A existencia da figura do Pandigueiro nas montañasorientais de Galicia en tempos históricos recentes vénsustentada nas testemuñas directas -entre as queteño que incluír a miña propia- e nun difuso fato deacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenasunha proba indiciaria do alcance, significado e con-tinxencia da figura do Pandigueiro entendido comopersonaxe habitante do imaxinario popular que adoi-taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu-ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valornormativo, que teñen unha ampla distribución portodo o continente europeo. Dentro deste elenco depersonaxes destaca a recente -século XIX- recreacióndo san Nicolás dos inmigrantes holandeses enNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite-rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outroscomo Henry Livingston Jr.ou, probablemente, o sacer-dote Clement C. Moore coasúa publicación no xornalThe Sentinel no 1823 dunrelato con valor fundacional2e descritivo da función dapersonaxe. Os debuxantesThomas Nast a finais do XIXe Habdon Sundblom no1931, descendente de inmi-grantes finlandeses, fixaron avixente fasquía da personaxeque foi derivando dende adun trasgo europeo, peque-cho e delgado, cara á actualque ben coñecemos.

O Apalpador das serraslucenses; o Esteru ou asAnjanas que traen agasallosós nenos polo Nadal, docu-méntanse en Cantabria, domesmo xeito e ocupando omesmo espazo mitolóxicoque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.No resto de Europa verifícase a presenza de diferen-tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría,

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia,Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden eJulenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, aexistencia da figura ou función representada portodos estas personaxes e outras semellantes, constá-tase por toda Europa. As súas características sonsemellantes e basicamente as mesmas polo que asaparentemente diversas estruturas significantes acu-billan un mesmo significado. Son pois, a mesmacousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva doPandigueiro é plenamente coherente dentro destecontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulodoutras propostas é tamén a evolución histórica espe-rable nunha tradición que elabora o seu discurso den-tro dos parámetros da invernía, a importancia dasinterrelacións sociais para supervivencia e o que

poderiamos definir como ocarácter mitopoiético da fini-tude estrutural dos recursos.Deste xeito o Pandigueirocedeu espazo ou presenzasocial, tal e como fixeron asdemais versións continentaisdo mito invernal, solsticial epromisorio, cando as socieda-des tradicionais nas que tiñao seu cometido foron indo ávalga durante os séculos XIX eXX. Neste escenario deviñe-ron redundantes e, sobretodo, menos pródigas e pro-misorias fronte a outrosmodelos "omnipotentes" esublimados que, cómpresalientar, tamén foron recrea-cións pola vía da reutilizacióndos elementos esenciais dapersonaxe. Mais a desapari-ción destas entidades foi maisaparente que efectiva. Nonovo contexto de crise ou

creba do paradigma imperante nos dous séculos ante-riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencialfronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

Bole

tín

da

Socia

da

de

Antr

op

oló

xic

aG

ale

ga

3C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Mamant.jpg/200px-Mamant.jpg

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving

http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

1

Os pasados 20 e 21 de xullomembros da SociedadeAntropolóxica Galega viaxaron áprovincia de Toledo para entre-vistarse coa antropólogaCarmen Arnau Muro e podercoñecer de primeira man o seutraballo de investigación e visi-ta-lo seu museo etnográfico e oseu etnomuseo sobre os pobosindíxenas siberianos.

CCaarrmmeenn AArrnnaauu MMuurroo (Polán,1949) é licenciada en Xeografía eHistoria e licenciada enAntropoloxía. O seu traballo de investigaciónantropolóxica centrouse no estudo dos pobosindíxenas de Siberia. Con 18 expedicións aSiberia realizadas dende o ano 1997, hoxe endía está considerada como unha das maioresespecialistas nestas etnias, no chamanismosiberiano e a primeira antropóloga occidentalque conviviu longas tempadas cos pobos dataiga siberiana, sobre todo cos chorses, nasmontañas de Choria.

Carmen Arnau, cuxo admirable traballo semprerealizou en solitario e sen ningún tipo de axudaou finanzamento das administracións ou dasinstitucións académicas é, asemade, a fundado-ra do EETTNNOOMMUUSSEEOO DDEE LLOOSS PPUUEEBBLLOOSSIINNDDÍÍGGEENNAASS DDEE SSIIBBEERRIIAA, na localidade tole-dana de Las Ventas con Peña Aguilera, e doMMUUSSEEOO EETTNNOOGGRRÁÁFFIICCOO de Polán. Estes pro-

xectos, realizados ó amparo dasúa fundación ((FFuunnddaacciióónnCCaarrmmeenn AArrnnaauu MMuurroo)) e do seuCCeennttrroo ddee IInnvveessttiiggaacciióónn ddee lloossPPuueebbllooss IInnddííggeennaass SSiibbeerriiaannooss..

O Etnomuseo dos pobos siberia-nos amosa, á parte dunha intere-sante colección de obxectos etno-gráficos destes pobos, variosexemplos dos distintos tipos deconstrucións tradicionais dasetnias destas rexións siberianas.Por agora, o visitante pode ver

unha yurta demadeira, unhacorte para o gando,unha sauna oubania de troncos,varias chum (decoiro e paus) e unbalagan, vivendatípica de Yakutia.

En canto ó MuseoEtnográfico, o visitante poderá gozar dunhaimportante mostra de traxes tradicionais sibe-rianos, de instrumentos musicais, artesaníaindíxena, obxectos de uso doméstico, adobíospersoais e amuletos, obxectos usados polos cha-máns, así como dunha interesante exposiciónfotográfica, material audiovisual e bibliografíaespecializada nestas comunidades indíxenas.

Bo

letí

nd

aS

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

aG

ale

ga

1

SAGASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

FÚNDASE A SOCIEDADE ANTROPOLÓXICA GALEGA (SAGA)

Transcorrido xa o tempo, sempre necesario, para as reu-nións, a planificación de actividades e liñas de traballo,para o deseño organizativo e para os trámites burocráti-cos, o pasado seis de agosto levouse a cabo a fundaciónda Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), quedando oseu órgano directivo constituído polas seguintes perso-as:

Rafael Quintía (Antropólogo e economista)

João Bieites (Profesor de Educación plástica e visual e espe-cialista en Audiovisuais)

Miguel Losada (Etnógrafo)

Lukas Santiago (Arqueólogo e realizador)

Francisco Sutil (Licenciado en Belas Artes e restaurador deArte)

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúesecomo unha asociación cultural sen ánimo de lucro cuxosobxectivos son a investigación e a divulgación da etno-grafía, da prehistoria e da historia de Galicia, da súa cul-tura tradicional —tanto material como inmaterial— ede tódolos aspectos enmarcados dentro do campo daantropoloxía social e cultural, así como a promoción detodas aquelas actividades, publicacións, traballos eaccións que vaian en beneficio da conservación, divulga-ción e investigación do noso acervo cultural galego.

Para levar a cabo todo este labor, a sociedade conta coacolaboración dun amplo número de profesionais das dis-tintas áreas que abrangue o proxecto. Ó abeiro da SAGAreúnense antropólogos, etnógrafos, arqueólogos, histo-riadores, filólogos, artistas plásticos, técnicos en audio-visual, músicos e moitos outros colaboradores compro-metidos coa aventura cultural e social que pilota a nosainstitución.

