpageu besan erosi ben, da subastan etaasien ba jentiek aek propiedadiek artudeidxesan. Ori Ley de Mendizabal asie-ra baten ondo euen pentzeute, ori sanpobriek jabetzeko lurrekin baie serpasau san orduen, lurre nok artuko bansubastan? Diru eukenak, da gero or befrakaso ixen san, se semat diru geidxaeukenak propiedade geidxa, ese eroste-ko aixek euken bakarrik diru. ORDUAN

ZUEN ETXEA KOFRADIARENA DA, ETA ZUEK FAL-TAU ZARENEAN ZER PASAUKO DA HORREGAZ?

tan jente piloa egoan, eta pinuak-etasartu genduzan geuk. Etxe bakotxetikbat joan, biharamonean beste batzuk etaholan. Baina oin horreek gauzok akabauziran. Oin pinua sartu gura dozu etabaten bati pagau egin behar deutsazu, jaez dago lehengo irabazirik. Lehen apeakbe pagau egiten ziran, eta oin lehenen-go taldea egiteko apeena be igual debal-de emon behar deutsezu, garbitze alderabasoa. Horixe da.

BASERRIA ZEUENA ZAN? Ez, kofradiakoazan. ETA ZELAN ZAN HORI? Hori zan Mendi-zabalen legea etorri zan epokan, harekipini ebazan basoak eta gauzak saltzeko,eta leku askotan egin eben etxagunekerosi eta eurek errepartidu egin ebezanhareek ondasunak. Baina hemen ezdakit hogeta bi baserri-edo (...) hartu etaeurak errepartidu barik fundau ebenkofradia bat. Eurak pagau egin eben, etaipini eben kofradiaren izenean eta hanbatzen ziran diruak, harek sortzen ebandirua-ta, gastetako eleiza mailan, bidemailan, horreexetan gauzetan, etaholantxe dagoz. Ez hori bakarrik, Iurre-takoa, beste bat Bernagoitin-edo be bai.ETA KOFRADIA NOZ SORTU ZAN? Mila zortzi-rehun eta pikuan izango zan, Mendiza-balen legea izan zanean. Eta gero bae-gozan ondasun batzuk, eleizearenakizango ziran eta subastan eurak hartuebezan eta beste baso batzukaz, (...)eurek pagau ebezan. Erosi eben, etasubastan atera ziran ba jenteak hareekondasunak hartu dagiezan. Hori Mendi-zabalen legea, hasiera baten ondo ego-an pentsauta, hori zan pobreak jaube-tzeko lurrekin. Baina zer pasau zanorduan? Lurra nork hartuko eban subas-tan? Dirua eukienak, eta gero hor be fra-kasoa izan zan, ze diru gehiago eukienakondasun gehiago, ze erosteko hareexekeukien bakarrik dirua. ORDUAN ZUEN ETXEA

22

Ori kofradidxek erabakiko dau, (...) orkomisiño bat edo seren bat egin biko daegunen baten. ETA ZENBAT KOFRADIA GEHIA-GO DAGO? Ba Andikoan, Idxurretan bebai, gero beste leku batzutan errepartiduei ben, errepartidu ben lekun esebes.Andikoan be ogetabi baserritxar aredanak estai nik diru bardiñe bota ebenala bakotxa diferente, baiña aren dirunproporsiñun repartidu baeben terrenuekesan ongo kofradidxaik, ixengo sienBasetxeko etxauntzie, ango etxauntzie,besteko etxauntzien.

MUNARRIAK

LURSAILAK ZELAN MARKETAN ZIRAN? Mojo-narridxekin. Alderdi bidxek juen, terre-nuen jabiek, neurtu eta tellak ipiñi etaarridxe ipintte san. Etxe inguruko terre-nutan be bai, mojoiek.

ZELAN IMINTEN ZIRAN MUNARRIAK? Ba kon-fiñetan sartute, ta aldemenien teillasatidxek sartu. Ta konfiñeko bidxek jutesien, konformidadie eukitteko, amentxe,markau an, sartu te teillak bueltan sartu,lurras tapau te... ETA MUNARRIA ZER IZATEN

ZAN HARRIA? Bai, arridxe. Ta albun teilla-kasko batzuk aspidxen. ETA TEILAK ZERTA-RAKO IPINTEN ZIRAN? Senaillie munarridxedana jakitteko, badaespadan markie, daarie be bai, nik aittai entzunde dekat ariaedo seoser aspidxen...

Munarridxek ipini bi xeten sien guar-dias, leges ipintteko. Se ipini bi xeteyakon aspidxen gaiñera sera, tella batmunarridxai. Arek legie dekos, bidxek,jabiek eta guardie.

KOFRADIARENA DA, ETA ZUEK FALTAU ZARENEAN

ZER PASAUKO DA HORREGAZ? Hori kofradiakerabagiko dau. (...) Hor komisino bat edozeren bat egin beharko da egunen baten.ETA ZENBAT KOFRADIA GEHIAGO DAGO? BaAndikoan, Iurretan be bai, gero besteleku batzuetan errepartidu egin eben,errepartidu eben lekuan ezebez. Andiko-an be hogeta bi baserritar hareek danakez dakit nik diru bardina bota eben alabakotxak diferente. Baina hareen dirua-ren proporzinoan errepartidu baebenterrenoak ez zan egongo kofradiarik,izango ziran Basetxeko etxaguntzea,hango etxaguntzea, besteko etxagunt-zea.

