Catálogo de músicos da Limia

Demetrio Ferreiro • Juan Antonio Martínez • Severino Martínez • Manuel Nocelo •

Manuel Nocelo • Nilo Jardón • Leopol-do Martínez • Cándido Covelas • Rudesindo Rivas • Bautista Cuquejo • Celso Martínez • Delfín Martínez • O Caldepán • Manuel

Penín • José Gómez • Manuel Salinas • David Rivera • Adesio Barrio • Eulogio • An-tonio Alonso • Celso Álvarez • Honorio Alo-nso • O Cervos • Agustín Vázquez • Francisco Vázquez Ferreira • Cesáreo Ferreira • Eduardo

Rivas • Enrique Díaz • Nicanor Ferreira • Xoquín ‘o Carboeiro’ • Francisco Salgado •

Primo• José Dacal •

Francisco Marra • José Antonio Antañón • Modesto González • José Durán • Igna-cio Fernández • Claudio González • Ernesto

Araújo • Manuel Corderí • Ramón Corderí • José Quintas • Manuel Otero • José Otero • Manuel Carballo • Julio Pérez • Lisardo

Paradela • Antonio ‘o Blanco’ • Ángel López • Elías Losada • Fernando Paradela • Her-melinda Seguín • José Herminio Lorenzo •

Francisco Villarino • Delfín García • Marcial García • José González • María Cristina

Gómez • Rosendo Gómez • Brais ‘o Coisiñas’ • Jesús Gómez • Carmen Bouzas • Dolores

Bouzas • Manuel Dapoza • Isabel Santana • Felisindo Sotelo • José Villarino • Antonio González • Celso González • José da Corre-

doira • Francisco Fernández • ‘Os Tíos Mi-neiros’ • Felisindo • Jerónimo Ferreiro • Juan Ferreiro • Manuel Grande • Antonio Estévez • Jesús Casal • Alfonso Villarino • Sergio Ra-

mos • Dámaso Feijoo • José Lorenzo

d e m e t r i o f e r r e i r o - j ua n a n t o n i o ma r t í n e z - s e v e r i n o ma r t í n e z - ma -

n u e l n o c e l o - ma n u e l n o c e l o - n i l o j a r d ó n - l e o po l d o ma r t í n e z - c á n d i d o

c o v e l a s - r u d e s i n d o r i va s - b a u t i s -t a c u q u e j o - c e l s o ma r t í n e z - d e l -

f í n ma r t í n e z - o c a l d e pá n - ma -n u e l p e n í n - j o s é g ó m e z - ma n u e l

s a l i na s - d a v i d r i v e ra - a d e s i o b a -r r i o - e u l o g i o - a n t o n i o a l o n s o - c e l -s o á l va r e z - h o n o r i o a l o n s o - o c e r -v o s - a g u s t í n vá z q u e z - f ra n c i s c o

vá z q u e z f e r r e i ra - c e s á r e o f e -r r e i ra - e d ua r d o r i va s - e n r i q u e

d í a z - n i c a n o r f e r r e i ra - xo q u í n ‘ o c a r b o e i r o ’ - f ra n c i s c o s a l ga d o •

p r i m o • j o s é d a c a l -

f ra n c i s c o ma r ra - j o s é a n t o n i o a n -t a ñ ó n -

m o d e s t o g o n z á l e z - j o s é d u rá n -i g na c i o f e r ná n d e z - c l a u d i o

g o n z á l e z - e r n e s t o a ra ú j o - ma n u e l c o r d e r í - ra m ó n c o r d e r í - j o s é q u i n -t a s - ma n u e l o t e r o - j o s é o t e r o - ma -

n u e l c a r b a l l o - j u l i o p é r e z - l i s a r d o pa ra d e l a - a n t o n i o ‘ o b l a n c o ’ - á n g e l

l ó p e z - e l í a s l o s a d a - f e r na n d o pa -ra d e l a - h e r m e l i n d a s e g u í n - j o s é

h e r m i n i o l o r e n z o - f ra n c i s c o v i -l l a r i n o - d e l f í n ga r c í a - ma r c i a l

ga r c í a - j o s é g o n z á l e z - ma r í a c r i s -t i na g ó m e z - r o s e n d o g ó m e z - b ra i s ‘ o c o i s i ña s ’ - j e s ú s g ó m e z - c a r m e n

b o u z a s - d o l o r e s b o u z a s - ma n u e l d a po z a - i s a b e l s a n t a na - f e l i s i n -

d o s o t e l o - j o s é v i l l a r i n o - a n t o -n i o g o n z á l e z - c e l s o g o n z á l e z -j o s é d a c o r r e d o i ra - f ra n c i s c o

f e r ná n d e z - ‘ o s t í o s m i n e i r o s ’ - f e -l i s i n d o - j e r ó n i m o f e r r e i r o - j ua n

f e r r e i r o - ma n u e l g ra n d e - a n t o n i o

Catálogo de músicos da LimiaMúsica tradicional

C o o r d i n a c i ó n

Cástor Castro

I n v e s t i g a c i ó n

Cástor CastroM.ª Socorro Rúa

Iván AreaRoberto de Andrés

Félix CastroMaría del Carmen Gil

Pablo Carpintero

Te x t o

Delfin CaseiroCástor Castro

R e p o r t a x e f o t o g r á f i c a

Alba Vázquez Carpentier

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 1 11/5/05 09:54:28

Catálogo de músicos da Limia Música tradicional

AutoresCoordinación da obra: Cástor CastroInvestigación: Cástor Castro, M.ª Socorro Rúa, Iván Area, Roberto de Andrés, Félix Castro, María del Carmen Gil, Pablo CarpinteroTexto: Delfin Caseiro, Cástor CastroReportaxe fotográfica: Alba Vázquez Carpentier

Coordinación editorial Xavier Paz, Henrique Torreiro

Arranxo gráfico: EDENIA | www.edenia.org

1ª edición: maio de 2005

Edición para o Museo da Limia, co patrocinio do Inorde

Museo da LimiaRúa Celanova 63, 32650 Vilar de SantosTeléfono: 988 465 883, 988 465 872Fax: 988 465 863Correo electrónico: [email protected]: www.museodalimia.com

© polos textos, fotografías e partituras, os autores

© pola presente edición, DIFUSORA DE LETRAS, ARTES E IDEAS, SLRúa Bedoya 5-2º, 32004 Ourense. Teléfono: 988 222 244/988 255 010Fax: 988 255 010Correo electrónico: [email protected]: www.difusora.org

Depósito legal: OU-78-2005isbn: 84-933890-2-1Impresión: Rodi Artes Gráficas, OurenseDistribución: Museo da Limia, Inorde e Consorcio Editorial Galego

Todos os dereitos reservados. Non se permite a reprodución deste libro, nin a súa incorporación a un sistema informático, nin a súa transmisión en calque-ra forma ou por calquera medio, for este electrónico, mecánico, por fotocopia, por gravación ou outros métodos, sen o permiso por escrito dos seus editores.

Fondo Europeo deDesarrollo Regional

Iniciativa Comunitaria Interreg III


Este Catálogo de músicos da Límia. Música

tradicional é a segunda entrega editorial

do Museo da Limia, na súa tentativa de

recuperación e posta en valor dos acti-

vos identitarios e dos homes e mulleres

da comarca. Para alén dos obxectivos

que se marcaran no Catálogo de autores

da Limia. Literatura e Humanidades, esta

obra pretende un outro obxectivo que se

pode dicir mais social: o recoñecemento

dos músicos tradicionais, para así dig-

nificarmos o seu saber, a súa arte e a

eles propios.

Este catálogo foi elaborado sobre a do-

cumentación xerada a través de entre-

vistas en audio e vídeo realizadas nun

intenso e produtivo traballo de campo,

por definición sempre inacabado. Foron

cerca de 100 entrevistas realizadas en-

tre novembro de 2004 e abril de 2005,

realizadas maiormente por Cástor Cas-

tro, ao que sumaron os seus contributos

Iván Area (da Asociación de Gaiteiros

Galegos), Soco Rúa e Félix Castro (mem-

bros da Aula de Música Tradicional Go-

mes Mouro), Roberto de Andrés e Marita

Gil. Entre estas entrevistas inclúense as

gravadas desde o ano 1994 polos irmáns

Cástor e Félix Castro, as realizadas por

Pablo Carpintero nos anos 1997 e 1998 e

as achegas do Colectivo Castro Floxo (a

gravación do repertorio musical de don

Ernesto Araújo Pérez) e Santiago Caneiro

(a gravación a don Juan Ferreiro, o Gai-

teiro de Laroá). En total, máis de oitenta

horas de conversas e música.


Con todo este material transcrito,

Delfín Caseiro asumiu o reto de darlle

forma a uns textos que recollesen to-

das esas historias de vida e que nolas

fixesen lexíbeis a propios e estraños.

Con certeza conseguiu resolver dúas

cousas fundamentais: satisfacer os au-

tores do traballo de campo e posibilitar

o tratamento de catálogo, malia sermos

conscientes da dificultade de catalo-

garmos a memoria ágrafa.

A conseguir ese carácter catalogador con-

tribuíu eficazmente a galería fotográfica

de todos os músicos vivos cos que con-

seguimos manter contacto. A reportaxe

fotográfica decorreu nos fríos meses de

febreiro e marzo de 2005 e é da autoría

de Alba Vázquez Carpentier. Cando tive-

mos oportunidade, utilizamos fotografías

fornecidas polos propios músicos ou as

súas familias.

Das transcricións musicais encargouse

Iván Area. Seguíronse dous criterios

básicos: que fosen unha mostra repre-

sentativa dos diferentes xéneros inter-

pretativos na comarca e que aparecesen

melodías do maior número posíbel de

músicos no breve espazo que puidemos

dedicar a este apartado.

Incluímos tamén, como ilustración,

unha pequena selección de cantigas e

cantos nos que aparece citada algunha

referencia toponímica da zona. A maior

parte foron tirados de compilacións xa

publicadas, como se indica na biblio-

grafía.

Tamén se inclúe un índice toponímico

e onomástico, aínda que básico, apoia-

do cun mapa da comarca elaborado a

propósito. Este índice vai ordenado co

criterio administrativo municipal para

facilitar as localizacións en detrimento

doutras indizacións talvez máis cohe-

rentes, aínda que máis complexas na

súa utilización.

O resultado é este Catálogo de músicos

da Limia. Música tradicional, que sen-

ta as bases dunha investigación máis

profunda do feito folclórico na Limia e

que está a cristalizar nunha monogra-

fía sobre o Folclore Musical da Limia, de

próxima aparición. A isto comprometé-

monos os autores, os editores e a insti-

tución que promove este catálogo.


Alén dos propios músicos entrevistados,

houbo familiares, coñecidos e veciños

que tamén nos forneceron información.

Eles e elas son co-autores desta obra:

Sergio Pacheco Nogueiras, Purifica-

ción e Celsa Gómez Andrade, Concha

Dacal Álvarez, Irene Vázquez Pardo,

Manuela Sieiro Vázquez, David Conde

García, José Lamas López, Dolores Al-

bar Rivero, Luz Divina Lorenzo Seguín,

Bernardino Coello Pérez, Francisco Co-

ello Pérez, Áurea Pérez Corderí, Juan

José Quintas Salgado, Florinda Gómez

Fernández, Rafael González Gómez, Am-

paro Dacal Quelle, Inocencio Fernández

Gómez, Aurora Salgado Ferreiro, Jeró-

nimo Ferreiro e familia, Arturo Penín

Pérez, Benjamín Rodríguez Fernández,

Julio Pérez Carballo, Tomás Fernández

Gómez, Agustina Vidal Fernández, Celsa

Antañón Ramos e Felisindo Rodríguez

Feijoo.

Aínda outros colaboradores axudaron

de distintas maneiras; entre eles, Xe-

sús Fariñas Navarro, o Colectivo Cas-

tro Floxo, Manuel Gómez Gómez, Rosa

Carballo Salgado, Elisa Rodríguez Sal-

gado, Elena Domínguez, José Losada

Enríquez, Xosé Manuel Pérez Bouza,

Norberto Pablo Cirio, Sandra Rodríguez

Rivera, Isabel e María Paz Vázquez Váz-

quez, Gumersindo Lamas Alvar, Estrella

Carrasco Rodríguez, José Ángel Garrido

Pérez, Pilar González Falcón, José Ri-

vero Nóvoa, Camilo Yáñez Domínguez,

Xan Jardón Pedras, Maite Bello Díaz,

Francisco Xosé Gómez Cano, Gonzalo

Abelairas Lemos, Fernando de Vicente

de Vicente, Celso Rúa Ferreiro, Luísa

González Devesa, Juan José Puga Quin-

tas, Julián Rúa Rodríguez, Ana Martínez

Vázquez, Xaquín Rodríguez Ambrosio e

Santiago Caneiro Aneiros.

OS EDITORES

As gravacións orixinais dos temas musicais que foron transcritos nas partituras incluídas neste libro poden descargarse, en formato mp3, das webs www.museodalimia.com e www.gaiteirosgalegos.com/xoops

O presente proxecto continúa aberto a calquera achega referida ao folclore musical da Limia. Para contac-tar, pode empregarse o enderezo de correo da Difusora (Apartado 655, 32080 Ourense), o correo electrónico ([email protected]), ou ben o teléfono do coordinador, Cástor Castro (629 875 063).


A LIMIA É TERRA

DE MÚSICOS

Así o testemuña a inxen-

te e valiosísima informa-

ción compilada polos estu-

dosos autores do traballo

de campo para este libro.

Labor brillante que se con-

creta en cerca dun cento

de extensas e completas

entrevistas: pausadas con-

versas, gravacións musicais

e imaxes fotográficas. Vo-

ces, melodías e lembranzas

de máis de 250 intérpretes.

Encontro gozoso e revelador

co pretérito da patria pe-

quena, fecundo en artistas

e manifestacións musicais,

que manteñen a fidelidade

á estética tradicional.

Cultura oculta, ignorada

ou silenciada, desvalori-

zada –como boa parte das

creacións populares–, que

agora comeza a ser desve-

lada, iluminada, rescatada

do esquecemento; rigoro-

so contributo para a plena

restauración da memoria

histórica.

Palabras de memoria e

vida de intérpretes e paren-

tes, de amigos e veciños,

recrean vivencias e senti-

mentos de outrora. Volta a

tempos de maior esponta-

neidade e tolerancia, gober-

nados polo sentido cósmico

da existencia, en que todo

se acompasa aos ritmos da

natureza.

Quizais a isto se refira

Severino de Montecelo (Bal-

tar) con expresión tan enig-

mática e profunda: «Aínda

non hai moito que o mundo

é mundo».

Linguaxe de melodías que

fascina as almas e que nos

leva a paraísos de maxia e

fantasía. A máis grande ma-

rabilla do mundo. Procesión

de composicións populares

–animadas unhas, sosega-

das outras–. A música trae á

romaría o paseo, a ruada, a

foliada, o serán, o torreiro,

o fiadeiro, a esfolla, a espa-

dela, a arada, etc.

Fecunda sementeira de

sons de ledicia que fai

acougar o cabalo do desexo

e lle pon asas de vento á

emoción, agasallo gardado

para sempre na arca das

memorias.

O folclore musical com-

bina perpetuación e inven-

ción, cárgase de vitalidade

e funcionalidade, nun ano-

vamento permanente da tra-

dición.

A danza é linguaxe pri-

mixenia e voz do corpo. A

maior parte das composi-

cións musicais populares son

interpretadas para bailar. O

ritmo é innato á condición

humana, tal como expresa

esta delicada cuarteta:

Dálle donaire ao corpo,

queridiño do meu ben,

dálle donaire ao corpo,

que o corpo donaire ten.

O escritor e musicólogo

Emilio Pita confírmao con

palabras ben expresivas: «Ó

son da gaita e da zanfona,

do pandeiro e das ferreñas,

do chascarraschás das cun-

chas e do tambor do tam-

borileiro, canta e baila o

Gaita de sabugueiro

PABL

O CA

RPIN

TERO

Gaita de castiñeiro

PABL

O CA

RPIN

TERO

7


pobo galego. Xa no mundo

matinal dos nosos anter-

gos atopamos, na súa graza

prístina e virxinal, o culto ó

canto e o culto á danza».

O autodidactismo –apren-

dizaxe por observación– é

trazo caracterizador de moi-

tos músicos populares. Case

todos tocan de oído, sen

coñecementos de solfexo.

Julio Pérez Carballo ten ex-

presión ben axeitada: «Eran

feitos ao palleiro». Poucos

teñen acceso a unha forma-

ción musical académica.

Prodixio de memoria e

intelixencia, a pesar da es-

casa formación escolar ou

mesmo do analfabetismo,

aprenden letras e melodías

de innúmeras composicións

sen anotacións musicais.

Comezan de rapaces con

instrumentos que eles mes-

mos fan: gaitas de pallas

de centeo, frautas e gaitas

de cana, de sabugueiro, de

castiñeiro... «Dar zume» é

expresión que designa a ac-

ción de mazar a cana de cas-

tiñeiro –«canabucho»– para

facer a frauta; «desandar»

é termo para a operación

de quitar a casca enteira.

Algúns aprenden cun fuso,

furado con ferro quente.

Boa relación –de grande

amizade, nalgúns casos– e

espírito solidario e parti-

cipativo entre os músicos

populares: aprendizaxe com-

partida ou tutelada polos

veteranos; instrumentos que

pasan de uns a outros; ac-

tuacións conxuntas nalgun-

has celebracións.

O máis común é o semi-

profesionalismo: os intérpre-

tes alternan as actuacións

–domingos e celebracións–

coas tarefas da labranza e/

ou a dedicación a un ou máis

oficios.

Como soe ocorrer no ám-

bito laboral, son bastante

frecuentes as formacións

familiares e as estirpes mu-

sicais. Poden ser conside-

rados como profesionais os

cegos itinerantes, por ser

a interpretación ocupación

permanente e única fonte

de recursos.

Hai gaitas con ronco e

punteiro feitos de sabu-

gueiro. O fol, que se viste

cun tecido, faise de vuxiga

de porco ou vaca, que se

curte metendo en serradu-

ras e cinsa; tamén se fai da

pel dun can, año ou cabrito.

As palletas e pallóns, que

soen elaborar os mesmos

músicos, soen ser de cana

–das vasoiras ou das bom-

bas das festas– ou de corno

de vaca. Tamén remendan

caixas e bombos con pel

de ra, que se coloca sobre

o buraco ou a rotura e se

deixa secar.

Nas mans arteiras das mu-

lleres, fundamentalmente,

utensilios domésticos metá-

licos convértense en instru-

mentos de percusión: cazo-

las, aixadas, chaves, ferros,

garfos, culleres... Moi prác-

ticas e sonoras resultan as

latas, de carburo ou pemen-

to. Pandeiros e pandeiras,

caixas e bombos escasean.

Tamén elas son destacadas

cantoras e animadoras de

reunións lúdico-sociais.

Gaita de Celso de Ganade, propiedade de Julio Pérez

Carballo

Palletas de Manuel Carballo

Frauta de buxo, de García de Riobó, propiedade de Camilo Yáñez

8


Tempo de chancas de ta-

cholas que fan música ao

bateren nas lousas e nos

pisos de madeira: clo-cló,

clo-cló, clo-cló...