Entre os proxectos que porá en marcha a SociedadeAntropolóxica Galega cabe salienta-los seguintes:

• A publicación trimestral do boletín informativo dasociedade Caderno de campo. Unha publicación

gratuíta e de descarga libre na nosa páxina web.• A SAGA faise cargo da edición e publicación do

anuario Fol de Veleno. Revista de Etnografía eHistoria de Galiza.

• A edición da colección Cardernos etnográficos,na que se publicarán traballos monográficos sobredistintos aspectos da etnografía e da arqueoloxíagalega.

• A realización de documentais e doutros traballosaudiovisuais que nos permitan divulga-los tesou-ros do patrimonio material e inmaterial da culturagalega. Nestes momentos a SAGA ten producidosos seguintes documentais: Sete Camiños.Encrucillada do tempo, Comuneiros. Cen anosde vida e loita polo monte de Salcedo eMetocas.

• A organización dunhas xornadas anuais sobreantropoloxía galega.

• O desenvolvemento de proxectos de investigación,de divulgación e de posta en valor do patrimoniocomo son o proxecto para a creación do EspazoNatural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou acreación do Arquivo Audiovisual deAntropoloxía Galega (AAANGA).

A día de hoxe, cando este primeiro boletín chega á rúa,a Sociedade Antropolóxica Galega xa está a pleno fun-cionamento e embarcada en todos estes proxectos.Nestes momentos colabora activamente -como parte dasúa comisión técnica- no proxecto para a creación doEspazo natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños; atópa-se en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres deribeira. O bando dos Praceres; estreará o vindeiroxaneiro o seu último traballo Sete Camiños, encruci-llada do tempo e xa puxo en marcha algún dos proxec-tos de investigación que tiñan programados. De todasestas actividades iremos dando cumprida informaciónno noso boletín trimestral -Caderno de Campo- e nanosa páxina web.

Non queremos despedirnos sen agradece-la boa acollidaque está tendo este proxecto e a colaboración desintere-sada de todo o equipo de persoas que puxeron o seucoñecemento e bo facer á nosa disposición para que oque onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realida-de. A todos vós, moitas grazas.

www.antropoloxiagalega.orginfosaga@antropoloxiagalega.org

C a d e r n oC a d e r n o d ed e C a m p oC a m p o

Nº 1 Decembro 2011

Boletín Informativo da Sociedade Antropolóxica Galega

Bo

letí

nd

aS

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

aG

ale

ga

1

SAGASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

FÚNDASE A SOCIEDADE ANTROPOLÓXICA GALEGA (SAGA)

Transcorrido xa o tempo, sempre necesario, para as reu-nións, a planificación de actividades e liñas de traballo,para o deseño organizativo e para os trámites burocráti-cos, o pasado seis de agosto levouse a cabo a fundaciónda Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), quedando oseu órgano directivo constituído polas seguintes perso-as:

Rafael Quintía (Antropólogo e economista)

João Bieites (Profesor de Educación plástica e visual e espe-cialista en Audiovisuais)

Miguel Losada (Etnógrafo)

Lukas Santiago (Arqueólogo e realizador)

Francisco Sutil (Licenciado en Belas Artes e restaurador deArte)

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúesecomo unha asociación cultural sen ánimo de lucro cuxosobxectivos son a investigación e a divulgación da etno-grafía, da prehistoria e da historia de Galicia, da súa cul-tura tradicional —tanto material como inmaterial— ede tódolos aspectos enmarcados dentro do campo daantropoloxía social e cultural, así como a promoción detodas aquelas actividades, publicacións, traballos eaccións que vaian en beneficio da conservación, divulga-ción e investigación do noso acervo cultural galego.

Para levar a cabo todo este labor, a sociedade conta coacolaboración dun amplo número de profesionais das dis-tintas áreas que abrangue o proxecto. Ó abeiro da SAGAreúnense antropólogos, etnógrafos, arqueólogos, histo-riadores, filólogos, artistas plásticos, técnicos en audio-visual, músicos e moitos outros colaboradores compro-metidos coa aventura cultural e social que pilota a nosainstitución.

Entre os proxectos que porá en marcha a SociedadeAntropolóxica Galega cabe salienta-los seguintes:

• A publicación trimestral do boletín informativo dasociedade Caderno de campo. Unha publicación

gratuíta e de descarga libre na nosa páxina web.• A SAGA faise cargo da edición e publicación do

anuario Fol de Veleno. Revista de Etnografía eHistoria de Galiza.

• A edición da colección Cardernos etnográficos,na que se publicarán traballos monográficos sobredistintos aspectos da etnografía e da arqueoloxíagalega.

• A realización de documentais e doutros traballosaudiovisuais que nos permitan divulga-los tesou-ros do patrimonio material e inmaterial da culturagalega. Nestes momentos a SAGA ten producidosos seguintes documentais: Sete Camiños.Encrucillada do tempo, Comuneiros. Cen anosde vida e loita polo monte de Salcedo eMetocas.

• A organización dunhas xornadas anuais sobreantropoloxía galega.

• O desenvolvemento de proxectos de investigación,de divulgación e de posta en valor do patrimoniocomo son o proxecto para a creación do EspazoNatural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou acreación do Arquivo Audiovisual deAntropoloxía Galega (AAANGA).

A día de hoxe, cando este primeiro boletín chega á rúa,a Sociedade Antropolóxica Galega xa está a pleno fun-cionamento e embarcada en todos estes proxectos.Nestes momentos colabora activamente -como parte dasúa comisión técnica- no proxecto para a creación doEspazo natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños; atópa-se en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres deribeira. O bando dos Praceres; estreará o vindeiroxaneiro o seu último traballo Sete Camiños, encruci-llada do tempo e xa puxo en marcha algún dos proxec-tos de investigación que tiñan programados. De todasestas actividades iremos dando cumprida informaciónno noso boletín trimestral -Caderno de Campo- e nanosa páxina web.

Non queremos despedirnos sen agradece-la boa acollidaque está tendo este proxecto e a colaboración desintere-sada de todo o equipo de persoas que puxeron o seucoñecemento e bo facer á nosa disposición para que oque onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realida-de. A todos vós, moitas grazas.

www.antropoloxiagalega.orginfosaga@antropoloxiagalega.org

C a d e r n oC a d e r n o d ed e C a m p oC a m p o

Nº 1 Decembro 2011

Boletín Informativo da Sociedade Antropolóxica Galega

S A G ASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

www. antropoloxiagalega.orghttp://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com

infosaga@antropoloxiagalega.org

AA SSAAGGAA VVIISSIITTAA EENN TTOOLLEEDDOO AA AANNTTRROOPPÓÓLLOOGGAA CCAARRMMEENN AARRNNAAUU,, OO SSEEUU MMUUSSEEOOEETTNNOOGGRRÁÁFFIICCOO EE OO EETTNNOOMMUUSSEEOO DDOOSS PPOOBBOOSS IINNDDÍÍXXEENNAASS DDEE SSIIBBEERRIIAA

Sociedade Antropolóxica Galega

Nº 3 Setembro 2012I S S N : 2 2 5 4 - 3 4 0 6

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa-mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dosmembros da directiva da SAGA —o antropólogo RafaelQuintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte dacomisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa queapoian preto dunha vintena de colectivossocioculturais e veciñais de Pontevedra,Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueó-logos que avalan a súa posta en marcha. Éunha proposta que pretende pór en valor oimportante e valioso patrimonio natural earqueolóxico da zona.

