«Debabarreneko haurren etorrera goxatzen»...Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz,...

34. zenbakia ı 2017ko ekainaosatuberri

«Debabarreneko haurrenetorrera goxatzen»

agenda .............2irakurlearen txokoa .............3

geure zerbitzuakDebabarreneko ESIa .........4-5

jakin berri /efemerideak.............6kolaborazioaCarmen Valois .............7

bidaiak mundutik zeharAngel Bidaurrazaga bizikletan,

Kondairaren itzulian.........8-9unibertsitatetik

Arantza Basagoiti ........10-11atzera begira

Juan Carlos Garmendia,zundaketaren historiaz .....12-13aholku medikoak

Jabier Agirre, entzumeneko arazoez .....14-15arnasguneak

San Adriango tunela ....16-17urratsak

Osabar, euskaraz lan egiteko baliabide berria .....18-19euskara osakidetzanMintzalaguna Araba ESIan.....20-21bizitza lanetik kanpo

The beautiful brains musika-taldea...........22denbora-pasak...........23

agendaUDAKO EUSKARA-IKASTAROAKBARNETEGIETAN

Zornotzako barnetegiaUztailetik irailera bitartean: 6 ikastaro, bakoitza 12 egunekoa.Informazio gehiago: 946 308 304;www.zornotzakobarnetegia.eus.

Lazkaon, Maizpide euskaltegi-barnetegianEuskalduntzea (A1-A2-B1-B2-C1-C2); ahozkotasuna (min-tzamena lantzeko ikastaroa); hizkuntza-eskakizunak.

Uztailetik irailera bitartean: 6 ikastaro, bakoitza 12 egunekoa.Informazio gehiago: 943 889 231 – 688 655 779;www.maizpide.eus.

IKAEuskalduntze-barnetegia (B1-B2-C1) LESAKAn.

Uztailaren 17tik 30era; abuztuaren 14tik 27ra;irailaren 4tik 17ra.Informazio gehiago: 948 222 246;www.ikaeuskaltegiak.eus.

AEK (Hego Euskal Herrian)Euskalduntze-barnetegia (B1-B2-C1) ARANTZAn(uztaila/abuztua) eta FORUAn (iraila).

Uztailaren 3tik 16ra; uztailaren 17tik 30era; uztailaren 31tik13ra; abuztuaren 14tik 27ra.Abuztuaren 28tik irailaren 10era, Foruan.Euskalduntze-barnetegia (A2) ARANTZAn.

Uztailaren 17tik 30era; uztailaren 31tik abuztuaren 13ra.EGA/C1 maila egiaztatzeko azterketa prestatzekobarnetegia ARANTZAn.

Abuztuaren 14tik 27ra.B2 maila egiaztatzeko azterketa prestatzeko barnetegiaFORUAn.

Abuztuaren 28tik irailaren 10era.Barnetegi ibiltaria, oinez, Euskal Herrian zehar(Areatzatik Izabara).

Uztailaren 15etik 29ra.Barnetegi ibiltaria, bizikletaz, Euskal Herrian zehar(Debatik Etxarri Aranatzera).

Uztailaren 29tik abuztuaren 12ra.Informazio gehiago: 946 464 000 – 673 200 100;www.aek.eus.

Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 943 00 73 75 - [email protected]

Erredakzio-kontseilua: Xabier Arauzo, Mikel Maioz

Euskara-zuzentzaileak: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Koordinatzailea: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Tirada: 5.000 ale

Lege-gordailua: SS 1472-2011

ISSN 2254-450X

Diseinua eta maketazioa: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)

Inprimategia: Leitzaran Grafikak

Zer ezin duzu jasan?Zerk ateratzen zaitu zeure onetik?

Guztia ondo egiten duela uste duen lankidehorrek.

Las ai, terraza baten jarrita egon, etaseme-alabei edozer egiten uzten dietenguraso horiek.

Maite (Barrualde-Galdakao ESIa)

Nik ezin ditut emakumeen inguruko iritzimatxistak jasan, histerika hutsak garela, za-ratatsu eta barritsuak, eta horrelako aurrei-ritzi matxistak.

Belen (Debabarreneko ESIa)

Atzetik doan jendea ezin dut jasan.M. Jesus (Bilbo-Basurtu ESIa)

Nahiz eta gure lana arreta-zerbitzuan ego-tea izan eta nahiz eta jakin horrek zertaraeraman gaitzakeen, errespetu gabeko etagure lana baloratzen ez duten pazienteakezin ditut jasan.

Eider (Barrualde-Galdakao ESIa)

Oihukatzen eta beti kexatzen dabilen jen-dea.

Esther

(Ezkerraldea-Enkarterri-Gurutzeta ESIa)

Ba, egia esan, zaila egin zait erantzuna to-patzea. Horregatik, berriki irakurri dudanaekarriko dut lerro hauetara. Izan ere, egilebatzuen arabera, gure burmuina xenofo-boa da eta, nonbait, molestatzen gaituenaparentesi artean jartzeko ohitura daukaguahalik eta hobekiena egokitzeko. Beraz,hori kontuan hartuta zera esan dezakegu:egokitu ala ez, hor dago koska.

Carmen (Donostialdea ESIa)

Egia esateko, nire onetik ateratzen nautengauza asko daude, gehienak zaratarekinzerikusia dutenak. Adibidez, neguan, jate-ko orduan lagunekin elkartzen naiz, ia guz-tiek zopa eskatzen dute –normala izaten dagauza beroa jan nahi izatea neguan–, etamomentu horretan hasten da nire arazoa:

denak hasten dira zurrupatzen, kristorenzarata ateratzen; nik, ordea, jateari laga-tzen diot, belarriak estalita, nire onetik ate-rata.

Era berean, zineman nagoenean, alda-menekoa krispetak edo beste edozer jatenari bada, nik ezin diot filmaren hariari ja-rraitu. Bestalde, batzuei etxe barruan ate-hotsa ateratzen dutenean berdin zaie goi-zeko zortziak izan edo gaueko hamaikakizan.

Ikusten duzuenez, zaratarekin zerikusiaduten mania asko ditut.

Izaskun (Debabarreneko ESIa)

Niretzat jasangaitza da ezaxola eta isiltasu-na maitasun-kontuetan; gezurra eta abu-sua lantokian; eta jasangaitzena, beharba-da, agintekeria edo esatea zer egin behardudan, baina pentsatzen dut eraginkorta-sunez komunikatu behar dudala zer nahidudan eta ez dudan nahi, inolako abusuriketa gaizkiulerturik gerta ez dadin.

Zubiak eraikitzeko edota konpontzeko,eraginkortasunez komunikatzea funtsez-koa da, baita aktiboki entzuten jakitea ere,hitzez eta ez-hitzez, entzuna sentitzeko erebai. Enpatia edo bestearen tokian jartzeaoso garrantzitsua da sentimenduak lagun-tzeko eta oreka emozional bat izateko, etahorrela bi aldeak asertibo jokatzeko, bakoi-tzak bere mugak ezarriz alegia. Egoera denbezala onartu edo errespetatu behar da bi-zitzan aurrera egiteko, baita norbera egoe-ra egoki batean egoteko mindfulnessedo arreta osoa praktikatzea ere, inolakoepaiketarik egin gabe.

Neure onetik ateratzen nauten gauzakgarbi eduki eta argi komunikatu, kontzien-

tziaz adi, eta sentitzen dudana pentsamen-dutik pasatuz egoki ekiteko. Koherente iza-teko, azken batean; izan ere, inkoherentziada jasanezinen egiten zaidana, eta horre-tan dihardut, eta lortzen ez badut, neureburuarekin haserretu ohi naiz, baina neureburua zaintzen saiatzen naiz, neure buruaez epaitzen. .

Ainara (Debabarreneko ESIa)

Egunaren arabera, gauza askok edo ezergutxik atera nazake neure onetik. Horrekinadierazi nahi dudana zera da: askotan gurejarrera dela oztopo, eta ez, aurrean duguneta akatuko genukeen hori.

Ohetik jaiki, eta eguna gris jaspeatua su-matzen dudanean, gauzarik ñimiñoenakere neure onetik atera nazake: armairurajoan, eta jantzi nahi nituen Levis horiek ezegoteak sutan jartzen nau, esaterako. Edosukaldera joan, kafesne gozoa buruan du-dala, esne-kutxa hartu, eta... horixe bera,esne-kutxa baino ez topatzea, eta besterikez etxean!

Sutan jartzen nau faltsukeriak, bi aurpe-giko jendeak, indarge estutzen nauten be-sarkadek, inbidiaz egindako irribarreek, la-guntzat ditudan batzuen hitz huts hotzak,ni neu oraindik ere empleado izaten jarrai-tzeak eta benetan eman nahi ez diren mu-suek nire aurpegia ukitzeak, ohituta baina-go, eurekin batera arimaren zati bat ema-ten didaten musu inpekableak egunerojasotzera...

Neure onetik ateratzen nau mundu erdiahankaz gora egoteak, milioika ume goseakakabatzeak, milioika gizakik beste horren-beste bortxatzeak, jipoitzeak… askok etaaskok euren herrialdeetatik ihes egin nahieta GUK ez laguntzeak, familiak eurenetxetik botatzeak, zamaketarien zama han-ditzeak, erizainek zaintzak luzatu behar iza-teak... Eta, bitartean gainerakook, zorione-kook, zorigaitz beltz, krudel eta anker ho-riek guztiak whatsapp ziztrin eta lila batenbidez baino ez ditugu partekatzen, hori egi-nez gure ausikiak arintzen baititugu gizartelikido honen seme-alabok.

Iratxe (Barrualde-Galdakao ESIa)

geure zerbitzuak

4 osatuberri2017ko ekaina

Noiztik ari zarete amagandikoedoskitzea bultzatzen Debabarre-neko ESIan?Maribel: Guztia 2005ean hasi zen,Mendaroko ospitaleak amagandikoedoskitzea bultzatu nahi zuelako. Ho-rretarako, zenbait aldaketa estruktural,fisiko eta pertsonal gertatu behar zen,eta orduan abiatu zen guztia, bainajauzia 2014an eman genuen: proiek-tua zuzendaritzaren eskuetara iritsi zeneta bikaintasun-programa bateaneman zuten izena (BPSO-RNAO). Hirugidarekin aurkeztu ziren: bat gurea,edoskitzeari dagokiona, bestea erori-koen prebentzioari dagokiona eta bes-tea presio-ultzerei dagokiena. Progra-ma horren inguruan, oinarri zientifikoaduten ebidentziekin egiten dugu lan.Hori da garrantzitsuena.Zergatik da hain garrantzitsuaamagandiko edoskitzea?Patricia:Onuragarria da amarentzat,haurrarentzat eta gizartearentzat ere.

Amarentzat, jaio ondorengo odolja-rioa gutxitzen duelako, depresioa eki-din dezakeelako, obarioetako eta bu-larreko mina leundu dezakeelako etametodo antikontzeptibo natural gisabalio duelako –edoskitzealdiko ame-norrearen metodoa deiturikoa, EAM(MELA)–. Etxeko ekonomiari begira-tuz gero ere, onuragarria da. Gainera,haurrarentzat elikagai naturala da,mantenugai ugarikoa, eta garapenneurologikoa eta sentsoriala modurikonenean garatzen laguntzen du. Baliodu gaixotasun infekziosoak prebeni-tzeko –arnasketakoak, gastroenteriti-sak, otitisak eta beste– eta baita bat-bateko heriotzaren sindromea prebe-nitzeko ere, dituen propietateengatik.Epe luzera ere baditu onurak: gizenizateko aukera gutxiago du jaioberri-tan amaren esnea hartu duen hau-rrak, eta, horrez gain, asma, diabete-sa, hipertentsioa, txantxarra, minbiziaeta beste zenbait gaixotasun ekidin di-

tzake. Oso garrantzitsua da lehen1.000 egunetan haurrari ematenzaion elikadura, eta horretarako mo-durik onena edoskiaraztea da.