No Entroido e nas cen-

cerradas –Noitevella, noite

de San Xoán, etc.– tócanse

cornos e funís como se fosen

trompetas; a percusión faise

con chocas e chocallos.

Os instrumentos máis po-

pulares son a gaita, a caixa

e o bombo; en menor medi-

da, a frauta travesa, o clari-

nete, o acordeón, etc.

As «músicas» ou «or-

questras» –denominación

popular para as bandas de

música– nacen coa entrada

de instrumentos foráneos

como o clarinete, a trompe-

ta, o saxofón, etc.

Un instrumento novo,

o acordeón (inventado en

1829), que vai ser moi po-

pular, ten escasa presenza

na Galiza campesiña ao lon-

go do século XIX.

Un poema de Lamas Car-

vajal, «O gaiteiro de Paizás»

(A musa das aldeas, 1890),

retrata con exactitude esta

realidade:

¡Que bos tempos recordou

o gaiteiro de Paizás!

[...]

Tocou pola vez primeira

na foliada de San Xuan;

o mordomo deulle os laudes,

apraudiuno a mocedá,

do novo gaiteiro as vellas

non sabían que contar,

era un milagre da Virxen,

nunca viran outra tal,

tiña no punteiro xílgaros,

no fol, o demo i a nai;

as mociñas churrusqueiras

arrente del ó pasar,

mirábano fito a fito,

e dun xeito que xa, xa;

non tiñan elas mirares

millores prós seus galás.

[...]

Unha moda condanada

trouxo as murgas por acá,

invadiron os turreiros

tocando danzas e vals,

o baile do agarradiño

trastornou a mocedá,

que louca berraba: «¡Múseca!

¡que non toque a gaita máis!».

[...]

Hai preferencia polos rit-

mos tradicionais propios:

muiñeiras, xotas, alboradas,

alalás... Mais chegan ritmos

novos, que se acomodan,

con máis ou menos fortuna,

na casa galega da música:

pasodobres, mazurcas, pol-

cas, valses, rumbas, sam-

bas, tangos, fox-trots, etc.

Na zona –fronteiriza– te-

ñen bastante difusión aires

tradicionais portugueses,

como o fado ou o vira.

En terras limiás, existen

dous ritmos singulares que

reciben o nome de medio

paso e galocho (galoche).

A percepción que teñen os

distintos informantes que

mencionan o galocho pre-

senta variantes significa-

tivas:

«Era un paso largo. O ga-

locho bailábase correndo...

Era así coma de loucos; o

que máis tiraba co outro era

o que millor bailaba!» (M.ª Cristina Gómez Gómez, Re-

bordechao-Vilar de Barrio).

«O galocho xa era de

máis atrás e bailábase así:

Caixa de Cándido Covelas

Bombo da Musica de Vilar

9


trucutrún, trucutún; cara a

un lado, cara ao outro. Eso

non é bailar, eso é facer o

cabra! [...] Agarrábase a

parella así polo brazo e

van, plum, até que chegan

a aquela esquina e despois

até a outra; unha cousa

rara» (Luz Divina Lorenzo Seguín, filla do gaiteiro de

Vilariño-Sarreaus).

«É parecido ao valse pero

ten non tanto repiqueteo,

senón que ten outro mo-

vemento, dándolle dobre

pisotón» (Manuel Grande Gómez, Piñeira Seca-Xinzo

de Limia).

«Tamén se bailaba moi-

to o galoche. O era un fox,

un fox-trot» (Fernando Paradela Lage, Perrelos-

Sarreaus).

«A música é parecida

case á mazurca [...], paso

adiante, paso atrás. Tiña

un descansiño, logo volvía

continuar pra diante» (Ju-lio Pérez Carballo, Nocelo

da Pena-Sarreaus).

O culto e o respecto aos

mortos impoñen o silencio

dos instrumentos e inte-

rrompen ou poñen fin a

moitas carreiras musicais. A

praga da emigración fai es-

tragos neste ámbito. Outro

tanto se pode dicir do servi-

zo militar; con todo, tras a

guerra civil, o exército pro-

move a creación de bandas

de gaitas nos cuarteis.

A obriga de sindicación

para os músicos constitúe

un novo obstáculo para a

actividade musical, que se

agrava coa disposición que

estabelece a necesidade de

solicitar un permiso gober-

namental para calquera ce-

lebración festiva.

Os músicos tocan nos ri-

tos litúrxicos –procesións e

misas– até que, na posgue-

rra, a xerarquía eclesiástica

ordena aos párrocos a súa

supresión; a medida ten

unha estrita aplicación na

nosa provincia.

Dous escenarios teñen es-

pecial protagonismo como

foros festivos no mundo

campesiño: a aira e o fia-

deiro.

A aira de mallas fartu-

rentas, de terra ou de pe-

dra, convoca a veciñanza as

tardes dos domingos, cando

o sol se acende. A aira que

garda os ecos dos vellos e

esforzados malladores; sons

que queren ser imitados no

baile e para o que se meten

baixo as pedras olas furadas

que fagan de caixa de reso-

nancia. A aira das bailas

(bailes) ou «triscas».

Xoaquín Lorenzo vitaliza

a memoria do espectáculo

antigo no precioso ensaio

«O esprito da mes en Lobei-

ra (Ourense)». As súas son

palabras de sincera admira-

ción:

O mallar ben é unha arte.

O bo mallador coñécese en

que cumpre tres condiciós.

En primeiras, debe saber

empinar o mallo, é decer,

faguer que ao ter iste ergui-

do a mangueira e o pírtigo

estíen formando unha liña

vertical, sen que o pírtigo

se desvíe cara ningún lado.

Logo, ten que ser un bo

Punteiro da gaita de Julio Pérez Carballo10


boureador, isto é, lograr que

o seu mallo faga un bruido

xordo e forte ao bater na

més; pra elo non abonda con

faguelo cair con forza, se-

non que é preciso que o pír-

tigo caia sobor da palla ben

horizontal, batendo todo il

ao mesmo tempo. En derra-

deiras, e isto non depende

somentes de il, ten que gar-

dar un ritmo perfecto cos

seus compañeiros pra que

o seu mallo se mova xus-

tamente no espazo que lle

corresponde, sen tropezar

cos demáis e batendo con

perfecta sincronía; esí con-

séguese que as mallas fagan

o bruido longo e grave que

se coñece coa voz onomato-

péica de bourear.

O outro foro popular é

o fiadeiro, o mellor lume

do inverno. Acubillo para

a xente, cando o frío e as

sombras mandan.

O cultivo e a transfor-

mación do liño constitúen

elemento substancial da

vida tradicional e da me-

moria colectiva. Na Limia

houbo durante séculos unha

importante produción de

liño de excelente calidade.

Teares e fiadeiros estabe-

lécense en casas de todas

as aldeas e lugares.

O fiadeiro é dependen-

cia axeitada nun curral ou

planta baixa da vivenda que

se estra con palla e follas

secas para facer máis cálido

o ambiente. Escola e roma-

ría, causa a ira das autori-

dades eclesiásticas, que de-

cretan prohibicións, multas

e excomuñóns, e cualifican

como «pecaminoso congre-

so» por mor da permisivida-

de instaurada.

Serán longas noites de

fiada, na outonía e na in-

vernía, á luz morna de

candil de gas: tarefa dura,

dedos esfolados, linguas

áxiles, voos na imaxina-

ción, penumbra cómplice,

bicos furtivos, gozo conti-

do, corazóns desacougados,

firmeza contrariada...

O solpor xunta no fiadei-

ro as mulleres, provistas de

tallo, roca e fuso. Acomó-

danse en roda e comezan

co labor: disponse na roca

a manela de liño e prénde-

se cunha fita ou carta da

baralla –«cartiloxio»– e un

alfinete. Mentres unha man

procura na roca as febras

que se van impregnando de

cuspe, a outra fai bailar o

fuso nunha danza sen fin

para retorcer e envolver o

fío no recó. A tarefa non

admite demora e a pug-

na tácita entre fiandeiras

por conseguir a mazaroca

máis avultada convértese

en eficaz estímulo. E veña

a leriar, a porfiar, a contar

(contos de lobos, de atraca-

dores, de amoríos, de fadas,

de meigas...).

Un esgutío (aturuxo) dis-

tante rompe a paz da noite.

É a hora da alegría, cando

o peito das mozas libera a

emoción e a euforia invade

o local. O berro anuncia a

chegada de mozos rexoubei-

ros, que andan de ruada,

alumando con fachucos ca-

miños lamacentos, e que Gaitas de palla de centeo

PABL

O CA

RPIN

TERO

11


han traer coplas e cantares

novos para engaiolar, con

inspirados desafíos, porta-

dores de atrevidas mofas,

para rivalizar.

Cando chegan ao fiadeiro

os mociños desta terra,

bríllanlle os ollos ás mozas

que parecen as estrelas.

A música faise con latas,

cazolas, cunchas, ferriños,

garrafas, culleres; e o local

énchese de cantares. Ás ve-

ces, vén amenizar a gaita ou

a frauta. Os máis espelidos

abren o baile, que soe co-

mezar coa muiñeira redon-

da ou muiñeira dos vellos,

danza predilecta, de ritmo

lento e cadencioso que fa-

cilita a fiada fácil; danza en

roda, pausada e incitado-

ra. Despois, xotas, valses,

mazurcas, pasodobres... A

rivalidade entre pretenden-

tes dá pé á disputa verbal,

mesmo corporal.

A despedida –alá pola

media noite– marca o retor-

no ás casas. Os camiños de

volta anímanse con risos,

comentarios e cantigas, en-

tre esgutíos e alalás.

A respecto do fiadeiro,

o Celso de Vilar (Calvos de

Randín) manifesta que «se

había corte libre, era dia-

rio». E, con algo de morriña,

acrecenta: «A fame era moi

divertida de Dios».

A chegada da electrici-

dade ao mundo campesiño

vai contribuír a algunhas

transformacións decisivas

no modo de vida das aldeas.

Os aparellos de radio e os

populares transistores que

traen consigo os emigrantes

que van a Europa aceleran a

desaparición de fiadeiros e

triscas, que congregaban a

xente para contar, cantar e

bailar nas longas horas de

inactividade.

O Entroido é explosión

festiva na que participa

entusiasmada toda a veci-

ñanza da Limia, que se des-

praza duns lugares a outros.

A música é ingrediente fun-

damental; os intérpretes

teñen que multiplicarse e

as actuacións sucédense ao

longo de catro días sen ape-

nas tempo para durmir.

Na capital da Limia, a fei-

ra do catorce é a feira das

feiras, isto é, unha festa.

O ilustrado cronista Pedro

González de Ulloa, abade

de Cobelas, na Descripción

de los Estados de la casa de

Monterrey en Galicia (1777),

deixa constancia da súa re-

levancia no século XVIII ao

significar que é unha das

mellores da provincia.

Música e palabra son dúas

das máis sublimes creacións

humanas, que transcenden

a continxencia material e

elevan a condición humana.

Este catálogo-crónica –in-

completo– quere ser tributo

de admiración e gratitude

a cantos alentan o encanto

da arte musical e da cultura

viva e auténtica.

Soprete da gaita de Julio Pérez Carballo12


OBRADOIRO E MORADA

DE SONS

Durante boa parte do

século XX, dous estabelece-

mentos senlleiros fornecen

os músicos da Limia de ins-

trumentos e compoñentes e

ocúpanse das necesarias re-

paracións: o taller do Celso

en Ganade e a tenda-bazar

do Casal en Xinzo.

As escasas vías de comu-

nicación e os precarios me-

dios de transporte limitan

os horizontes vitais e as

posibilidades de despraza-

mento. A vida faise en ám-

bitos reducidos; os recursos

teñen de ser procurados no

espazo inmediato.

Celso González Dafonte (Ganade-Xinzo, 1904-1988)

ten habelencia para labrar a

madeira. Tamén traballa de

ferreiro: arranxa armas, fai

rodas de carro, etc.

Faise cunha gaita, que

serve de modelo para bo-

tar a andar: primeiro, saca

o punteiro, a peza que dá

máis traballo; logo, o ins-

trumento completo.

Traballa cun torno de

bésta, que se acciona co

pé, feito por el mesmo; un

pneumático de coche cheo

de formigón axuda a ace-

lerar a velocidade. Tarefa

laboriosa, de paciencia e

moitas horas, ao non dispor

das ferramentas axeitadas.

Os encargos non son moi-

tos; a vida é precaria. A ta-

rifa vai desde os 20 pesos,

ao comezo, até os 100 pesos

que cobra polas últimas gai-

tas. Nalgunha ocasión, reci-

be un importante encargo

de punteiros por parte do

exército.

Sabe a escala musical e

afina as gaitas, mais non

é gaiteiro. Segundo os co-

mentarios do seu sobriño, o

gaiteiro Antonio González Franco, case todas as gai-

tas que constrúe están no

mesmo ton, en si bemol;

por outras fontes, sábese

que as gaitas da época son

maioritariamente en si na-

tural.

Moitos dos seus clientes

subliñan a mestría coa que

traballaba, sendo xa ben

vello, instrumentos e mo-

biliario.

Do obradoiro do Celso só

fica o torno, na casa dun

parente. Da súa arte, moi-

tas mostras dispersas polas

terras limiás: punteiros e

gaitas cos que aprenden e

interpretan os músicos saen

das súas mans, ás que vol-

tan a miúdo cando precisan

reparación.

No ano 1943 establéce-

se en Xinzo Jesús Casal Lois (Tenorio-Pontevedra,

1921). Vén parar á casa dun

irmán –José–, que casara

en Xinzo, seguindo os pa-

sos dun cuñado, bo carpin-

teiro, que chega a Ourense

fuxindo dos «nacionais»

e que se despraza a Xinzo

para facer obras e tamén

acaba casando na locali-

dade. José, que non quere

seguir o oficio de cantei-

ro do pai, vai traballar na

casa de bicicletas Moral, de

O torno de Celso González Dafonte

A tenda de bicicletas de Jesús Casal Lois

13


Pontevedra, antes de insta-

larse na Limia.

José e Jesús –que fai

o servizo militar no cor-

po de Automobilismo en

Pontevedra– forman so-

ciedade e abren un taller

mecánico, onde tamén ven-

den bicicletas. Daquela, a

poboación limiá ten como

principal medio de loco-

moción o nobre e paciente

asno. O comerciante comen-

ta que cada vez que vendía

unha bicicleta, desaparecía

un burro; en certa maneira,

vese como o «exterminador»

deste animal na comarca.

Algún tempo despois, Je-sús abre o seu propio local

no centro da vila, perto da

praza maior, que comeza con

motos e bicicletas. Logo se

converte en tenda-bazar,

que vai ser unha das dúas da

provincia que pagan a licen-

za completa para poder ven-

der todo tipo de produtos.

Magnífica oferta de merca-

dorías: bicicletas, máquinas

de coser, escopetas de caza,

produtos deportivos, uten-

silios de enxoval, artigos

de mercería, instrumentos

musicais, etc. Tamén ofre-

ce aluguer de bicicletas, a

dúas pesetas por hora.

No bazar poden adqui-

rirse gaitas, frautas de

madeira, clarinetes, requin-

tos, acordeóns, pandeiros,

caixas, bombos... As gai-

tas son da Casa Poceiro, de

Pontevedra; algunhas, do

Represas de Ponteareas. Na

tenda móntanas, fan o fol

–xeralmente, de goma–, o

vestido, atan as buxas, etc.

Tamén comercializan unhas

gaitas máis pequenas, que

denominan «de cadete», e

que reciben dunha casa de

Lugo (prezo: 7.000 pese-

tas).

Jesús Casal é gaiteiro

na súa mocidade. Ás veces,

bota semanas enteiras fóra

da casa tocando polos lu-

gares do concello. Na mili,

organiza un conxunto con

oito gaitas, que el mesmo

conseguira do Poceiro. Nun-

ha romaría –na carballeira

de San Xusto–, coincide

con Avelino Cachafeiro e

o seu grupo, os Gaiteiros de Soutelo, e fan amizade.

Daquela dicíase que os de

Pontevedra eran todos gai-

teiros.

En Xinzo, a intensa de-

dicación ao comercio non

deixa tempo para a inter-

pretación, que se limita

a ocasións moi sinaladas,

como os días gloriosos

do Entroido. Son tempos

de feiras moi concorridas

–congregan xentes de toda

a Limia e das zonas lindan-

tes–, que duran todo o día

e se prolongan até as tres

ou catro da mañá. A grande

demanda de encargos para o

día da feira obriga a Jesús a traballar toda a noite da

véspera e a noite posterior.

Ronco da gaitade Marcial García

14


A LUZ DAS TEBRAS:

CANTARES DE CEGO

Músicos itinerantes e pro-

fesionais, andan camiños de

lama e poeira guiados por

familiares ou veciños. An-

dan polas portas gañando

a vida; tocan unha peza e

reciben unhas cadelas ou

un bocado de pan. Ás ve-

ces, van cun burreco para

levar a pequena carga que

se xunta.

Sen radio nin televisión,

eles son os cronistas do

mundo rural. Herdeiros dos

vellos xograres e trobado-

res, sempre ben recibidos,

traen romances e cantares

arromanzados que falan de

crimes ou doutros sucesos

sanguinarios: historias de

amor e morte. A súa presen-

za en feiras e romarías faise

referencia habitual; venden

agardadas coplas que han

propagar outros músicos e

fistores.

Excelentes intérpretes de

violín ou zanfona; inspira-

dos compositores, ás veces;

valiosas alfaias da nosa cul-

tura musical, a pesar da súa

marxinación secular.

O cego máis vello do

que se ten noticia é Ángel López Villar, o Cego de Sas

(Sas-Sarreaus, 1867-1925).

Na infancia, unha meninxi-

te provócalle a cegueira.

Aprende a tocar o violín

con outro invidente, mais

ignórase a súa identidade.

Sae coa muller, Dolores García, que canta, danza e

toca pandeireta e triángu-

lo. Solicita á imprenta –de

Barcelona, seica– as coplas

de crimes por millares. Fan

tamén copias manuscritas.

Non son esmolantes; pó-

ñense nunha rúa co cartaz

dos cantares e chegan a

vender moitos exemplares.

Teñen días en que fan moi-

tos cartos e mesmo chegan

a xuntar chourizos e sacos

de castañas e patacas.

O seu andar mundo para

gañar a vida lévaos até Bar-

celona; van pola Gudiña,

León, Burgos... Algunha vez

tardan tres anos en voltar.

Os romances que inter-

pretan mancan o corazón

do auditorio e as bágoas

liberan a emoción.

Na casa de Ángel López hospédanse moitos cegos

da contorna; algúns veñen

aprender a tocar. Cóntase

que nunha ocasión rifáralle

moito ao Cego da Albergue-ría, que non daba aprendi-

do, e que este lle replicara

así: «Si Dios me abrira estes

ventanos, xa tiraba co vio-

lín ao carallo!». O Cego de Sas pídelle aos seus que,

tras o seu pasamento, sigan

acollendo os outros cegos

na casa.

José Lorenzo, o Cego da

Alberguería (Retorta-Laza,

?-1948), fica cego aos tres

meses de idade por causa

dunha doenza. Casa na Al-

berguería, onde se estabe-

lece.

