Cricket Software

32

Iktiologia pixka batzelakantoaren arbasoez

Deboniar aldiko ur beroetanorain dela 400 milioi urte Sarkop-terigio deritzon enda sortu zen. He-zurdun arrain berezi haiek aireaarnasteko gai ziren, zuten birikaprimitibo bati esker. Eboluzio-abantaila horren bitartez arrakastaizugarria izan zuten, eta berehalaxezabaldu ziren giro berezi hartan.

Sarkopterigioek, lehia ebolutiborikizan gabe, guretzat oso interesgarridiren bi espezie sorterazi zituzten:Dipnooak eta Krosopterigioak.

Dipnooek asmatu zuten lehenaldiz lehorreko arnasketa. Garaigogor haietan, zingiretan bizi zirenarrainek oso baldintza gogorrakjasan behar izaten zituzten. Leho-rraldiak heltzen zirenean, zingirekzuten ura desagertu egiten zen, hanzeuden animali espezie guztiak

akabatuz. Baina dipnooek mainaederra asmatu zuten aldi gogorhaiek gainditzeko. Lehorraldia hel-tzen zenean, arrain haiek berengorputzak lakuen lokatz azpiangordetzen zituzten bertan zuloaeginez, eta gero gorputza jariakinberezi batez estaliz kapulua izangobailitzan. Kapulu hartan zulobatetik ahoa atera eta bizitza makalhura mantentzeko behar zuten oxi-geno-apurra hartzen zuten. Bizitzaberezi haren ondorio zuzena hega-tsak atrofiatzea izan zen, eta horrekgarrantzi handia izan zuen ebo-luzio-prozesuan, zeren eta dip-nooak ez ziren izan uretatik leho-rrera pasatutako espezie pribilegia-tua.

Krosopterigioek zorte hobeaizan zuten eta nonahi zabaldu zirenhorietako batzuk (zelakantoak adi-bidez), itsaso handietara hedatuz.Baina historia honetan interesatzenzaizkigunak sarkopterigioak dira;ur gezetara moldatu zirenak.Hauek, lehorraldia heltzen zeneanzingira bertan dipnooen antzeragelditu ordez, laku zabalago eta sa-konagoetarantz abiatzen ziren hanirauteko, eta hori lortzearren hega-tsa hanka primitibo bihurtu beharizan zuten, laku artean zegoenlehorreko bidean ibili ahal izateko.Moldaketa hori garrantzi handikoasmaketa izan zen eboluzioarenikuspuntutik. Horrela moldatuziren arrainak erripidistioak ditugu.

Erripidistioengandik sortukozen lehenengo ornoduna eta harklehorreko baldintzetara egokimoldatzeko gaitasuna izango zuen.Lehenengo aldiz urpeko arnaske-tarekiko independentzia lortuko

ZELAKANTOA:FOSIL BIZIDUN BATEN

HISTORIA LILURAGARRIAAlfontso Martinez Lizarduikoa

DOSSIERRA

33

zuen lehorreko airea arnastuz. Eus-thenopterona adibidez, uretatik ate-ratzeko gai izan zen, eta lehenengoanfibioekin ezaugarri amankomu-nak izan zituen: hezurdura, hortzaketa hegatsen forma batez ere.

Paleontologoak, aurrekoa kon-tutan hartuz, itsasotik lehorrerakobidea lehenengo aldiz egin zuendipnoo-espeziearen bila hasi ziren.Baina gaindiezinezko oztopo bataurkitu zuten. Dipnoo guztiak oraindela 280 milioi urte desagertu zi-ren. Garai hartan nonbait klima-aldaketa ikaragarriak gertatu zireneta laku guztiak lehortu ere bai,zeuden espezie guztiak akabatuz.Beraz, ikerketa egiteko zegoenmaterial-apurrak fosilen hezurdu-rak eta zenbait hortz ziren. Materialgutxi zen inola ere, animaliarenfuntzioak aztertzeko.

Baten batek bizirik iraun balu,dena desberdina izango zatekeen,baina horrelako miraria gertatzeanola da posible?; alegia, nola liteke300 milioi urtean espezie bat aldatugabe bizirik mantentzea?. Hori fik-zioko zientzi elaberrietan baino ezda gertatzen.