Azkenik, gizartearentzat, oso auke-ra ona da amaren bularreko esneaematea, plastikoen erabilera gutxi-tzen baitu, eta hondakinak murrizten.Etxeko ekonomiari begiratuz gero ereonuragarria da, esnea erosteak urte-an 600-700 euroko kostua baitu. Bularreko esnea noiz arte emateaaholkatzen duzue?Maribel:Osasunaren Mundu Era-kundearen eta Unicefen arabera, le-henengo sei hilabeteetan titia soilikeman behar zaio haurrari; ez du besteelikagairik behar. Denbora hori igaro-ta, beste jangarri batzuekin osa daite-ke. Hala, bi urte arte luza daitekeedoskitzea, edo are gehiago, amaketa haurrak hala nahi badute.2015etik, BPSO-RNAO bikainta-sun-proiektuaren barruan zaude-te. Zertan datza?

«Amek konfiantza izanbehar dutenorberarengan; jakindezatela inork ez duelahaurra berak bainohobeto elikatuko»Haur bat jaio osteko uneak eta amagandiko edoskitzeak garrantzihandia dutela uste dute Maribel Lopez erizainak, Patricia Del Riopediatrak eta Debabarreneko ESIko lankideek. Hala, une horietakoxehetasunik txikiena ere zaindu egin behar dela diote.

patricia del riomediku pediatra

maribel lopezerizaina

geure zerbitzuakosatuberri 52017ko ekaina

talean elkarrekin egin behar dutenegonaldia hobetzeko daude, etaabar. Behar bezala lan egiteko, for-makuntza-tailerrak prestatu ditugu,eta horietan 100 profesionaletik go-ra aritu dira, beharrezkoa baita pro-fesionalki aholkatzea. Azala azalarekiko ukipena (AAU)egiten duzue haurra jaio ostekolehen 120 minutuetan. Zergatik dagarrantzitsua une hori?Maribel:Oso garrantzitsua da bizi-tzan sarrera ona egitea, eta zer hobe-agoa, bizia eman dizunaren alboanegotea baino. Izan ere, ugaztun guz-tiek gauza bera egiten dute jaiotzean:amaren altzoan jarri. Orain artean, gi-zakiak ginen haurra jaiotzean huraamaren albotik kentzen genuen baka-rrak, jaiotza «ospitalizatuegi» zegoe-lako. Naturala, ordea, zera da: haurraamarekin egotea, azala azalarekin.Hori errespetatu nahi dugu AAUrenbitartez, eta euren kasa uzten ditugu120 minutuz, elkar ezagut dezaten,

harik eta lehenengo edoskialdia lortuarte. Amaren bikotekidearekin ereegiten dute sarri, aitekin-eta, eta le-hen kontaktu hori zirraragarria da.Profesional guztiek errespetatu behar-ko luketen zerbait dela uste dugu. Nola neur daiteke haur jaioberribatek jan behar duen kantitatea?Maribel: Bakoitzak behar duena har-tu behar luke. Kontuan hartu jaioberribatek mililitro batzuk onartzeko gaita-suna duela. Haurra bularrean jarri be-har da titiaren bila dabilen bakoitzean.Eguneko edozein momentutan, izanegunez edo gauez. Haurrak ez daukaerlojurik. Amek konfiantza izan behardute norberarengan; jakin dezatelainork ez duela haurra berak baino ho-beto elikatuko.Pazienteen deskantsua eta lasai-tasuna bermatzeko zer neurri har-tu dituzue?Patricia: Familiak konturatu behar duama eta haurra egoera berri bateraohitzen ari direla, eta lasai utzi behar-ko lituzke. Horretan, amaren bikoteki-deak garrantzi handia izaten du, etasaiatzen gara hori ikusarazten. Izanere, sarri logeletan sortzen den iskan-bilak kaltea besterik ez du egiten, etauste dugu bikotekideak –edo ahizpak,anaiak...– ospitalizatuen babesle izanbehar duela, ama nekatuta egon ohidelako, eta beste. Gu saiatzen garahori ikusarazten bisitan datozenei, etagehienek errespetatzen dute.Edoskitze-tailerrak ematen ditu-zue Deban, eta Elgoibarren erebaduzue laguntza-talde bat. Zermoduzko harrera izan dute? Jen-de asko al dabil?Oraindik hasieran daude. Elgoibarko-ak urte eta erdi darama, eta Debako-ak hilabete batzuk. Jendea ari da pix-kanaka gerturatzen, baina oraindikez dute ezagutzen. Deban, emaginbatek ematen dizkie aholkuak elkar-tzen diren emakumeei, eta Elgoiba-rren, berriz, esperientzia duten amabatzuek osatzen dute taldea.

Maribel: Zuzendaritzak aurkeztu gin-tuen, baldintzak betetzen genituela-ko. Ondo etorri zaigu, ESI guztira za-baldu ahal izan dugulako eta lan egi-teko irizpideak batzeko balio izanduelako, ebidentzietan oinarrituta.Ohiko gorabeherak izan arren, proiek-tuan jarraitzen dugun profesionalokkonbentzimenduz ari gara, argi dugu-lako gure haurrentzat eta gure gizar-tearentzat onena dela. Nola koordinatzen dira profesio-nalak (ginekologoak, erizainak,emaginak, fisioterapeutak, pe-diatrak…) amagandik edoskitze-arena lantzeko orduan?Patricia: Talde handia gara; 40 la-gun inguru hasi ginen. Formakuntzajaso behar izan genuen, eta, gauregun, bilerak egiten ditugu sarri,agertzen diren gauza berriez-eta hitzegiteko. Gero, lantalde txikiak ditu-gu, zortzi guztira: batzuek sare so-zialetan informazioa zabaltzen dute;beste batzuk haurrak eta amak ospi-


jakin berri • efemerideak

DEBAGOIENEKO ERAKUNDE SANITARIO INTEGRATUANLEHENENGO EUSKARAZKO TALDEA SORTU DUTE PAZIENTEAKTIBOAREN PROGRAMAREN BARRUAN

Gaixo dauden pertsonei laguntza ematea da hezkuntza-programa horrenhelburua, ezagutzak eta trebetasunak eskaintzea haien osasun-egoerakhobera egin dezan. Programako tailerrak gaixotasun kroniko edo zehatzbat daukatenentzat daude pentsatuta, eta, tailer horietan, beren egune-roko bizitzan aplika ditzaketen zenbait gai lantzen dituzte (elikadura, ari-keta fisikoa…), garrantzi handia emanez haien emozioei edota komuni-katzeko duten moduari.

Orain arte Eskoriatzan, Bergaran, Aretxabaletan eta Arrasaten hainbattailer egin dituzte Pazientea Aktiboa hezkuntza-programaren barruaneta guztiak gaztelaniaz izan dira. Orain, ordea, lehenengo euskarazkotaldea sortu dute ESIan, eta Arrasate, Aretxabaleta eta Aramaioko 13pertsonak hartu dute parte. Taldean oso giro polita sortu da eta parte-hartzaileak erosoago sentitu dira euskararen normalizaziorako garrantzi-tsua den ekimen horretan.

HIZKUNTZAREN INGURUKO KONTUEZ ERE HITZ EGIN ZAIEEGOLIAR BERRIEI HARRERA-EKITALDIETAN

Aurreko hilean egin ziren egoiliarrentzako harrera-ekitaldiak Osakidetza-ko hainbat zentrotan, eta saio horietan, duela gutxi arte ez bezala, Euska-ra Planean jasotako hizkuntza-irizpideei buruzko informazioa emanzitzaien.

Ezkerralde-Enkarterri-Gurutzetako ESIan, esaterako, 95 mediku egoi-liar hasi dira lanean, horietako asko, ohi legez, EAEtik kanpokoak: aur-

ten, % 40 inguru. Horien-tzako harrera-ekitaldiformala maiatzaren26an egin zen, bainaESIko euskara-teknika-riak aurretik batzartuakziren haiekin, 10 batlaguneko talde txikiago-tan, erakundearen gai-neko oinarrizko infor-mazioa emateko asmoz:

ESIak artatzen duen eremuari buruzko datu soziolinguistikoak, betebeharreko hizkuntza-irizpideak, profesional elebidunen identifikazioa,prestakuntza eta trebakuntzarako aukerak, eta abar. Horren ondorioz, 95profesional berri horietatik 46k izena eman dute datorren ikasturteaneuskara ikasi edo hobetzeko.

Bestalde, ESI horretara joaten diren kanpoko egoiliarren kopuruarenhandia ikusita, sentsibilizazio-ikastaro bat antolatu dute lehenengo aldiz,AEKrekin elkarlanean, etorri berriei euskararen inguruko nozio gutxien-gutxieneko batzuk eskaintzeko, eta, halaber, euskarara gerturatzen ani-matzeko. Tailer hori, gainera, prestakuntza espezializatuko eskaintzarenbarruan txertatu dute, eta, hemendik aurrera, hautazko saioa izangodute urtero-urtero egoiliar berriek.

efemerideakUztailaren 13aTom Simpson hil zenIngalaterrako txirrindulari profesionalarrakastatsuenetakoa izan zen.1962an, Frantziako Tourrean maillothoria jantzi zuen lehenengo britainia-rra izan zen, eta handik hiru urteraMunduko Errepideko TxirrindularitzaTxapelketa irabazi zuen Lasarten, Gi-puzkoan. Hala ere, garaipenak gora-behera, batez ere ezaguna da 1967koTourreko 13. etapan hil egin zelako,Ventoux mendatean gora zihoala,orain 50 urte, hain justu ere.

Egun hartanbero latza ze-goen, eta ho-rrek eta igoe-ran hartuomen zituenanfetaminaeta alkoholak

deshidratazio handia eragin zioten. Bianfetamina-ontzi hutsik eta bat erdibeteta aurkitu omen zituzten harenkamisetaren atzeko poltsikoan –haie-tako baten etiketan tonedrona jartzenomen zuen–. Heriotzaren arrazoi ofi-ziala zera izan zen: bihotz-gutxiegita-suna akiduragatik. Simpsonek orduan29 urte zituen eta Tourrean nabar-mendu egin nahi zuen, bere ibilbideprofesionaleko azken kontratu onalortzeko. Gernu-analisiak hurrengoTourretik aurrera ezarri zituzten.

Uztailaren 25aRosalind Elsie Franklinjaio zenLondresko Notting Hill auzoan jaio zen1920an. Biofisikaria eta kristalografia-laria izan zen eta ekarpen garrantzi-tsuak egin zituen DNA molekula, bi-rus, ikatz eta grafitoaren egituren in-guruan. Hala ere, X izpien difrakziobidez DNAren lehen irudiak lortzeaga-tik egin zen ezagun.