LURSAILAK ZELAN MARKETAN ZIRAN? Mojo-narriekin. Alderdi biak joan, terrenoenjaubeak, neurtu eta teilak ipini eta harriaipinten zan. Etxe inguruko terrenoetanbe bai, mojoiak.

ZELAN IMINTEN ZIRAN MUNARRIAK? Bamunetan sartuta, eta aldamenean teilazatiak sartu. Eta munako biak joatenziran, konformidadea eukiteko, hemen-txe, markau han, sartu eta teilak bueltansartu, lurragaz tapau eta... ETA MUNARRIA

ZER IZATEN ZAN HARRIA? Bai, harria. Etaalboan teila-kasko batzuk azpian. ETA TEI-LAK ZERTARAKO IPINTEN ZIRAN? Seinaleamunarria dana jakiteko, badaezpadamarkea, eta harea be bai, nik aitari en-tzunda daukat harea edo zeozer azpian.

Munarriak ipini behar izaten ziranguardiagaz, legez ipinteko. Ze ipinibehar izaten jakon azpian gainera zera,teila bat munarriari. Harek legeak dau-kaz, biak, jaubeak eta guardeak.

23

KANPAIAK

Su-kanpaiak

SUA EGOANEAN KANPAIAK JOTEN ZIRAN?Bai, sue ote sanien kanpaiak, tan-tan-tan, tan-tan-tan, tan-tan-tan, iru biderbakotxien, segidun-segidun jote besan.Su-kanpaie san a, esaune ixete san.

SU-KANPAIAK NON JOTEN ZIRAN? Parroki-dxan, edo Andikoan an bertan jute ben,batan bat jute san. ERMITETAN BE JOTEN ZAN

ORDUAN? Bai, bai. ETA NORK EUKAN KAN-PAIOK JOTEKO ARDUREA? Andikoan sakris-tauek, da ermittietan ba urtien toketansanak, maiordomuek. ETA INOZ EKAITZA

EDO TENPORALA ETORRENEAN BE JOTEN ZIRAN?Ba, iños bai. Konjurue eitte san. ETA ZER

ZAN HORI? Ba elixan, elispan, nire sasoienbai beintzet... trumoien kontrara eittesan, eta gero euridxe eskatzeko erroga-tibak eitte sien. Da etxietan be kandelabedeinketue etaa, oñestuek ote sienien,ta askorie aguas gora ipiñi ta... txakurrepe leku arrapetan jute sien.

Mezarako eta errezurako kanpaiak

Da gero mesa denporan kanpaie,dan-dan-dan-dan..., ta txiliñe be jote sanelixan. Oiñ esebes, oin galdu die orredanak.

Konsagrasiñuen, mesa nausitten betijote san kanpaie, mesa erdidxen sei kan-pada, sapatuen ordubidxetan egote sien,gabien be bai, da domekan goixien sei-rek, seitt’erdidxetan, da gero bedatzitt’erdidxetan, amarratan sen mesieordun lenako denporetan. ORDUAN KAN-PAIAK MEZA AURRETIK JOTEN ZIRAN? Bai, jen-tiai abisua emoteko, iru bider jote san,

SUA EGOANEAN KANPAIAK JOTEN ZIRAN?Bai, sua egoten zanean kanpaiak, tan-tan-tan, tan-tan-tan, tan-tan-tan, hirubider bakotxean. Segiduan-segiduanjoten ebezan. Su-kanpaia zan ha, ezagu-na izaten zan.

SU-KANPAIAK NON JOTEN ZIRAN? Parro-kian, edo Andikoan han bertan joteneben, baten bat joaten zan. ERMITETAN BE

JOTEN ZAN ORDUAN? Bai, bai. ETA NORK

EUKAN KANPAIOK JOTEKO ARDUREA? Andiko-an sakristauak, eta ermitetan ba urteantoketan zanak, maiordomoak. ETA INOZ

EKAITZA EDO TENPORALA ETORRENEAN BE JOTEN

ZIRAN? Ba, inoz bai. Konjuroa egiten zan.ETA ZER ZAN HORI? Ba eleizan, eleizpean,nire sasoian bai behintzat, trumoienkontrara egiten zan. Eta gero, euriaeskatzeko, errogatibak egiten ziran. Etaetxeetan be kandela bedeinkatua atera,oinaztuak egoten ziranean, eta azkoreaahoaz gora ipini-eta. Txakurrak be lekuaharrapetan joaten ziran.

Eta gero meza denporan kanpaia,dan-dan-dan-dan, eta txilina be joten zaneleizan. Oin ezebez, oin galdu dirahorreek danak.

