ANALISIA:Zaldibar, koronabirusa etakrisi-komunikazioa > 18

ASTEARI ZEHARKA BEGIRA

Koronabirusa eta guPELLO OTXANDIANO > 11

www.gaur8.infomila leiho zabalik

2020ko martxoaren 14a | XIV. urtea • 663. zenbakia0,50 euro

BIRUS BERRIA,MUNDU BERRIAN > 12 Raul BOGAJO | FOKU

Arduraduna: Amagoia Mujika Telleria. Erredakzioa: Xabier Izaga Gonzalez.

Argitaratzailea: Astero. Lege Gordailua: SS-77/07. Helbidea: Portuetxe 23-2a. 20018

Donostia. P.K.: 1099. Tel.: 943 31 69 99 / Faxa: 943 31 69 98. e-posta: info@gaur8.info.

Publizitatea: Euskal Prensa. Tel.: 94 424 72 06.mila leiho zabalik

Fukushimako herritarrek irainmoduan bizi dute olinpiar zuziabertara eramatea 04

Katherine Johnson, NASAn generoeta arraza oztopo guztiak gaindituzituen emakume beltza 08

Koronabirus berriarentransmisioa etetea da kezka etaerronka nagusia 12

Aldamioa goitik behera 16

Analisia: Zaldibar, koronabirusaeta krisi-komunikazioa 18

E.lkarrizketa: Asier Larrinaga,EITBko euskara zerbitzuko burua 22

Librea al da Internet? 28

Juantxo Egañaren behatxulotik 31

4

22

8

SINADURAK:

03 Gorka Elejabarrieta: Datorrena

10 Saioa Aginako Lamarain:

Gorputz ziklikoak

11 Pello Otxandiano:

Koronabirusa eta gu

17 EXPRAI

20 Arantxa Urbe: Jaso dugu

lekukoa, Joxe Mari!

21 Iker Barandiaran: Beldurra

27 Miren Azkarate Badiola:

Txakurrak beti txakur

27 Antton Izagirre: Oroitza

30 Ana Arruarte Lasa: Errealitate

birtuala, errealitate areagotua

eta errealitate mistoa: zer da

zer?

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 2 / 3hutsa

atze

rria

XXI. mendean, hirugarren iraultza indus-trialaren atarian, teknologiak, robotiza-zioak eta inteligentzia artifizialak bizitzaulertu eta bizitzeko modua erabat aldatu-ko diguten ziur gauden garaiotan, geni-tuen ziurtasun guztiak, sistema bera, ko-

lokan jartzera etorri da Txinan animalia basati bateksorturiko birus bat. Datozen egun eta asteetan ezohikoneurriak hartuko dira eta gure egunerokotasuna han-kaz gora jarriko da, daramagun bizi erritmo frenetikoamotelduz.Pepe Mujicak dio gizakiak daukan ondasun prezia-

tuena denbora dela. Gizakiak bere denbora saltzenduela maite dituen gauzak egiteko denbora izateko.Batean edo bestean erabiltzen duzun zure denbora za-tiaren arabera zoriontsuagoa edo zorigaiztokoagoaizango zara. Eta logikoa dirudi, familia, lagunekin etamaite dituzun gauzak egiten baino lanean eta maite ezdituzun gauzak egiten ema-ten baduzu zure bizitzarenparte garrantzitsu bat, osozaila izango zaizu pozik etaalai egotea. Denbora. Dato-zen aldaketa estruktural sa-konek lana eta lan egitekomoduak guztiz aldatuko eidituzte, eta ziurrenik lanarieskaini beharko diogundenbora bera ere murriztu-ko da. Lanaren banaketaegokiak, ondasunen banaketa egokiak denbora “librea-ren” banaketa justuagoa ekar lezake. Baina horretarakoere, trantsizioa ondo prestatzeko eta datozkigun erron-ka erraldoiei behar bezala aurre egin ahal izateko, erre-gulazioa, publikotasuna, kolektibotasuna indartu be-harko dira. Koronabirusaren krisiak agerian utzikoditu publikotasunaren garrantzia eta kolektibotasuna-ren ezinbestekotasuna. Ongizate sistema garatu etaunibertsalik gabe ezinezkoa da horrelako erronkei mo-du egokian erantzutea eta desparekotasuna gutxitzea.Erronka eta mehatxu globalak dira, baina erantzu-

nek globalak eta tokian tokikoak izan behar dute, bes-tela, jai. Zenbaitek diotenez Estatuaren rola geroz etatxikiagoa izango da, eta, beraz, Estatua izan edo ez izan