1953an, James Watson biologoaketa Francis Crick biofisikariak DNArenegiturari buruzko hipotesia garatu zu-ten Franklinen datuei esker. 1968an,Franklin minbiziz hil eta hamaika urtegeroago, Watsonek Helize bikoitza li-buru ospetsua argitaratu zuen. Testuhartan oso gaizki tratatu zuen Fran-klin, eta haren ekarpena erabat ilun-duta geratu zen.

osatuberri 72017ko ekaina

kolaborazioa

Carmen ValoisDonostialdea ESIko AsistentziarenEtikako Batzordeko lehendakaria

Duintasunaren jabeak

Artikulu hau argitaratu orduko ia urte-bete izango da Eusko Legebiltzarrak11/2016 Legea onartu zuela, «Bizitza-ren amaierako prozesuan pertsonen es-kubideak eta duintasuna ziurtatzeariburuzkoa».

Gure inguruari erreparatuta, etaegun haietan prentsak zein komunika-bideek eskainitako arretaz aparte, ez daantzeman jendartean oihartzun handi-rik izan duenik, batez ere kontuan har-tzen baditugu gai berak bestetan sorta-razitako debate biziak. Agian, eutana-sia edota lagundutako suizidioari erre-ferentziarik ez egiteak izan du eraginagizartearen sektore batzuk lasaitzeko,nahiz eta, beste batzuentzat, horien ai-pamenik ez egiteak Legea hankamotzjaiotzea ekarri duen. Halere, Legea gu-rean da eta komenigarria da ezagutzea.

Lehenik eta behin, Legea «bizitzarenamaierako prozesua» arautzera dator,pertsonen eskubideak eta duintasunaerrespetatzeko bermeak jarriz. Nabar-mentzekoa da hori; izan ere, Legeak es-parru zehatz bat aitortzen dio espezifi-koki prozesu horri egungo asistentzia-mailan. Asistentzia-esparru horrek, be-raz, orain arteko sendatze-prozesuazgain, amaierako prozesuan beharrez-koa den laguntza ere sartzen du, etaesan genezake amaierako prozesuaribehar duen garrantzia ematen diola,heriotza, nahitaez, bizitzearekin lotutabaitoa, eta heriotzak segur aski zerikusihandia du bizitza aurrera eraman du-gun moduarekin.

Era berean, azpimarratzekoa da Le-gea aplikatuko zaiela –bizitzarenamaierako prozesuan egonik– euskalosasun-sistemak zein gizarte-zerbi-tzuen euskal sistemak artatuko dituz-ten pertsona guztiei. Eta Legea haragoere badoa, zentro zein erakunde sozio-sanitarioak ere barnean hartzen baititu,arlo publiko nahiz pribatukoak.

«Duintasuna ziurtatzeari buruzkoa»dio Legeak. Eta horrekin marko bat fin-katzen du helburu hori lortu ahal izate-ko, horretarako beharrezkoak diren oi-narrizko printzipioak eta bermeak ja-rriz. Besteak beste, gaixoaren autono-mia garatzeko eskubidea jasotzen etasustatzen du, modu horretan,41/2002 Autonomia Legean garatuta-

ko ildo beretik jarraituz, eta orain, ze-hazki, bizitzaren amaierako prozesua-ri dagokionez.Horretarako, ordea,ezinbestekoa izango da egiazko infor-mazio kliniko, sanitario eta asistentzialulergarri eta egokia jasotzeko eskubi-dea garatzea eta profesionalak horre-tan inplikatzea, bestela nekez lortukobaita Legeak araututakoa aurrera era-matea.

Halaber, «aurretik aipatutako aurre-tiazko borondateen» garrantzia azpi-marratzen du Legeak; aldi berean, bidehorretan sakondu egin behar dela ikus-ten du, eta, horretarako, pazienteekin«arretaren aurretiazko plangintza»landu beharra, orain arteko esperien-tziak erakutsi baitu aurretiazko boron-dateen agiria egoteak ez duela berezprozesu egoki bat ziurtatzen. Horrezgain, amaierako prozesuan lagungarriizango da Legeak jaso izana gaixoezgain familiak ere kontuan hartzen dire-la asistentziaren esparru horretan etaeskubidea aitortzen zaiela aukeratzekonon egon nahi duten bizitzaren amaie-ra horretan.

Bestetik, luze aritzen da Legea adin-gabekoen eskubideak aitortzean. De-na den, 11/2016 Legea onartu etaegun batzuetara 41/2002 AutonomiaLegean egindako aldaketak funtsezkoaldaketa ekarri du, zeren erabakiakhartzerakoan kanpoan uzten baitituemantzipaturiko adingabeak eta ha-masei urte beteta dituztenak ere, era-bakiak, kasu horietan, haien ordezka-riek hartu beharko baitituzte. Eta ho-rrek erabat mugatzen du 11/2016 Le-geak araututakoa, emantzipaturiko

adingabe eta hamasei urte beteta dituz-tenei dagokionez.

Ezin bukatu aipamenik egin gabe Le-geak markatzen dituen profesionalenbetebeharrei, oinarrizkoak baitira bizi-tzaren amaieran dauden pertsonen es-kubideak gauzatu eta praktikara era-man ahal izateko. Horien artean, infor-mazio-eskubidea, erabaki klinikoak har-tzearen inguruko betebeharrak, neurriterapeutikoen proportzionaltasunaedota aldez aurretik emandako jarraibi-deak betetzearena.

Horrenbestez, badugu legea, eta la-burbilduz esan dezakegu, muinean,pertsonen autonomia morala dagoela,duintasunaren adierazpen gisa. Legebatek, ordea, ziurta al dezake duintasu-na? Legeak bakarrik ez, noski, zeren Le-geak bakarrik ezin du errealitatea aldatueta derrigorrez profesionalen inplika-zioa eskatzen du eguneroko praktikaraeramateko hango printzipioak, betebe-harrak eta pertsonen borondateak.

Guztiarekin ere, gure lanbideek elka-rren arteko harremana dute oinarri; ho-rregatik, ezagutzeaz gain, guri dagoki-gu sentiaraztea artatzen ditugun per-tsona horien duintasuna errespetatzendugula, duintasunaren jabeak direlako,gaixo ala osasuntsu egon arren, eta jakinbadakigulako norberaren bizipenak,balioak, bizi-proiektuak eta abar baka-rrak direla norberarentzat, munduanegoteko eta ulertzeko gakoak direlarik.

Hortaz, duintasunaren esentzia bes-teari autodeterminatzeko aitortzen dio-gun eskubidean datza. Gure esku dagoerrespetatzea eta bermatzea, bizitzaneta baita bizitzaren amaieran ere.


bidaiak mun

dutik

zehar

Nafarroako Aezkoa ibarreko Orbaizeta herrian dagoenMendilatz aterpetik abiatzen gara, goizez, handikgertu dagoen arma-olara. Hamabost minutu eskasbizikletan. Mendien aldetik laino batzuk dauden arreneguna argitzeko itxura dauka. XIX. mendearenamaiera arte karlistentzako arma-fabrika garrantzitsuaizandakoaren etxe-uztarrak dakuskigu. Iragan indartsubaten gainbeheraren hondamenaren aurrean gaude,gaur egun hesiz inguratua.

bailararen babesle. Apurka-apurka,bospasei kilometro gorantz goaz pis-ta ederretik Nabala leporaino, pagozinguratuta. Erromatarrek bide beraerabiltzen omen zuten inguruko me-ategietako burdina garraiatzeko.Bertan GR 11rekin egiten dugu topo,ezkerrera Aria (garietako herria) mar-katzen du baina guk eskumara jo-tzen dugu jaitsiera erraz bat eginezOrreagara heltzeko. Bidea oso ondomarkatuta dago eta zeharkako bestebidexka batzuekin gurutzatzen gara.Pistaren bakartasuna berehala buka-tzen da Donejakue bidean doazenerromes ugarirekin bat egitean.

Ibañetaren hasieran dagoen mo-nasterioa eta tabernak bete-betetadaude, uda erdian ugaltzen ari denturismo mota berri horren erakusga-

Fabrika-armatik atera eta bere-hala ezkerrera desbideratzengara Orreagara markatzen

duen bidetik, Itolatz errekaren eskui-netik. Hegoalderantz dagoen men-di-gailur batean Arlekia gazteluadago, oraindik guztiz ikertu gabea,

rri. Hain zuzen, Santiago bidekoerromesen lehen gidatzat hartzen da1143. urtean Aymeric Picaud abadefrantsesak idatzitako Codex Calixti-nus (Kalistoren Kodexa) liburuaren V.atala. Bertan, ez du gauza onik esa-ten euskaldunez –hizkuntza basatiadute eta are ohitura bortitzagoak; la-purrak dira, zikinak, bortxatzaileak–,baina gida horrek euskara/latina hiz-tegi txiki bat dauka orduko ‘turista’aitzindarientzat, hemen ez baitzenbeste hizkuntzarik mintzatzen. Hor-tik gertu, 778. urtean, Errolan (Ro-land) frankoaren heriotza eragin zu-ten baskoien aurkako bataila gertatuzen, abuztuaren 15ero ospatzendena, baina han beste gudaldi ga-rrantzitsu bat ere izan zen 824. urte-an, zeinetan Eneko Aritza Nafarroa-ko Erresumako lehen errege aldarri-katu baitzuten.

Mokadu bat hartu eta Auritz alde-ra jo dugu Santiago bideari jarraituz.Aurrerago, Auritz eta Aurizperrirenartean, Zaldua zelaia dago. Han aridira Aranzadi Zientzia Elkarteko ar-keologoak Mendebaldeko Pirinioe-tako erromatar galtzadaren inguruainduskatzen eta ikertzen, eta, aurki-tu dituzten aztarnen arabera, liteke-ena da erromatarren Iturissa hiri za-

ANGEL BIDAURRAZAGAEHU/UPVko Medikuntza etaOdontologia fakultatekoirakaslea eta OEEko kidea.

Kondairaren itzulia2011n Aurizperritik gertu aurkitutako

miliarioetako bat. MIGUEL ANGEL LEGARRA

bidaiak mundutik zehar


harrarenak izatea. Izan ere, jakina daaspalditik –Ptolomeoren idazkieta-tik– Astorgatik Bordelera zihoan bideerromatar baten aldamenean Pirinio-etako hiri bat zegoela, eta horren bi-laketa 2011. urtean suspertu zenAurizperriko baso batean hiru milia-rio aurkitu zituztenean. Bideak mar-katzeko erabiltzen zituzten harri zuthoriek ikusgai daude edozeinentzatherriko kultur etxean, bertako ateairekita baitago beti, eta halaxe zego-en gu Auriztik Donejakueko bidearijarraituz heldu ginenean ere.

Aurizperriko etxeen tamaina etateilatuen inklinazioak benetan ikus-garriak dira –baita Aurizkoak ere–eta are politagoak udako geranio-lo-reekin hornituta daudenean. Berta-ko Haizea ostatuan bapo jan ondo-ren Donejakue bidera bueltatu garaMezkiritz mendatera (922 m) igotze-ko. Bidea pagoen artean iragaten da,eta ederra da, gero! Hegoaldekomaldatik jaitsita, Santiago bidea uz-ten dugu Sorogainera joateko, asfal-tatutako bide batetik. Sorogainekoparajeak are politagoak iruditzenzaizkigu ematen dugun pedalkadabakoitzeko. Erro ibaiaren sorlekua dagoi mendiko bailara aparta hori.