Este espazo estaría situado no contorno doCouto do Pornedo e dos Sete Camiños, nomonte comunal das parroquias deLourizán e de Salcedo, no concello dePontevedra, e no de San Xulián de Marín deArriba, no concello de Marín. Así pois, esteespazo está dividido entre dous concellos:Marín e Pontevedra; e tres parroquias: SanXulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente queconforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto decreación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximoparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con-cello de Vilaboa.

Neste espazo, cunhaárea relativamentepequena, atopamosconcentrados todaunha serie de xace-mentos arqueolóxi-cos e outros elemen-tos que forman partedo noso patrimonionatural e cultural.Dentro do patrimo-nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoase petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo-as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e amámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba amámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili-tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outrasposibles novas mámoas que están sen catalogar, como otúmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán –Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceuna Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos podenconsiderarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntransenun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez,forman parte do conxunto máis amplo que constitúe ocampo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada(Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidosexpoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha dasestribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxuntode gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellosde Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o

Conxunto de gravados rupestres de Pinaldo Caeiro, ambos en territorio marinense; eo Conxunto de gravados rupestres doRegato dos Buracos, na parroquia deSalcedo. Tamén podemos mencionar oAbrigo Rochoso de Catadoiro, probable-mente do Paleolítico, na parroquia deLourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espa-zo natural, diferentes formacións xeolóxi-cas de interese, así como dous miradoirosnaturais privilexiados pola súa vista pano-rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo eoutro o Mirador Natural do MonteCatadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúeun espazo privilexiado, de singular relevancia natural epatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de

Domaio, está cha-mada a convertersenunha zona de lecerdos Concellos dePontevedra; Marín eVilaboa, unhaextensión naturaldo Parque da Lagoade Castiñeiras, quepode chegar a ser unimportante referen-te, que axude a enri-quecer, fortalecer e

diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A pro-posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dosSete Camiños representa unha alternativa viable para con-vertelo nun referente identitario para a comunidade localademais de constituír un recurso social e economicamenterendible; destacando a necesidade de conservar, estudar edifundir este espazo pola súa importancia patrimonial,polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadasdeixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

2

Bo

letí

n d

a S

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

a G

ale

ga

C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Comisión Técnica doEspazo Natural eArqueolóxico dos SeteCamiños

Paz CastroXornalistaLukas SantiagoRealizador e ArqueólogoRafael QuintíaAntropólogo e Economista David SuárezEspecialista en Multimedia

Como se pode ver, o traballo desintere-sado (e totalmente autofinanciado) deCarmen Arnau na súa teima por coñe-cer e dar a coñecer estes pobos, para asígaranti-la supervivencia e respecto dassúas culturas tradicionais, é un claroexemplo de como a iniciativa e o traba-llo individual pode deixar en evidenciaa pasividade, inoperancia, falla de sen-sibilidade e desleixo de funcións de moi-tas das nosas administracións públicase institucións académicas e culturais, cuxomotivo de existir é precisamente o fomento e adivulgación da investigación histórica e cultu-ral. Por suposto, as institucións rusas tampou-

co teñen o máis mínimo intere-se en que se coñezan estespobos e se conserven e respec-ten as súas linguas, culturas etradicións; máis ben ó contra-rio, e o proceso de colonizacióncultural e perda de identidadee lingua avanza inexorable-mente. Por desgraza, todo indi-ca que os pobos indíxenas non teñen cabida nonovo mundo global e capitalista.

A SAGA quere felicitar publicamente a antropó-loga, Carmen Arnau, polo seu tenaz labor a prolda investigación e divulgación da cultura dospobos indíxenas de Siberia; por iso, queremospór, dende este boletín, o noso gran de area paraaxudar a dar a coñece-lo seu traballo e a súafundación. Tan só nos queda agardar que nunfuturo poidamos contar coa súa colaboración ecoñecementos para algunha das nosas activida-des.

2 Nº 3 Setembro 2012

MMÁÁIISS IINNFFOORRMMAACCIIÓÓNN::

PPÁÁXXIINNAA WWEEBB DDEE CCAARRMMEENN AARRNNAAUU MMUURROO::http://www.carmenarnaumuro.com

PPÁÁXXIINNAA WWEEBB DDOO EETTNNOOMMUUSSEEOO DDOOSS PPOOBBOOSSIINNDDÍÍXXEENNAASS DDEE SSIIBBEERRIIAA:http://www.etnomuseosiberia.org/

PPÁÁXXIINNAA WWEEBB DDAA FFUUNNDDAACCIIÓÓNN CCAARRMMEENNAARRNNAAUU MMUURROO::www.fundacioncarmenarnau.org

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañasorientais de Galicia en tempos históricos recentes vénsustentada nas testemuñas directas -entre as queteño que incluír a miña propia- e nun difuso fato deacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenasunha proba indiciaria do alcance, significado e con-tinxencia da figura do Pandigueiro entendido comopersonaxe habitante do imaxinario popular que adoi-taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu-ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valornormativo, que teñen unha ampla distribución portodo o continente europeo. Dentro deste elenco depersonaxes destaca a recente -século XIX- recreacióndo san Nicolás dos inmigrantes holandeses enNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite-rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outroscomo Henry Livingston Jr.ou, probablemente, o sacer-dote Clement C. Moore coasúa publicación no xornalThe Sentinel no 1823 dunrelato con valor fundacional2e descritivo da función dapersonaxe. Os debuxantesThomas Nast a finais do XIXe Habdon Sundblom no1931, descendente de inmi-grantes finlandeses, fixaron avixente fasquía da personaxeque foi derivando dende adun trasgo europeo, peque-cho e delgado, cara á actualque ben coñecemos.

O Apalpador das serraslucenses; o Esteru ou asAnjanas que traen agasallosós nenos polo Nadal, docu-méntanse en Cantabria, domesmo xeito e ocupando omesmo espazo mitolóxicoque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.No resto de Europa verifícase a presenza de diferen-tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría,

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia,Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden eJulenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, aexistencia da figura ou función representada portodos estas personaxes e outras semellantes, constá-tase por toda Europa. As súas características sonsemellantes e basicamente as mesmas polo que asaparentemente diversas estruturas significantes acu-billan un mesmo significado. Son pois, a mesmacousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva doPandigueiro é plenamente coherente dentro destecontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulodoutras propostas é tamén a evolución histórica espe-rable nunha tradición que elabora o seu discurso den-tro dos parámetros da invernía, a importancia dasinterrelacións sociais para supervivencia e o que

poderiamos definir como ocarácter mitopoiético da fini-tude estrutural dos recursos.Deste xeito o Pandigueirocedeu espazo ou presenzasocial, tal e como fixeron asdemais versións continentaisdo mito invernal, solsticial epromisorio, cando as socieda-des tradicionais nas que tiñao seu cometido foron indo ávalga durante os séculos XIX eXX. Neste escenario deviñe-ron redundantes e, sobretodo, menos pródigas e pro-misorias fronte a outrosmodelos "omnipotentes" esublimados que, cómpresalientar, tamén foron recrea-cións pola vía da reutilizacióndos elementos esenciais dapersonaxe. Mais a desapari-ción destas entidades foi maisaparente que efectiva. Nonovo contexto de crise ou

creba do paradigma imperante nos dous séculos ante-riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencialfronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

Bole

tín d

a S

ocia

da

de

Antr

op

oló

xic

a G

ale

ga

3C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Mamant.jpg/200px-Mamant.jpg

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving

http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

O arqueólogo Lukas Santiagoe o antropólogo RafaelQuintía, ámbolos dous mem-bros da SAGA, colaboraron noproxecto "A Torre dosMouros". Asemade, LukasSantiago formou parte doequipo técnico de arqueólogos que efectuou estepioneiro proxecto de arqueoloxía social. A esca-vación arqueolóxica na TToorrrree ddooss MMoouurrooss deLira, no concello de Carnota, foi dirixida poloarqueólogo Antón Malde e o proxecto está coor-dinado, a nivel de comunicación, polo xornalis-ta Manuel Gago.