Fai falar o violín. As cor-

das do violín seica dicían:

«Mozos do pueblo, eu quero

viño!». Imita o ornear do

A casa en que viviu o Cego de Sas

Arrieiros, os de Calvos,

que pasades pola estrada,

tende coidado coas bestas,

no lugar de Fontearcada.

15


burro e outros moitos sons

da realidade.

Con el aprenden a tocar o

Cego de Castro de Escua-dro e os dous de Vences.

Contan que el mesmo

compuxera un romance dun

crime acontecido en Laza –

un disparo de escopeta aca-

ba coa vida de Mercedes– e

que fora ameazado de morte

polo asasino, Cesáreo Abril,

que conseguira fuxir da pri-

sión.

Forma agrupación fami-

liar, cunha irmá, Isolina, que canta, baila e toca

pandeireta e triángulo, e

co fillo, José Herminio, que toca a gaita, a frauta de madeira e o clarinete, e que, sendo rapaz, xa saíra

de acompañante co pai.

Co tempo, xúntase cunha

muller viúva coa que, estan-

do a morrer, casa in articulo

mortis, por mediación do

cura, para que non morrese

en pecado.

O Cego da Gándara, José Dacal Peaguda (A Gándara-

A Porqueira, 1876-1939),

toca en tabernas, feiras

e festas, e fai o baile dos

domingos para a mocidade.

Personaxe singular por di-

versos motivos.

A cegueira é producida

pola varíola cando ten 6

anos. Aprende a tocar o vio-lín sendo home feito. Asiste

ás clases de solfexo que im-

parte un maestro da banda

en Vilanova dos Infantes.

Casa en Orille (Verea).

Namórase da muller en Ce-

lanova ao escoitar o seu

fermoso cantar. De solteiro,

vai ás interpretacións cun

criado; logo, acompáñano a

muller e as fillas, que can-

tan mentres el toca. Perco-

rren a metade sur da pro-

vincia de Ourense e mesmo

chegan até León.

Interpreta cancións dos

comunistas, como o Him-

no de Riego. Na época da

guerra, ten que aprender

os himnos do Movimiento e

interpretalos. Dise que tiña

no seu repertorio unhas co-

plas galegas moi lindas.

Non perde unha feira de

Xinzo, acompañado pola

muller e polas fillas. Anos

despois, a máis vella, Ma-nuela Dacal Álvarez, emi-

grante en Buenos Aires, é

presentada nunha grava-

ción sonora como «la tiple

gallega», que impresiona

vivamente ao pai cando es-

coita a voz da filla.

Ao Cego da Gándara

apóñenlle moitos «milagres»

(feitos marabillosos), pola

capacidade que tiña para

desenvolverse e para reali-

zar tarefas do campo: corta

a leña, ata a mese, sega a

herba, apaña a ferraña... Fa-

cía todo como se realmente

vise. Supera diversas probas

a que é sometido, pola in-

credulidade que suscitan as

súas actuacións.

Especial repercusión ob-

tén o caso do capitán-ca-

pelán David Araújo Selas,

que pasa pola Gándara e

pregunta polo camiño de Pe-

nelas (Rairiz). O señor José guíao polas carreiras e pon-

tellas que levan ao destino,

Concha Dacal Álvarez, filla do Cego da Gándara

Ollos blancos, ollos negros

tenos a miña cadela

para ir correlos coellos

nos montes de Paradela.

16


ser o cego; aínda hoxe de-

ben estar agardando.

A filla máis nova, Concha Dacal Álvarez, que sae can-

tar co pai durante seis anos,

recorda aínda todos os can-

tares que interpretaba.

Poucos datos existen

do Cego de Buxán: Sergio Ramos Fernández (Buxán-

Bande, ?-1940) é cego de

nacemento. Morre solteiro.

Toca o violín, o acor-deón, as castañolas e

outros instrumentos. Sabe

repenicar moi ben as cam-

pás e ten grande facilidade

para imitar todos os curas

da contorna.

Bo coñecedor de todos os

camiños. Estando en Verea,

presente a morte da nai ao

escoitar o toque de defun-

tos; consegue chegar el só á

casa sen perderse.

É moi buscado para ir

tocar aos fiadeiros. Anda

polas aldeas da zona, to-

cando aquí e alá. Gusta de

pasar por Aldea do Muíño

e deterse na presa do río

Bidueiro; alí saca as chan-

cas e mete os pés na auga

durante horas. A ilusión da

súa vida é ver correr a auga;

intenta apreixala coas mans

mais non o consegue. Mani-

festaba estar disposto a dar

cantos tesouros tivese por

unha hora de visión.

Xúntase co Cego do Toxal –é outra denominación pola

que é coñecido o Cego da Gándara (O Toxal e A Gánda-

ra son dúas aldeas que están

pegadas)– en feiras e roma-

rías e desafíanse a ver quen

é capaz de improvisar máis

cancións. Auténticos re-

gueifeiros, que se entregan

ao combate musical durante

horas sen cansar, teñen co-

pla de presentación propia.

O Cego do Toxal canta:

Son o cego do Toxal,

parroquia de Sabucedo,

advertindo do perigo das

pozas dos aceiteiros (nelas

afogaran uns arrieiros que

vendían aceite, atrapados

na lama). Ao se despediren,

o guía díxolle que, se volta-

ba por alí, preguntase polo

Cego da Gándara. Cunha luz,

o capitán-capelán comproba

que non ve nada. Agradeci-

do, regálalle un retrato con

esta inscrición:

El honrado ciego de La Limia,

que con los ojos de la Divina Providencia lo ve todo,

que entre tinieblas me ha salvado la vida.

D. DAVID ARAÚJO SELAS

Outro suceso «milagroso»

ten como protagonistas uns

mozos que o agardan de noi-

te nunha ponte para botalo

ao río (un deles dispútalle a

moza de Orille). Sabedor do

que traman, pídelle á muller

un farol para o camiño ao

despedirse dela. Camiña se-

reno co farol aceso, pasa á

beira dos tunantes, saúdaos

cun «boa noite!» e segue

adiante. Nin pola mente se

lles pasa que aquel puidese

O lugar de Vileriño

lugar de moito fanango;

eu por embourarme nil,

a Vileriño vou tanto.

O río de Feira Nova

pasa por baixo da ponte:

as mozas de Paradela

deixan o gado no monte.

17


manteño catro pendangas

e con elas ben me aveño.

O Cego de Buxán mani-

festa:

Son o cego de Buxán,

que come onde lle dan;

para manter tanta pendanga

excusa morral para o pan.

Figura excepcional, en

moitos sentidos, resulta o

Cego da Pereira, José Quin-tas Ribao (A Pereira-Rairiz

de Veiga, 1919-2004). Un

verdadeiro maestro, capaz

de tocar moi distintos ins-

trumentos: gaita, acordeón,

órgano, filharmónica, man-

dolina... Toca por pracer,

por afección, non por nece-

sidade.

Recrutado para a guerra

civil con 17 ou 18 anos, cae

ferido na batalla do Ebro.

Dado por morto nos par-

tes médicos durante algún

tempo, chega a reporse das

feridas mais non recupera a

vista. Volta á Pereira como

mutilado de guerra, co grao

de tenente honorífico e

cunha paga mensual de máis

de 4.000 pesetas.

Estuda música –solfexo e

interpretación– no Conser-

vatorio da ONCE en Madrid

durante 10 anos. Casa dúas

veces, unha en Lampaza

(Rairiz de Veiga) e outra na

Veiga (A Bola). A primeira

muller morre no parto da

filla. En cada unha das lo-

calidades abre un negocio

(tenda-bar).

Sergio Pacheco Nogueira, o Checo, veciño da Pereira,

asistente-acompañante de

José Quintas, cobra un peso

–gastos de manutención e

hospedaxe pagos– cada vez

que sae con el.

Van contratados facer o

baile a Vilar de Santos, onde

hai máis de 120 mozas, se-

gundo o Checo; a Sandiás,

Piñeira de Arcos, Xinzo, Ce-

lanova... Mesmo van tocar

ao cuartel da Garda Civil,

que conta cun bo número

de gardas solteiros (tem-

pos de moitos atracadores

na zona). Nunha ocasión,

ten problemas co sarxento

de Rairiz, pouco amigo dos

bailes. O señor José encára-

se moi enfadado co sarxen-

to; nunca máis volveu ter

problemas coas forzas de

seguridade.

Saen todo o ano, case to-

das as noites; as máis das

veces, por divertimento,

para facer unha farra cos

amigos ou para rondar un-

has mozas.

Desprázanse os dous e o

acordeón nunha bicicleta

de media carreira mais non

resiste –o cego da Pereira

é home alto, forte e gro-

so– e as rodas rebentan cada

pouco. O Jesús Casal encár-

galle a Francia un tándem,

que custa 4.000 pesetas e

que o comerciante se ocupa

de reforzar convenientemen-

te. A bicicleta convértese en

vehículo para catro persoas:

eles os dous e as súas res-

pectivas mozas. Curioso

espectáculo debía resultar

cando pasaban! Cando casa

por segunda vez, abandona

as saídas nocturnas.

O Cego da Pereira co seu neto Óscar

Sergio Pacheco Nogueira

18


José Quintas interpreta

co acordeón e con outros

instrumentos todo tipo de

pezas, que lle envían escri-

tas en braille desde Madrid

ou que el colle de ouvido ao

escoitalas. Na casa, toca to-

das as horas do día. O Che-co, que toca unha pandeira,

subliña a ledicia de sentir

cantar as mozas, acompa-

ñándose coa pandeireta:

«Divertíase un como se fose

cunha música». Van ás mo-

zas a todos os lugares da

contorna. A sociedade des-

faise cando o Checo marcha

facer o servizo militar.

Estabelecido en Cela-

nova en 1953 ao casar de

segunda, dedícase a ensi-

nar a tocar o acordeón aos

rapaces do barrio, aos que

ata cunha corda para que

non escapen. Nos anos 60,

ameniza un baile domini-

cal para a mocidade no bar

Espinita, na praza do Millo.

Acompaña co acordeón o

coro do centro social da ter-

ceira idade, que vai cantar

a Pontevedra, Vigo, Ourense

e ás vilas da provincia. For-

ma unha pequena orques-

tra para facer os bailes de

domingos e festivos que se

organizan no centro recrea-

tivo.

Sendo rapaz, antes da

guerra, aprende o oficio de

canteiro co pai. Cos cartos

gañados, adquire varias lei-

ras na Pereira.

Sempre lle tirará a músi-

ca; toca e canta até o mes-

mo pasamento.

A FORZA DA MEMORIA

Depositarias e propaga-

doras de moitos cantares,

algúns dos cales veñen

desde a Idade Media, as

mulleres fanse modelo de

fidelidade á tradición oral.

Prodixio de memoria e in-

terpretación, son as máis

entusiastas animadoras da

fascinante cultura popular.

Artistas da voz, o instru-

mento máis perfecto.

Cantares participativos

que reforzan os lazos co-

munitarios ou cantares so-

litarios que alivian a dureza

dos traballos e facilitan a

súa realización.

A fórmula expresiva do-

minante é a cantiga de de-

safío –parrafeo– ou cantar

de pandeiro. Son disputas

verbais entre mozas e mo-

zos; sarcásticas ou irónicas,

sempre incisivas, exercicios

de rivalidade amorosa, brin-

cadeira e sensualidade, son

creacións nas que brilla a

improvisación.

María Cristina Gómez Gómez (Rebordechao-Vilar

de Barrio, 1923) conserva

na memoria centos de co-

plas e romances –amorosos

e satíricos–, aprendidos de

seu pai, Rosendo, grande

coñecedor de cantares de

cego. Talento natural.

Na naveta dun bufete

acha grande número de co-

plas, que le unha vez e dese-

guida fican gravadas. Entre

outras, o desafío do mozo

bizarro, o romance de Geri-

neldo, o romance da Gallar-

María Cristina Gómez

19


dina, o testamento da burra,

o testamento do cabalo...

A señora María Cristina e outra veciña, Genoveva, coñecen todos os versos do

lugar.

O señor Rosendo de-

dícase tamén a botar os

«versos» (cuartetas) en

competición con outros;

son os parrafeos, regueifas

ou desafíos, que proban a

memoria e a capacidade de

improvisación dos conten-

dentes nas foliadas (ruadas)

de fiadeiros ou de airas.

A perfección no baile

chega a tal punto que só se

sente unha pisada ou a pa-

rellas que colocan uns pés

enriba doutros, tal como

revela a copla:

Aquela que anda no baile

trae o mandil do rovés

e o mozo que baila coela

parece que non ten pés.

A «copla» do burriquito,

combinación de sátira e

sensualidade, é un dos moi-

tos cantares que segue in-

terpretando a señora María

Cristina:

Indo Antonina a Sarreaus

montada en caballería

e ao vir de volta pra riba

xa logo lle escurecía.

Díxolle o Julio á Antonina:

–Éche tarde pa marchar,

pode salir un home,

pódete querer picar.

Ela, coas gañas que tiña,

deuse en queixar da cabeza:

–Eu coa defensa que teño,

comigo naide se meta.

Ao chegar a Sarreaus

Á entrada do toural,

Alí estaba o Prisquete

pa a ir acompañar.

Ao chegar á Porteliña

era noite escuro,

o primer abrazo que deron

alí perderon a burra.

Díxolle Julio a Antonina:

–Vámola responsar,

se perdemos a burra,

eí nos vai o capital.

Marcharon a Freande

contentos de alegría,

pensando que a burra iba

en casa de su familia.

Chegaron a Freande

e alí a burra non estaba.

Logo saliu a tía Rosa,

que toda se espernechaba.

Logo saliu o Luís,

Como che é tan zarzamelo:

–Se me perdestes a burra,

bótovos pr’o cementerio.

Indo por a calle abaixo

–Ai, que nena tan fermosa!–

Pandeirada

Pasei pola Olivada

dei volta polo Cebreiro;

as mociñas de Padroso

todas andan ao carneiro.

Pola veiga do Gorgoledo

vintecinco cegos van

cada cego, súa dama,

cada dama, seu galán.

20


Logo saliu axudarlle

a filla da Generosa.

–Anda, miña filla, anda,

que temos moito que andar

se imos pillar os coches

á terra do cabalar.

A burra como era nova

tiña moito entendimiento,

deu volta pa Sarreaus,

foi dar parte ao Aiuntamiento.

Mire, señor Pepe, mire,

véñolle moi enfadada,

que o carallo do Prisquete

queda a cabalo da iama.

Hermelinda Seguín Ma-tías, a Hermelinda do Muí-

ño (Sas-Sarreaus, 1924),

sobriña do Cego de Sas, é

outro arquivo vivo de am-

plo repertorio de cantares

tradicionais, que van desde

as muiñeiras vellas aos ce-

lebrados cantos de Reis.

Aprende moitas coplas

que logo interpreta co seu

marido nas horas longas do

muíño para que non renda

tanto o tempo.

Expresa leda e sincera:

«Eu pra cantar non son ro-

gada!». A seguir engade que

moitas pezas provocan in-

tensa emoción.

O repertorio inclúe com-

posicións como «Pedro Ca-

rreño», «O prisionero do

Brunete» (dos tempos da

guerra), «Carmiña se pasea-

ba»..., difundidos por cegos

cantores (na memoria, per-

dura, sobre todo, a imaxe

dos de Vences).

Lembra que dúas canta-

reiras fantásticas de Padro-

so (Sarreaus) –Carme e Oli-va– gustaban moito destas

coplas.

Aínda sabe algunhas que

non se atreve a expresar por

seren demasiado atrevidas.

Nos fiadeiros e roldas,

cántanse cancións bonitas

ou feas.

Esta é unha canción de

fiadeiro, que admite unha

interpretación literal e

outra figurada:

Heiche de tocar as cunchas,

miña carrapucheiriña,

heiche de tocar as cunchas

anque sea na cociña,

ai, ai, ai, anque sea na cociña.

Tamén toca o pandeiro e a

lata. As únicas que o fan no

lugar son ela e a Genoveva; mentres, as outras bailan.

Volta limpa a imaxe dos

esforzados carrilanos, que

traballan na vía do tren e

veñen a miúdo aos fiadeiros

á procura de ledicia.

As mulleres do Centro de

Desenvolvemento Rural Ei-

rada de Parada de Outeiro

Hermelinda Seguín Matías

21

Hermelinda Seguín MatíasSarreaus


Boas tardes miña sogra, véñolle pedir a filla

Se ma dás entro nun pouco, se non marcho máis aixiña.

A miña filla, Farruco, é moi nova pra casar,

Solo ten corenta anos, e pódesma destragar.

Alabado sea Dios, o que di a miña sogra,

Que vai destragar a filla, e non ten dentes nin moas.

Pois a filla non cha dou, non teño que che faguer

Que tu es un lampazán e non a podes manter.

Aún teño un bo oficio, xa sabe que son gaiteiro

Ándolle de festa en festa, gáñolle moito diñeiro.

A túa gaita Farruco trai a miña filla tola,

Pois non come nin descansa se non pensando na voda.

Pois pra poñela contenta, debe deixala casar,

Que despois de casadiña gaita non lle ha de faltar.

Se eso é o que queredes, cásaste miña filla,

Copla de cego Avelina Díaz García (Colectivo C. D. R. Eirada)Parada de Outeiro (Vilar de Santos)

Xa te encherás do Farruco e tamén da súa gaitiña.

Arreglaron os papeles e tratan o casamento

Io cabo de poucos días casáronse mui contentos.

Inda ben non vén da iglesia dícelle a pobre rapaza

Farruco se non recelas hasme de enseña-la gaita

Muller espera un pouquiño porque a teño gardada

Xa ma verás á noite tocando na fuliada.

Inda ben non vén a noite a moza non se olvidaba

Bótall’a vista ao punteiro e dice que lle gustaba.

Pois agora miña nena, tranquila debes estar,

Festa arriba e festa abaixo, xa te encherás de bailar.

O peor é a barriga se hai pouco que comer

Pero tocando na gaita podémonos distraer

Pero tocando na gaita podémonos distraer.

22


(Vilar de Santos) queren vi-

talizar as creacións lúdicas

de tempos pretéritos mais

próximos.

Avelina Limia (Toxedi-

ño-Vilar de Santos, 1928),

Celia Quintas (Toxediño-Vi-

lar de Santos, 1934), María Gracinda Gomes Ferreiro (Outeiro-Vilar de Santos,

1927), Dorinda García Ferreiro (Laioso-Vilar de

Santos, 1944), Isabel Jar-dón Pérez (Castelaos-Vilar

de Santos, 1926) e Concha Jardón Pérez (Parada-Vilar

de Santos, 1929) activan a

memoria de vida, que é par-

te delas e de todos.

Salientan a omnipresenza

do canto no mundo cam-

pesiño onde a xente canta

sempre.

O Entroido ou a Noite-

vella reúnen a mocidade

do lugar, que vai dun sitio

a outro entre cantos e soar

de pandeiretas. No fiadei-

ro, hai tempo para o labor

e o divertimento. Tarefas

colectivas ou individuais

–seitura, malla, arada, ca-

rrexo, etc.– propician deli-

cados cantares, que alivian

o esforzo da realización:

Hei de ir á túa seitura,

hei de ir á túa segada,

hei de ir á túa seitura,

que a miña vai acabada.