Konsagrazinoan, meza nagusitan betijoten zan kanpaia, meza erdian sei kan-pada. Zapatuan ordu bietan egotenziran, gabean be bai, eta domekan goi-zean seirak, sei eta erdietan, eta gerobederatzi eta erdietan. Hamarretan zanmezea orduan lehenagoko denporetan.ORDUAN KANPAIAK MEZA AURRETIK JOTEN

ZIRAN? Bai, jenteari abisua emoteko, hiru

24

da mesa erdidxen jote sien sei, iru te iru,ostidxe jasote sanien iru ta kalise jasotesanien beste iru. Da jai besperan be kan-paie jote sien, da dano posik paretangintzesan, da kanpaiekin batera astesien txapliguek.

Andikoan euen erloju bat, da arekgoixien lelengo iru kanpada... Da gerojuete san illuntzidxen sakristanie, bajatzesan ta aremaittekue. Goixien, eguerdi-dxen da gabien. Soluen-eta... tak, txa-pela kendu famelidxa gustidxe da iruAgurmaridxe, fede aundidxe euen.

ESKALEAK

Beti ibiltzen sienak. Tebaganan ixtedxakien lo eitten. Euren karru eta gusti.Elispien eitte ben lo. Baña billurrik es.Betikuek sien eta lantzimien etosen.Okan baten baino geixautan lo eitte ben.

Oin baño sintzuago baie. Oin danaaldakuntzie, senbat eta adelantu geidxa,tranpa geidxa. Sarritten adelantue,ummm, estaki pa... giltze poltzikuen ibi-lli bier, da len ate sabalik. Ser san beesgenkien atie istie, giltzi pes, eseuengiltzi pes... Ni mutikue nintzela, esautudoas, eskean ibilten sienak, batzu pebaeusan, betikoak, da gurean batenbaño sarridxau lo be eitte ben, da kita-nuek... elixpien lo eitte ben, da esotzunemoten bildurri pe. Len libertade geidxaeuen, da oin bixi ga bestiai txarto eitten,geu bata bestiai txarto...

Ijitoak

Bai, bueno, senbat eskeko... kanpotiketorrittekuek ixete sien. Baserris baserri

bider joten zan, eta meza erdian jotenziran sei, hiru eta hiru, hostia jasotenzanean hiru eta kaliza jasoten zaneanbeste hiru. Eta jai bezperan be kanpaiakjoten ziran, eta danok pozik paretangintzazan, eta kanpaiekin batera hastenziran txapliguak.

Andikoan egoan erloju bat, eta harekgoizean lehenengo hiru kanpada. Etagero joaten zan iluntzean sakristanea,bajatzen zan eta abemaritakoa. Goizean,eguerdian eta gabean. Soloan-eta tak!txapela kendu familia guztia eta hiruAgur Maria. Fede handia egoan.

Beti ibilten ziranak. Tejamanan ixtenjaken lo egiten, euren karro eta guzti.Eleizpean egiten eben lo. Baina bildurrikez. Betikoak ziran eta lantzean behinetozan. Okan baten baino gehiagotan loegiten eben.

Oin baino zintzoago baina. Oin danaaldakuntzea, zenbat eta adelantu gehiago,tranpa gehiago. Sarritan adelantua,ummm, ez dakit ba. Giltza poltsikoan ibi-li behar, eta lehen ate zabalik. Zer zan beez genkian atea ixtea, giltzik be ez, ezegoan giltzik be. Ni mutikoa nintzala eza-gutu dodaz eskean ibilten ziranak. Batzukbaegozan betikoak, eta gurean baten bai-no sarriago lo be egiten eben. Kitanuakeleizpean lo egiten eben, eta ez eutsunemoten bildurrik be. Lehen libertadegehiago egoan, eta oin bizi gara besteaitxarto egiten, geu bata besteari txarto.

Bai, bueno, zenbat eskeko! Kanpotiketorritakoak izaten ziran. Baserriz base-

25

txakur txiki bat artziarren, lenau axe sanda, artu-eta be bai, batzuk ijituek sien,lenau karruen ibiltte sien.

Motxaiak kendu barik ermitta ingu-ruetan-da; amen beien estait baña sanLorentzon, Sengoitten be beti eurenkarruen da egun batzuk pasau. Egun batedo bi ein da juete sien.

IJITOAK ETORTEN ZIRAN ETXERIK ETXE ESKE-AN? Ijituek bai, asko. ETA ZER EMOTEN

JAKEN? Jatekue jeneral, bai diruik esanegon ordun, jatekue.

rri txakur txiki bat hartzearren, lehenagohaxe zan eta, artoa-eta be bai. Batzuk iji-toak ziran, lehenago karroan ibiltenziran.

Motzaileak kendu barik ermita ingu-ruetan-eta. Hemen behean ez dakit, bai-na san Lorentzon, Zengotitan be, betieuren karroan eta egun batzuk pasau.Egun bat edo bi egin eta joaten ziran.

IJITOAK ETORTEN ZIRAN ETXERIK ETXE ESKE-AN? Ijitoak bai, asko. ETA ZER EMOTEN

JAKEN? Jatekoa jeneralean. Bai, dirurik ezzan egon orduan, jatekoa.

26