O modelo posto enmarcha na Torre dosMouros xira sobredous eixes directo-res: a divulgación ea participación. Oproxecto da Torredos Mouros é, xa quelogo, unha vangar-dista aventuraarqueolóxica multi-disciplinar onde asdiferentes dimen-sións do proxecto secombinan de talxeito que conformanunha nova propostade ve-la arqueoloxía;onde a investigaciónvai da man da divul-gación en temporeal, onde as novastecnoloxías, a poten-cia do audiovisual eas redes sociaiscobran protagonis-mo como novasxanelas virtuais ó

servizo da divulgación e daposta en valor do noso patri-monio. Un proxecto onde ometiculoso traballo dosarqueólogos se sustenta nacolaboración directa dosvoluntarios que se converten

en actores e valedores do seu patrimonio; ondea sociedade local se ve imbricada no proxecto eonde a interacción coa xente e a retroalimenta-ción que iso produce son tamén peza clave dosalicerces desta proposta de intervención pionei-ra no noso país.

Vaia dende aquí anosa noraboa ósorganizadores desteproxecto.

Teñen toda a infor-mación sobre esteproxecto e o seuxacemento na web:hhttttpp::////ttoorrrreeddoossmmoouu--rrooss..nneett//

Crónica

Nº 3 Setembro 2012 3

MMEEMMBBRROOSS DDAA SSAAGGAA CCOOLLAABBOORRAARROONN NNOO PPRROOXXEECCTTOO ""AA TTOORRRREE DDOOSS MMOOUURROOSS""

Vista xeral da muralla principal do xacemento da Torre dos Mouros

O antropólogo da SAGA RafaelQuintía traballando no xace-mento da Torre dos Mouros

O arqueólogo da SAGA LukasSantiago na excavación da

Torre dos Mouros

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa-mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dosmembros da directiva da SAGA —o antropólogo RafaelQuintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte dacomisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa queapoian preto dunha vintena de colectivossocioculturais e veciñais de Pontevedra,Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueó-logos que avalan a súa posta en marcha. Éunha proposta que pretende pór en valor oimportante e valioso patrimonio natural earqueolóxico da zona.

Este espazo estaría situado no contorno doCouto do Pornedo e dos Sete Camiños, nomonte comunal das parroquias deLourizán e de Salcedo, no concello dePontevedra, e no de San Xulián de Marín deArriba, no concello de Marín. Así pois, esteespazo está dividido entre dous concellos:Marín e Pontevedra; e tres parroquias: SanXulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente queconforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto decreación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximoparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con-cello de Vilaboa.

Neste espazo, cunhaárea relativamentepequena, atopamosconcentrados todaunha serie de xace-mentos arqueolóxi-cos e outros elemen-tos que forman partedo noso patrimonionatural e cultural.Dentro do patrimo-nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoase petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo-as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e amámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba amámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili-tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outrasposibles novas mámoas que están sen catalogar, como otúmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán –Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceuna Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos podenconsiderarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntransenun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez,forman parte do conxunto máis amplo que constitúe ocampo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada(Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidosexpoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha dasestribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxuntode gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellosde Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o

Conxunto de gravados rupestres de Pinaldo Caeiro, ambos en territorio marinense; eo Conxunto de gravados rupestres doRegato dos Buracos, na parroquia deSalcedo. Tamén podemos mencionar oAbrigo Rochoso de Catadoiro, probable-mente do Paleolítico, na parroquia deLourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espa-zo natural, diferentes formacións xeolóxi-cas de interese, así como dous miradoirosnaturais privilexiados pola súa vista pano-rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo eoutro o Mirador Natural do MonteCatadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúeun espazo privilexiado, de singular relevancia natural epatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de

Domaio, está cha-mada a convertersenunha zona de lecerdos Concellos dePontevedra; Marín eVilaboa, unhaextensión naturaldo Parque da Lagoade Castiñeiras, quepode chegar a ser unimportante referen-te, que axude a enri-quecer, fortalecer e

diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A pro-posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dosSete Camiños representa unha alternativa viable para con-vertelo nun referente identitario para a comunidade localademais de constituír un recurso social e economicamenterendible; destacando a necesidade de conservar, estudar edifundir este espazo pola súa importancia patrimonial,polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadasdeixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

2

Bo

letí

n d

a S

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

a G

ale

ga

C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Comisión Técnica doEspazo Natural eArqueolóxico dos SeteCamiños

Paz CastroXornalistaLukas SantiagoRealizador e ArqueólogoRafael QuintíaAntropólogo e Economista David SuárezEspecialista en Multimedia

Crónica

4 Nº 3 Setembro 2012

A Sociedade Antropolóxica Galega orga-nizou o pasado 3 de agosto unha confe-rencia dentro das actividades da Festada Prehistoria de Mos. O escritor, inves-tigador e colaborador da SAGA, AlberteAlonso Fernández, falou das pedrafitasgalegas, dos seus posibles usos e fun-cións. Alberte Alonso estivo acompaña-do neste acto, celebrado no Pazo deMos, polo profesor e realizador daSAGA, João Bieites.

Parte desta investigación está incluídano artigo ""AAss ppeeddrraaffiittaass eenn GGaalliicciiaa.. FFuunncciióónnss eexxeenneerraalliiddaaddeess:: ggrruuppooss eessppeeccííffiiccooss"", publicado

recentemente en FFooll ddee VVeelleennoo.. AAnnuuaarriioo ddeeAAnnttrrooppoollooxxííaa ee HHiissttoorriiaa ddee GGaalliizzaa..

AA SSAAGGAA OORRGGAANNIIZZAA UUNNHHAA CCOONNFFEERREENNCCIIAA SSOOBBRREE PPEEDDRRAAFFIITTAASS

O investigador Alberte Alonso e o profesor João Bieites durante a conferencia

Xuño foi o mes da arte para a SociedadeAntropolóxica Galega. O pintor e restaurador dearte Francisco Sutil —responsable da Área deArte e Restauración da SAGA— realizou no mesde xuño a exposición "Danzas e foles" na GaleríaBesada do Grove.

A mostra pictórica, de grande valor etnográfico,amosa a riqueza visual do noso folclore tradicio-nal. Gaiteiros, danzantes ou pandereiteiras, entreoutros, descóbrense na obra de Sutil con toda avistosidade e a plástica dos seus traxes e adobíos.

AA DDAANNZZAA EE AA MMÚÚSSIICCAA TTRRAADDIICCIIOONNAALL GGAALLEEGGAA NNAA SSEENNSSIIBBLLEE OOLLLLAADDAA DDOO PPIINNTTOORR FF.. SSUUTTIILL

PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN EENN SSAANNXXEENNXXOO DDEE ""FFOOLL DDEE VVEELLEENNOO..AANNUUAARRIIOO DDEE AANNTTRROOPPOOLLOOXXÍÍAA EE HHIISSTTOORRIIAA DDEE GGAALLIIZZAA""

A SociedadeA n t r o p o l ó x i c aGalega en colabo-ración coa LibreríaNós de Sanxenxopresentaron o ven-res, 17 de agosto, oanuario "Fol deVeleno" nun actocelebrado no HotelJusto.