Divertidos e picantes son

os testamentos do burro (a

morte do animal na casa dá

pé a enxeñoso cantar bur-

lesco).

A alegría de vivir, a pesar

das carencias e calamida-

Grupo Eirada. De esquerda a dereita:Artemia Jardón, Victoria Montenegro, Felisindo Losada, Xoana Barxa,Avelina Rodríguez, Leonor Dorado, Xosefa Barxa, Elvira Ferreiro, Delfina Dorado, Dorinda García, Gracinda Gómez, Carmen Opazo, Avelina Limia, Antonio Martínez,Isabel Jardón, Celia Quintas, Irene Nóvoa e Otilia Nogueiras

23


des, ameniza os bailes dos

domingos, soltos ao primei-

ro, agarrados despois.

En Vilar de Santos, á som-

bra agarimosa do Museo da

Limia, volven ter vida mani-

festacións de antano.

Carmen Bouzas Quintas (Vilar de Santos, 1925), Do-lores Bouzas Quintas, Ma-nuel Dapoza Quelle (Vilar

de Santos, 1927) e Isabel Santana Bouzas (Vilar de

Santos, 1948) póñenlles voz

ás lembranzas de todos.

O Entroido de pandeire-

tas e gaitas saca das casas

runflada de xente disfraza-

da, como as madamas que

visten de branco de noivas,

cuns dengues preciosos, que

cantan e bailan por todas as

aldeas de arredor.

As mozas que van ao

fiadeiro teñen que escotar

para pagar o gas e levar un

feixe de palla para o dono

da corte onde se fai. Os mo-

zos que veñen roldar son de

fóra, doutro lugar.

O PARAÍSO DA GAITA

Foliada de gaita e tambo-

ril para esconxurar o meiga-

llo da melancolía. A ledicia

ten sons de gaita.

A tradición cóntanos que

o verdadeiro señor da roma-

ría é o gaiteiro. Acompañado

do tamborileiro, convértese

no grande dinamizador da

celebración. O grilar po-

deroso da gaita acende o ar

e encanta a cantos o escoi-

tan. A súa primacía gloriosa

prolóngase durante séculos.

A súa arte e a súa fama fi-

can inmortalizadas en beli-

das composicións dos nosos

mellores poetas.

A xenial Rosalía cántalle

ao casanova irresistíbel:

Un repoludo gaiteiro,

de pano sedán vestido,

como un príncipe cumprido,

cariñoso e falangueiro,

antre os mozos o primeiro

e nas siudades sin par,

tiña costume en cantar

aló pola mañanciña:

–Con esta miña gaitiña

ás nenas hei de engañar.

O cantor da liberdade, Cu-

rros Enríquez, réndese á se-

dución do virtuoso «gueitei-

ro de Penalta» (Celanova):

Xentil, aposto, arrogante,

en cada nota o gueiteiro

ceibaba un limpo diamante,

que logo no redobrante

pulía o tamburileiro.

[...]

Que dende o Lérez lixeiro

ás veigas que o Miño esmalta,

non houbo no mundo enteiro

máis arrogante gueiteiro

que o gueiteiro de Penalta.

Os informantes de Vilar de Santos

Canto de Seitura

Hei de ir á túa seitura

Ai, hei de ir á túa segada

Hei de ir á túa seitura

Ai, q’a miña vai acabada.

Na seitura do barroso

perdín as miñas polainas

Quen mas topou que mas día

Non quero máis cirandainas.

Ahora que vén a noite

Vén a miña alegría,

A tristura é o amo,

Que se lle acabou o día

Que se lle acabou o día.

Carmen Bouzas QuintasVilar de Santos

24


dais montañosas que gardan

a chaira limega.

Metéronse na noite can-

do ían polo medio do mon-

te, de volta para a casa,

despois de estaren tocan-

do todo o día nunha festa.

Nestas, ouviron ouveos de

lobo. Sabían dunha casopa

puxo tocar con todas as for-

zas unha muiñeira. Cando

acabaron aquela maxistral

interpretación, o silencio

invadíao todo. Estaban

salvados! A música fixera

fuxir as animalias da noite.

Durmiron até a alba e co

día puxéronse de novo ao

camiño.

Formación de grande

prestixio, unha institución

en toda a Limia, é a dos

Gaiteiros de Lamas. Inte-

grada por catro irmáns: Cel-so Vázquez Pardo (1912-

1964), Julio Vázquez Pardo (1914-1994), Augusto Váz-quez Pardo (1919-1985) e José Vázquez Pardo (1925-

2001).

Familia con dezaoito fi-

llos, dos que sobreviven

dez. Son coñecidos tamén

como Os Picoutos polo

pai, orixinario do lugar do

Picouto (Allariz). Ás irmás

chámanlles As Gaiteiras de Lamas.

Tocan e cantan por toda

a chaira desde novos para

Gaita de Manuel Carballo

O fascinante cancioneiro

popular, que xoga a miúdo

coa ironía e co duplo sen-

tido das palabras, ten ta-

mén lugar destacado para

o gaiteiro. No «Romance do

gaiteiro» dialogan así o in-

térprete sedutor e a nai da

moza requirida:

–Eu téñolle bo oficio que lle son un bo gaiteiro,

eu ando de festa en festa, gánolle moito diñeiro.

–A túa gaita, Farruco, trai a miña filla tola;

xa non come nin traballa máis que pensando na voda.

Até comezos do século

XX, a gaita execútase, so-

bre todo, de forma solista,

acompañada por unha caixa;

o gaiteiro mesmo canta aos

poucos. Nos anos 30, engá-

dese outra gaita, que fai a

segunda voz, e o bombo.

Metáfora do poder libe-

rador da música é o conto

popular de tradición oral

que refire o caso que lles

aconteceu a uns gaiteiros

que voltaban para a casa,

despois de tocaren todo o

día nunha romaría. Ben pui-

do ser en calquera das cor-

que había por alí cerca e

encamiñáronse cara a ela.

Entraron e pecharon ben a

porta. Dentro había palla

e leña para se quentaren.

Como non podían durmir

por mor dos ouveos, cada

vez máis altos, acordaron

facer lume.

Os lobos rodearon a ca-

bana e comezaron a rabu-

ñar na porta. Ao pouco,

dous saltaron ao tellado e

puxéronse a remexer nas

tellas.

O maestro vía que era

chegada a súa hora e pro- 25


gañar algo con que remediar

a moita miseria. Nas súas

actuacións, enlazan unhas

cancións con outras, sen

pausas.

Son protagonistas de

moitas coplas:

Os gaiteiriños de Lamas

foron tocar a Pintás

e no medio do camiño

coméronlle a gaita os cas.

Palabras reveladoras da

súa irmá Irene: «Sacharon

eles todo, naide lles incul-

cou nada».

Julio e Celso tocan a

gaita; Augusto, a caixa; e

José, o bombo. Algúns tra-

ballan de zapateiros mais

non gustan da labranza.

Tempos de fame e calamida-

des. A nai lávalles as cami-

sas de noite e ponas a secar

ao lume para poderen ir to-

car ao outro día. Entregan

na casa todo o que gañan.

José, o Picouto, atinxe

grande notoriedade no En-

troido de Xinzo ao disfra-

zarse sempre de señorita

fina. Celso volta da guerra

sen unha perna; de alí en

diante, toca sentado nunha

cadeira.

A última vez que tocan

xuntos en Lamas é en 1979,

na festa da Santa Cruz, polo

3 de maio. Interpretan du-

rante anos a música da dan-

za procesional, que execu-

tan oito danzantes durante

a procesión que vai desde a

igrexa parroquial a unha ca-

pela e que acaba co vistoso

trenzado de fitas. As coroas

dos danzantes, de papeis de

cores, e as cintas son con-

feccionadas polas irmás dos

gaiteiros.

Non hai moita informa-

ción do Tío Manuel de Pe-

gas, Manuel Corderí (Pe-

gas-Ordes-Rairiz de Veiga).

Veciño do gaiteiro Ernesto da Carballal, que o sente

tocar desde a súa casa e fai

nacer no rapaz a afección

musical.

Forma unha pequena agru-

pación con dous fillos: el e

o fillo Ramón tocan a gai-ta; a filla, Mercedes, toca a

caixa –algo pouco habitual

para unha muller naquel

tempo–. Tocan na proce-

sión, na misa e no baile da

festa. O tío Manuel manda

o fillo a Podentes para que

aprenda a tocar o clarinete

coa banda de música.

Emigra toda a familia a

Buenos Aires e non se vol-

ven ter noticias deles.

José Herminio Lorenzo Nóvoa, o Gaiteiro de Vila-

riño (Vilameá ou Retorta-

Laza, 1910-1968), é fillo do

Cego de Alberguería, ao

que acompaña de rapaz até

a época da guerra.

José Herminio Lorenzo Nóvoa

Muiñeira

EN DO26


Toca a gaita, a frauta de madeira, o clarinete e o

violín.Interpreta o samba coa

gaita. No baile participa

sempre unha peculiar pare-

lla formada pola María –pe-

querrechiña– e polo Alonso

–grande e alto–, que provo-

ca as gargalladas de todos

os concorrentes. Relátao

con palabras ben expresi-

vas a filla do gaiteiro, Luz

Divina: «Entoces il botaba

o paso así, pum pum, e a

outra, como non daba bota-

do o paso, iba chiquichiqui-

chí chiquichiquichí».

Gaña unha gaita nun con-

curso de gaiteiros en que

participa. Compaxina o ofi-

cio de músico, de gaiteiro

principalmente, co de cam-

pesiño. Toca até o final dos

seus días.

Outro magnífico gaiteiro

é Juan Ferreiro Ferreiro, o

Gaiteiro de Laroá (Laroá-

Xinzo, 1915-1999).

Algunha vez, vai acom-

pañar coa caixa ao seu pai,

Jerónimo Ferreiro, que ta-

mén era gaiteiro. Estivera

emigrado en Cuba, de onde

trae rumbas e boleros, que

o seu descendente ha de in-

corporar ao repertorio.

Ao rapaz, cando anda coas

vacas no monte e toca as

«palletas de restrego», bái-

lalle unha peza na cabeza;

chega á casa, colle a gaita e

ponse a interpretala.

Así se presenta el mesmo:

«Eu son músico sen papel».

Unha vez, Juan acode a

unha casa onde comera o

pai; os presentes insisten

en que toque unha peza coa

gaita; o pai non gusta de

emprestar o instrumento;

a proba debe resultar moi

satisfactoria porque desde

ese día déixalla xa sen nin-

gún receo.

Juan toca bastantes com-

posicións aprendidas do pai.

Contan que este levaba unha

pistola no peto e que, ás ve-

ces, mentres tocaba na feira

de Xinzo, disparaba dous tiros

ao ar, sen parar de tocar; os

gardas civís nunca souberon

quen era o da brincadeira.

Nalgunhas ocasións, ao

voltar de tocar á deshora,

Juan encontra a porta da

casa pechada; senta encos-

tado nela e ponse a tocar

até ficar durmido; á fin, a

muller abre a porta e déixao

caer para dentro.

Unha vez que o efecto

da bebida non lle permite

permanecer en pé e a xente

quere que siga a festa, áta-

no a unha árbore con varios

cintos.

Forma o seu propio gru-

po; cada compoñente chega

a cobrar un peso de prata –

dos de antes da guerra– por

unha tarde de actuación.

Juan Ferreiro Ferreiro, o Gaiteiro de Laroá

CAST

RO F

LOXO

Juan Ferreiro coa gaita, Primitivo coa caixa e Andalecio co bombo

27

Juan Ferreiro FerreiroLaroá (Xinzo)


Nas súas interpretacións,

emprega os picados –o máis

característico é o que se

executa cos tres dedos da

man esquerda–, modo pecu-

liar de separar as notas, que

fai que a melodía presente

unha viveza e unha alegría

moi expresivas.

Forma dúo cunha súa

irmá, que ten moi boa voz, e

son chamados en moitos si-

tios para cantaren as misas

en latín. El tamén tiña unha

voz excelente até que, nas

súas propias palabras, unha

cervexa fría lla estragou.

Un día antes de finar, o Gaiteiro de Laroá aínda

interpreta varias cantigas

para as enfermeiras que o

atenden.

Francisco Salgado Mén-dez, o Gaiteiro da Forxa

(Xocín-A Porqueira, 1917-

2005), vive unha existencia

dilatada e frutífera.

Seu pai, José Salgado, é tamén músico e sabe de

memoria o misal antigo.

Pai e fillos forman un gru-

po musical e cantan moitas

misas (mellor que os curas,

seica). O señor Francisco

toca na gaita toda a misa;

na consagración, interpreta

a Marcha Real. Emprega un-

has palletas especiais que

confecciona el mesmo para

que o son non sexa moi for-

te senón doce. Hai misas en

que a xente non pode con-

ter a emoción.

Aprende a tocar cunha

frauta de lata que lle merca

a un quincalleiro que anda

polas aldeas. Cando ten oito

anos, o pai vai a Santiago e

cómpralle unha gaita de Ba-

silio Carril, feita de varias

madeiras –entre outras,

caoba–, que ten ronco con

pallón de lámina metálica,

ronqueta e chión de palle-

ta. O chión –tamén coñeci-

do como chío ou chillón– é

un bordón sonoro de menor

tamaño, que fai unha nota

acompañante continua. O

efecto resultante é como a

confluencia de dúas gaitas:

como se un gaiteiro tocase

a melodía e outro fixese

unha nota sostida.

Ameniza os bailes dos

domingos e toca no Entroi-

do da Porqueira, dos máis

importantes da zona, que

congrega moita xente. Adoi-

ta vestirse de cura e dar a

comuñón aos asistentes.

Crea unha formación

–gaita, bombo con platillos

e caixa– con dous irmáns.

Despois gaña sona po-

los malabarismos que fai

coa gaita, que lanza ao ar

O Farel, Francisco Salgado e Benito

EN DO

28

Valse


e recolle debaixo do brazo

para seguir tocando sen

interrupción ou pousala no

chan e que siga soando para

volver collela e continuar

coa melodía sen perder o

compás.

Conquista a muller pola

gaita. Casan e van pasar a lúa

de mel a Ourense; na fonda

onde paran non lles cobran

nada porque toca a gaita to-

das as noites. Tamén toca en

tascas e bares, levando tras

de si toda a mocidade que

non para de bailar.

Emigra ao Brasil. Alí co-

meza a traballar nun hotel,

mais axiña se decata que

resulta máis produtivo de-

dicarse á música. Toca no

Centro Galego e en celebra-

cións de aniversario que or-

ganizan os emigrantes gale-

gos. Incorpora ao repertorio

moitas pezas brasileiras.

El mesmo conta que al-

gúns gaiteiros vellos pre-

sentes non poden evitar o

pranto ao escoitar a gaita.

Cos cartos que gaña,

adquire unha extensa pro-

piedade, con plantacións

de café, de bananeiras, la-

ranxas, mandarinas, man-

gas... Mesmo hai unha enor-

me pavieira.

Fala doutro gaiteiro do

lugar, algo máis vello –Pri-mo–, que só sabía unha

muiñeira e estaba sempre

tocándoa.

Veciño do señor Francisco

é Ignacio Fernández Barro (Xocín-A Porqueira, 1926-

1998), que domina a técni-

ca interpretativa.

A súa é unha carreira moi

precoz: comeza a actuar

como profesional con ape-

nas 12 anos. Como sinala

a súa muller, faise primei-

ro gaiteiro que labrador.

Vai polos lugares de Ordes

e Congostro acompañado

polo pai, para que non teña

medo ao voltar para a casa

ou evitar incidentes cos

mozos do lugar.

Demostra moi boa man

para os oficios: albanel,

carpinteiro, zapateiro, bar-

beiro...

Ten debilidade polas má-

quinas e trebellos.

Os primeiros cos que

toca son dous irmáns de

Faramontaos: Francisco –caixa– e Lisardo –bombo.

Despois, os acompañan-

tes habituais son José (Xo-

cín), co bombo e, ás veces,

a caixa, e José Velasco (A

Forxa), coa caixa.Lembra que, nunha oca-

sión que andaba tocando

–«a gaita ladraba»–, o cla-

Ignacio Fernández Barro e a súa esposa

29

Ignacio Fernández BarroXocín (Porqueira)


rinetista dunha banda que

tamén actuaba escoitárao

tocar e propuxéralle formar

un dúo, mais non se puido

facer por moraren en luga-

res distantes.

Sae cantar os Reis en

compañía de tres ou catro

mulleres.

Ignacio manifesta a súa

preferencia por tocar a dúo

con outra gaita e que non

é capaz de tocar sen acom-

pañamento de bombo e

caixa, que non lle dá collido

a graza. A última vez que

lembra fora co Damas de Carpazás.

A modo de conclusión,

manifesta, resignado: «Para

nós parece que o mundo

deu a volta; agora a mocedá

non se divierte, cambiou o

mundo».

O Gaiteiro de Paradela, Francisco Marra (Parade-

la-A Porqueira), comeza a

tocar co punteiro que un

que andaba fuxido por non

querer ir á guerra leva para

os mozos do lugar. Acordan

que o leve el por ser o que

lle dá máis xeito.

Despois, os mozos de Pa-

radela propóñenlle mercar

unha gaita para facer as

bailas sen ter que lle pagar

ao gaiteiro mentres non

descontase o instrumento.

Francisco decide mercala el

só mais apunta que tocará

igual, sen cobrar.

Bota dous anos na músi-

ca da Infantería de Marina

de Ferrol, unha banda de 22

gaitas.

As pezas que interpre-

tan son todas de música

de orquestra. Cómpralle o

clarinete a un compañeiro

e aprende a tocalo.

Apunta que no servizo

militar comían cadelos e bu-

rros, que chegaban camións

cargados para o exército.

Encárgalle a un artesán

de Ferrol unha gaita con

chío, que, segundo as súas

palabras, «fai que se sintan

os sons como se fosen de

dous punteiros xuntos, de

dúas gaitas».

Acorda formar un cuar-

teto con dous irmáns e un

veciño: Francisco opta por

tocar o clarinete; o irmán

Antonio, o Paidurmindo,

toca a gaita; o outro irmán,

o bombo e os platillos; o

veciño, Edelmiro, a caixa.Interpretan pezas de mú-

sica de orquestra, moi pre-

zadas polos festeiros. Come-

zan a tocar polo ano 1942 e

déixano en 1980. Chegan a

desprazarse a pé até Bande.

Van tocar a música da danza

procesional de Güín (Bande)

e a dunha danza que organi-

za unha agrupación de mu-

lleres en Paradela.

Lembra o Gaiteiro de San Lourenzo, José Durán

Francisco Marra

Muiñeira

30


Martínez, emigrado hai

moitos anos á Arxentina.

Exemplo de polifacetis-

mo e precocidade é Alfonso Villarino Rodríguez (Xinzo

de Limia, 1916).

Co seu irmán e con outros

dous, forma o grupo de gai-

tas Os Antelanos: Alfon-so –gaita–; o irmán José

–gaita–; Luís Villarino, o Parranchaba –bombo–; Ramón Sagrario –tambor.

Un parente, Ramón Villa-

rino de Saa, deputado por

Ourense, regálalles unha

gaita feita por Faustino Santalices.