aukera berdintsuak izango ditugu batzuek eta besteek.Nik behintzat ez dut horrelakorik sinisten. Subiranota-suna partekatu ahal izateko lehenengo araua subira-notasuna izatea da, ez daukatenek ezin dutelako eraba-ki zer eta nola egin. Estaturik gabeko nazioek zailtasungehiago izango ditugu datozen erronkei modu egokianerantzun ahal izateko, batetik ezin dugulako nazioarte-ko foroetan, foro multilateraletan Estatua daukatenbeste horiekin guztiekin berdintasunean jokatu, eta,bestetik, ez dugulako gure lurraldean hartu beharrekoerabaki guztiak hartu ahal izateko behar besteko ahal-menik. Eta kito. Gainontzeko teoriak, hitz potolo guz-tiak (kosubirautsa eta abar) poesia dira. Ahaztu momentu batez teoriak eta begiratu erreali-

tatea. Europar Batasuna garatzeak Estatuen subirano-tasuna txikitu eta Estaturik gabeko herrien baitan Es-tatu bat izateko nahia eta beharrak txikituko zituztelaesaten zuten berdinak dira gaur egun subiranotasun

partekatuaz hitz egiten digutenak. Zer gertatu da? Az-ken 15-20 urteotan alderdi abertzaleen aldeko babesatxikitu edo handitu egin da Europako Estaturik gabekoherrietan? Begiratu Irlanda, Eskozia, Flandes, Korsika,Katalunia, Euskal Herria… eta atera kontuak. Are gehiago, dudarik ez izan Europako mapak berriz

ere aldatuko direla datozen urteetan, Estatu berriakjaioz eta Estatu batzuen mugak moldatuz. Norbere bu-ruaren jabe izatea horren kaltegarria balitz, azken ha-markada eta mendeetan independentzia eskuratu du-ten hainbat herrik atzerapausoa emango zuketen,dependentziara bueltatuz. Baina independentzia esku-ratu, ezagutu eta bizi izan dutenek ez dute dependen-tziara bueltatzeko ohiturarik. Zergatik izango da?. •

{ datorrena }

Datorrena

Subiranotasuna partekatu ahal izatekolehenengo araua subiranotasuna izatea da, ez daukatenek ezin dutelakoerabaki zer eta nola egin

Gorka Elejabarrieta

hutsa

hutsahutsa

atzerria

Gobernu japo-niarrak eraba-ki du 2011koistripu nukle-ar izugarriajasan behar

izan zuen Fukushimara era-matea olinpiar zuziaren ibilbi-dearen hasiera, baina bertako-ek ez dute ilusioz bizi kontua,irain moduan baizik. Berenetxeak utzi behar izan zituzte-nek ez dute begi onez ikustenagintariek egindakoa.«Fukushimak eta Tokiok di-

tuzten kezkak ez datoz bat»,laburtu zuten egoera J-Villageizeneko instalazioen ondoanelkartu ziren manifestariek.Bertatik aterako da hilaren26an, koronabirusak aurkakoa

agintzen ez badu, olinpiar zu-zia, herrialdeko ehunka herribisitatzeko asmoarekin.Tepco Tokio Electric Power

konpainiak finantzatutako futbol entrenamenduak egite-

bera, energia nuklearrak«etorkizun distiratsua» ber-matzen zien japoniarrei, Futa-ba herriaren sarreran ipinita-ko mezuan irakur zitekeenez. Baina olinpiar zuziak, azke-

nean, inor bizi ez den lekuakbisitatuko ditu, nahiz eta agin-tariek beste egoeraren batekinegiten zuten amets. Betiere,zuziaren bidaia bertan beherauzten ez badute, koronabiru-saren aroan ez baitago ezerziurtzat ematerik.

«SUFRITZEN ARI GARA»

«Guretzat, Fukushimako biz-tanleontzat, zuzia hemendikabiarazteak adierazten du Go-bernuak istripu nuklearrarenkontua ixteko borondatea

Otsailaren 29anegindako mobilizaziokomanifestari honek beredosimetroa erakustendie argazkilariei. Charly TRIBALLEAU | AFP

JAPONIAFukushimako herritarrek irain moduanbizi dute olinpiar zuzia bertara eramatea

joseangel.oria@gaur8.info

Joan den ostegunean hasi zen Olinpia leku historikoanolinpiar zuziaren ibilbidea. Grezian egun batzuk eginondoren, hilaren 20an izango da Japonian etamartxoaren 26an Fukushiman hasiko du makina bat hiribisitatuko dituen bidaia. Istripu nuklearraren ondorioakoraindik sufritzen dituztenak haserretu egin dira.