De esquerda a dereita: Rafael Quintía (SAGA), Xaime Corral (Librería Nós) e Miguel Losada (SAGA)

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañasorientais de Galicia en tempos históricos recentes vénsustentada nas testemuñas directas -entre as queteño que incluír a miña propia- e nun difuso fato deacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenasunha proba indiciaria do alcance, significado e con-tinxencia da figura do Pandigueiro entendido comopersonaxe habitante do imaxinario popular que adoi-taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu-ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valornormativo, que teñen unha ampla distribución portodo o continente europeo. Dentro deste elenco depersonaxes destaca a recente -século XIX- recreacióndo san Nicolás dos inmigrantes holandeses enNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite-rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outroscomo Henry Livingston Jr.ou, probablemente, o sacer-dote Clement C. Moore coasúa publicación no xornalThe Sentinel no 1823 dunrelato con valor fundacional2e descritivo da función dapersonaxe. Os debuxantesThomas Nast a finais do XIXe Habdon Sundblom no1931, descendente de inmi-grantes finlandeses, fixaron avixente fasquía da personaxeque foi derivando dende adun trasgo europeo, peque-cho e delgado, cara á actualque ben coñecemos.

O Apalpador das serraslucenses; o Esteru ou asAnjanas que traen agasallosós nenos polo Nadal, docu-méntanse en Cantabria, domesmo xeito e ocupando omesmo espazo mitolóxicoque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.No resto de Europa verifícase a presenza de diferen-tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría,

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia,Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden eJulenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, aexistencia da figura ou función representada portodos estas personaxes e outras semellantes, constá-tase por toda Europa. As súas características sonsemellantes e basicamente as mesmas polo que asaparentemente diversas estruturas significantes acu-billan un mesmo significado. Son pois, a mesmacousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva doPandigueiro é plenamente coherente dentro destecontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulodoutras propostas é tamén a evolución histórica espe-rable nunha tradición que elabora o seu discurso den-tro dos parámetros da invernía, a importancia dasinterrelacións sociais para supervivencia e o que

poderiamos definir como ocarácter mitopoiético da fini-tude estrutural dos recursos.Deste xeito o Pandigueirocedeu espazo ou presenzasocial, tal e como fixeron asdemais versións continentaisdo mito invernal, solsticial epromisorio, cando as socieda-des tradicionais nas que tiñao seu cometido foron indo ávalga durante os séculos XIX eXX. Neste escenario deviñe-ron redundantes e, sobretodo, menos pródigas e pro-misorias fronte a outrosmodelos "omnipotentes" esublimados que, cómpresalientar, tamén foron recrea-cións pola vía da reutilizacióndos elementos esenciais dapersonaxe. Mais a desapari-ción destas entidades foi maisaparente que efectiva. Nonovo contexto de crise ou

creba do paradigma imperante nos dous séculos ante-riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencialfronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

Bole

tín d

a S

ocia

da

de

Antr

op

oló

xic

a G

ale

ga

3C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Mamant.jpg/200px-Mamant.jpg

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving

http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

O pasado mes de xullo oarqueólogo da SAGA, LukasSantiago, e o antropólogo daSAGA, Rafael Quintía, xuntoco axente forestal PauloTroitiño , acompañaron o téc-nico do Servizo dePatrimonio da Xunta deGalicia, Víctor Barbi Alonso,na catalogación de cinconovos xacementos arqueoló-xicos na provincia dePontevedra.

Os xacementos catalogadosforon:

Petróglifo de Pedra Escorregadoiro. Parroquiade Lourizán, concello de Pontevedra.(Descuberto por Rafael Quintía)

Petróglifo de Outeiro daHedra. Parroquia deLourizán, concello de Pontevedra. (Descuberto porLukas Santiago)

Mámoa dos Sete Camiños.Parroquia de Lourizán, con-cello de Pontevedra. (Descuberto por LukasSantiago)

Petróglifos do Briasco.Parroquia de San Xulían,concello de Marín.

(Descuberto por Paulo Troitiño)

Petróglifos da Carballeira do Rei. ParroquiadeSan Xulián, concello de Marín. (Descubertopor Paulo Troitiño)

Achádego

Nº 3 Setembro 2012 5

DDEESSCCUUBBRRIIMMOOSS UUNN NNOOVVOO PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO EE UUNNHHAA MMÁÁMMOOAA NNOO EESSPPAAZZOO DDEE SSEETTEE CCAAMMIIÑÑOOSS

O arqueólogo da SAGA, Lukas Santiago, acabade descubrir no monte da parroquia deLourizán unha estación de petróglifos noncatalogados e unha nova mámoa que se atoparí-an dentro do espazo natural dos Sete Camiños.Este descubrimento foi posto en coñecemento doServizo de Patrimonio da Xunta de Galiciaquen xa procedeu á súa catalogación.

AA SSAAGGAA CCOOLLAABBOORRAA CCOO SSEERRVVIIZZOO DDEE PPAATTRRIIMMOONNIIOO NNAA CCAATTAALLOOGGAACCIIÓÓNN DDEE CCIINNCCOONNOOVVOOSS XXAACCEEMMEENNTTOOSS AARRQQUUEEOOLLÓÓXXIICCOOSS NNAA PPRROOVVIINNCCIIAA DDEE PPOONNTTEEVVEEDDRRAA

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa-mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dosmembros da directiva da SAGA —o antropólogo RafaelQuintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte dacomisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa queapoian preto dunha vintena de colectivossocioculturais e veciñais de Pontevedra,Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueó-logos que avalan a súa posta en marcha. Éunha proposta que pretende pór en valor oimportante e valioso patrimonio natural earqueolóxico da zona.

Este espazo estaría situado no contorno doCouto do Pornedo e dos Sete Camiños, nomonte comunal das parroquias deLourizán e de Salcedo, no concello dePontevedra, e no de San Xulián de Marín deArriba, no concello de Marín. Así pois, esteespazo está dividido entre dous concellos:Marín e Pontevedra; e tres parroquias: SanXulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente queconforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto decreación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximoparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con-cello de Vilaboa.

Neste espazo, cunhaárea relativamentepequena, atopamosconcentrados todaunha serie de xace-mentos arqueolóxi-cos e outros elemen-tos que forman partedo noso patrimonionatural e cultural.Dentro do patrimo-nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoase petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo-as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e amámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba amámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili-tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outrasposibles novas mámoas que están sen catalogar, como otúmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán –Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceuna Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos podenconsiderarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntransenun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez,forman parte do conxunto máis amplo que constitúe ocampo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada(Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidosexpoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha dasestribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxuntode gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellosde Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o

Conxunto de gravados rupestres de Pinaldo Caeiro, ambos en territorio marinense; eo Conxunto de gravados rupestres doRegato dos Buracos, na parroquia deSalcedo. Tamén podemos mencionar oAbrigo Rochoso de Catadoiro, probable-mente do Paleolítico, na parroquia deLourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espa-zo natural, diferentes formacións xeolóxi-cas de interese, así como dous miradoirosnaturais privilexiados pola súa vista pano-rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo eoutro o Mirador Natural do MonteCatadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúeun espazo privilexiado, de singular relevancia natural epatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de