Estuda música cun pro-

fesor da banda de Vilano-

va dos Infantes, que abre

unha academia de música

en Xinzo.

Dotado de talento para a

música, aprende a tocar o

piano, o violín, a guitarra, a mandolina, o clarinete...

Aos 10 anos, comeza a

tocar a bandurra na ronda-

lla da Filarmónica Antela-na; a institución ten tamén

grupo de teatro, cadros de

declamación e coro. A Filar-mónica terá varios directo-

res; entre eles, Faustino Temes, que lles toca o vio-

lín ao acabar os ensaios.

Con 10 ou 11 anos xa toca

como solista da Filarmóni-ca ou formando dúo co seu

irmán José.A rondalla e o grupo de

gaitas tocan nos descansos

das representacións tea-

trais. Alfonso acaba sendo

director das distintas sec-

cións da Filarmónica. Un fito relevante na cró-

nica musical da Limia é a

actuación dos Gaiteiros de Soutelo de Montes nas fes-

tas de Xinzo de 1932, que

desperta grande entusiasmo.

Chega a compor unha

canción que se canta nal-

gúns sitios durante a gue-

rra. Tamén anota a música

das cancións que escoita

pola radio.

A Filarmónica desfaise

antes da guerra mais se-

guen coa rondalla e o grupo

de gaitas.

En 1940, a rondalla toca

nos cinemas Xesteira e Lo-

sada de Ourense, con re-

soante éxito. As partituras

para a rondalla son encarga-

das a Santander.

Cando conta con 32 ou

33 anos, desfaise a rondalla

por culpa do vaseteo, que se

converte nun atranco para

os ensaios do conxunto.

Forman un cuarteto de

guitarras: os dous irmáns

Villarino e os dous irmáns

Gelpi. No repertorio, predo-

minan as cancións sudame-

ricanas; organizan festivais

en favor dos damnificados

pola explosión da polvorei-

ra de Cádiz de 1947 e teñen Francisco Marra

Paradela (Porqueira)

Alfonso Villarino Rodríguez

Os Antelanos

31


actuacións en todas as vilas

da provincia.

Sendo presidente de Ac-

ción Católica (!), polo 41

ou 42, é detido e metido

en prisión durante sete días

por organizar o «Enterro das

sardiñas»; ten que pagar

tamén unha multa de 250

pesetas. Son acusados de

participar nun acto masó-

nico. A pesar das denuncias

e das detencións, en Xinzo

non deixa de celebrarse o

Entroido ningún ano.

A paixón pola música non

morre. Cada pouco, aínda

se xunta cos amigos en Za-

dagós e sempre acaba can-

tando e tocando a guitarra.

Alfonso Villarino declárase

«sainceiro» e recoñece ter

sido o armadanzas de can-

tas iniciativas musicais, lú-

dicas e sociais se acometen

en Xinzo.

Confesa que a súa verda-

deira vocación sempre foi

ser compositor ou director

musical mais a vida levouno

a un comercio de calzado.

Severino Martínez Fe-rreiro (Montecelo-Baltar,

1921) pertence a unha es-

tirpe de gaiteiros.

Seu bisavó, Juan Anto-nio Martínez (Montecelo),

e un tío por parte de nai,

Demetrio Ferreiro (Goma-

riz), tocaran a gaita.Con 12 ou 13 anos, fai

el mesmo un punteiro de

castiñeiro, que seica toca-

ba só na boca. Elabora ta-

mén a palleta, de hasta de

vaca, e cun ferrete, de lata

ou cobre. A primeira gaita

cómpralla ao Carrazas (A

Xironda-Cualedro), sendo xa

mozo (21 ou 22 anos).

Forma un grupo con An-tonio Rivas, fillo doutro fa-

moso gaiteiro da localidade,

Rudesindo Rivas –caixa–, e con Jesús Rico –bombo.

Tras casar, toca algúns

anos máis e abandona a in-

terpretación para dedicarse

unicamente á labranza.

O seu sobriño Leopoldo, a quen acaba vendéndolle a

gaita, aprende a tocar con

el.

Dámaso Feijoo González, o Damas (Carpazás-Bande,

1923), é o creador do grupo

Os Feijoos.Estirpe familiar, coñecida

tamén como os Gaiteiros de Carpazás.

Dámaso comeza a tocar

de neno con gaitas de ferra-

ña ou de cana de amieiro,

de castiñeiro ou de salguei-

ro. Tamén toca a filharmó-

nica, que mesmo fai soar co

nariz; despois, unha frauta

de madeira.

A primeira gaita, pola

que paga vinte pesos, vai-

na mercar a Vila, andando

desde Carpazás. Tiña o fol

Rondalla de Alfonso Villarino

Severino Martínez Ferreiro

EN SIb32

Polca


picado; coa pel dun año

que lle mata o Bértolo fan

outro novo.

O que se gaña é pouco e

non dá para vivir; actúa en

festas, casamentos, con-

memoracións, etc.; acode

tamén aos fiadeiros, ás es-

casulas –«Somos da terra

do millo», di fachendoso–,

ás xuntanzas.

Traballa como pastor e

campesiño. De rapaz, vai de

ateiro a Castela. Emigra a

Venezuela e a Francia, mais

nunca se afasta da gaita.

Durante moitos anos

forma grupo con Ricardo Feijoo Rivera, que tamén

toca a gaita, e dous fillos

–Josefa e Francisco Feijoo Feijoo–, que tocan bombo

e caixa. Percorren toda a

provincia, localidades do

norte de Portugal e outras

de Zamora. Un ano tocan en

Corvelle (Bande) durante

toda a Noitevella, contra-

tados polos emigrantes que

veñen pasar as vacacións.

Lembra ter tocado sem-

pre, desde rapaz, sen inte-

rrupción. Segue en activo

e fainos unha pequena de-

mostración para que non

haxa reticencias. Mostra or-

gulloso unha gaita flaman-

te, da que afirma que «ten

unha voz preciosa».

José Otero Fernández (Piñeira de Arcos-Sandiás,

1923) quéixase do exceso de

percusión que hai hoxe, que

non deixa escoitar nada.

Seu pai, Manuel Otero, era o gaiteiro máis vello de

por alí. Un irmán, Gil, toca

o requinto.A agrupación do pai era

coñecida como Os do Or-neallo de Piñeira.

José Otero sinala que «or-

neallo» é a palabra galega

antiga para designar a gai-

ta; que o ronco é o orneallo.

Unha parte da gaita designa

todo o instrumento.

Comeza a tocar a caixa

con 14 anos, que vai a Cas-

telaos (Vilar de Santos)

polo Entroido. Entón, cobra

un peso por unha tarde de

actuación.

En 1966, ao voltar da emi-

gración en Alemaña, forma

unha agrupación de gaitei-

ros –Aires da Limia– de

cinco compoñentes: José García (Nanín), Juan da Chousela e Rodrigo, coas

gaitas; Benito, co bombo; e

el mesmo coa caixa. Partici-

pan moitos anos no desfile

do Entroido en Xinzo.

Traballa nunha fábrica de

fariña, que importa o trigo

de Rusia, a través da Arxen-

tina.

Aprenden as cancións es-

coitando discos dos Gaitei-ros de Soutelo de Montes e doutros grupos, que merca un

dos compoñentes do grupo.

Dámaso Feijoo

José Otero

33

Dámaso FeijooCarpazás (Bande)


Das terras da montaña

é Adesio Barrio Salgado (Castelaus-Calvos de Ran-

dín, 1924).

Vaille tocar a gaita ás

mozas, acompañado por

Ricardo Rodríguez, que

canta.

Despois, forma unha pe-

quena banda con Porfirio Salgado –caixa– e Silverio Valencia –bombo–. Son to-

dos do mesmo lugar.

Mércalle unha gaita ao

Celso de Ganade por 50 pe-

sos. Para pagala, vai traba-

llar un día ás minas de vol-

framio que hai no Fochado,

en Feás. Aínda lle sobran

algúns cartos.

Destaca a importancia

do compás para tocar ben a

gaita. Fala da trisca, o baile

que se fai os domingos na

aira de mallar.

Conta que unha vez es-

tivo tocando a gaita nun

fiadeiro até as cinco da

mañá, acompañado por un

vendedor ambulante que

tocaba marabillosamente a

pandeireta.

O Señor Paco de Escor-

nabois, Francisco Villarino Ojea (Escornabois-Trasmi-

ras, 1924), é un dos gaitei-

ros máis lonxevos que segue

tocando.

Aprende a tocar a gaita

con Leopoldo Quiroga, o Gaiteiro de Córgomo (O

Barco de Valdeorras), que

anda fuxido polas terras

da Limia; para na súa casa

quince días e danlle de co-

mer e de fumar. A nai tamén

lle ensina, ao marcarlle o

ritmo.

Un trazo característico

de Leopoldo Quiroga que

pasa ao señor Paco e a

outros gaiteiros limegos é o

da ornamentación, picando

á vez con tres dedos da man

esquerda. O Gaiteiro de Córgomo sostiña que un bo

gaiteiro tiña que saber pi-

car, repicar e repenicar.

A primeira gaita encárga-

selle ao Celso de Ganade, que a fai en dous días; en-

trégalla o día de San Xosé e

xa canta a misa con ela.

A gaita coa que vén to-

cando estes últimos anos é

a gaita de Antonio Teixeira Silva, o Coxo de Guimarei

(Monterrei), que tamén toca

o acordeón de botóns; anda

pola zona coas proxeccións

de cinema e aínda ensaian

algunha vez xuntos. A gaita

do Coxo de Guimarei era de

galleto, isto é, cunha buxa

en forma de Y para inserir

dous bordóns.

Expresa que o Leopoldo

era un grande artista e que

aínda conserva unha foto

del. Sempre se guiou polas

súas recomendacións: para

afinar ben a gaita, palleta

pequena e pallón curto.

Coincide cun acordeonis-

ta nas minas de volframio

que hai perto de Baldriz e

amenízanlle as noites aos

moitos traballadores que se

xuntan alí.

Gaiteiro eminentemente

solista, forma agrupación

con dous irmáns aos que

el ensinara a tocar (José e

Ramón, caixa e bombo res-

pectivamente). O seu estilo

interpretativo é moi ador-

Adesio Barrio Salgado

Francisco Villarino Ojea34


nado, con moitas paradas,

alongando os compases.

Soe dicir que tocar a tempo

toca calquera mais que os

bos gaiteiros tocan tamén a

destempo, facendo paradas

e agardando uns compases.

As pezas máis persoais do

señor Paco aparecen reco-

llidas nunha gravación feita

hai anos polos Gaiteiros da Pontevella de Ourense.

Ten un repertorio inmen-

so, con bastantes compo-

sicións propias; quizais, a

metade das que interpreta.

Para el as cancións máis

fermosas son as vellas, as

tradicionais.

Vai tocar todos os anos

ao Entroido de Castro de

Laza.

Ernesto Araújo Pérez, o Gaiteiro da Carballal

(Amiadelo-Ordes-Rairiz de

Veiga, 1925), toca desde

os doce anos polas festas e

bailes de domingo.

Relata, sereno e xentil,

que comeza tocando nun

punteiro feito de freixo e un

artesanal fol de pel de gato,

que un tal Evaristo armara

para correr o Entroido.

Seu pai encárgalle ao Cel-

so de Ganade un auténtico

punteiro, que custa cinco

pesos. Algún tempo des-

pois, vistos os progresos,

encargan a gaita, tamén

en Ganade, pola que pagan

vinte pesos.

Forma agrupación, que

será coñecida como Os Gai-

teiros de Ordes, con José González Corderí (O Espi-

ñeiro-Ordes) co bombo e

con Manuel Martínez Cor-derí (Eidos de Limia-Ordes)

coa caixa. Nos tres días do

Entroido de 1942 cobran

nove pesos, por tocar desde

a mañá á noite (a falta de

luz puña fin á celebración).

Fai o servizo militar na

Coruña, onde bota tres anos

por ir de voluntario. Cando

volve do primeiro permiso,

leva consigo a gaita, e a

interpretación que realiza

unha tarde vai cambiar a

súa vida no cuartel. Escoi-

tado polo Tenente Coronel,

intégrase na banda de gai-

teiros de Intendencia na

que toca durante tres me-Ernesto Araújo Pérez

Ramón, José e Francisco Villarino

EN DO

35

Xota Francisco Villarino OjeaEscornabois (Trasmiras)


ses; despois, encárgaselle

a creación e a dirección

dunha banda de gaitas no

Rexemento de Transmisións

en que serve e que nunca ti-

vera antes. Forma unha ex-

celente agrupación de doce

gaiteiros, que dirixe até que

se licencia e que participa

na inauguración do campo

de fútbol de Riazor e en so-

lemnes desfiles polas rúas

da cidade herculina. Ensaian

todos os días durante horas,

na torre de Hércules.

De volta á terra, Os Gai-teiros de Ordes seguen

a tocar en festas, bailes e

celebracións familiares até

o ano 1960, cando morre o

seu pai. Os domingos que

non teñen para onde saír,

amenízanlle a tarde á moci-

dade da parroquia, a cambio

dunha peseta por cada par-

ticipante no baile.

Nalgunha ocasión, son

contratados para amenizar

unha verbena da Saínza;

polo día, tocaban polo cam-

po da festa e pola carba-

lleira.

Nos anos da posguerra,

non resulta fácil conseguir

autorización para realizar

bailes ou reunións folclóri-

cas. Ás veces, prodúcese un

encontro pouco grato co co-

mandante da Garda Civil.

Lembra que naqueles tem-

pos tiñan que andar moitos

quilómetros, case sempre de

noite (desde Guillamil ou A

Filgueira á Carballal). Moi-

tas veces chegaban á casa

cando abría o día.

As actuacións son oca-

sionais e o que se gaña

non dá para moito; Ernesto

compaxina a interpretación

co oficio de zapateiro e coa

labranza.

O repertorio musical vai-

se enriquecendo ao escoitar

as cancións a outros intér-

pretes, sobre todo os cegos

que andaban polas festas e

feiras, das que sempre se

traían as coplas coas últi-

mas novidades.

Ten un recordo moi agra-

decido para o Carrasco, Gai-

teiro de Congostro, a quen

lle escoitara sendo rapaz

unha muiñeira que quería

lembrar e da que escribira

a letra na mesa dun canas-

tro, volvendo ao sitio o día

seguinte para memorizala

ben; e tamén para o Ramón, gaiteiro do barrio de Pegas

(Ordes). Di que os dous eran

excelentes músicos.

En 1965 emigra a Holan-

da, onde permanece durante

vinte anos. Ao pouco tempo

de chegar, coincide co po-

pular humorista O Xestal, da

Coruña. Na Casa de Galicia

forma deseguida unha nova

agrupación musical, que

chega a integrar dezanove

compoñentes –tres gaitei-

ros, caixa, bombo, cunchas,

Dende Outeiro ás Nogueiras

hai unha tranca no chan:

A Antonia caiu n-ela

e o Francisco deulle a mau.

As mociñas, as das Maus,

cando van ó fiadeiro

collen ó pai pol-as barbas:

¡corre pra aiquí, meu carneiro!

EN DO

Ernesto Araújo, na Saínza

36

Muiñeira


botellas de anís, paus,

etc.– e que é requirida para

numerosas actuacións ao

seren moi estimados en to-

dos os sitios.

Colle a gaita coa que o

agasallaran en terras holan-

desas o mesmo ano da súa

chegada e aínda ten folgos

para nos dar probas da súa

arte interpretativa. O pun-

teiro estremece entre dedos

robustos e habelenciosos.

Magnífica demostración da

pertinencia da acertada ex-

presión «a gaita é para o

gaiteiro».

Honorio Alonso Rome-ro, o Gaiteiro de Paradela

(Santiago de Rubiás-Calvos

de Randín, 1925), comeza

a tocar cunha frauta de sa-

bugueiro de oito buracos. É

tamén excelente bailarín.

Pasa unha tempada en Lu-

bián (Zamora), picando pe-

dra para o camiño de ferro.

Casa en Paradela e aquí

se estabelece; o mesmo fan

outros dous irmáns.

Aos 16 anos merca a pri-

meira gaita e crea unha

formación con dous irmáns

–Benigno, que toca a caixa, e José, o bombo– e con En-rique Seguín –requinto.

Toca nos bailes dos do-

mingos á tarde. Ten algun-

has diferenzas cun mozo,

que non lle permite bailar

para entrar en calor antes

da actuación musical. Como

lles ocorre a outros moitos,

que son obxecto de denun-

cias que lles impiden tocar,

ten certos problemas coas

autoridades por non estar

sindicado.

Con ocasión da visita de

Franco a Ourense no ano

1957, o Concello chámao

para que vaia tocar. Parece

que lles custa convencelo,

dados os atrancos que lle vi-

ñan pondo para poder actuar

sen estar sindicado, mais,

finalmente, accede e vai.

Nas últimas actuacións,

sae tocar el só; leva tamén

caixa e bombo, e procura

no lugar dous que saiban

tocalos algo para que lle

saia máis económico. Hai

catro ou cinco anos que non

toca.

Acorda o Celso Álvarez, un veciño máis vello ca el,

que tocaba moi ben unha

frauta de ébano de chaves. Tivera que deixar de tocar

por perder unha noite o ins-

trumento ao cruzarse cuns

ladróns que foran roubar a

un muíño. Nunca máis vol-

vera saber dela.

Tamén lembra uns músi-

cos portugueses que van por

Santiago de Rubiás tocando

o acordeón; un deles, cha-

mado Cervos, casa na loca-

lidade. E Antonio Alonso, un acordeonista de Meaus

(Baltar), que matara dous

Honorio Alonso Romero

37

Ernesto Araújo PérezCarballal (Rairiz de Veiga)


atracadores que quixeran

roubar os cartos da recada-

ción que seu pai recadador

tiña na casa.

Delfín Martínez Castro (Nocedo-Os Blancos, 1926)

mantén muiñeiras interpre-

tadas ao xeito antigo, tra-

dicional.

Conta a muller que onde

se fai verdadeiramente mú-

sico é na emigración, en Ale-

maña; intégrase nunha agru-

pación coñecida como Peña

Galega de Munich (son uns

40 membros). Todos lle cha-

man Castro, por Fidel Castro.

Alí traballa nos ferrocarrís

alemáns entre 1963 e 1982.

O concello contrátaos para

participar nunha celebración

con grupos doutros países

–gregos, turcos, italianos,

etc.–, e os sons da gaita des-

pertan grande expectación.

Comeza, de rapazote, coa

caixa, acompañando un ir-

mán, Celso, que toca a gai-

ta. Cando o irmán marcha

para o servizo, xa colle el

a gaita.Forma un grupo, Eiroá de

Nocedo, con Jesús Jardón –caixa– e con Indalecio Vázquez –bombo–; os pri-

meiros anos tamén toca con

eles José Manuel López (acordeón).

Evoca a figura destacada

do gaiteiro Manuel Salinas (Pixeirós-Os Blancos), aín-

da vivo.

Lamenta que, nalgúns

momentos, non se lle dese

mérito ningún aos gaiteiros

e que mesmo fosen obxecto

de mofas e risos. Por con-

tra, unha vez que van tocar

a Vila (Calvos de Randín)

–alborada, misa, procesión,

baile e verbena– até as tres

da mañá, reciben entusias-

tas parabéns e dinlles que

nunca antes bailaran tanto

no lugar.