Zelakanto-arrantzatxundigarriak

1938ko abenduaren 22an Hego-afrikako kostaldeko arrantzale ba-tzuek oso arrain bitxia lehorreratuzuten. Arrainak metro t’erdiko lu-zera zeukan eta ezkata urdin ilunezestalirik zegoen. Animalia harrapa-tuz gero hozkada beldurgarriak ha-si zen ematen eta lau ordu luzezbizirik iraun zuen hil aurretik. Itsa-suntziko kapitainak ez zuen inoizhalako animaliarik ikusi. Berakgero esan zuenez, gehien harrituzuen ezaugarria arrainaren hegatsaizan zen; hanka moduan moldatu-rik bait zeuden. Goosen kapitainak,intuizioz, arraina izozkailura sartuzuen ez usteltzeko eta portura itzu-litakoan bere herriko museorabidali zuen.

Itsasuntziak hiru egun luzeziraun zuen itsas zabalean eta arrainamuseora heldu zenerako jadanikusteltzen hasia zegoen, bere koloreurdin iluna guztiz galdurik zuela.Horregatik museoko arduradunak(Latimer andereak) azala kenduegin zion, garezurra gorde eta ar-

tean usteldu gabe zeuden parteakhozkailura sartu zituen. Latimer-ekanimalia interesgarria izan zitekeelapentsatu zuen, baina bere jakinduriaez zen arrain bitxi hura sailkatzekoadinakoa. Horregatik beste museobatean lan egiten zuen lagun batideitu zion lortutako animalia azterzezan.

Smith irakasleak (Latimer an-dereak deitutako lagunak) egun ba-tzuk igaro zituen heldu arte, bainaanimaliaren azkeneko zatiak ikusizituenean biziki hunkiturik geratuzen. Berak geroago kazetariei esan-go zienez, honako hau bota zuen:Nire bulegoan dinosauru bat sartuizan balitz ez nintzatekeen gehiagoharrituko. Smith-en aurrean zegoenespeziea Zelakantoa zen; alegia,zientzilarien ustez orain dela 60 mi-lioi urte desagertu eta dinosauruakbaino zaharragoa zen espeziea. Or-duko prentsak aipatu zuenez, eta ezzuten batere exageratzen, hura izanzen XX. mendeko zoologi gertaera-rik garrantzitsuena.

Zelakanto hura Mesozoiko aldi-ko fosil bizia zen; Deboniar aldikoKrosopterigioen ondorengo zuzena,

Deboniar arokoEusthenopteroakizan zirennonbaitlehorreratzekogaitasuna lortuzuten lehenengo“arrainak”. Etahaiengandiklehenengoanfibioak sortuomen ziren.Abenturaikaragarri horizertzeko,Eusthenopteroenhegatsa (1)aldatuz joan zenanfibioren hanka(4) sortu arte.

DOSSIERRA

Cricket Software

34

eta ingurugiroari egoki moldaturikzegoen espeziea, horretarako biri-kak galdu eta arrainek bezalakobrankiaz ordezkatu zituelarik. Ezzen beraz lau hankadunen ondoren-goa, baina garezurraren forma anfi-bioena bezalakoa zen eta ezaugarri-rik nabarmenena (hegatsak hankabihurturik edukitzea) agerian zeu-kan.

Hasiera batean zientzilariek ezzuten sinetsi Smith irakasleak alda-rrikatu zuen berria, baina zelakan-toaren azterketa egin ondoren ino-lako ezbairik ez zen gelditu: anima-lia hark zelakanto fosilen ezaugarriguztiak betetzen zituen. Zelakantoabizirik zegoenaren berria zabaldubezain laster, paleontologo guztiak

aurkitutako animalia bitxiarenzuhaitz genealogikoa aztertzen hasiziren, eta Smith irakasleak Hego-afrikako itsas portu guztietaraS.O.S deia zabaldu zuen Latimeria(horrela deitu zioten espezieari La-timer anderearen omenez) gehiagolortzeko asmoz. Horretarako arrai-naren argazkia karteletan inprimatuzuen, arrantzaleek zelakantoa eza-gutu zezaten.

Sherlock Holmeszelakantoaren bila

Orduan Smith irakasleak iker-keta luze eta gogorrari ekin zion de-tektibe-paleontologo bailitzan eta

helburu bakarra zuen: Zelakantobizia lortzea.