Domaio, está cha-mada a convertersenunha zona de lecerdos Concellos dePontevedra; Marín eVilaboa, unhaextensión naturaldo Parque da Lagoade Castiñeiras, quepode chegar a ser unimportante referen-te, que axude a enri-quecer, fortalecer e

diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A pro-posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dosSete Camiños representa unha alternativa viable para con-vertelo nun referente identitario para a comunidade localademais de constituír un recurso social e economicamenterendible; destacando a necesidade de conservar, estudar edifundir este espazo pola súa importancia patrimonial,polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadasdeixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

2

Bo

letí

n d

a S

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

a G

ale

ga

C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Comisión Técnica doEspazo Natural eArqueolóxico dos SeteCamiños

Paz CastroXornalistaLukas SantiagoRealizador e ArqueólogoRafael QuintíaAntropólogo e Economista David SuárezEspecialista en Multimedia

No ano 1914, a Primeira Guerra Mundial provo-cou que o antropólogo e arqueólogo polacoEugeniusz Frankowski ficase confinado na penín-sula Ibérica, xunto conoutros investigadoresque daquela andaban atraballar na tempada deverán do xacementopaleolítico da cova delCastillo en PuenteViesgo, Santander, baixoa dirección do bávaroHugo Obermaier.

Como consecuenciadaquela estadía á forza,Frankowski escribiudous libros pioneiros daetnografía peninsular: Horreos y palafitos de lapenínsula Ibérica e Estelas discoideas de lapenínsula Ibérica que foron rescatados, a prol damemoria antropolóxica, polo profesor Dr. Gómez-Tabanera en colaboración coa viúva deFrankowski, MaríaFrankowska, epublicados no 1986 e1989, respectiva-mente, porEdiciones Istmo e J.M.Gómez-Tabanera.

A pesar de que nontiveron gran difu-sión no resto deEuropa, e malia acativa cantidade de exemplares editada en orixepola Comisión de Investigaciones Paleontológicasy Prehistóricas (memoria núm.18), estes libroschegaron a ter grande predicamento nos fiadeirosetnolóxicos e arqueolóxicos da primeira metade doséculo XX xa que por riba da súa calidade anova-dora, que abría tallo nun eido pouco prospectadopola historiografía da época, posuía outro atracti-

vo a maiores como era o feito de teren sido conci-bidas como obras de divulgación científica de altacalidade nos que o uso do método comparativo,

tan desvalorado poste-riormente, a pluralidadede fontes e a axilidadenarrativa dotaban óresultado dunha capaci-dade expresiva que o asi-milaban co xénero doguión audiovisual.

Foi este factor, a vontadede divulgación ilustrada ede calidade, a decididaopción pola técnica narra-tiva, a construción de dis-curso e de novos activos

do coñecemento o que fixo destas publicaciónsalgo máis que monografías ó uso, chegando a seratractivos obxectos de prestixio nos salóns e vela-das literarias de marquesados e outras “casasboas”.

A achega de Frankowski ía dirixida cara á contex-tualización do panorama ibérico dentro da produ-ción cultural europea e, polo tanto, cara á investi-gación das especificidades ibéricas como especifi-cidades do continente. Foi esta unha tendenciaque a historiografía posterior, neste século pasa-do, non secundou.

Artigo

6 Nº 3 Setembro 2012

OO PPRROOFFEESSOORR FFRRAANNKKOOWWSSKKII EE AASS LLAAGGOOAASS DDEE GGAALLIICCIIAA (( 11991144--11991188))CCaarrllooss VVííccttoorr RRooddrríígguueezz DDiieegguueezz..

Antropólogo

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañasorientais de Galicia en tempos históricos recentes vénsustentada nas testemuñas directas -entre as queteño que incluír a miña propia- e nun difuso fato deacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenasunha proba indiciaria do alcance, significado e con-tinxencia da figura do Pandigueiro entendido comopersonaxe habitante do imaxinario popular que adoi-taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu-ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valornormativo, que teñen unha ampla distribución portodo o continente europeo. Dentro deste elenco depersonaxes destaca a recente -século XIX- recreacióndo san Nicolás dos inmigrantes holandeses enNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite-rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outroscomo Henry Livingston Jr.ou, probablemente, o sacer-dote Clement C. Moore coasúa publicación no xornalThe Sentinel no 1823 dunrelato con valor fundacional2e descritivo da función dapersonaxe. Os debuxantesThomas Nast a finais do XIXe Habdon Sundblom no1931, descendente de inmi-grantes finlandeses, fixaron avixente fasquía da personaxeque foi derivando dende adun trasgo europeo, peque-cho e delgado, cara á actualque ben coñecemos.

O Apalpador das serraslucenses; o Esteru ou asAnjanas que traen agasallosós nenos polo Nadal, docu-méntanse en Cantabria, domesmo xeito e ocupando omesmo espazo mitolóxicoque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.No resto de Europa verifícase a presenza de diferen-tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría,

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia,Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden eJulenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, aexistencia da figura ou función representada portodos estas personaxes e outras semellantes, constá-tase por toda Europa. As súas características sonsemellantes e basicamente as mesmas polo que asaparentemente diversas estruturas significantes acu-billan un mesmo significado. Son pois, a mesmacousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva doPandigueiro é plenamente coherente dentro destecontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulodoutras propostas é tamén a evolución histórica espe-rable nunha tradición que elabora o seu discurso den-tro dos parámetros da invernía, a importancia dasinterrelacións sociais para supervivencia e o que

poderiamos definir como ocarácter mitopoiético da fini-tude estrutural dos recursos.Deste xeito o Pandigueirocedeu espazo ou presenzasocial, tal e como fixeron asdemais versións continentaisdo mito invernal, solsticial epromisorio, cando as socieda-des tradicionais nas que tiñao seu cometido foron indo ávalga durante os séculos XIX eXX. Neste escenario deviñe-ron redundantes e, sobretodo, menos pródigas e pro-misorias fronte a outrosmodelos "omnipotentes" esublimados que, cómpresalientar, tamén foron recrea-cións pola vía da reutilizacióndos elementos esenciais dapersonaxe. Mais a desapari-ción destas entidades foi maisaparente que efectiva. Nonovo contexto de crise ou

creba do paradigma imperante nos dous séculos ante-riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencialfronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

Bole

tín d

a S

ocia

da

de

Antr

op

oló

xic

a G

ale

ga

3C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Mamant.jpg/200px-Mamant.jpg

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving

http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Nos dous libros precitados, Frankowski escribe,tamén, sobre Galicia. Como non? En Horreos ypalafitos de la Península ibérica, tenta recolle-losfeitos, mais amosándose sempre consciente de quetales “feitos” son produtos transformados, xeitosde organiza-la información para facela máis fértildende unha perspectiva cultural concreta. Isto é,os mesmos feitos esixen ser observados dendeposicións concretas reclamando pois unha compli-cidade que pode se-la orixinal esixible ós actoresculturais mesmos ou ben á complicidade instru-mental. A esta última é á que caracteriza a olladaantropolóxica.

O polígrafo polaco, coa súa capacidade de xestióndos diferentes rexistros, códigos e dimensiónssimbólicas, tece unha urda continua na cal avisión de conxunto ten propiedades emerxentesfronte á xustaposición analítica e explicativa decategorías de corte aristotélico. O autor configuranesta libro ( tamén no outro ) o rol mesmo doantropólogo como un viaxeiro entre os universossocial e cultural.