De mozo, faise tamén cun

acordeón de botóns, que

toca nos fiadeiros cando vai

mocear e no muíño da casa

para que bailen as mozas e

mozos que alí agardan.

Manuel Grande Gómez (Piñeira Seca-Xinzo de Li-

mia, 1926) toca a gaita apenas seis anos. A súa vida

ten unha boa dose de aven-

tura.

No ano 1951 embarca

para a Arxentina no porto

de Barcelona, após unha

liorta con alguén nunha ta-

berna. Alí traballa durante

14 anos como chofer dun

camión. En 1968, marcha

para México, onde se dedi-

ca ao comercio de mobles.

En 1977, viaxa aos EE. UU. e

traballa nun rent-a-car (alu-

guer de coches) en Los Án-

geles (California) levando

xente ao aeroporto. En 1980

vai até Alasca, onde pasa 11

Delfín Martínez Castro

Manuel Grande Gómez

EN SI38

Muiñeira


anos; alí traballa nunha fá-

brica de peixe e tamén anda

embarcado. Antes de voltar,

aínda para tres meses no

Canadá.

Un irmán máis vello,

José, tamén é gaiteiro; ao

emigrar á Arxentina, déixa-

lle a gaita a el.

Forma grupo, sen nome,

con Samuel Gil –caixa– e

Odilo Rodríguez –bombo–, naturais da mesma locali-

dade.

Fernando Paradela Lage (Perrelos-Sarreaus, 1927)

pertence tamén a unha

estirpe de músicos desta-

cados.

Traballa como técnico-ad-

ministrativo do Concello de

Sarreaus durante 45 anos.

Comeza a tocar a gaita

aos 15 anos cando un ca-

pitán-médico do exército,

Emilio Santamaría Villarino

(Sarreaus), lla regala para

correren as farras noctur-

nas. O fiadeiro énchese de

mozas cando hai noticia de

que van acudir os gaiteiros.

Nos anos 30, o pai, Li-sardo Paradela Rodríguez, ideara unha danza do En-

troido, á semellanza das

danzas tradicionais. Fixera

os estudos de maxisterio

e marchara para Cuba. Alí

casa cunha muller de Perre-

los; faise cun acordeón de

botóns e aprende a tocalo.

Ao regresar, exerce como

mestre e toca a música da

danza tradicional (os dan-

zantes levan paus, forman

figuras en cruz e diversas

filigranas).

Un irmán, Manuel, con

formación musical –estu-

da nos Xesuítas–, virtuoso

do acordeón, director da

banda da Xironda, funda-

dor da banda de Verín e

organizador dun coro en

Xinzo, ensínalle moitas

cancións.

Con este irmán e algúns

amigos, forma unha peque-

na rondalla –laúde, bandu-rra, mandolina, guitarra

e dúas voces– que soa moi

ben. Van actuar ás festas,

nun bar ou nun posto am-

bulante, e acaparan a aten-

ción da concorrencia.

Rememora con emoción o

Entroido de entón, en que

os protagonistas eran o Pe-

liqueiro e o Maragato.

Toca na inauguración da

estación do tren de Vilar

de Barrio, en presenza de

Franco, no ano 1957; Her-minio de Vilariño toca con

Fernando Paradela Lage

Fernando Paradela co seu grupo, tocando para Franco

39

Delfín Martínez CastroNocedo (Os Blancos)


el a gaita; José de Freixo, a caixa; e o Patán toca o

Bombo.Manifesta que dúas gaitas

facendo un dúo valen máis

que dez gaitas a unha voz;

a segunda voz das gaitas fai

un son moi bonito.

Canta a dúas voces co

Elías Losada; cantigas

como «Quer que lle quer»

ou un delicioso cantar de

sega:

Cabalo, meu cabaliño,

meu cabaliño redondo,

heiche de cortar as pernas,

antes de chegar ao fondo.

O Elías seica facía siiium,

siiium, imitando o son da

gadaña. Era un espectáculo

marabilloso ver dez homes

segando xuntos a herba: un

diante, outro atrás, e así

todos; o cabaliño ía abrindo

así, mentres todos canta-

ban a unha.

Felisindo Sotelo Iglesias (Baronzás-Xinzo de Limia,

1927) é coñecido como «o Gaiteiro sete veces».

Compoñente do grupo Ai-riños de Antela, cuxa foto-

grafía é portada dunha co-

lección de discos de música

galega denominada «Festas

galegas», editada por Her-

mífono na Arxentina na dé-

cada dos 60. A foto está fei-

ta na carballeira da Saínza,

con motivo da celebración

da popular romaría. Alí,

coinciden moitas veces cos

gaiteiros de Lamas; cando

estes deixan de tocar, van

eles á danza procesional de

Lamas. Son moito máis co-

ñecidos como Os Gaiteiros de Baronzás.

Toca unha gaita con pun-

teiro de ébano, que fai un

son limpo e agradábel.

José Villarino Rodríguez, outro membro do grupo,

tamén toca a gaita; perde-

ra parte dun dedo e fixera

un «apéndice» para poder

seguir tocando. Excelente

arador, clasifícase en quin-

to lugar nun Campeonato

Nacional de Arada que se

celebra en Cádiz.

Os outros dous compo-

ñentes do grupo son Vi-cente, que toca bombo e

pandeireta, e Roque de Morgade, que toca a caixa.

É unha das agrupacións

limiás que atinxe máis

sona. Percorren case toda

a provincia actuando. Soen

desprazarse en bicicleta.

Actúan tamén nos actos de

inauguración da estación de

Vilar de Barrio en 1957.

Son palabras do propio

Felisindo: «Estabamos moi

casados».

Julio Pérez Carballo (Nocelo da Pena-Sarreaus,

1927) aprende a tocar cun-

ha «panoia» (ou «panolla»),

Felisindo Sotelo Iglesias

Julio Pérez Carballo

40

Mazurca


a parte máis grosa da palla

de centeo.

O Celso de Ganade vénde-

lles un lote completo –gai-ta, caixa e bombo– por 300

pesetas. Julio ten entón 12

anos. Cando chegan cos ins-

trumentos ao lugar, saen a

recibilos todos os veciños.

Forma agrupación con

Ramón Carnero Carnero

–caixa– e co seu irmán José –bombo–; máis tarde, tamén

con José Pousa –caixa–. Outro irmán, Agustín, toca

algún tempo outra gaita.Levan unha vida de sobre-

saltos; teñen que escapar

da Garda Civil porque había

obrigación de tirar un per-

miso para o baile. Ás veces,

cobran en castañas; levan

unha burra e voltan con ela

cargada de castañas. Toca

durante moitos anos no En-

troido de Sarreaus.

Traballa en distintos ofi-

cios: albanel, electricista,

etc. Vai á vendima pola

zona de Albarellos (Monte-

rrei); alí van tamén unhas

mozas portuguesas que

cantan primorosamente;

delas aprende a canción

«Adelaira», peza bastante

popular naquela época.

Pasa algún tempo nas mi-

nas de estaño en Baldriz e

nas de volframio que había

en Tamagos (Oímbra); mo-

llados como pitos, metidos

todo o tempo en galerías de

400 metros.

Verbo da música de gaita,

expresa: «Esto é... moito;

pero pra min é coma outras

cousas; hoxe todo é máis

artificial; antes era máis

natural».

Antonio González Fran-co (Ganade-Xinzo de Limia,

1932) é sobriño do artesán

Celso. Mora en Ganade até

os 25 anos. Sen que ninguén

llo ensine, aprende a condu-

cir un camión que mercara

o pai.

Comeza a tocar a raíz

dun mal que lle dá nunha

perna, o mal da toupa,

como un buraco que se

vai agrandando. Bota dous

anos no leito. O tío faille

un punteiro con boquilla

para que se entreteña;

logo, faille unha caixa e

un bombo para que vaia

mudando de instrumento.

O mal cúrallo unha muller

da Bruxueira, unha aldea

que hai entre Ganade e Sa-

bucedo, que vai raspando

cun coitelo ao tempo que

fai unhas cruces e besbella

unhas palabras.

Forma un grupo con Ra-fael Rodríguez –bombo– e

con Camilo Rodríguez –caixa–. Van tocar moitas

tardes á Saínza, onde lles

pagan 3 pesos e un litro de

viño. En Ganade, tocan sem-

pre de balde.

Antonio González Franco

Manuel Pérez Gallego e Julio e Agustín Pérez Carballo

41

Fernando Paradela LageSarreaus


A primeira peza que apren-

de e a que máis traballo lle

dá é unha muiñeira, que lle

ensina un señor moi vello, o José da Corredoira, que ta-

mén toca algo a gaita.

No servizo militar, na

Coruña, chega a cabo de

gaiteiros; a banda ten sete

gaitas, catro caixas e dous

bombos.

Polo ano 1960, estabe-

lécese en Ourense. Anos

máis tarde, forma a agrupa-

ción Os Francos –dúas gai-

tas, dous saxofóns, bombo

e caixa–, que aínda segue

en activo.

Finísimo ouvido ten Da-vid Rivera Rivera (Lomear-

Rioseco-Calvos de Randín,

1933), que vive con paixón

a música. Un parente rega-

láralle un gramófono e moi-

tos discos, o que acrecenta

a afección.

Toca a gaita, o bombar-dino, o saxofón e o tecla-do.

A inconsciencia infantil

leva a que el e outros ra-

paces se dediquen a facer

rudimentarias pistolas que

disparan con pólvora; un

deles resulta ferido de certa

consideración, o que man-

teñen en absoluto segredo.

O pai quere que siga a tra-

dición familiar da xastraría,

que vén xa dun tataravó.

Compaxina as dúas aprendi-

zaxes. Máis tarde traballará

tamén como carteiro.

Comeza aos 10 anos cun-

ha gaita de sabugueiro e

unha vuxiga de porco. Da

cana dun castiñeiro, fai

como un clarinete, que ten

un son suave e doce, distin-

to de todo.

Con 12 anos, recibe dun

amigo –Aurelio (Feás)–

agasallo inesperado: unha

gaita asturiana. Ensaia ás

agachadas, cando o pai sae

xogar a partida. Os mozos

lévano ao fiadeiro para que

toque; ao primeiro, faino

sen percusión; despois, con

caixa e bombo.

A súa muller, Celsa Se-guín Valencia, toca tamén

no fiadeiro: lata e cazola.

En 1944 ou 1945 créase

a banda de música de Cal-

vos e entra nela para to-

car o bombardino, que lle

custa 9.000 reais (entón,

a imposibilidade de adqui-

rir un instrumento arreda a

moitos da música). Apren-

de solfexo co profesor Gu-mersindo (Muíños), que

fora chamado para a banda.

Chega a tocar coa gaita na

banda de música.

Poucos anos despois,

ten que deixar de tocar na

banda porque aumentan os

encargos na xastraría pa-

terna.

Con tres fillos, crea a

orquestra River’s Play, que

cobra por seis (catro músi-

cos mais furgón mais equi-

po). Tocan no verán –pide

vacacións na cartería– por

toda Galiza, Zamora, León,

Asturias... e chegan a co-

brar 100.000 pesetas por

actuación. Seica os animara

o cura de Calvos, que to-

caba o acordeón e algunha

vez tamén saía con eles. A

orquestra desaparece cando

David Rivera Rivera

Celsa Seguín Valencia

42


os fillos marchan estudar á

universidade.

Os poucos días que para

na casa aproveita para pre-

parar cortes de pezas de te-

cido que a muller e outros

familiares se ocupan de

coser.

Tempo despois, comeza a

impartir clases de solfexo,

desinteresadamente, aos

alumnos da agrupación es-

colar de Calvos de Randín.

Funda e dirixe a banda de

gaitas de Calvos e a de Pi-

tões das Júnias (Portugal).

Propóñenlle a creación do-

utra banda en Lisboa, mais

rexéitao, por causa do afas-

tamento.

As evocacións de Da-vid animan tempos vellos:

as melodías de Modesto González (Sabucedo-A Por-

queira), que toca primoro-

samente a gaita –Senén Dacal toca con el a caixa

e Antonio Gómez, o bom-bo–; a interpretación dun

acordeonista cego de Turei

que fai estremecer o cor-

po; as fermosas cancións

que traen os operarios de

Vigo que veñen traballar

ás minas de volframio de

Padroso.

José González Vasallo (Rebordechao-Vilar de Ba-

rrio, 1933) nace en Barce-

lona mais vén para a Limia

con 8 meses.

Aos 15 anos fai unha

frauta traveseira de 8 bu-

racos dun cano de parau-

gas coa axuda dunha lima.

Pouco antes de marchar á

mili, merca unha gaita. No

servizo, toca a corneta e

faise tamén cunha frauta.Máis tarde, cómpralle

un acordeón de botóns ao

Brais, o Coisiñas, de Rio-

bó. Toca tamén a filhar-mónica e os chifres dos

capadores. Leva a música

na cabeza.

Vai aos fiadeiros tocar

frauta e gaita. Nunha oca-

sión, está tocando tres ho-

ras seguidas sen quitar a

gaita da boca porque había

uns que porfiaban en que

había cansar.

É un caso excepcional de

gaiteiro solista, sen acom-

pañamento de percusión.

Pouco despois de casar,

marcha para Suíza e leva

consigo a frauta. Á volta

da emigración, abandona a

música. Dedícase á labranza

e fai un pouco de todo: al-

banel, fontaneiro, louseiro,

electricista...

Acorda os malladores ve-

llos, cando a malla se facía

á man; púñanse dez de cada

lado e enterraban un pote

dos porcos na aira para que

os golpes resoasen ben.

A memoria aviva tamén

a figura dun cego de Viana,

home moi pándego que viña

coa muller e 16 fillos (!);

íanlles levar de comer (pan,

chourizos, castañas...). No

lugar era sonado o vello

Rosende e a filla, María Cristina Gómez, que sabían

máis dun cento de romances

e cuartetas.

A muller refire o caso da

banda de música de Vilar de

Barrio, á que lle dicían «Or-

questra Julio Rato, tocan

José González Vasallo

43


tres e bailan catro», pois

que nunca tocaba a banda

enteira, tocaban uns e bai-

laban outros.

Leopoldo Martínez Fe-rreiro (Montecelo-Baltar,

1934) é gaiteiro do grupo

Os da Raia, formado por

dúas gaitas, clarinete, caixa

e bombo.

Leopoldo toca a gaita; Modesto Díaz, de Sampaio,

gaita e acordeón; Manuel Pena, clarinete; Cándi-do Covelas, da Boullosa,

caixa; Darío Rodríguez, de

Sampaio, bombo.Leopoldo traballa de car-

pinteiro e de muiñeiro. É tem-

po de carboeiros nos montes;

el métese a tocar nos mon-

tóns de torgos para que non

o oian e non lle rifen.

Con 13 ou 14 anos, marcha

traballar a unhas minas de

León e bota alá 7 anos. Alí,

toca moito con dous curmáns

–Castor Martínez, caixa; Fe-lisindo Martínez, bombo– e

retorna moi ensaiado.

Argalla un bombo que se

acciona cun pedal mentres

toca a gaita.

De volta á Boullosa, toca

só co Cándido durante anos;

cando o seu fillo Antonio

cumpre os 10 anos, lévano

para tocar o bombo.No Entroido, despois de

tocar catro días e catro

noites, fican durmidos por

momentos e a gaita segue

soando soa. Estas son as

súas propias palabras: «Al-

gunha vez quedabámonos

dormidos e a gaita seguía

tocando; que me falte Dios

se minto!».

Fala dun gaiteiro de Lou-

reses, o Caldepán, que in-

terpretaba a canción «Os

trinta pesos do Antroido».

O Cándido afecciónase á

caixa desde neno; comeza a

tocar cunha lata, para a que

el mesmo fai os paus; ten

unha en cada prado para o

que vai coas vacas. Tamén

fai punteiros de bido, que

fura cun ferro quente.

Toca o tambor na banda

do exército, en Santa Cruz

de Tenerife; nas procesións

da Semana Santa e no Car-

naval. No servizo, aprende

a ler partituras; ensaian to-

dos os días, desde as nove

da mañá ao mediodía.

A agrupación Os da Raia

ten predilección por unha

canción que cantaban o sába-

do antes da Pascua: «Sabadi-

ño longo vaite xa, xa / que o

día de Pascua xa vén mañá».

Pasan noites enteiras

polos montes que levan a

Portugal. Lembra que en

ningún sitio comeran como

unha vez que foron tocar a

Pitões, a unha romaría que

se facía ao pé dun río e a

onde baixaban todas as mu-

lleres coas cestas á cabeza.

Os da Raia

Cándido Covelas e Antonio e Leopoldo Martínez

EN DO44

Muiñeira


Francisco Fernández Gómez (Gudín-Xinzo, 1936)

é gaiteiro cun repertorio

moi variado e actualizado.

Dedícase aos oficios de za-

pateiro e carniceiro.

De rapaz, pasa un ano in-

ternado en Vigo, no Hogar

y Clínica de Santa Fe de los

Hermanos de San Juan de

Dios, para ser operado polo

doutor José Troncoso. Du-

rante a espera, ensínanlle

vilancicos e cancións; en

máis dunha ocasión, pása-

lle pola cabeza dedicarse

profesionalmente á música.

Mais as circunstancias non

o van propiciar.

O gusto pola gaita nace a

raíz de escoitar o Gaiteiro de Guimarei, que anda po-

las aldeas cos pais montan-

do unha pequena comedia

para poderen comer algo.

O pai mércalle a primeira

gaita nun estabelecemen-

to da praza do Ferro, en

Ourense. Comeza a tocar

con dous irmáns de Lucenza

(Cualedro), Domingo e Ur-bano, que van coa caixa e

co bombo. Despois, forma

grupo con dous rapaces de

Gudín –Nicanor e Camilo– .

Axiña incorporan ao reper-

torio rumbas e boleros, rit-

mos que están moi en boga.

Fala duns gaiteiros vellos

de Gudín, que se chamaban

Os Tíos Mineiros.Confesa a súa querenza

por estar onde as mulleres;

recorda as foliadas nos fia-

deiros coa lata e a tixola.

Entón dicíase: «Hoxe hai

lata!». Non pode resultar

máis expresiva e sorpren-

dente a reprodución que fai

dos ritmos e sons: «Trúmpa-

la-trúmpala-Trúmpala-trúm-

pala-Trúmpala-trúmpala...»

(muiñeira); «Trum-patapa-

tapum-patapatapum-pa-

tapatapum-tralatacatán-

tralatacatrum...» (xota);

«Tan-talantán-talantán...».

Cantaruxa a «Muiñeira do

tío Espiño».

Aprende a tocar a filhar-mónica. Intenta tamén co

acordeón, que lle compra

a un portugués, mais a li-

mitación do brazo non llo

permite.

Manuel Carballo Carba-llo (Freixo-Sarreaus, 1938)

conserva unha gaita antiga,

con punteiro grande, de son

potente e groso. Segue in-

terpretando ao xeito vello.

Forma un grupo con dous

irmáns: Serafín –bombo– e

José –caixa.