Hasierako berriak tamalgarriakizan ziren. Gero Mundu-Gerra al-txatu zen. Eta arma-istiluak bukatuzirenerako jadanik ez zen Latime-riaz inor gogoratzen. Smith-ek se-tati segitu zion ikerketari, baina ha-malau urte gehiago igaro behar izanzituen.

1952. urtean gaude jadanik.Gainera ez gaude Afrikako Hego-aldean; askoz iparralderago baizik.Komoreak deritzen irletan aurki-tzen gara. Anjouan izeneko irlanazoka-eguna da eta Smith irakas-learen S.O.S deia haraino heldu da.Salgai dauden arrainen artean ba-dago ezkata urdinez beteriko etahanka moduko hegatsak dituenarrain bat. Hunt kapitaina paseatzenari da azokan dauden merkantzieibegiratu asmoz. Ikusmiran dabilelaarrain erraldoi eta urdina ikusi du.Bapatean Smith-en argazkiaz oroituda eta besterik gabe korrika doapaleontologoari deitzera. Dudarikez du telefono-zenbakia markatze-ko eta hamalau urteren buruan bi-garren zelakantoa aurkitu da. Biga-rrenean gauzak oso ondo atera zi-ren. Hunt kapitainak formalina ero-si zuen eta arraiari bi litro injektatuzizkion. Gorputza bitan banatutazabaldu eta jelaz inguratu zuen.

Smith irakasleak hegazkinahartu zuen eta bost egun pasata An-jouan-era heldu zen. Han, diotenez,arrain aurrean zegoela belaunikatu

Smith irakasleakprestatutako posterra,zelakantoaren berri emanzezaten.

J. Millot irakaslea zelakantoa aztertzen.

DOSSIERRA

35

egin zen eta kontrolik gabe negarra-ri ekin zion. Hasiera batean espezieberri baten aurrean zegoela pentsatuzuen Smith-ek; han zegoen ani-maliak bizkarreko hegatsik ez baitzuen. Baina hurrengo bi urteetan,toki berean, beste zazpi ale harrapa-tu ziren eta guztiek hegats hori zeu-katenez, lehenengo arraina mutila-turik zegoenaren ondorioa aterazuen Smith-ek.

Garai hartan Komoreak Fran-tziako Estatuaren menpe zeudenez,lortutako zelakantoak J. Millotzientzilari frantziarrak ikertu zituen.Millot-ek lortu zuen zelakanto bizibat aquarium batera sartzea eta hanbertan aztertu zuen hogei ordutanzehar; animaliak bizirik iraun zuenbitartean alegia. Zazpi arrainak na-turalizatu egin zituen eta kontu han-diz ikertu. Lanaren ondoren lortu-

tako emaitza ez zen oso baikorraizan. Latimeriak ez zion zeukan os-peari zuzen erantzun. Garai bateananimalia berezi hori itsasotik leho-rrerako bidea igarotzeko prozesuanfalta zen katemaila zela uste zen.Hori ez zen ordea egiaztatu. Lati-meriak duen odola anfibioen antze-koa bada ere, birika galdu egin dueta zakatzen bidez arnasten du oxi-genoa. Artikuluaren hasieran aipa-tzen genuenez, krosopterigio batzuklehorreratu baziren ere zelakantoaitsas zabalean hedatu zen eta hanberriz ere arrainen ezaugarriak lortuzituen.

Dena den, ikerketa haiek osomugatuak izan ziren, animaliak hi-lik edo aquarium batean guztiz es-tresaturik egin zirela kontutan har-tzen badugu. Beren ingurune natu-ralean nolakoa zen arrain primitibohaien jokabidea?. Nola urratu 300milioi urtean zehar hain arretatsugordetako sekretu horren muina?

ETA AZKENEAN ...MIRARIA!!!

Hans Fricke itsas biologoa daeta Alemaniako Errepublika Federa-leko Max Planck Institutuan lanegiten du. Berak garrantzi handiko

Zelakantoaren buruzbeherako orekaegonkorra. Janaribila miatzen ari daitsas hondoa.

Hans Fricke–kurpekuntziarenleihatilarenaurrean, lehenengoaldiz, ikusi zuenzelakanto bizia.