Así, no apartado adicado os palafitos fósiles deGalicia ( páx.153), percorre unha serie de lugareslacustres galegos susceptibles de ter dado soportea poboacións palafíticas tal e como imaxinara ocanon das verdades do corpus científico e arqueo-lóxico do XIX e primeiros do XX .

Viaxamos por Galicia ó lombo de autores comoMurguía, na súa obra Galicia. España, sus monu-

mentos y arte, su naturaleza e historia 1888, pp.29-40; tamén en Historia de Galicia I; J. Villa-Amil e Castro en Antigüedades prehistóricas yceltas de Galicia. Lugo 1883; O Licenciado Molinae a súa Descripción do Reino de Galicia.k do 1550;ou Boham: Historia del reino de Galicia do XVII eo P. Agustino de la Gándara El cisne occidentalcanta las glorias de Galicia.

Dacabalo das páxinas destes autores Frankowskipercorre e recolle, en Galicia, un arquetipo cultu-ral común ó contorno europeo: As cidades asolaga-das e, sobre todo, a súa “vida latente” manifesta,por exemplo, no misterioso bruar dun animal nachamada daquela Lagoa de Santa Cristina, “a unstrinta quilómetros ó SSO de Mondoñedo” na que,como recollen Molina e Boham, se escoita bruar1

como o faría algunha vaca. Tal feito aparecetamén na toponimia da Lagoa de Antela na Limia,Ourense, no lugar da Laga da vaca

Tamén terían aparecido, cada certo tempo,“vigas”, caldeiros e metais variados xunto doutroimpedimento, simbólica eminentemente, comomostra o propio Frankowski cando di “ Quieroindicar solamente que estos datos interesantespueden servir como pretexto para hacer investiga-ciones, pero no existe hasta ahora la más leveindicación segura que acredite la existencia endichos lagos de poblaciones palafíticas. Loshallazgos indicados pudieran muy bien proceder

Nº 3 Setembro 2012 7

1 O avetouro ou boi, Botaurus stellaris Linn. É unha ave da famila das garzas que habita nos humedais europeos e que, efectivamente,brúa dun xeito semellante ós bois ou, cando menos, vacas. Hoxe é raro en Galicia poida que pola desaparición dos humedais mesmos.

Botaurus stellaris Linn

A Sociedade Antropolóxica Galega ven de unirse activa-mente ó proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños. De feito, dous dosmembros da directiva da SAGA —o antropólogo RafaelQuintía e o arqueólogo Lukas Santiago— forman parte dacomisión técnica para a posta en marcha deste proxecto.

O proxecto para a creación do Espazo Natural eArqueolóxico dos Sete Camiños é unha iniciativa queapoian preto dunha vintena de colectivossocioculturais e veciñais de Pontevedra,Marín e Vilaboa, máis un grupo de arqueó-logos que avalan a súa posta en marcha. Éunha proposta que pretende pór en valor oimportante e valioso patrimonio natural earqueolóxico da zona.

Este espazo estaría situado no contorno doCouto do Pornedo e dos Sete Camiños, nomonte comunal das parroquias deLourizán e de Salcedo, no concello dePontevedra, e no de San Xulián de Marín deArriba, no concello de Marín. Así pois, esteespazo está dividido entre dous concellos:Marín e Pontevedra; e tres parroquias: SanXulián, Lourizán e Salcedo. Pero hai que ter presente queconforma unha unidade natural. Ademais, o proxecto decreación deste espazo aspira a incluir nun futuro próximoparte do patrimonio arqueolóxico de Postemirón., no con-cello de Vilaboa.

Neste espazo, cunhaárea relativamentepequena, atopamosconcentrados todaunha serie de xace-mentos arqueolóxi-cos e outros elemen-tos que forman partedo noso patrimonionatural e cultural.Dentro do patrimo-nio arqueolóxico cabe sinalar a presenza de varias mámoase petróglifos. En canto ás mámoas, trátase das dúas mámo-as de Chan da Lagoa (GA 36038039, nº 1 e nº 2); e amámoa do Catadoiro (GA 36038037); ás que se sumaba amámoa de Louredo (GA 36038060), destruída polos mili-tares da Brilat no ano 2009. A estas hai que sumar outrasposibles novas mámoas que están sen catalogar, como otúmulo da Campana, que aparece mencionada no Estudode Impacto Ambiental da Liña de Alta Tensión Lourizán –Cangas do 2003, así como unha nova mámoa que apareceuna Prospección de dita liña. Estes cinco xacementos podenconsiderarse un conxunto, pois son da mesma natureza,

túmulos funerarios de época megalítica; e concéntransenun área reducida (menos de dous km en liña). A súa vez,forman parte do conxunto máis amplo que constitúe ocampo de mámoas de Domaio, que ten en Chan de Armada(Marín) e Chan de Arquiña (Moaña) os seus máis coñecidosexpoñentes; xa que xeograficamente sitúanse nunha dasestribacións desta serra. Ademais disto, temos o Conxuntode gravados rupestres do Pornedo, no límite dos concellosde Marín e Pontevedra; o Petróglifo de Sete Camiños, e o

Conxunto de gravados rupestres de Pinaldo Caeiro, ambos en territorio marinense; eo Conxunto de gravados rupestres doRegato dos Buracos, na parroquia deSalcedo. Tamén podemos mencionar oAbrigo Rochoso de Catadoiro, probable-mente do Paleolítico, na parroquia deLourizán.

A isto debemos engadir dentro deste espa-zo natural, diferentes formacións xeolóxi-cas de interese, así como dous miradoirosnaturais privilexiados pola súa vista pano-rámica sobre a ría. Un é o de Pornedo eoutro o Mirador Natural do MonteCatadoiro.

A zona do Monte do Pornedo e Os Sete Camiños constitúeun espazo privilexiado, de singular relevancia natural epatrimonial. Esta área, que forma parte da Serra de

Domaio, está cha-mada a convertersenunha zona de lecerdos Concellos dePontevedra; Marín eVilaboa, unhaextensión naturaldo Parque da Lagoade Castiñeiras, quepode chegar a ser unimportante referen-te, que axude a enri-quecer, fortalecer e

diversificar a oferta cultural e turística da comarca. A pro-posta de creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dosSete Camiños representa unha alternativa viable para con-vertelo nun referente identitario para a comunidade localademais de constituír un recurso social e economicamenterendible; destacando a necesidade de conservar, estudar edifundir este espazo pola súa importancia patrimonial,polo valor didáctico e polo poder identitario das pegadasdeixadas na paisaxe polos nosos devanceiros.

2

Bo

letí

n d

a S

ocia

da

de

An

tro

po

lóxic

a G

ale

ga

C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

A SAGA CO PROXECTO PARA A CREACIÓN DO ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS

Máis información na web: http://www.espazosetecaminhos.tk

Comisión Técnica doEspazo Natural eArqueolóxico dos SeteCamiños

Paz CastroXornalistaLukas SantiagoRealizador e ArqueólogoRafael QuintíaAntropólogo e Economista David SuárezEspecialista en Multimedia

de restos diferentes que no tengan nada que vercon las poblaciones lacustres.”

Outras lagoas2 como as de “Reiriz”, Doniños,Carregal, La Riega(Pantín), “Rojal” (Xubia eNeda), A Barcala (Viveiro), Traba (Laxe) ocupanun lugar semellante na tradición galega e euro-pea. Tamén outras áreas da península Ibéricaaparecen vencelladas, deste xeito, pola presenzadun programa simbólico e narrativo que o autorpon en relación coas tradicións bretoas, polacas oualemás, subliñando o feito de que isto acontece“mesmo nos lagos dos que é sabido, de certo, quenunca puideron ter poboacións palafíticas”

Así pois, pódese ler en Frankoswki que a culturainmaterial, por empregar un termo ben estiladohoxe en día, é quen de producir obxectos mate-riais, feitos que son, sempre,produtos ou consecuenciasdunha concreta visión creado-ra, na orixe, ou recreadoradentro do contexto antropolóxi-co e arqueolóxico posterior.