Francisco Fernández Gómez

Manuel Carballo Carballo

45

Leopoldo Martínez FerreiroBoullosa (Baltar)


Os instrumentos mérca-

llos o pai a Samuel Gil de

Piñeira Seca.

El comeza a tocar a gaita

con 10 ou 11 anos; escápalle

coa gaita a un irmán máis

vello para practicar sen que

lle rifen. Toca desde os 13

aos 35 anos, que marcha á

emigración.

O Pepe de Atás, que sabe

solfexo e toca a gaita e va-

rios instrumentos da banda,

para un ano na súa casa, con-

tratado polo pai para que lles

ensine a tocar aos fillos.

Ten palabras de gabanza

para José Herminio Loren-zo Nóvoa, de Vilariño Frío,

que toca a frauta ou o cla-rinete, do que se fai moi

amigo e co que toca a gaita

a dúo algunha vez.

Volven á cabeza as roldas

que os mozos daban polos

lugares, tocando e cantan-

do todos xuntos, para en-

gaiolar as mozas.

Cando marcha para Ho-

landa, leva a gaita. As ho-

ras de espera na estación de

París onde teñen que facer

transbordo pásanas tocan-

do e cantando e suscitan o

aplauso cariñoso dos vian-

dantes. Cando volta da emi-

gración, deixa de tocar.

Os gaiteiros de Vilar (Calvos de Randín) consti-

túen un grupo moi parti-

cular.

Un acontecemento ex-

traordinario vén romper o

silencio e a monotonía da

vida da aldea.

Ás 3 da mañá do día 2 de

febreiro de 1944, un avión

cae na serra de Pena, na

raia con Portugal. Trátase

dun avión militar do exérci-

to canadiano que participa

na segunda Guerra Mundial

e perde o rumbo camiño de

Europa. Os seis tripulantes

morren no accidente. Son

soterrados no cemiterio de

Calvos de Randín; vinte e

seis anos máis tarde, son

repatriados polos familia-

res. O cargamento bélico

que transporta –bombas e

armas– fica esparexido polo

monte. Algunhas bombas,

demasiado pesadas, son

enterradas no mesmo lugar,

onde permanecen hoxe. Os

restos do aparello seguen

no sitio durante un ano,

até que uns chatarreiros os

mercan e trasladan en ca-

rros de vacas. Neste prazo,

os veciños do lugar apro-

veitan os restos do avión

para facer diversos utensi-

lios; entre eles, un bombo

e unha caixa, co corpo de

aluminio (tempos de autén-

tica reciclaxe).

A música en Vilar nace

co señor Nicanor Ferreira Vázquez (1912-1991), es-

pléndido cantor, que toca o

Manuel Carballo en Bilbao

46

Pasodobre

EN SIb


punteiro e é moi amante da

música.

De volta da guerra, o

gusto do señor Nicanor era

pórse a tocar e cantar para

xuntar a xente nova, sempre

contenta e disposta. A súa

paixón pola música é inna-

ta; desde ben novo, colle un

bombo de sardiñas, ponlle

unha baraza e vai tocando

cuns palillos atrás da banda

de música que ameniza as

festas. É Manuel Nocelo, director da Música Rabeo-sa, quen, ao ver a grande

afección á música que ten

o pequeno Nicanor, lle fai

o punteiro co que de maior

ensinará a tocar a algúns

mozos da localidade.

A mocidade de Vilar acor-

da facerse cunha gaita que

o Senén, fillo do secreta-

rio do concello –Rudesin-

do– trouxera de Madrid; a

cambio, fanlles un carreto

de leña para os dous (cada

mozo leva o seu carro).

Comeza a tocar a gai-ta Enrique Díaz Ferreira; despois, cóllea Cesáreo Ferreira Fernández, cando

xa forma dúo de frautas de buxo longas con Eduardo

(seu pai adquíreas nun es-

tabelecemento de Ourense;

cústanlle 200 ou 300 pese-

tas). Finalmente, faise car-

go da gaita Eduardo Rivas Pérez, até que se cansa de

tanto baile. Entón, cómpra-

lle a un rapaz un clarine-te (requinto). Na casa de

Eduardo hai taberna, que

tamén é zapataría, mais son

moitas as bocas para comer

(oito irmáns).

Crean unha singular for-

mación musical: dúas frau-

tas, gaita, bombo e caixa.

Ás veces, deixan a gaita;

cando tocan as dúas frau-

tas –teñen o mesmo ton–, a

xente di que se escoita unha

soa voz. Dálles por mollalas

para mellorar a melodía

mais vanse estragando ao

contacto co sol e o ar.

Saen a tocar a todos os

lugares da contorna sen co-

braren; son 14 ou 15 mozos

que van ás mozas. Tocan

tarde e noite na aira dos

bailes á tarde; os músicos

relévanse para poder bailar

tamén algo. Cando van to-

car ao fiadeiro, este semella

unha auténtica discoteca.

Sobriño do tío Nicanor,

Francisco Vázquez Ferreira

(Vilar-Calvos de Randín, 1941)

Pola ponte da Lagoa

Trinta e cinco xastres van

As maos cargadas de fouces

Para matar unha ra.

Viva, viva Folgosiño,

Folgosiño ha de vibrar;

viva, viva Folgosiño,

la flor de la mocedá.

47

Francisco Fernández GómezCualedro


comeza a tocar cunha frauta

de madeira que lle mercan os

pais na feira de Calvos.

Cando se desfai a banda

de música de Calvos –tem-

pos de intensa emigración a

Europa– faise co clarinete dun músico.

Un seu curmán, Raúl Fernández Ferreira, con-

segue tamén unha gaita. Os

dous andan polos 18 anos e

comezan a ensaiar xuntos.

Eles son os creadores da de-

nominada Música de Vilar ou Gaiteiros de Vilar.

Eles mesmos constrúen

os instrumentos de percu-

sión dunha chapas de zinc

que achan nunha caseta

abandonada das obras da

estrada a Pitões. Celso Fe-rreira Fernández encárgase

do bombo e Recaredo Pena Vázquez, da caixa.

Algo despois, incorpórase

outro clarinete, que toca

Manuel Pena Fernández.

As actuacións vense inte-

rrompidas polo servizo mili-

tar e a emigración dalgúns

compoñentes.

A agrupación refaise uns

anos máis tarde, coa entra-

da de Francisco Ferreira Vázquez –gaita– no posto

de Raúl, que non volta. Ma-nuel toca agora a gaita, xa

que no servizo militar entra

na banda de gaitas do exér-

cito de Ceuta (cando chega

había unha agrupación de

chirimías ou gaitas mouras;

el mesmo encarga seis gai-

tas e oito punteiros).

Fan adaptacións ao seu

xeito, procurando harmoni-

zar os sons de clarinete e

gaita. Aprenden das bandas

de música e das cancións

que senten na radio; nos

anos 60, chega a electrici-

dade a estas aldeas, e con

ela os primeiros aparellos

de radio; logo, os de tele-

visión, de onde collen as

cancións de Eurovisión, que

transmiten moitas veces.

Francisco Vázquez recor-

da ter visto, nunha ocasión,

sendo moi pequeno, un gra-

mófono, cuns discos gran-

des, que trae alí unha per-

soa foránea, ambulante, e

co que se organiza un baile.

Cando van tocar a unha

localidade algo distante,

fan noite alí; tocan dous ou

tres días. Cobran 1.000 pe-

setas por día de festa, e 500

pola verbena; considéranse

ben pagos para a época.

Teñen que ir tocar a

Ourense, en representa-

ción do concello de Calvos

de Randín, con motivo da

visita de Franco a Ourense

para inaugurar a liña férrea

Zamora-Ourense en 1957.

No parque de San Lázaro

xúntanse grupos de gaitei-

ros de todos os municipios

da provincia. Nada reciben

como compensación.

Música de Vilar

O puebliño de Perrelos

é ruín porque o fan;

se lle botan a semente,

meniña, morena,

inda da o azafrán.

Si lle botan a semente,

meniña, morena,

inda da o azafrán.

48

Muiñeira da Raia

EN DOBRILLANTE


No seu repertorio, teñen

pezas singulares, como a

que eles chaman «Muiñeira

do Padre Silva», difundida

pola Sección Femenina, ou

a «Muiñeira da Raia», que

aprenden da banda de mú-

sica de Calvos. Tocan pezas

rumbosas, que gusta de bai-

lar a xente. Francisco sig-

nifica que o seu tío Nicanor

e a súa nai eran magníficos

bailadores de muiñeira.

A memoria recrea unha

agrupación diferente, que

ten vínculos coa Música de Vilar.

A Música Rabeosa, coñe-

cida tamén como Música Pe-quena, é unha orixinal for-

mación da primeira metade

do século XX, unha pequena

banda que reúne músicos de

certa idade e de diversas

localidades (bastante infre-

cuente na época). O cualifi-

cativo de «rabeosa» ou «ra-

biosa» recíbeno por seren

moi bravos tocando; ritmos

moi vivos e con moita carga

sonora. Tocan apurados e,

para seguilos, os bailadores

teñen que comer un paso

que outro. Teñen moito éxi-

to pola zona porque cobran

algo menos que as bandas

de música tradicionais. Ex-

presión da alegría musical.

O seu fundador e director

é Manuel Nocelo Díez (Go-

mariz-Baltar, 1898-1962), es-

tabelecido en San Martiño

(Baltar), artista e bo mozo,

que toca o clarinete coa

cana para arriba e tamén

canta, alternando; leva a

batuta da formación.

Entran tamén dous ir-

máns –Eudosio e Eligio–,

de Gomariz, que tocan

bombardino e trombón, respectivamente, e un mú-

sico da banda de Celanova

que casa en Tixós –Sile-sio– e que toca a trompe-ta (cornetín). Da percusión

ocúpanse un home de Laroá

e outro da Granxa ou de San

Cibrao –Cipriano–, perto

de Verín, que tocan a caixa, e un veciño de Tixós –José Benito–, que toca o bom-bo; algo máis tarde, incor-

pórase Manuel, fillo do fun-

dador, coa caixa. Hai quen

fala tamén dun contrabaixo

de metal.

Manuel Nocelo Díez, la-

brego e carpinteiro, tamén

fabrica punteiros de buxo,

que fura con trado e ferro

quente, para quen llo soli-

cita; faille un ao señor Ni-canor.

O puebliño de Perrelos,

ao lonxe parece vila,

se non fosen os outeiros,

meniña morena,

que ten ao lado da vila,

se non fosen os outeiros,

meniña morena,

que ten ao lado da vila.

E neste pueblo de aquí,

Os homes baixos van:

Hainos na feira de Xinzo,

Vintecinco por un can.

49

Música de VilarVilar (Calvos de Randín)


mio bailando unha muiñeira

cunha compañeira de Lugo.

Ao regresar, instálase en

Xinzo, onde abre o bar Ve-

necia. Funda a asociación musical Segrel, reorganiza

os Gaiteiros de Baronzás e

recompón a banda de músi-

ca da vila.

Imparte docencia de gai-ta en boa parte dos con-

cellos da Limia durante 20

anos: Trasmiras, Cualedro,

Baltar, Os Blancos, Vilar de

Santos, Sandiás, Xinzo...

En Xinzo, forma unha das

primeiras bandas de gaitas

da provincia e, tamén, un

grupo de acordeóns.

Cando comeza cos Gai-teiros de Baronzás –levan

moitos anos sen tocar–, cos

que toca o acordeón, a gaita

é obxecto de certo menos-

prezo; asociado a tempos de

miseria e fame, a imaxe que

perdura do gaiteiro está moi

distorsionada, como o palla-

so da festa, que se emborra-

cha e toca toda a tarde-noi-

te e dorme nos palleiros.

Con alumnos da escola

musical, crea o grupo de

gaitas Venecia, formación

de tres gaitas, acordeón,

tambor e bombo. Teñen ac-

tuacións en diversas cida-

des galegas, en Portugal, en

Luxemburgo e en Francia.

Excelente intérprete,

Delfín García Rodríguez (Soutelo-Trasmiras, 1952)

herda a afección á música do pai –Marcial–, que toca

gaita e clarinete, e de dous

tíos paternos. O pai fora

aprender a tocar a gaita ás

Casas dos Montes (Oímbra)

co Avelino, e pagaba con

sacos de patacas. Todos os

da familia son coñecidos

polo alcume de Rato.Marcial formara un gru-

po de gaitas e, dado o alto

custo dunha banda de mú-

Vai contratada, sobre

todo, ás pequenas locali-

dades da contorna. O seu

caché é de 25 pesetas por

actuación (!).

Desaparece no ano 1949,

por causa da orde de sindi-

cación para os músicos, que

os obriga a desprazarse a

Xinzo para tirar o permiso

correspondente a cada ac-

tuación (esta disposición

provoca o silencio de bas-

tantes grupos e solistas).

Antonio Estévez Velo-so, o Venecia (Santiago de

Rubiás-Calvos de Randín,

1944) débelle o sobrenome

a unha estancia na cidade

das rúas de auga. Aos 10

anos, marcha a estudar aos

curas a Madrid.

Emigrante en Alemaña,

toca o acordeón e a filhar-mónica. Nun certame de

baile que se celebra neste

país, gaña o primeiro pre-

Antonio Estévez Veloso

Os Francos, os Gaiteiros de Baronzás e o Venecia

EN SIb50

Muiñeira


sica, formaba unha reduci-

da agrupación con músicos

da banda de Trasmiras para

amenizar festas pequenas.

Con 9 anos, o pai comeza

a levalo ás festas para tocar

o bombo e a caixa. Aprende

a tocar a gaita sen que seu

pai lle ensine.

Fabrica os seus propios

instrumentos e compoñen-

tes: gaitas, tambores, bom-

bos, palletas, pallóns. Gaitas

feitas de pau-santo e pau-

rosa. Para el, unha das me-

llores madeiras é a de breixo

ou urce –de flor azul, branca

ou vermella–, tan fermosa

como a de buxo e case tanto

como a de granadillo.

Aos 18 anos marcha para

Alemaña e leva gaita, que

toca nas horas libres. Fai o

servizo militar en Cádiz e mé-

tese na sección de gaitas (ga-

legos, vascos e asturianos).

Ao licenciarse, emigra a

Suíza. Alí, no seo da Socie-

dade Sementeira (Basilea)

forma unha agrupación fan-

tástica, con nove gaitas

(xente de Pontevedra, da

Coruña e de Ourense), á

que lle pon o nome de Os Ratos. Estando en Suíza,

fai á navalla unha gaita

completa. Ten grande re-

lación cos de Cántigas da Terra, que viaxan moito

por alí.

A peripecia vital lévao a

Zaragoza, Santiago de Com-

postela, Pontevedra, Vigo e,

novamente, a Suíza.

De volta á Terra, organi-

za unha grande agrupación,

con 33 rapaces, que dura

pouco por falta de apoio das

institucións. Sae tocar con

pequenas formacións: gai-

ta, clarinete, caixa e bombo

ou saxofón, clarinete, gai-

ta, caixa e bombo.

Delfín é o único artesán

que segue co oficio na Li-

mia; moitos gaiteiros da co-

marca e de zonas lindantes

tocan coas súas gaitas.

Sinala que el e o pai fo-

ran dos primeiros en tocar

a dúas voces nas terras da

Limia.

Sostén que o gaiteiro non

quere ser dirixido cun bas-

tón de mando; que un bo

gaiteiro ten que ir ás festas

e tocar para que a xente

baile.

O SABOR DA MELODÍA

O acordeón entra máis

tarde na música galega mais

deseguida sintoniza co sen-

timento popular. O primeiro

fora patentado en Austria

en 1827 polo inmigrante ar-

menio Cyrill Demian.O acordeón bisonoro ou

diatónico –acordeón de botóns en designación po-

pular, concertina en Portu-

gal– caracterízase por dar

Delfín García Rodríguez no taller

51

Delfín García RodríguezSoutelo (Trasmiras)


Jesús Gómez Domín-guez (Mendoia-Pobra de

Trives, 1892-1983) é un dos

acordeonistas máis vellos

dos que se ten noticia pre-

cisa.

Achégase ás terras da Li-

mia vendendo viño. En Vide

coñece a súa muller; instá-

lase en Vilar de Barrio.

Toca o acordeón diatóni-co ou de botóns e canta ao

mesmo tempo.

Emociónase e chora can-

do escoita tocar as bandas

de música.

Figura relevante é Clau-dio González Añel (Velle-

Ourense, 1916-1993), coñe-

cido no futuro como o Cuco de Velle, que se fai limiao

de adopción por fidelidade

á romaría da Saínza.

A peripecia vital tráeo a

terras limiás (seu pai Joa-

quim, de procedencia por-

tuguesa, excelente albanel

e pintor, tras breve estancia

en Velle, fixara a residencia

na Aldea do Muíño-Rairiz de

Veiga).

Participa na guerra civil,

a pesar dun serio contratem-

po que tivera cos falanxis-

tas, do que o librara seu

avó Antonio Albán. Á volta

da guerra, merca o seu pri-

meiro acordeón. Desavinzas

familiares lévano, coa súa

muller, a Sanguñedo (Ve-

rea) onde moran durante

un ano. O Claudio comeza a

tocar polas festas da zona,

como amenizador do café

ambulante que posúen o

Luís e a Lola, da Aldea, aos

que está unido por unha ve-

lla amizade.

Retornan a Velle e abren

o estabelecemento A Pa-

lleira, que ao primeiro fora

tamén local de baile.

Viaxa en bicicleta co

acordeón ás costas para

participar en festas e ce-

para o mesmo botón notas

diferentes segundo se es-

tea abrindo ou pechando

o fol.

O acordeón de teclas, tipo piano, con baixos cro-

máticos, e unisonoro –fai a

mesma nota cando abre e

pecha o fol–, o máis esten-

dido na actualidade, fora

inventado en Italia no ano

1897 por Paolo Soprani.A súa adopción é moi

rápida, incentivada polos

operarios portugueses que

atravesan a raia para tra-

ballaren a xornal e polos

emigrantes que voltan de

América.

Dura competencia para

a gaita, señora dos instru-

mentos. Para facer o baile,

sae moito máis barato un

acordeonista que unha for-

mación de gaiteiros. Por

iso, algúns gaiteiros alter-

nan a interpretación cos

dous instrumentos.

Os mociños de Trandeiras

Todos ten as pernas tortas

Uns sirven para varillas

E outros para francos de portas.

Os mociños de Folgoso

Están todos no sombrío

E non valen todos xuntos

O coste dun asubío.

Mazurca

ACORDEÓNDIATÓNICO

Acordeón de teclas, de Nilo Jardón

52


lebracións, até localidades

tan distantes de Ourense

como Trives. Devoto da fes-

ta da Saínza, alonga as noi-

tes da celebración tocando

sen parar durante horas. O

feitizo do acordeón move

os pés e os ánimos dos máis

festeiros.

Magnífico bailarín e can-

tante solista da celebrada

Coral de Ruada, así como

divertido contacontos e

relator de historias e su-

cedidos. Chega a realizar

máis dun cento de brillantes

actuacións no prestixioso

café-cantante A Bilbaína,

da rúa do Paseo en Ourense.

Entre os anos 1955 e

1965 forma orixinal dúo –

acordeón e batería– co seu

sobriño, Antonio Pousa. En Maceda, enchen durante

anos, todos os catro e vinte

de cada mes –días de popu-

losa feira– o popular baile

do Quintas.