DOSSIERRA

Cricket Software

38

lan bat burutu zuen; zelakantoenitsaspeko habitat-a aurkitzea etaaurkikuntza horretatik frogakekartzea alegia.

1972. urtean National Geogra-phic Elkarteak antolatutako espe-dizio bateko arduradun izan zen.Eta handik hona Komoreak aldeanetengabeko ikerketak egin ditu.Ikerketa horiek burutzeko KomoreHandiko arrantzaleekin hitz eginzuen eta haiengandik jasotako in-formazioari esker ondorio bateraheldu zen: ia zelakanto guztiak Ko-more Handiko mendebaldeko kos-taldean harrapatu ziren. Hori ja-kinda, bere kezka nagusia harazuzentzea izan zen.

Hamabost urte pasatu ditu itsas-pean miatzen. 1987. urtean arteanhan zebilen bi plazako urpekuntzibatekin murgilketak egiten, fosilbiziaren ingurunea ezagutu asmoz.Azkeneko espedizioan 21 murgil-keta egin zituen, eta datu piloa me-tatu ere bai. Adibidez, 15-17 gradu-ko itsas mailak miatu zituen;(zelakantoen odola aztertuz gero)Latimeriek maila horietan ibilibeharko luketela pentsatzen bait da.

Uraren oxigeno-edukina edo gatz-kontzentrazioa ere neurtu zuen etaitsas hondoa ere aztertu zuen; hanegongo bait ziren zelakantoekharrapatutako arrainak.

Baina ikerketa horiek oso in-teresgarriak baziren ere, historiahonetako lehen aktore edo Latime-riaren arrastorik ez zen inondik ereagertu.

Hogeitabigarren murgilketa egi-ten ari zenean, eta mekanikoki be-tiko datuak konputatzen ari zenean,bapatean eta inork espero ez zuenmomentuan, urpekuntziaren leihati-laren aurretik metro t’erdiko arrainurdin-urdina urpekuntziak igortzenzuen argiari hasi zitzaion begira.Jules Verneren nobela bateko Nemokapitainaren antzera, Hans Frickeurduri hasi zitzaion eboluzioarenilunpetatik sortutako mamuari ja-rraika. Animalia lasai zebilen etaatzeko hegatsarekin bultzadak ema-ten zituen gorputza aurrera bidera-tzeko.

Beste garai bateko animaliaharen mugimenduak guztiz arra-roak ziren, hanka bihurtutako he-gatsak deskontrolaturik mugitzen

zituen eta gainera 180 gradukobueltak ematen zituen zaldiko-mal-dikoen antzera. Gertakari harrigarrihauei begira ari zela, bapatean bestezi zelakanto agertu ziren kristalarenbeste aldera. Ikaragarria zen ikus-kizun hura!!. Bi plesiosauru ikusibalitu bezala zine-kamerari eutsizion Mesozoikoko pasarte huraahalik eta ondoen filmatzeko. Ani-maliak ahozpez jaten ari ziren 200metroko sakoneran zeuden zolugaineko kondar organikoak. Arrainhorren txoko ekologiko hartan ha-rrapakaririk egongo ez balitz beza-la, kasorik ez zion egiten 300 milioiurteko pakea urratzeko ausardiaizan zuen urpekuntziari. Hans Fric-ke denbora luzez egon zen haiei be-gira. Azkenean, berriz ere gora joanbehar izan zuenean, 300 milioiurteko iraganera bidaia egin izanbalu bezala, itsasuntzian zeuden la-gunei berri guztiak kontatu zizkien.

Latimeriaren geroaz

Azkeneko aurkikuntza hauekinzelakantoari buruz ilun zegoen

Miraria!!!Dinosauruen garaikobi animalia bateraitsaspeko kobazulo batarakatzen.