O profesor Frankowski e as lagoas de Galicia

8 Nº 3 Setembro 2012

2 Pode consultarse tamén o libro de Monteagudo, L. (1957), Galicia legendaria y arqueológica. Problemas de las “ciudades asolaga-das”. Centro de estudios de etnología peninsular. Consejo superior de Investigaciones Científicas. Madrid.

A inteface cultural-social. O agregado simbólico producecultura material

A Cidade: O asulagamento é moito mais simbólico, froito da mudanza entre paradigmas ou interfaces culturias, que lacustre

A existencia da figura do Pandigueiro nas montañasorientais de Galicia en tempos históricos recentes vénsustentada nas testemuñas directas -entre as queteño que incluír a miña propia- e nun difuso fato deacenos culturais que, en conxunto, constitúen apenasunha proba indiciaria do alcance, significado e con-tinxencia da figura do Pandigueiro entendido comopersonaxe habitante do imaxinario popular que adoi-taba traerlles agasallos ós nenos contra a fin do ano.

Neste sentido o Pandigueiro pertence ó grupo de figu-ras semellantes, o dos pródigos arquetípicos con valornormativo, que teñen unha ampla distribución portodo o continente europeo. Dentro deste elenco depersonaxes destaca a recente -século XIX- recreacióndo san Nicolás dos inmigrantes holandeses enNorteamérica que foi posto ó día grazas ó talento lite-rario de J.Washintong Irwing1 no 1809, e outroscomo Henry Livingston Jr.ou, probablemente, o sacer-dote Clement C. Moore coasúa publicación no xornalThe Sentinel no 1823 dunrelato con valor fundacional2e descritivo da función dapersonaxe. Os debuxantesThomas Nast a finais do XIXe Habdon Sundblom no1931, descendente de inmi-grantes finlandeses, fixaron avixente fasquía da personaxeque foi derivando dende adun trasgo europeo, peque-cho e delgado, cara á actualque ben coñecemos.

O Apalpador das serraslucenses; o Esteru ou asAnjanas que traen agasallosós nenos polo Nadal, docu-méntanse en Cantabria, domesmo xeito e ocupando omesmo espazo mitolóxicoque o Olentzero vasco, ou o Angulero en Asturias.No resto de Europa verifícase a presenza de diferen-tes figuras equivalentes como o Télapó en Hungría,

Moç Craciun en Romanía, Joulupukki en Finlandia,Weihnachtsmann en Alemania, Julemanden eJulenissen en Dinamarca e Noruega, etc. Isto é, aexistencia da figura ou función representada portodos estas personaxes e outras semellantes, constá-tase por toda Europa. As súas características sonsemellantes e basicamente as mesmas polo que asaparentemente diversas estruturas significantes acu-billan un mesmo significado. Son pois, a mesmacousa.

A lembranza, xa que xa non presenza efectiva doPandigueiro é plenamente coherente dentro destecontexto cultural, e a súa desaparición fronte o pulodoutras propostas é tamén a evolución histórica espe-rable nunha tradición que elabora o seu discurso den-tro dos parámetros da invernía, a importancia dasinterrelacións sociais para supervivencia e o que

poderiamos definir como ocarácter mitopoiético da fini-tude estrutural dos recursos.Deste xeito o Pandigueirocedeu espazo ou presenzasocial, tal e como fixeron asdemais versións continentaisdo mito invernal, solsticial epromisorio, cando as socieda-des tradicionais nas que tiñao seu cometido foron indo ávalga durante os séculos XIX eXX. Neste escenario deviñe-ron redundantes e, sobretodo, menos pródigas e pro-misorias fronte a outrosmodelos "omnipotentes" esublimados que, cómpresalientar, tamén foron recrea-cións pola vía da reutilizacióndos elementos esenciais dapersonaxe. Mais a desapari-ción destas entidades foi maisaparente que efectiva. Nonovo contexto de crise ou

creba do paradigma imperante nos dous séculos ante-riores e que exhibiu o fetiche da abundancia esencialfronte ó tradicional da solidariedade, semellan rexur-

Bole

tín d

a S

ocia

da

de

Antr

op

oló

xic

a G

ale

ga

3C a d e r n o d e C A m p o

Nº 1 Decembro 2011

Artigo

Icona Ortodoxa grega. S.XVII, Creta.http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Mamant.jpg/200px-Mamant.jpg

O PANDIGUEIRO NAS TERRAS DE TRIVES Miguel Losada

1 A History of New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty.

http://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Irving

http://books.google.es/books?id=v98hAAAAMAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

2 Visit from St. Nicholas http://en.wikipedia.org/wiki/A_Visit_from_St._Nicholas

Novas

Nº 3 Setembro 2012 9

A SAGA atópase en plena realización dun novodocumental etnográfico sobre a sega e a elabo-ración dos palleiros. O traballo audiovisual, poriniciativa da asociación cultural e ecoloxistaVaipolorío, corre a cargo da SociedadeAntropolóxica Galega baixo a realización técni-ca do compañeiro João Bieites.

Ante a grande aceptación que está a ter ""FFooll ddeeVVeelleennoo.. AAnnuuaarriioo ddee AAnnttrrooppoollooxxííaa ee HHiissttoorriiaa ddeeGGaalliizzaa"" vímonos na feliz obriga de ter que sacarunha segunda edición desta publicación parapoder cubrir e satisface-la demanda xerada.

A día de hoxe "Fol de Veleno" distribúese a tra-vés da páxina web e do blog da SAGA e nasseguintes librerías:

OO TTRRAABBAALLLLOO DDAA SSEEGGAA EE AA EELLAABBOORRAACCIIÓÓNN DDOOSS PPAALLLLEEIIRROOSS.. NNOOVVOO AAUUDDIIOOVVIISSUUAALL EETTNNOOGGRRÁÁFFIICCOO DDAA SSAAGGAA EE VVAAIIPPOOLLOORRIIOO

22ªª EEDDIICCIIÓÓNN DDOO AANNUUAARRIIOO ""FFOOLL DDEE VVEELLEENNOO""

VVIIGGOOANDEL DO LIBRO EN GALEGO

LIBROURO

LIBRERÍA GAMI

PPOONNTTEEVVEEDDRRAAD-LECTUM

LIBRERÍA PAZ

LIBRERÍA PUEBLO

LIBRERÍA FOLLAS VERDES

LIBRERÍA GREEN

METÁFORA LIBRERÍA

LIBRERÍA ESCOLMA

LIBRERÍA KAO

SSAANNXXEENNXXOOLIBRERÍA NÓS

AA CCOORRUUÑÑAAO FOGAR DO LECER

SSAANNTTIIAAGGOO DDEECCOOMMPPOOSSTTEELLAA

LIBRERÍA COUCEIRO

LLUUGGOOGALERÍA SARGADELOS

OOUURREENNSSEELIBRERÍA TORGA

LIBRERÍA LA REGIÓN

VVEERRÍÍNNLIBRERÍA AZ

MMAADDRRIIDDATURUXO TENDA GALEGA