Ordurako, egun ederra daukagu:eguzkia goian eta ia lainorik ez.Basoa bukatzean hango larretakoedertasunak txunditu egiten gaitu,eta, gorantz jarraituz, NafarroaGaraiaren eta Beherekoaren artekomugara heltzen gara, GR 12rekintopo eginez. Bertatik, Egurtzakomendi-lepotik, Aldudeko bailarazabala dakusagu; behean, Urepele,txoko batean. Bidean hainbat tri-kuharri eta harrespil edo cromlechdaude: Sorogaineko bide megaliti-koan gaude, Cro-Magnongo giza-kiaren garaitik honainoko euskalondare prehistorikoaren adierazleden inguruan. Aro urrun horretanjartzen zuen Barandiaranek euskara-ren jatorri prehistorikoa, eta areagojoan zen Martinez Lizarduikoa ira-

kaslea Euskal zibilizazioa liburukohipotesian, non euskararen mugalinguistikoak eta aztarna megalitiko-ek bat egiten baitzuten AltamiratikOkzitaniaraino.

Sorogainera bueltatzeko bideahartzen dugu, eta haranzkoan, Mez-kiritzera joan beharrean, ezkerrerajotzen dugu, Aurizperrira doan bestepista zoragarri batetik abiatzeko, pa-gadi batean barrena, ostera ere. He-rrira helduta Donejakue bidea har-tzen dugu, baina, oraingoan, kon-trako noranzkoan. Denbora aurreradoa eta Ibañetara igo nahi dugu, As-tobizkar mendirantz (1.495 m) joate-ko dagoen mendi-pista batetik Lepo-ederrera heltzeko (1.441 m), bideania ordubete eginez. Lekuaren izenakezin argiago adierazten du nolakotokia den, eta izan ere halakoa dahandik pasatutako milaka errome-sek Luzaidetik harainoko malda mal-kartsuak igo ondoren ikusten dutenpaisaia ere. Codexean ere azaltzenda igoera hori, eta nola goian eskue-kin ia zerua uki daitekeen, Santiagobideko etaparik gogorrena dela ba-dio ere.

Hortik aurrera Napoleonen bidea-ren zati bati jarraitzen diogu eta es-kumara desbideratzen gara bizkor,Azpegiko leporantz, iluntasuna gai-nean dugu eta. Malden gogortasu-nak eta eguneko nekeak zati batzukoinez egitera behartzen gaituzte.Mendi garaietan dagoen bide haubide segurutzat erabili dute bertatikigarotako hainbat armadak, Luzaide-

tik gorako bide estua saihesteko.Lepo horretara heldu aurretik Urkulumendiko (1.423 m) erromatarrenmonumentu biribila dakusagu, baitahainbat harrespil ere, lepoan bertan,oso metro gutxira bata bestetik. In-guruan Txangoko burdin meategiakdaude, erromatarren garaikoak, di-rudienez. Mendi horren magaleankokatzen dute historiagileek bas-koien Karlomagnoren kontrako bo-rroka, Iruñeko harresiak suntsitzea-gatiko erantzun gisa egin zutena.

Azpegitik bizikletaz ziztu bizianjaisten gara berriz eta ia-ia gauez hel-tzen gara Orbaizetako arma-olara.Mendilatz ostatuan bukatu dugu,neke-neke eginda. Ondo irabazitadaukagu bertako afari goxoa.

Ohean, lo egin aurretik, txangoa-ren edertasunaz gogoeta egiten duteta Erromatar Inperioaren ondorengaur egungo paraje bakarki hauetanbizi ziren leinu baskoiak zer-nolakogizarte egiturarekin geldituko ote zi-ren harritzen nau. Izan ere, Kristo on-dorengo V. eta IX. mendeetako tar-tea erabakigarria izan omen zen gurehistoriarako.

Napoleonen bidea, Ibañetaren etaAzpegiren artean.


unibertsita

tetik

«Kontzientzia hartubehar du gizarteak,mingarriak izandaitezkeen eta justuakez diren deiturakalboratzeko»

«Gu gara dibertsitatea» hitzaldia eman zuen Arantza Basagoitikmartxoaren 23an Gasteizko Europa Jauregian. Besteak beste,dibertsitate funtzionalari ematen zaion tratuaren inguruan gogo-eta egiteko beharra azpimarratu zuen erizaintzako profesional etaikasleen aurrean, eta horretan sakondu du Osatuberrirekin ere.

dira halako esamoldeak, eta ez kale-ko hizkeran soilik: agertu da pren-tsan, telebistan eta abarretan; institu-zioek ere erabili dute... Horrek ereeragiten du gizarteak balekotzat har-tzeko orduan. Horregatik, kontzien-tzia hartu behar du gizarteak minga-rriak izan daitezkeen eta era bereanjustuak ez diren berbak alboratzeko.Hitzaldian aipatu duzu dibertsita-te funtzionalaesapideak norberanolakoa den azaltzen duela.Bai, hori da. Aurrez aipatu moduan,pertsona orok ditu bere beharrak etanahiak, gustuak eta beste. Dibertsita-tea da giza komunitatearen oinarrie-tako bat, eta elkar onartu beharra da-go aurrera egiteko eta pertsona orobere ezaugarriekin aintzat hartukoduen gizarte komuna osatzeko.Zer egiten dute instituzioek diber-tsitate funtzionalaren gaian?Egiten dituzte kanpaina batzuk, kar-

Badira urte batzuk Vida Indepen-diente foroan dibertsitate fun-tzionalaesamoldea proposatu zu-tela. Zertan datza?2005ean asmatutako definizio horierrespetuan eta duintasunean datza.Hau da, orain artean gizartean erabil-tzen ziren definizioek gutxietsi egitenzituzten zenbait pertsona; esaterako,elbarri eta horrelako hitzak erabilita.Halako izendapenek balioa kentzendiete pertsona horiei, eta ez da errea-litatearen isla: dibertsitate funtziona-laren terminoak garbi uzten du per-tsona orok dituela bere beharrak etanahiak, bakoitzak bere mailan.Alabaina, gizartean oso hedapenzabala duteelbarrihitzak eta ho-rren gisakoek. Nola alda daitekehori?Hasteko, errespetu-kontua da, bainahezkuntzak ere zeregin garrantzitsuadu hor. Hau da, orain artean ontzat jo

arantza basagoitiUnibertsitate-irakasle kolaboratzaileaAntropologia, Etika eta Legeria sailean

unibertsitatetikosatuberri 112017ko ekaina

telak jartzen dira, eta abar, baina au-rrerapauso bat behar da alor guztie-tan: sentsibilizazio-kanpainak egite-an, dibertsitate-gradu askotarikoakkontuan harturik baliabideak ezartze-an, hiri-bideen egokitzapenetan, etaabarretan, dibertsitate funtzionalapertsonen independentziaren sinoni-mo izan dadin. Baita hezkuntzan ere:eskoletan azaldu behar da dibertsitatefuntzionalaren gradu bat edo besteduten lagunek balio berbera dutela gi-zartean.Diozunez, dibertsitate funtziona-larena iraultza pertsonal eta poli-tikoa da, LGTBen eskubideen al-dekoa, feminista nahiz arrazake-riaren aurkakoa izan daitezkeenmoduan. Uztar daitezkeen borro-kak al dira?Erabat. Gizarte plurala sortzeko, ezin-bestekoak dira konbergentziak, zeresanik ez orain artean gizarteko per-tsonaren prototipoa betetzen ez du-tenen artekoak. Are gehiago, Gastei-zen egin izan ditugu zenbait dinamikatalde ezberdinak elkar hartuta: eginditugu jardunaldiak talde feministe-kin, bildu gara etorkinekin... Ezinbes-tekoa da elkarren berri izan eta beste-aren azalean jartzea gizarte pluralalortzen saiatzeko. Gizartean zenbateraino dago sar-tuta gradu askotariko dibertsitatefuntzionala dutenekiko arbuioa?Gradu guztiak ez dira berdin trata-tzen. Hau da, ez da berdin tratatzenherrena edo itsua, eskizofrenia duena-rekin alderatuta. Esan daiteke gizarte-ak geruza moduko batzuk jartzen di-tuela eta gradu batekoak onartzen di-tuela «ai, itsu gaixoa» esanda, eta, al-diz, arazo psikikoak dituena ez duelaalboan ikusi nahi, erotzat jo eta beldu-rra sortu delako horien inguruan. Ha-la, haiek beherago ezartzen dituzte gi-zartean, eta bazterketa handiagoa ja-saten dute. Beharrezkoa da hori alda-tzea, dibertsitatetik abiatuta espaziokomuna eraikitzeko.

Alegia, esan al daiteke maila ez-berdineko pertsonak daudela?Bai, eta autonomia-mailaren araberaere neurtzen dira sarri. Esaterako, ezdira berdin hartzen bere beharrizanaknorbere kabuz egiteko gai dena etaohean etzanda imintzioak soilik eginahal dituena, kontuan hartu gabebiak direla autonomia-gradu batenjabe eta hala azaltzen dutela, izan hi-tzez edota aurpegian erdi-irribarrebat marraztuta.Dibertsitate funtzionalaren graduaskotarikoak dituztenen autono-miaz aritu zara lehenik, eta geroeuskarri-puntuez aritu zara. Biakuztartu behar al dira?Uztartu baino gehiago, lehenarenosagarria da bigarrena. Alegia, per-tsona ororen autonomia sustatzeada kontua, norberaren independen-tzia bermatzea egunerokotasunean:izan hezkuntzan, lanean, mugikorta-sunean edota aisialdian. Euskarri-puntuak, berriz, independentzia-maila hori lortzeko behar dira, halanola moldatutako eraikinak edotafamilia nahiz profesionalak, hau da,egunerokotasunean autonomo iza-teko tresnak ahalbidetuko dituzte-nak.Profesionalak prestatuta al daudedibertsitate funtzionala dutene-kin lan egiteko?Denetarik dago, eta ez da komeniorokortzea. Izan ere, badago berefuntzioa ederki ulertzen duena eta,halaber, dibertsitate funtzionala gra-duaren arabera tratatzen duena. Halaere, formakuntza-kontua da, eta, ho-rretan sakontzeko, lanabesak emanbehar zaizkie profesional guztiei, be-tiere, aurrez aipatu dugun moduan,kontuan harturik pertsona orok du-gula geure autonomia-gradua. Hala,profesionalek autonomia-gradu ho-riek landu behar dituzte jendeari aha-lik eta independenteena izaten la-guntzeko, guztiok baititugu abile-ziak, mugak ditugun bezalaxe.


atzera begira Maskuriko

zundaketarenhistoriaGaur egun, oso jarduera arrunta da pixa egin ezin duenpertsona bati zunda bat jartzea. Zundaketak ehunkaegiten dituzte erizainek egunero, bai ospitaleetan, baianbulatorioetan, eta oso prozedura erabilia da,zenbaitentzat ezezaguna izan arren. Bestalde, oso maizez bada ere, batzuek zundaketak egin behar izatendituzte egunean zehar beren maskuria husteko. Horrialdizkako zundaketa esaten zaio.

936-1013) zilarrezko zundak erabil-tzen hasi zen lehenengoetakoa izanzen; hark esaten zuenez, «maskuria zi-larrezko zunda fin batez hustu beharda». Material hura malgua zelako etaerraz kurbatu zitekeelako aukeratuzen. Gainera, garai hartako medikuekuste zuten «gaitasun antiseptikoa»zuela. Ezaugarri horiei esker, zundamota horiek erabilienak izan ziren hain-bat mendez.