DOSSIERRA

39

puntu zenbait argitu da. Fosilen bi-dez genekienez, zelakantoaren he-gatsetako arantzak hutsik daudelabaieztatu da; horregatik hain zuzenjadanik 1843. urtean, Louis Agassiznaturalistak izen hori (Zelakanto =Arantza hutsik) ipintzea erabakizuen. Lehen aipatu bezala, animaliahonen hegatsen mugimenduakzeharo desberdinak dira bestearrainek dituztenekiko. Naturalistakgehien harritu dituen ezaugarriahonakoa izan da: zelakantoa, hainjatorri zaharra izanda, hain gutxieboluzionatua egotea; hainbesteurtetan hain gutxi aldatzea. Dagoenargibide bakarra, Komoreak irleta-ko txoko ekologikoa milioika urte-tan zehar oso gutxi aldatu eta ingu-ru haietan harrapakari gutxi egoteaizan da. Beste batzuen eritziz, La-timeriak oso oreka berezia lortu duinguruarekin, eta nahiz eta inguruaaldatu, espeziearen ezaugarriekiraun egiten dute batere eboluzio-natu gabe.

Dena dela, Latimeriaren kasuangarbi dagoena hau da: izan zituenahaide zaharrekiko dituen desber-dintasunak. Nabarmenena birika-rena izan da. Latimeriak duen biri-kak ez du balio arnasa hartzeko;koipez beterik dago eta flotadoregisa funtzionatzen du. Animaliahauek, arrainek duten morfologiarahurbilduz itsasoetako bizimoduraegokitu egin direla esan nahi duhorrek.

Latimeria bizia aurkitu bainolehen, lau hankadun animalienahaiderik hurbilena zela pentsatzenzen. Gaur egun hori horrela ez delaagerian dugu, eta alde horretatikzelakantoak beti izan duen ospeaazken arrantzen ondotik galdu egindu neurri batean. Latimeria ez dahain luzaro antsiatu den eboluzioa-ren katemaila galdua.

Dena den, zelakantoa aurki-tzeak, zientzi aldetik garrantziizugarria izan du. Fricke-k Latime-ria itsas hondoaren gainean, ahoz-pez luzaro ikusi ahal izan du, ba-tzuetan bi minutu baino gehiagoegoera horretan irauten zuela.Antza denez, Latimeriak bere ahozitsas hondoaren azpian ezkutaturikdauden animalia txikien eremuelektrikoak detektatzen ditu. Horre-lako oreka mantentzeko hegatsenkoordinazio konplexua behar du etahori da hain zuzen lau hankadunenaitzindari bati eskatu behar genio-keena. Horregatik animalia hauennerbio-koordinazioa serioski iker-tzen denean, eremu liluragarrirasartuko gara.

Baina orain beste arrisku handibat sortu da eboluzioaren lekukohonentzat. Latimeria modan dagoeta herri guztietako museoek nahidute baten bat beren aquarium-eta-rako. Horrela, zelakantoren merka-tu beltza sortu da, eta nahiz eta legegogorrek arrantza debekatuzzaindu, gero eta gehiago harrapa-

tzen ari dira baimenik gabe. Gai-nera ekialdeko herrietan animaliahonen hezur-muinak edan egitendituzte eta likido hori edaten dio-nari bizitza luzea ematen diola usteda, eta likido horretan egongo li-tzateke hain zuzen irauteko formu-la. Horregatik mantendu zen espe-zie bitxi hori 300 milioi urteanzehar bizirik. Zer esanik ez, guztihori gezur hutsa da, baina merkatubeltzak negozio ederra aurkitu du,nahiz eta horretarako indarreandauden lege guztiak hautsi beharizan.

Orain dela 50 urte zelakantoguztiak dinosauruekin batera desa-gertu zirela uste genuen. 1938.eanLatimeria lehen aldiz harrapatutazoologiaz eta paleontologiaz zeingutxi dakigun argitu zigun. Gaurizugarrizko aukera daukagu horre-lako animalia zaharraren eboluzioaeta etologia bere inguru naturaleanaztertzeko. Pentsa dezagun horre-lako aurkikuntza Ness lakuko ple-siosaurua aurkituko bagenu bezala-koa izan dela. Hain motzak izangoal gara orain daukagun aukera mi-raritsu hau bertan behera uzteko?.Gizakumeok harrapaturik Latime-ria desagertuko balitz, ez genukebeste aukera bat izatea mereziko.Animalia bitxi hau zaintzeak alaakabatzeak, gizakumeak espeziebezala lortu duen adimenaren mailaadieraziko digu. Ikusiko dugugeroak zer erantzuten digun.

Latimer anderea,zelakantonaturalizatu batenondoan.

DOSSIERRA