Máis adiante, crea a exi-

tosa Charanga do Cuco de Velle –privilexiada anima-

ción da mañá dos domingos

na taberna A Palleira–, que

actúa por primeira vez para

o público na sala Dominique

da cidade de Ourense no ano

1980. A charanga logo será

convidada a participar en

diversos programas televi-

sivos. Gravan varios discos,

que axiña han atinxir sona.

Entre as moitas distin-

cións que recibe, hai que

significar a Insignia de Ouro

do Centro Galego de Madrid,

que lle é entregada o día 6

de febreiro de 1982.

No ano 1988, tribútaselle

emotiva e merecidísima ho-

menaxe, na que participan

máis de dúas mil persoas,

expresión de recoñecemen-

to e gratitude da sociedade

ourensá á súa traxectoria

artística e vital.

Manuel Nocelo Jardón (San Martiño-Baltar, 1928)

comeza de rapaz a tocar a

caixa na antes citada Músi-ca Rabeosa.

Aprende a tocar o acor-deón de botóns seguindo

os pasos de seu pai, Manuel Nocelo Díez. Fai os bailes

dos domingos e festivos e

ameniza vodas, bautizos e

festexos por todos os luga-

res da zona. Cobra 20 pese-

tas pola tarde; e 30, pola

tarde e a noite (máis a cea).

En Feás, un home dálle 5

pesetas por interpretarlle

«Carmelilla».

Ten un repertorio moi

amplo, que vai collendo

das músicas (bandas) que

escoita. Manifesta que

podía tocar todo o día e

boa parte da noite sen re-

petir unha peza; e salién-

tao con atinada e sabia

expresión: «A intelixencia

do oído!».

Manuel Nocelo Jardón

Manuel Nocelo JardónSan Martiño (Baltar)

53


Toca co acordeón do pai

e con outro que merca el en

Ourense. De tanto tocar, fú-

rase a miúdo o fol, que hai

que remendar cada pouco.

Un véndello a un home de

Tixós, Bautista, que o quere

para tocar só na casa.

Nunha ocasión, en San-

tiago de Rubiás, coincide

tocando cuns gaiteiros de

Vilar; ao chegar a noite,

despiden os gaiteiros e se-

gue el só até as tantas da

mañá. Toca no cuartel da

Garda Civil, sentado no alto

dunhas trabes que meteran

alí.

Outra vez, en Feás, polo

San Miguel, toca tres ou ca-

tro pezas e observa que os

mozos están parados miran-

do para el; vai á procura do

contratista e dille: «Ou non

entenden o meu toque ou

non queren bailar. Se toco e

bailan, toco; se non, collo e

marcho pr’a casa».

Vai tamén moito aos

fiadeiros; alterna as súas

interpretacións co toque

da lata (non hai cantos).

El tampouco canta nunca

mentres toca; sinala que se

concentraba totalmente no

son do acordeón.

Deixa de tocar aos 60

anos, por causa dunha mul-

ta que lle poñen en Feás por

non ter o permiso para a

actuación, que había que ir

buscar a Xinzo.

Subliña que o acordeón

e a frauta xuntos son unha

beleza.

Nilo Jardón Feijoo (San

Martiño de Peros-Baltar,

1933) dedícase á labranza,

á carpintaría e á floresta.

Aos 18 anos, vai con va-

rios veciños á seitura, por

Medeiros, A Xironda, Novás,

Verín...

Cos cartos gañados, mer-

can unha concertina.Máis adiante, faise cunha

concertina de madeira, de

dúas carreiras. En Ponfe-

rrada, adquire un acordeón

de teclas, con palletas de

cobre.

Aínda compra un acordeón piano de doce baixos, que

lle resulta pouco manexábel

e opta por cambialo.

Toca pezas do repertorio

tradicional galego e do por-

tugués.

Fala dun acordeonista

máis vello de San Martiño

–Antonio–, moi bo intér-

prete.

As referencias a outros

acordeonistas son menos

precisas:

Antonio, o Blanco (Pe-

rrelos-Sarreaus), emigra a

Cuba e alá coincide con Li-sardo Paradela Rodríguez, pai do gaiteiro Fernando Paradela. Mercan un acor-deón de botóns e aprenden

a tocar os dous. Morre fusi-

lado na guerra civil.

Fernando recorda, con

especial emoción, unha mui-

ñeira que el interpretaba.

José Antonio Anta-ñón Salgado (Sabucedo-A

Porqueira) emigra, de 18

anos, a Buenos Aires, onde

aprende a tocar o acordeón.

Nilo Jardón Feijoo

54


Cando regresa, ten 50 anos.

Como non ten instrumento,

os fillos do médico de Xinzo

tráenlle, ás veces, un acor-

deón de botóns para que o

toque. Comentan que seica

o facía cantar. Interpreta

todo tipo de pezas: tangos,

muiñeiras, xotas...

Manuel Penín Moure (Ouvigo-Os Blancos) toca o

acordeón de botóns na súa

aldea, antes de emigrar ao

Brasil, onde falece.

José Gómez (Ouvigo-Os

Blancos) toca tamén o acor-deón de botóns e ameniza

os bailes dos domingos para

a mocidade do lugar.

Agustín Vázquez Sal-gado (Vilar-Calvos de Ran-

dín), tío-avó de Francis-co Vázquez Ferreira, moi

afeccionado á música, toca

moi ben un vello acordeón de botóns que trouxera de

Cuba. Fala moito dos Sali-

nas de Bande, magníficos

gaiteiros.

O señor Xoquín, o Car-

boeiro, de orixe portugue-

sa, que se estabelece en

Vilar (Calvos de Randín),

precisa un grolo de viño

para comezar a tocar o

acordeón. Ten unha man

cos dedos atrofiados, o que

non é impedimento para a

interpretación; toca pezas

tradicionais portuguesas

(fados e viras).

Felisindo de Guntimil (Xinzo de Limia) toca un

acordeón pequeniño. Vai de

criado a Lamas, para a casa

do tío Herminio, onde fai

baile os domingos.

Brais, o Coisiñas de

Riobó (Vilar de Barrio), ao

tocar o acordeón fai algo

así como «Ñéñeñe ñéñeñe

Ñéñeñe ñéñeñe...» e unha

xesticulación facial moi par-

ticular.

Eulogio de Castelaus (Calvos de Randín), que

ten chepa e vive coa nai.

Ás veces, toca o acordeón

de teclas na cantina que

rexenta para atraer a mo-

cidade e que faga algún

gasto.

Bautista Cuquejo (Cu-

quexos-Os Blancos) anda

tocando de mozo, sobre

todo nos fiadeiros.

A MELODÍA DA VIDA

A música, auga da alma, é

remedio eficaz para aliviar

as duras fatigas do corpo e

sandar as feridas asañadas

da mente. Paixón e fascina-

ción que manteñen acesa a

vida.

O infatigábel etnólogo

Xoaquín Lorenzo salienta

no estudo introdutorio ao

Cantigueiro popular da Li-

mia Baixa (1973): «O galego

nasce antre cantigas, vive

cantando e, despóis do seu

pasamento, a súa lembranza

manténse antre cantigas».

A crónica musical do sé-

culo XX nas terras da Limia

confirma a tese do investi-

gador ourensán. A música

Tecedeira, tecedeira,

Tecedeira do bon lenzo

Tes o tear na Portela

Todos os aires che dan

Todo o meambre che creba.

Acordeón diatónico Munot, propiedade de Félix Castro

55


é elemento fundamental

na sociedade campesiña,

ingrediente imprescindíbel

para unha existencia equi-

librada e harmoniosa, la-

boriosa e leda, tolerante e

solidaria.

A Limia non é terra ruda e

inculta, como quere propa-

gar o prexuízo interesado e

ignorante. É dona de valio-

sísimo patrimonio cultural,

magnífico tesouro, creación

conxunta de innúmeras

persoas, coñecidas e anó-

nimas.

Os músicos populares

tradicionais son artistas

xenerosos, conscientes de

viviren tempos míseros, de

recursos escasos. Plena-

mente integrados na colec-

tividade, nunca se gaban

do seu talento artístico nin

procuran privilexios sociais.

Viven coa mesma dignidade

e mesura os momentos glo-

riosos de recoñecemento e

as etapas sombrías de si-

lencio.

A historia da música tra-

dicional da Limia é tamén

fascinante tratado da for-

ma de vida do mundo rural.

Expresión de entusiasmo e

participación, que ten na

palabra e na melodía os

máis sólidos esteos para

afirmarse.

Os limiaos temos grande

débeda de gratitude cos

músicos tradicionais. Esta

homenaxe é apenas o limiar

dos múltiplos recoñecemen-

tos que teñen de materia-

lizarse no urxente proceso

de reconstrución de que é

merecente esta terra.

O alalá, talvez a nosa

creación musical máis au-

téntica, soa de maneira es-

pecial nos versos da exqui-

sita composición do poeta

trivés Manuel Luís Acuña

(Fírgoas, 1933). As imaxes

poéticas que nela se deitan

ben poden ser aplicadas a

todos os músicos da Limia

que nos agasallan coa súa

arte e o seu saber.

Alalá

Frecha de vento aceirado

–cantar que canta nos dedos–

Daban as doce na lúa.

Ailalala... ailalelo!

Luzada na media noite

–lengoa de lume no preto–

Cantar que canta no sangue.


O vento ciscóu estrelas.

Escorrentaron os medos.

Esta noite noite noite...


Acordeón diatónico Regal, propiedade de Félix Castro

56


BIBLIOGRAFÍAAs obras marcadas con

asterisco conteñen as

coplas que foron em-

pregadas como ilus-

tración nesta obra.

ALONSO ESTRAVIS, Isaac: A fala dos concelhos de Trás Miras e Qualedro, Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 1998 [tese de doutoramento].

— «Literatura popular tradicional no concelho de Qualedro», Raigame (Ourense), n.º 0, 1995, pp. 30-39.

ÁLVAREZ CAMPOS, Xavier: «Música e canto na Limia», Aunios, n.º 2, 2000, pp. 77-80.

CARNEIRO, Xosé Lois: Antela. A memoria asolagada, Vigo: Xerais, 1997.*

CASTRO FLOXO: Cancioneiro popular da provincia de Ourense. Comarca da Limia, vol. II, Ourense: Deputación de Ourense, 2003.*

— Danzas gremiais e procesionais da provincia de Ourense, vol. I, Ourense: Deputación de Ourense, 1999.

— Danzas gremiais e procesionais da provincia de Ourense, vol. II, Ourense: Deputación de Ourense, 2000.

CASEIRO NOGUEIRAS, Delfín: A romaría da Saínza. Mouros e cristiáns, Ourense: Difusora de Letras, Artes e Ideas, 2003.

— «Xoaquín Lorenzo Fernández e o cantigueiro popular», Raigame (Ourense), n.º 19, 2004, pp. 74-91.

DIOS MARTÍNEZ, Manuel de: «O primitivismo do alalá», Boletín Auriense (Ourense), t. V, 1975, pp. 207-217.

FERNÁNDEZ ALONSO, Benito: Cantigas do pobo. Entrimo (Orense). Biblioteca de tradiciones populares españolas, t. IV, Sevilla, 1884.

GÓMEZ CANO, Francisco Xosé: «O señor Xoán Ferreiro, gaiteiro de Laroá. O músico sen papel», Raigame (Ourense), n.º 1, pp. 17-27.

GONÇALVES, Gonçalo: Cancioneiro temático da Ribeira Lima, Viana do Castelo: Câmara Municipal, 1992.

LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino, e Xaquín Lorenzo Fernández: Vila de Calvos. Notas etnográficas e folklóricas, Santiago de Compostela: Seminario de Estudos Galegos, 1930.*

LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Baixa Limia, Vigo: Galaxia Fundación Penzol, 1973 (reedición corrixida e acecentada, Ourense: Colectivo Castro Floxo-Deputación, 2005) .*

— «Notas etnográficas da Terra de Lobeira: o liño e a lá», Arquivos do Seminario de Estudos Galegos (Santiago de Compostela), t. VI, 1933, pp. 25-84.

MANDIANES CASTRO, Manuel: «Los canales de la tradición oral en la Limia Alta», Boletín Auriense (Ourense), t. XIV-XV, Ourense, 1986, pp. 231-249.

— Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega, Vigo: Galaxia, 1984.

RIVAS QUINTAS, Elixio: A Limia: Val da Antela e Val do Medo, Ourense: Deputación, 1985.

SABURIDO NÓVOA, Xosé Luis, e David Blanco Salgado: Tradicións da comarca da Limia. Literatura popular, Santiago de Compostela: Lea, 1998.*


BALTAR

GomarizMontecelo

San Martiño dos Peros

Vilamaior da Boullosa

OS BLANCOS

Os CuquexosNocedo

LouresesOuvigo

Pixeirós

CALVOS

Calvos de RandínCastelaus

MeausParadela

Demetrio Ferreiro (gaita) páxina 32

Juan Antonio Martínez (gaita) páxina 32

Severino Martínez Ferreiro (gaita) páxina 32

‘A Música Rabeosa’

Manuel Nocelo Díez (clarinete) páxina 49

Manuel Nocelo Jardón (acordeón diatónico) páxina 53

Nilo Jardón Feijóo (acordeón) páxina 54

‘Os da Raia’

Leopoldo Martínez Ferreiro (gaita) páxina 44

Cándido Covelas Díaz (caixa) páxina 44

Rudesindo Rivas (gaita) páxina 32

Bautista Cuquejo (acordeón) páxina 55

Celso Martínez Castro (gaita, acordeón diatónico) páxina 38

‘Eiroá de Nocedo’

Delfín Martínez Castro (gaita) páxina 38

O Caldepán (gaita) páxina 44

Manuel Penín Moure (acordeón diatónico) páxina 55

José Gómez (acordeón diatónico) páxina 55

Manuel Salinas (gaita) páxina 38

David Rivera Rivera (gaita) páxina 42

Adesio Barrio Salgado (gaita) páxina 34

Eulogio (acordeón diatónico) páxina 55

Antonio Alonso (acordeón diatónico) páxina 37

Celso Álvarez (frauta de chaves) páxina 37

Honorio Alonso Romero (gaita) páxina 37

ÍNDICEEste pequeno índice

toponímico e onomás-

tico pretende ser unha

guía do Catálogo, e

non un rexistro ex-

haustivo dos músicos

nel citados. Dentro das

agrupacións musicais,

cítase só neste índice

a persoa informante,

aínda que o resto dos

membros aparezan no

texto.


Santiago de RubiásVilar

PORQUEIRA

Forxa

A GándaraParadela

Sabucedo

San LourenzoXocín

RAIRIZ DE VEIGA

Aldea do MuíñoCarballal

Pegas

Pereira

SANDIÁS

Piñeira de Arcos

O Cervos (acordeón) páxina 37

Agustín Vázquez Salgado (acordeón diatónico) páxina 55

‘A Música de Vilar’

Francisco Vázquez Ferreira (clarinete) páxina 47

Cesáreo Ferreira (gaita, frauta) páxina 47

Eduardo Rivas (frauta) páxina 47

Enrique Díaz Ferreira (gaita) páxina 47

Nicanor Ferreira Vázquez (punteiro) páxina 45

Xoquín ‘o Carboeiro’ (acordeón diatónico) páxina 55

Francisco Salgado Méndez (gaita) páxina 28

Primo (gaita) páxina 29

José Dacal Peaguda, ‘o Cego da Gándara’ (violín) páxina 16

Francisco Marra (gaita) páxina 30

José Antonio Antañón Salgado (acordeón diatónico) páxina 54

Modesto González (gaita) páxina 43

José Durán Martínez (gaita) páxina 30

Ignacio Fernández Barro (gaita) páxina 29

Claudio González Añel ‘o Cuco de Velle’ (acordeón) páxina 52

Ernesto Araújo Pérez (gaita) páxina 35

Manuel Corderí (gaita) páxina 26

Ramón Corderí (gaita) páxina 26

José Quintas Ribao (acordeón) páxina 18

‘O Orneallo de Piñeira’

Manuel Otero (gaita) páxina 33


SARREAUS

FreixoNocelo da Pena

Perrelos

SasSarreaus

Vilariño Frío

TRASMIRAS

EscornaboisSoutelo

VILAR DE BARRIO

Rebordechao

RiobóVilar de Barrio

VILAR DE SANTOS

Parada de Outeiro

‘Aires da Limia’

José Otero Fernández (caixa) páxina 33

Manuel Carballo Carballo (gaita) páxina 45

Julio Pérez Carballo (gaita) páxina 10

Lisardo Paradela Rodríguez (acordeón diatónico) páxina 39

Antonio ‘o Blanco’ (acordeón diatónico) páxina 54

Ángel López Villar, ‘o Cego de Sas’ (violín) páxina 15

Elías Losada (canto) páxina 40

Fernando Paradela Lage (gaita) páxina 39

Hermelinda Seguín Matías (canto) páxina 21

José Herminio Lorenzo Nóvoa (gaita) páxina 26

Francisco Villarino Ojea (gaita) páxina 34

Delfín García Rodríguez ‘o Rato’ (gaita) páxina 50

Marcial García Gutiérrez (gaita) páxina 50

José González Vasallo (gaita) páxina 43

María Cristina Gómez Gómez (canto) páxina 19

Rosendo Gómez (canto) páxina 19

Brais ‘o Coisiñas’ (acordeón diatónico) páxina 43

Jesús Gómez Domínguez (acordeón diatónico) páxina 52

Centro de Desenvolvemento Rural Eirada (canto) páxina 23

Carmen Bouzas Quintas (canto) páxina 24

Dolores Bouzas Quintas (canto) páxina 24


XINZO

Baronzás

Ganade

Gudín

GuntimilAs Lamas

Laroá

Piñeira SecaXinzo

OUTROS CONCELLOS

BANDE

BuxánCarpazás

LAZA

Alberguería

Manuel Dapoza Quelle (canto) páxina 24

Isabel Santana Bouzas (canto) páxina 24

‘Airiños de Antela’

Felisindo Sotelo Iglesias (gaita) páxina 40

José Villarino Rodríguez (gaita) páxina 40

Antonio González Franco (gaita) páxina 41

Celso González Dafonte (artesán) páxina 13

José da Corredoira (gaita) páxina 42

Francisco Fernández Gómez (gaita) páxina 45

‘Os Tíos Mineiros’ páxina 45

Felisindo (acordeón diatónico) páxina 55

‘Os Picoutos’ páxina 25

Jerónimo Ferreiro Rodríguez (gaita) páxina 27

Juan Ferreiro Ferreiro (gaita) páxina 27

Manuel Grande Gómez (gaita) páxina 38

Antonio Estévez Veloso ‘o Venecia’ (gaita) páxina 50

Jesús Casal Lois (tenda de instrumentos) páxina 13

‘Os Antelanos’

Alfonso Villarino Rodríguez (gaita) páxina 31

Sergio Ramos Fernández, ‘o Cego de Buxán’ (violín) páxina 17

‘Os Feijoos’

Dámaso Feijoo González ‘o Damas’ (gaita) páxina 32

José Lorenzo, ‘o Cego de Alberguería’ (violín) páxina 15


Catálogo de músicos da Limia

Documents

Transcript of Catálogo de músicos da Limia