Erdi Aroan, animalien larruzko zun-dak nabarmen hedatu ziren Europakomendebaldean, eta zuringoz eta idi-odolez osatutako ukenduak eranstenzitzaizkien zundei, sendotasun handia-goa emateko.

XVIII. mendeko tarte labur batzue-tan, beirazko zundak erabili zituztenEuropako mendebaldeko zenbait he-rrialdetan. Medikuak, ordea, berehalaohartu ziren ez zela material egokiauretran barrena sartzeko, eta baztertuegin zituzten, jartzeko zailak baitzireneta odoljario handiak eragiten baitzi-tuzten.

Zunden garapenaren aurrerapenhandiena, ordea, XIX. mendean gerta-tu zen, orduan sortu baitziren gomazegindako zundak. Hasieran, kalitatetxarrekoak zirenez, gorputzaren tenpe-ratura zela-eta desegin egiten ziren etazati asko maskuri-barnean geratzen zi-ren; baina mende haren erdialdeanCharles Goodyear-ek eta Thomas Han-cock-ek bulkanizazioa asmatu zuten,eta horrek aukera eman zuen zundenezaugarriak hobetzeko. Horrela, ordu-tik, zundak sendoagoak eta malguago-ak izaten ziren eta, ondorioz, denboraluzeagoan iraun ahal zuten gorputz-barnean.

Parisen, 1843an, Auguste Nélatonmediku ospetsuak, zunda malgu bat di-seinatu zuen, oraindik haren izena da-ramana: Nélatonen zunda. Orain gutxierabiltzen dira, baina garai hartan, kali-tate handikoak zirenez, azkar zabalduziren mundu osoan, nahiz eta gaixoen-tzat oso deserosoak izaten ziren. Izanere, zunda haiek bi arazo nagusi zituz-ten: batetik, oso estuak zirenez, masku-

lanok clasis vesicaedeitu zion; Frantzia-ko medikuek arabierako hitz bat erabiliohi zuten, algalia, eta hala esan zioten,hainbat mendetan, maskuria hustekotresnari. Gaur egun, zunda hitza nagu-si da herrialde latinoetan, eta kateter,berriz, anglosaxoietan.

Adituek ziurtasun osoz diote lehe-nengo zundak landareetatik zetozela.Esate baterako, Txinan zundatzat hos-to luze eta kurbatuak erabiltzen zituz-ten, tipularen familiako landare bate-nak. Haien hostoak hutsak zirenez,oso egokiak ziren uretratik barrenasartzeko.

Handik aurrera, mende askotan ze-har, gehienbat metalezko zundak era-bili ziren. Sumertarrek –babiloniarrenaurrekoek– urrezko zundak erabiltzenzituzten. Babilonian, zenbait gaixota-sun tratatzean, zundaketa erabiltzenzuten produktu sendagarriak sartzeko,eta berdin egingo zuten, segur aski, an-tzinateko beste herri batzuek ere. Tek-nika hori, gaur egun, kimioterapia jar-tzeko erabiltzen dugu maskuriko min-bizi-prozesuetan.

Ponpeian, indusketa lanetan ari zire-la, brontzezko zundak aurkitu zituz-ten. Galenok, Kristo aurreko bigarrenmendean, horrelako zundak erabiltze-ko gomendatu zuen. Abulcasis (K.o.

Iraganean, ordea, nola egiten zituztenzundaketak gure arbasoek? Ba, honenbidez azalduko dizuet zundaketarenbilakaera historian zehar.

Zunda hitza jatorriz latinetik datoreta arakatu esan nahi du. Hala ere,maskuria husteko erabili den tresnakizen desberdinak izan ditu: kateter ize-na grezieratik dator eta bere esanahiaerortzen uztea da; erromatarren ga-raian Desmissum hitza erabili ohi zu-ten, eta hala esaten zioten gorputz-atal bateko hodi batetik sartzen zutentresna bati edo antzeko zerbaiti; Cel-sok, antzinako mediku ospetsuak, fis-tula hitza erabili zuen eta geroago Rio-

JUAN CARLOSGARMENDIA LARREA Donostialdea ESIko DonostiaUnibertsitate Ospitaleko medikuurologoa.

Medikua eta historiazalea, doktore-tesia Gipuzkoako Segura herrikomedikuntzaren historiaz egina du.

pazientea zutik, eserita edo belaunikojartzen zen, eta ez etzanda, gaur egunegiten den bezala. Lehen erabiltzenzen materiala ez zen gaurkoa bezainmalgua, eta medikuek postura haietanerrazago egin zitzaketen zundaketak.

XIX. mendearen bigarren erdian, go-mazko zunden ekoizpenak sekulakoigoera izan zuen eta, beraz, zundenkalibrea bateratzeko beharra plantea-tu zen. Horretarako, proposamen ba-tzuk egin ziren, eta 1848. urtean musi-ka-tresnen fabrikatzaile batek, Joseph-Frédéric-Benoît Charrière-k, eskalafrantsesa garatu zuen, gaur egunmundu guztian eta alde handiz gehienerabiltzen dena. Eskala horren arabe-ra, French batek (1 F edo 1 Ch) katete-rraren diametroaren herena ‘balio’ du(1 French = 1/3 mm), eta, hortaz: 3 zen-bakia duen kateterrari (3 F) milimetrobateko diametroa duen kateterra da-gokio; 6 F kateterrari bi milimetrokodiametroa duena; 9 F-ri 3 mm-koa, eta,horrela, hurrenez hurren.

Lehengo mendearen 70eko hamar-kadaren hasieran, Jack Lapides dokto-reak «zundaketa garbia»ren kontzep-tua zabaldu zuen. Horren arabera,zundaketak ez zuen zertan esterilaizan. Ordura arte, gorputz-barneantresna arrotzen bat sartzen zutenean,prozedura osoak zeharo esterila izanbehar zuen infekzioa saihesteko, etaospitaleetako pertsonal sanitarioakbakarrik bete zezakeen lan hori, eta,

jakina, beti ospitale edo anbulatorioe-tan egin behar zen. Hala ere, Lapidesenlanek frogatu zuten hori ez zela behar-beharrezkoa, zundaketa esterila izanzedila baizik, eta nahikoa zela «zunda-keta garbia» egitea gernu-infekzioaekiditeko.

Hori, nolabait ere, iraultzailea izanzen, aldizkako kateterismoaren gara-pena erraztu baitzuen. Baina zertan da-tza «aldizkako zundaketa»? Erraza da:pazienteak zunda finko eta iraunkorbat eraman beharrean, pazienteak be-rak egiten ditu zundaketak eguneanzehar. Gainera, frogatuta dago, horrelaeginda eta aurreko teknikarekin kon-paratuz, infekzio- eta konplikazio-tasadrastikoki murrizten dela.

Teknika horren aitzindaria germaniarneurologo bat izan zen, Ludwig Gutt-man doktorea. Bera ohartu zen, lehe-nengo eta bigarren mundu gerrakosoldadu asko ikusi ondoren, bizkar-muinean lesioak zituztenek ondoriourologiko larriak izaten zituztela etahorren ondorioz paziente asko hiltzenzirela. Guttmanek argi zeukan pazien-teentzako maskuriko drainatzerik one-na aldizkako kateterismoa zela; huranahiago zuen zunda iraunkorra baino.Horrela, infekzio-tasa gutxitzea ez ezik,mikzioa fisiologikoagoa izatea ere lortuzuen.

Hasiera batean, prozedura hori Neu-rologiako pazienteekin bakarrik egitenzen –eta ospitaleetan– baina 1972tikaurrera, Lapidesi esker, gaixotasunneurologikorik gabeko pertsonen arte-an ere hedatu zen.

Ikusi dugunez, zundaketa duela gu-txi arte oso prozedura konplexua izanda, eta, oso material gogorra erabiltzenzenez, maiz sortzen zituzten konplika-zio larriak. Pazienteek ospitalean edonorbere etxean egon behar izaten zu-ten, eta gaur egun, berriz, zunden kali-tateak aukera ematen die pazienteeibizimodu normala egiteko. Pazienteakzunda tolestuta eraman dezake poltsi-koan, eta, maskuria hustu behar due-nean, edozer komunetan egin dezakezundaketa, inolako zailtasunik gabe.


atzera begira

ria guztiz husteko denbora luze sama-rra behar izaten zen, eta, bestetik, zun-den finkapena korapilatsua zenez,maskuritik erraz eta maiz ihes egitenzuten.

Bi arazo horiek ezin izan ziren kon-pondu 1929ra arte. Urte hartan, Frede-ric Foley izeneko amerikar urologo ba-tek zunda berezi bat sortu zuen, gauregun mundu osoan alde handiz gehienerabiltzen dena. Foleyren zundarenezaugarri nagusia da mutur batean pu-xika puzgarria daramala, eta, horri es-ker, zundaren finkapena askoz ziurra-goa eta erosoagoa da. Ordutik, ospita-letik kanpo halako zunda bat darama-nak ohiko bizitza egin dezake.

Bestalde, denboraren poderioz, zun-daketa egiteko pazientearen posizioaaldatu egin da. Duela bi mende arte,

Neurriaeskala frantsesean etamilimetrotan

Globoa puzteko bideagloboa puzteko gomendatutako fluido-bolumena

Gernua hustekobidea

Maskuria hustekozuloa

Globoa

Nélatonen zunda.

Foleyren zunda.


aholku m

edikoak

Adinarekin entzumen-zolitasuna murriztuz doa, eta,horrela, 60 urtetik gorako hiru pertsonatik batekentzumeneko trastornoak izan ohi ditu.

JABIER AGIRREmedikua

• Gorreria arina. Gorreria ez dabat-batean agertzen, pixkanaka etamodu gradualean baizik. Hasieran,maiztasun edo frekuentzia altuko soi-nuak (ateko txirrina, telefonoaren soi-nua...) dira hautematen zailenak, etagiro zaratatsuetan pertsonei ulertzekolehen zailtasunak azalduko dira. Nor-malean, erasandako pertsona ez dazailtasun edo akats horietaz kontura-tzen, eta ingurukoei baxuegi hitz egi-tea egozten die. Fase honetan lagu-nak eta familiartekoak izan ohi diraegoeraz ondoen ohartzen direnak.• Gorreria nabarmena.Gainerako

soinuak ere (frekuentzia ertain eta ba-xukoak) ez dira batere argi nabaritzen,eta, horregatik, pertsona bere galerazjabetzen hasiko da. Arazoak ditu elka-rrizketei jarraitzeko, edozein giro etaegoeratan (dena den, gizonezkoen

Adinean aurrera doazen pertsonetanohiko arazoa izaten da entzumenagutxitzea; hala ere, ez da beti gerta-tzen, eta modu eraginkorrean tratadaiteke, baldin eta beharrezko neu-rriak hartzen badira.

Presbiakusia, nolabait esateko, adi-naren eraginez barne-belarriko egitu-rak narriatu eta hondatzen direneanagertzen den entzumen-gutxiegita-suna da, baina, presbiziaren edo ikus-men nekatuaren kasuan ez bezala, ezda adineko pertsona guztietan gerta-tzen.

SintomakEntzumen-galeraren aurreneko fase-etan pertsona ez da gertatzen arizaionaz erabat jabetzen. Trastornoaahalik eta azkarren detektatzea ga-rrantzitsua da, ordea. Eta, horretara-ko, seinale hauei erreparatu beharzaie:

Zer eginentzumenekoarazoekin?

Espezialistak agindutako tratamen-dua jarraitzeaz gain, badira entzu-men-galera duten pertsonei inguru-koekin hobeto ulertzen lagundukodieten estrategia eta erremedio ba-tzuk ere:• Argia. Pertsonen keinu-hizkuntzahobeto ikusteko, saia zaitez ongi ar-giztatutako lekuetan jarduten, ar-giak zure solaskidea ondo eta zuzenargitu dezan. Horrela, errazago erre-paratuko diezu haren keinu eta aur-pegiko imintzioei.• Interferentziarik gabe. Elkarriz-keta bati ekiten diozunean, hobe in-guruko zaratarik ez badago (itzali te-lebista edo irratia, musikarik ez dadi-la egon...).• Leku lasaiak. Taberna edo jatetxe-ren batera zoazenean, saia zaitez le-kurik lasaienak hartzen, jende gu-txien biltzen duten eremuak.• Solaskideen parte-hartzea. Eskaiezaiezu ingurukoei zertxobait oze-nago hitz egin diezazutela, bainaoihurik egin gabe (soinuak distortsio-natu egiten baitira), eta, ahal dela,esaldi laburragoak eta sinpleagoakerabil ditzatela.

Hobeto entzuteko aholkuak


aholku medikoak

ahotsak ulerterrazagoak gertatzenzaizkie emakumeenak baino) eta bai-ta soinu edo zaraten iturria identifika-tzeko ere. Fase honetan beste sintomaedo arazo batzuk ere ager daitezke:akufenoak (belarrian sentitzen direntxistu-hotsak eta bestelako zaratak),soinu oso gogorrekiko gehiegizkosentiberatasuna (hiperakusia), bela-rriak itxita edo taponatuta daudensentipena, bertigoak...

Diagnostiko goiztiarraErasandako pertsonak, kasu askotxo-tan, ez dio garrantzirik ematen arazo-ari, adinean aurrera egiteak berekindakarren zerbait dela pentsatuta. Horiakats larria da, entzumenaren galeraprogresiboak nabarmen hondatzenbaitu adineko eta ez hain adineko per-tsonaren bizi-kalitatea, eta bizitza so-zialari eta autoestimuari ere eragitendio. Tratatu gabeko gorreriak, gaine-ra, depresioa eta ezagutza-mailakobeste trastorno batzuk izateko arris-kua areagotzen du.• Nola detektatu. Pertsona batek

ez duela ondo entzuten konturatzendenean, bai bere kasa edo baita nor-malean bere inguruko pertsonen oha-rrei erreparatuz ere, otorrinolaringolo-goarengana jo beharko du, espezialis-tak hainbat proba egin diezazkion.Otoskopia. Begiz egindako belarri-azterketa da. Horretarako, tinpanoa-ren mintza eta barne-entzunbideaikusteko modua ematen duen tresnabat erabiltzen da, otoskopioa izene-koa. Azterketa horri esker, entzumen-galera ekar dezaketen beste arrazoibatzuk baztertuko ditu espezialistak(argizarizko tapoiak, belarriko infek-zioak, etab.).Audiometria tonala. Kabina intso-norizatu batean sartu, eta soinu batentzuten duen bakoitzean besoa al-txatzeko eskatuko dio adituak erasan-dako pertsonari. Horrela, belarri ba-koitzak soinu-intentsitate eta tonudesberdinak atzemateko duen gaita-suna neur daiteke, eta presbiakusia-

ren ezaugarriak zehaztuko dituen gra-fiko bat prestatuko da. Behin entzu-men-galeraren susmoekin hasiz gero,proba bi urtetik behin egitea gomen-datzen da.Audiometria berbala. Kasu hone-tan, pazienteari elkarrengandik osohurbil daudenez, bereizten zail sama-rrak diren hitz-pareak errepikatzeko eskatzen zaio (adibidez: berria/gerria,aditu/aritu, eta halakoak). Era horre-tan, elkarrizketa bat entzuterakoanpazienteak soinu diferenteak bereiz-teko duen gaitasuna ebaluatzen etaneurtzen da.

TratamenduaBehin entzumen-galera diagnostika-tuta, espezialistak jarraitu beharrekotratamendua ezarriko du.• Audifonoak.Hauxe da aukerarik

eraginkorrena. Belaunaldi berrikotresnak gailu elektroniko txikiak izanohi dira, belarriaren kanpoaldean ape-nas ikusten direnak. Eta, estetikoakizateaz gain, garai batekoak baino as-koz ere hobeak eta erosoagoak dira,ez baitute interferentziarik ezta zara-tarik ere sortzen. Ingurumeneko zara-ta artean pertsonen ahotsa nabar-mentzeko programa daitezke, telebis-tara edo sakelako telefonoetara ko-nekta daitezke, etab.• Keinu-hizkuntza lantzea. En-

tzumenaren galera oso arina denean,eta audifonoaren premiarik ez dagoe-la uste denean, solaskidearen keinueierreparatzea edo haren ezpainetanirakurtzen saiatzea besteekiko harre-manak eta komunikazioa hobetzekomodua izan daiteke.• Kirurgia.Gorreria oso handia de-

nean eta audifonoekin soilik ezin kon-pon daitekeenean, beharrezkoa izandaiteke belarriaren barruan, kokleanzehazkiago esateko, inplante bat jar-tzea. Inplantea bi atal edo zati dituengailu elektriko txiki bat izaten da: mi-krofono batek, hizkuntza prozesatze-ko gailu batek eta antena batek osa-tzen dute kanpoko zatia, soinua sei-

nale elektriko bihurtu eta gailuarenbarruko zati edo atalera bidaltzeko.Barruko atala belarria inguratzenduen hezurrean ezartzen da kirurgiabidez, eta seinale elektrikoek entzu-men-nerbioa estimulatzea da harenfuntzioa.

Lehen ere esana geratu da: presbia-

kusia ezin da prebenitu. Baina, hala

ere, gaitza lehenago azaltzea eta ha-

ren larritasuna areagotzea ekarriko

duten faktoreak saihestu edo bazter-

tu ditzakegu. Hauek dira faktorerik

ohizkoenak:• Luzaroanegotea zarataren era-ginpean. Lanbide jakin batzuekdauzkaten soinu edo zarata-mailakdirela medio, urteekin langile horienentzumen-sistema narriatu eta hon-datu egingo da seguruenik. Auriku-larrak edo entzungailuak bolumenaltuan edo ordu gehiegiz erabiltzendituzten pertsonek ere izan dezaketekaltea.• Osasun-arazoak.Hipertentsioak,diabetesak, arteriosklerosiak, belarri-ko infekzioek eta baita beste trastor-no batzuek ere belarriari, eta entzu-men-sistema osoari bide batez, era-gin diezaiokete.• Botika jakin batzuk.Aminoglu-kosidoen familiako antibiotiko ba-tzuek gorreriaren arriskua areago-tzen dute. Estreptomizina, adibidez,garai batean asko erabiltzen zen, etahistorikoki frogatua geratu da neu-rriz kanpo erabiliz gero ototoxikoaizan daitekeela. Diuretikoak, mala-riaren kontrako botikak edo antineo-plasikoak ere kaltegarriak izan dai-tezke entzumenerako. Baina, lasai,zure medikuak botika horiek erreze-tatu aurretik ondo baloratuko baititusor ditzaketen on-gaitzak.• Ohitura txarrak. Obesitateak, se-dentarismoak, koipe asko dituen jan-neurriak, tabakismoak eta halakofaktoreek ere eragin negatiboa izandezakete zure entzumen-funtzioan.

Arazoa okerragotzen dutenfaktoreak


arnasgun

eak

Lizarrate edo Leizarrate, Sandrati edo Sandratikotunela, Infernuaren Ahoa, San Adriango tunela…Hamaika aldetara esanda ere, Gipuzkoa eta Arabakoprobintzien mugaren arteko igarobide hori EuskalHerriko mugarik esanguratsuenetarikoa da, Aizkorri-Arazko parke naturaleko lekurik ederrenetarikoa, itsasmailatik 1.100 metrora.

Nafarroa Garaia ez dago berta-tik urrun. Hurbilen daudenherriak Zalduondo (Araba)

eta Zegama (Gipuzkoa) dira, eta joan-etorriko txangoak antolatzeko joeraegoten da abiapuntu horietarik. Zal-duondotik asfaltozko bide batek da-rama ibiltaria Leizarratera, eta Zuma-

rraunditik igarotzen da. Bost bat kilo-metro ditu bideak, baina, garaierahartzen doan heinean, zaildu egitenda. Zegamatik ere joaten da, Aizkorrimendilerrotik zehar, San Adriango tu-nelera, bidezidor malkartsu batetik.

Erromesak mendez mende igaroizan dira handik; izan ere, barnealde-

ko Donejakue bidearen parte da. ErdiArotik, ibiltari askok InfernuarenAhoa ere esan izan diote bertako zulohandiari, munstro baten ahoaren tan-kera hartzen ziotelako.

Tunela 70 metro da luzean, eta er-mita bat du barruan. Sandratei edoSandratiko tunela esan izan diote, etaLizarrate izena ere eman izan diote XI.mendean. Erdi Aroko galtzada hel-tzen da haraino, eta horrek argi uztendu iraganeko komunikaziorako bideaizan zela. XX. mendean, berriz, Liza-rrate deitzen omen zioten tunelekohaitzari, eta tunelari berari SanAdriango tunela. Gaur egun, tunelariberriz ere jatorrizko izena jartzeko joe-ra gailentzen ari da euskara jasoan.Izen ezagunik zaharrena Leizarratedu, zeina ‘leize’ eta ‘arrate’ hitzetatikbaitator; hala izendatu zuen LopeMartinez de Isasti gipuzkoar historia-lariak, 1615ean.

Hamaika izen,istorio, zein misterio

arnasguneakosatuberri 172017ko ekaina

Diotenez, San Adrian izena erdaldu-nek ipini zioten, Sandratitik hartuta,euskal izenari interpretazio okerraemanda, Sandrati, berez, latinezko‘Sancta Trinitate’ baita (Hirutasun San-tua). Datuen arabera, inguru horretanHirutasun Santua gurtzen zuten; esatebaterako, Nikolas IV.a aita santuak,1290. urtean, bekatuen barkamenaeman zien urte hartako Hirutasun San-tuaren egunean, Lizarrateko ospitale-elizara joandako erromesei eta txiroei.

Lekuari azken izena eman dion SanAdriango baseliza, bestalde, ErdiAroan eraiki zuten lehen aldiz, bainagaur egungoa nahiko berria da.1893an, ermita zaharra eraitsi zuten,eta gaur egun, beste bat dago; az-ken hori Erdi Aroko baselizaren au-rrealdean egin zuten, eta aurrekoabaino handiagoa da.

Haitzulora gerturatu eta, berehala,

bisitariak ate puntadun batekin egi-ten du topo; diotenez, ziur aski, XV.edo XVI. mendekoa.

Indusketak, historiaren parte2009an, objekturik zaharrenak aurki-tu zituzten leizearen barruan, 3.500urte inguruko Brontze Aroko zerami-ka-zatiak. Esan beharra dago Gipuz-koan ez dela horrelakorik aurretik to-patu. Aranzadi Zientzia Elkarteko ar-keologo eta Lizarrateko arkeologia in-dusketen zuzendari Alfredo Morazakdioenez, «bizitzeko baldintza onak zi-tuen haitzuloak; babesa eta ura zi-tuen, eta badirudi jende-mugimenduhandia ibili zela inguruan».

Gaur egun, begien bistan ageri ezden arren, Aranzadi Zientzia Elkartea-ren ikerketen arabera, tunelarenekialdeko zatian gaztelu bat eraiki zu-ten XII. mende inguruan; hain zuzenere, XIV. mendeko idatzietan aipatzenda lehen aldiz, eta XVI. mendera arteizan zuen babes-zeregin hori. Garaihartan, tunelak orain baino askoz ga-raiera handiagoa zuen eta gazteluaharrizko oinarri baten gainean eginzuten: zurezko egitura zuen, 4-7 me-tro zen garai eta 300 bat lagunentza-ko tokia zuen. Gaztelu hartatik arras-to gutxiren batzuk baino ez zaizkiguailegatu.

Bisitariak erakartzeko xedearekin,San Adriango igarobidean zenbait jar-

duera antolatzen dituzte urte osoan;esaterako, uztailaren 2an, Ordiziakoantzerki-talde batek bisita antzeztuakemango ditu, Aizkorriko laguneneguna hemezortzigarrenez ospatukodutela eta. Horrez gainera, ibilaldi gi-datuak ere egiteko parada egongo daindusketen berri emateko. Edonolaere, asteburuetan, badago bisita gi-datuak egiteko aukera, betiere taldeaosatzen bada. Uda partean, berriz,Aranzadi Zientzia Elkarteak induske-tak egiten ditu, eta bisitariek historiainoiz baino hurbilagotik ezagutu ahalizaten dute.

Jakingarriak • Koordenatuak:

42° 56’ 6’’� N, 2° 18’� 55’’� W.• Aparkalekua: Tuneletik ordu-erdi ba-

tera, oinez, basoko pistako bihurgunebatean.• Garaiera: 1.100 metro.• Luzera: 57 metro.•Nola iritsi:Arabatik joanez gero,

Agurainen desbideratu behar da Zal-duondorantz. Gipuzkoako sarbiderasartzeko, ordea, Etzegarateko por-tuan desbideratu beharra dago, Zega-ma aldera. • Ostatua: Tuneleko bi aldeetan bina

landetxe daude: Araban, Sagasti Za-har baserria (Barrundia) eta AdelaEtxea (Ozeta), baita Jose Mari ostatuaere Agurainen. Eta Gipuzkoan, ArrietaHaundi (Zegama), eta Tellerine (Ze-rain).

«Izen ezagunikzaharrena Leizarrate

du, hala izendatuzuen Lope Martinezde Isasti gipuzkoar

historialariak»

kaldun batek euskaraz idatz dezakehistorian, baina atzetik datorren me-dikuak historian jartzen duena ulertubehar du nahitaez». Horretarako,zenbait tresna dituzte Euskara Zerbi-tzuan, kontu hori iraul dezaketenak,eta horiek nola edo hala langileen es-kuetan jartzeko beharra ikusi zuten.Horrela sortu dute Osabar lanabesa,Osakidetzako euskara- eta informati-ka-zerbitzuak elkarlanean arituta.Ibermatica informatikako enpresakgaratu du proiektua.

Funtsean, itzulpen-biltegi bat daOsabar. Besteak beste, Osakidetzakoitzultzaileen itzulpen-memoria txerta-tu dute bertan. Hori egiteko, itzultzai-leek darabilten Wordfast lanabesa ba-

liatu dute, zeinak itzulpenak biltzenbaititu, sarrera pila bat sortuz. Batezere hori jarri dute langileen eskura;dena den, Osabarrerako, garbiketaapur bat egin behar izan dute, datupertsonalik-eta ager ez dadin, datuakbabesteko legeak agintzen dueneran. Itzulpen-memoriaz gain, beste-lako dokumentu klinikoak eta admi-nistrazio-alorrekoak jaso dituzte ber-tan, baita zenbait hiztegi sanitariogehitu ere, Traumatologia, Endokri-nologia edo Ginekologiakoa, esatera-ko, eta Elhuyar hiztegi orokorrera edoEuskalterm terminologia-bankura sar-tzeko lasterbideak ere txertatu dituz-te. Halaber, zalantzak eta iradokizu-nak bidaltzeko leiho bat ere izangodute erabiltzaileek.

Oso erabilerraza delakoan daudeEuskara Zerbitzukoak. Azaldu dute-nez, «bilatzailean hitz bat sartu etaOsakidetzako itzulpen-memorian hitzhorrekin lotuta dauden sarrera guz-tiak azalduko dira klik batean». Dago-eneko, E-Osabide aplikazioan txerta-tu dute Osabar, eta aplikazio hori era-biltzeko baimena duten langile guz-tiek ikus dezakete, beraz jadanik ba-

urratsak


Osabar, euskarareninguruko zalantzakuxatzekoOsabar tresna sortu dute euskara- eta informatika-zerbitzuek elkarlanean, historia klinikoen elebitasunalortzeko. Laster hasiko dira egunerokoan erabiltzen.

Euskara Zerbitzua ohartu

zen Justizia Sailak baduela

tresna bat itzulpen automatikoak egi-

nez justiziako langileei beren testuak

euskaraz sortzen laguntzen diena, eta

horretan oinarrituta sortu dugu geu-

rea». Horrela xehatu dituzte Osakide-

tzako Euskara Zerbitzu Korporatiboko

teknikariek Osabar tresna abiatu be-

rriaren ingurukoak. Euren esanetan,

pazienteen historia klinikoa pixkana-

ka euskaratzen joateko asmoz jarri

dute martxan, egunen batean guztiz

elebiduna izan dadin. Alabaina, aitor-

tu dutenez, ez da izan lan erraza:

«Faktore asko daude tartean: segur-

tasun klinikoa, jarraikortasun asisten-

tziala eta beste. Hau da, mediku eus-

«

dute aukera lehen probak egiteko.Osabide Globalen ere badago, bainaoraindik ez dago ikusgai, proiektu pi-lotua abiatu nahi baitute lehenbizi.Alabaina, denborarekin, Osanaia eri-zainen aplikazioan ere txertatu nahidute, eta administrazioan ere bai,itzulpen-memoria ez baita soilik arlosanitariokoa: «Tresna horrek oraindikbide luzea egin dezakeela uste dugu,eta gure asmoa da Osakidetzako lan-gile guztientzako modukoa izateaetorkizunean», azpimarratu dute.Izan ere, Osabar ondo hedatzen asma-tuz gero, Osakidetzan euskara gehia-go erabiltzen lagundu dezakeelakoandaude: «Gaztelaniaz idazteko ohiturahandia dago Osakidetzan; euskarazidazteko segurtasun-falta sumatzendutelako gertatzen da sarri. Osaba-rrek, hortaz, segurtasun hori berma-tzen lagundu dezake».

Orain artean, euskararen presen-tzia oso urria izan da historia kliniko-an, pazienteari ziurtatu behar zaiola-ko edozein profesionalek ulertukoduela haren historian dagoena. Ala-baina, azaldu dute inori ezin zaiolaukatu euskaraz idaztea, «bere esku-

urratsakosatuberri 192017ko ekaina

bidea delako». Osabarrek euska-raz nahiz gaztelaniaz egiteko biaukerak erraztuko ditu, bi hiz-kuntzetan egindako bilaketakonartzen ditu eta. Pixkanaka,Osabarren dagoen itzulpen-

memoria handitzeko asmoa azaldudute Euskara Zerbitzukoek: «Guk,Euskara Zerbitzuak, Osabarren Me-moria Kudeatzeko Aplikazioa dauka-gu, eta hor kargatzen ditugu egitendizkiguten galdera, iradokizun etaitzulpen-eskaeren erantzunak. Ho-rrela, aurrerantzean Osabarren izan-go dituzte eskura langileek».

Martxa hartu nahian«Orain artean ez dugu zalantza asko-rik jaso, tresna ez baita ezaguna», ai-tortu dute Euskara Zerbitzutik. Izanere, «oraindik antolaketa-fasean gau-de, eta proiektu pilotu bat abiaraztekoasmoa dugu, funtzionamendua ikus-teko». Alde horretatik, harremanetanjarri dira Debagoieneko ESIko ardura-dunekin: «Eremu euskalduna da, etauste dugu funtzionamendua azter-tzeko adinako harrera izan dezakee-la». Garrantzitsua da eurentzat Osa-bar Osakidetzako langile guztiei za-baldu aurretik ESI jakin batean probapilotua egitea, batez ere hutsak non-dik etor daitezkeen jakiteko eta zabal-kunde orokorra ematen denerakoprest egoteko. Alabaina, «nahi genu-keena baino gehiago atzeratzen arigara, eta ez dugu datarik zehaztu, ez

baitago gure esku. Saiatuko gara urteamaierarako egiten». Orain artekoesperientzia ona izan omen da, osourria izanagatik: «Zirkuituak funtzio-natzen du. Zalantzak ondo jasotzenditu postontzian, eta ondo jasotzendituzte bueltan».

Euskara Zerbitzuko langileek ohar-tarazi dute lehen bertsioa dela hau,eta ez dela eurek nahi zuten bezala-koa. Euskalduntzearen bidean, Osa-bar ez da helburu nagusia, beste bitar-teko bat baizik: «[Osasun] Sailburuakesan zuen helburua zela egunen bate-an historia klinikoa bi eletan izatea.Bada, Osabar urrats bat besterik ez da,beste tresna asko diren bezala: termi-nologiak itzultzea, software informa-tikoak euskaraz lan egiteko egoki-tzea, txizaren eta odolaren analisiakele bitan aurkeztea... Osabarrek berakbakarrik ez du lortuko historia klinikobat bi hizkuntzetan ematea, baina bi-de horretan hanka bat gehiago da.Garatuz doan heinean, garrantzi han-diagoa hartuko duela espero dugu».

Tresna hau osatzeko garaian, ezin-bestekoa izan da Osakidetzako infor-matikariekin egindako lana, bi sailenartean findu baitute Osabar. IdoiaRuiz Legarreta eta Zigor Legina izandituzte solaskide: «Lankidetza onaizan dugu, eta harreman bideak eresendotu egin ditugu. Haiek ere sines-ten dute aplikazioan, eta erabilgarri-tasun eta etorkizun handia ikustendiote proiektuari».

euskara osakidetzan


Euskara egunerokolanean txerta dadin

Ez genuen behar bestekotresnarik euskarazko itzulpe-

nak egiteko, ezta karteletan zuzenidazten genuen jakiteko ere, eta geroeta gehiago eskatzen zitzaigun zer-bait zen». Hori konpontzeko zer eginzezaketen pentsatzen hasi ziren Ara-ba ESIan Ekonomia eta Finantza Zu-zendaritzako idazkaritzan dihardutenTeresa Perex eta haren lankideak. Ha-la, Aintzane Larretxi euskara-zerbi-tzuko kidearekin harremanetan jarriziren, eta hark Mintzalaguna egitas-moan parte hartzea proposatu zien,egoera aldatzeko giltzarri gisa, auke-ra ona izan zitekeelakoan eguneroko-an euskaraz aritzeko eta hizkuntza-ren presentzia areagotzeko.

Hain justu, Larretxi da egitasmoa-ren arduraduna, eta hark azaldu ditunondik norakoak: «Salburuko osa-sun-zentroan abiarazi zen 2015ean,Josune Tutor familia-medikuaren eki-menez». Lehen aldi hark hain izanzuen erantzun ona, ezen hurrengourtean Araba ESIra zabaldu baitzen,lehen mailako arreta duten zentroguztietara. Hamar Mintzalagun-taldesortu ziren lurralde osoan, eta, guzti-ra, 52 pertsonak hartu zuten parte.Aurtengo kopuruak ere antzekoak di-rela zehaztu du Larretxi arduradunak:«11 talde osatu, eta 51 lagunek hartudute parte aurten, baina dinamiza-tzaileak falta ditugu guztietan jardu-teko». Talde horietako hiru ospitalee-tan sortu dituzte.

Mikel Muñoz da dinamizatzaileeta-ko bat, Ubideko kontsultategiko eri-zaina. Euren lana da Mintzalagun-saioak gidatzea, eta bigarren urtea duberak lantegi horretan: «Aurten ho-beto ari gara. Iaz dinamizatzaileokprestatu behar izan genuen guztia,eta kostatu egin zitzaigun. Aurten,berriz, bilera batzuk egin ditugu, etabaliabide gehiago eskatu», esan du.Hala, lan-programa bi zatitan banatudute. Batetik, alor ludikoa jorratzendute rol- edo sustapen-jokoak egi-nez. Bestetik, talde bakoitzak eginda-ko eskakizunetan oinarritutako gaiaklantzen dituzte; horretarako, hiztegiaeta laburpenak egiteko moldeak sor-tu dituzte, eta saioak hobetzea lortudutelakoan dago Muñoz.

Tokian tokiko beharrakArabako ESIan, bere beharrak ditu le-hen mailako arreta duen zentro ba-koitzak, eta horien arabera antolatudituzte saioak. Muñozen esanetan,«gure lan-eremua oso euskaldunada, eta, jakin arren, profesionalok ezgenuen elkarrekin asko egiten euska-raz. Ohitura-falta genuen, eta Min-tzalagunak lagundu digu pausoaematen». Horrez gain, azaldu dueguneroko oztopoak gainditzeko erebaliatu dutela egitasmoa. Haren ara-bera, zailtasun txiki bat dute eurenosasun-zentroan: «Gipuzkoarekineta Bizkaiarekin mugan gaude, etaeuskalkia asko aldatzen da Gasteizen

hitz egiten dugunetik. Guk ikastolaneuskara batua ikasi dugu, eta, euskal-kian aritzen zirenean, zenbait zalan-tza sortzen zitzaizkigun». Horregatik,Mintzalagun-taldean hiztegi bat sor-tu dute, pazienteen jardunean oina-rrituta; haien esamoldeak bildu dituz-

te, egunerokoan baliagarri izan da-kizkien: «Interesgarria litzateke etor-kizunean tokian tokiko txostenak sor-

Orain bi urte abiatu zuten Mintzalaguna egitasmoaSalburuko osasun-zentroan, eta iaz Araba ESIan lehenmailako arreta duten zentro guztietara. Ekimenekokide dira Aintzane Larretxi, Mikel Muñoz eta TeresaPerex Osakidetzako langileak.

«Guk agurformalak-eta landubeharra dugu, eta

hori ez da gertatzenbeste lanpostuetan»

Perex

«

euskara osakidetzanosatuberri 212017ko ekaina

tzea, eskualde bakoitzeko profesio-nalen eta pazienteen arteko komuni-kazioa errazteko».

Lanpostuaren arabera ere aldatzendira beharrak, Larretxik dioenez:«Lanpostuen arabera antolatzen diraMintzalagun-saioetako zati batzuk,partaideek proposatuta». Izan ere,zerikusi dutxi dute lankide gehienakprofesional sanitarioak dituen zentrobateko hiztegiak eta administrazioanerabiltzen denak. Horren adibide daPerexek idazkaritzan ikusi duena:«Guk, gutun eta mezu elektronikoasko idazten ditugunez, agur forma-

kanaka txertatzea Araba ESIko egu-nerokoan, eta horretarako zimen-duak badaudelakoan dago Larretxieuskara-zerbitzuko langilea: «GureESIan %26 inguruk dauka bigarrenhizkuntza-eskakizuna, eta gehiagodira aitorpen hori izan gabe ere eus-kararen ezagutza dutenak. Egunero-koan gehiago erabilia izan dadin, or-dea, hizkuntza-kultura aldatu beharda». Antzeko iritzia du Muñozek ere;haren esanetan, «garrantzitsua dagure artean euskaraz egitea. Pazien-teak bi langileri euskaraz entzutenbadie, badaki kontsultan hala egindezakeela». Horretarako, Mintzala-gun-programa gakoa dela dio: «Lan-gileen artean euskaraz egiteko ohitu-ra sortzen badu, egunerokoan erra-zago txertatuko da».

Konfiantzak garrantzi handia duerabileran, hiruren ustez, eta diote-nez, euskara hobetzeaz gain langile-en arteko harremanak sakontzekobalio izan du programak. Ez hori baka-rrik; pixkanaka, elkarren arteko sarebat osatuta, adiskidetasuna bultzatuduelakoan daude: «Horretan, Min-tzalagunak ez ezik, euskararen ingu-ruan antolatutako gainontzeko eki-menek ere badute zerikusia, hala nolaazkenaldian egin ditugun bertso-baz-kariek eta txangoek», laburbildu duPerexek.

lak-eta landu beharra dugu, eta horiez da gertatzen beste lanpostuetan».Horregatik, gehiago lantzen dituzteagurtzeko formulak, deialdiak etaitzulpenak idazteko irizpideak saiobakoitzak irauten duen ordubetean.

Hiru talde nagusi bereizten dirasaioak prestatzeko orduan: sanitario-ak, idazkariak eta administrariak. La-rretxiren esanetan, «izugarrizko lanadakar talde bakoitzera egokitu beha-rrak, eta egiten duguna baino gehia-go egitea gustatuko litzaiguke, baina,hutsetik hasi garenez, ez da erraza».Horregatik, dinamizatzaileek izuga-rrizko laguntza ematen dutela azaldudu, «euren lanorduez kanpo etxeanprestatzen dituztelako saioak». Halaere, poliki-poliki biltegi bat egitekoasmoa dagoela dio, «egunen bateanMintzalagun-talde bakoitza bere ka-buz aurrera atera dadin».

Ekimenaren asmoa da euskara pix-

«Gure ESIan % 26inguruk dauka

bigarren hizkuntza-eskakizuna, eta

gehiago diraaitorpen hori izan

gabe ere euskararenezagutza dutenak»Aintzane Larretxi

«Garrantzitsua dagure artean

euskaraz egitea.Pazienteak bi

langileri euskarazentzuten badie,

badaki kontsultanhala egin

dezakeela»Mikel Muñoz


bizitza lanetik

kanpo

Rocka alor guztietara aplika dai-tekeela erakusten du The Beauti-ful Brains talde bizkaitarrak 80kohamarkadaren amaieraz geroz-tik. Gaur egun, zortzi kidek osa-tzen dute: Pablo Malo psikiatra(gitarra eta ahotsa), Jose JuanUriarte psikiatra (teklatua), PacoChicharro psikiatra (gitarra etaahotsa), Pilar Lopez psikiatra(ahotsa), Eva Garnica psikiatra(gitarra eta koruak), Sergi Andrespsikologoa (saxoa), Isidro Laor-den (bateria) eta Fernando San-tander psikiatra (baxua).Zer da psikorocka?Rockaren adar bat da, eta hiru ezau-garri ditu: soinu handia egiten du,kantak psiko gaietan oinarritzen ditueta taldea osasun mentaleko profe-sionalez osatuta dago. Oro har, bal-dintza horiek modu partzialean bete-tzen ditugu; soinua egitearena, ordea,beti.Nondik nora osatu dute OsasunMentaleko Sareko psikiatrek etapsikologoek musika-talde bat?Zamudioko ospitalean hasi berritansortu genuen taldea. Garai hartanorain baino askoz zuhurragoak ginen,baina txorakeria ugari otutzen zitzaiz-kigun, eta txorakeriak ekimen bilaka-tzen genituen; esaterako, aldizkaribat sortu genuen Txori Herri MedicalJournal. Datorren urtean, 25 urte be-teko dira lehenengo kontzertua emangenuenetik. Taldearen izenburuak ezin du izanegokiagoa... Zoragarritzat al ditu-zue zeuen garunak?Gazteak ginenean ideia asko izaten

genituen buruan. Egia da orduan erra-zagoa zela asmotsua izatea eta jendeazentzugabeko edozerekin harritzea.Gaur egun, jada, errealitateak edozerfikzio gainditzen du, eta konplexua-goa da gauza burugabeak asmatzea,dena dago asmatuta eta.Kantuen hitzak umorez josita dau-de. Zer bilatzen duzue horrekin?Asmoa beti izan da ongi pasatzea. Etaongi pasatzeko modurik onena rock-talde batean jotzea da, non traketsizateak ez baitu ia garrantzirik. Gaz-teak ginela jabetu ginen ez zela bate-re osasungarria psikiatria seriotasunhandiz hartzea; batez ere, psikiatrakginenok.Bestelako kanten egokitzapenakere egiten al dituzue?Bai. Nolako publikoa izango dugulauste dugun, kanten zerrenda egoki-tzen dugu; orduan, psikoagoak direnabestiak hautatuko ditugu, edo bes-telako kanten egokitzapenak. Joeradugu rock klasikora jotzeko, oro har,eta historiako My Sharona kantarenegokitzapenik onena egiten dugu.Dagoeneko hiru disko kaleratudituzue. Nolako balantzea egitenduzue orain arteko ibilbideaz?

Hiru disko 25 urtean, ezin da esanemankortasun miragarria izan denik.Inor ez dadila nahastu: gure lehenen-go bi diskoak sortu ziren babeslea ge-nuelako orduan; batik bat, farmazia-industria; eta azken diskoa, berriena,eskotean ordaindu dugu bai graba-zioa eta bai edizioa. Edonola ere, bes-te rock-talde handiei bezala gertatuzaigu; errepidetik bizi gara, zuzene-koetatik. Egia esateko, Osakidetzakordaintzen digunari esker bizi gara.Gure ibilbidearen gauzarik onena da25 urteren ondoren lagunak izatenjarraitzen dugula.Ba al duzue proiekturik esku ar-tean?Hainbat kontzertu ditugu; esaterako,azaroan, oraindik itxita ez dagoenkontua bada ere, Bartzelonan jokodugu, beharbada. Bitartean, taber-netan jotzeko aukera ere egongo da.Saiatzen gara gure errepertorioa be-rritzen gure abestiekin eta egokitza-pen berriekin. Gure ametsa da psiko-rock-opera bat sortu eta irudikatzea,Jesucristo Superstar antzera, bainapsikiatrian oinarrituta. Inork dirua ja-rri nahi badu proiektu horretan, jardadila gurekin harremanetan.

the beautiful brains

«Gazteak ginela jabetu ginen ezzela batere osasungarria psikiatriaseriotasun handiz hartzea»


denbora-pasak

«Debabarreneko haurren etorrera goxatzen»...Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz,...

Documents

Transcript of «Debabarreneko haurren etorrera goxatzen»...Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz,...