JENDARTEA / b

ko luxuzko zentroa da J-Villa-ge. 1997an zabaldu zuten, istri-pu nuklearra izango zuen Fu-kushima Daiichi zentraletikhogei kilometrora. Garai har-tako diskurtso ofizialaren ara-

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 4 / 5

duela. Guk umiliazio moduanbizi dugu», adierazi dio Fran-ce-Presse agentziari Ruiko Mu-to ekintzaileak.

«Baldintza normalak izangobagenitu, gustatuko litzaigukeFukushimako eskualdea na-zioarteko arretaren fokuen az-pian egotea olinpiar zuziariesker. Baina gu oraindik sufri-tzen ari gara. Eta noren erruz?Tepco konpainiaren erruz», es-plikatu du Hiromu Murata ebakuatuei laguntzeko sortu-tako Hidanren elkarteko presi-denteak.

«Fukushima ez dago Olin-piar Jokoengatik pozteko egoe-ran», nabarmendu du MiyakoKumamoto emakumeak, beraere ebakuatuei laguntzeko el-karteko kidea. Horietako asko-ri gehiegi kostatzen ari zaieetxeren bat aurkitzea.

2011ko martxoaren 11ko is-tripu nuklear larriaren ondo-ren, J-Village zentrala eta ingu-ruak garbitzera joandakolangileen egoitza nagusibihurtu zuten: bertan aldatzenzuten arropa, atseden hartzenzuten, jaten zuten… Milaka la-gun pasatzen ziren bertatikegunean, benetako infernuanlanean aritu ondoren.

EBAKUAZIO AGINDUAK

J-Village izenekoak kirol insta-lazio izatera pasa ziren berriziazko apirilean, hedabideetanoihartzun handia izan zuenekitaldi baten bitartez. «J-Vi-llage garai batean izan zenaizatera bueltatu da. Guretzatikur bat da, berreraikuntzarenabiapuntua, oraindik martxandagoen prozesu batekoa. La-guntza handia jasotzea esperodugu, energia berria, OlinpiarJokoei esker», Masao Uchiborigobernadoreak orduan adiera-zi zuenez.

Fukushimako herritarrakagintariek zenbait puntutan

KORONABIRUSAK ZAPUZTU EGIN DU SHINZO ABERENGOBERNUAREN PROPAGANDA ARIKETA Japoniako agintariek joan denasteazkenean omendu zituzten 2011kotragedia ikaragarrian zendu zirenmilaka lagunak, baina Shinzo Abe lehenministroaren Gobernuak diseinatutazuen propaganda ariketa erabatzapuztuta geratu zen, bazter guztietarairitsi den koronabirusaren eraginez.

Lehen ministroak berak eskatu zuenaurten 20.000 inguru biktimenaldeko hileta-ekitaldirik ez egiteko,birusaren hedapena ez laguntzekoasmoarekin. Abek eta beste goi kargubatzuek isilik egin zuten ekitalditxobat bere bulegoan Tokio hiriburuan14.46ak zirenean, 2011ko martxoaren11ko ordu horretan izan baitzensekulako tsunamia eragin zuenlurrikara; ondoren gertatuko zeninoiz izan den istripu nuklearriklarrienetako bat. Suntsitutakoerreaktoreen inguruko lurraldeaebakuatu behar izan zuten etaoraindik dozenaka mila lagun daudeberen herrietara itzuli ezinik.

Gobernuak abian jarritakoBerreraikitze Agentziak emandakodatuen arabera, 47.700 herritardaude etxetik kanpo kutsaduraerradioaktiboaren ondorioz(horietako 6.000, behin-behinekoostatuetan). Hori bai, energianuklearraren aurkako ekintzaileekuste dute askoz ere japoniargehiago dagoela oraindik etxerabueltatu ezinik.

Agintariek errepikatu dutenez,Fukushimako istripu nuklearrakkaltetutako lurraldeen berreraikuntza«aro berri batean» sartu da egunotan,suntsitutako zentralaren ingurukoeremu txiki batean ebakuazioaginduak kendu egin baitituzte.Gainera, gaur bertan berriz laneanjarriko dute eskualdeko trenbidezerbitzua, hondamendi nuklearragertatu zenetik lehen aldiz.

Futaba herriko (zentrala hartzenduena, Okumarekin batera) eremutxiki bateko ebakuazio agindua kendu

zuen Gobernuak joan den astean.Helburua, hilaren 26an JaponiaraGreziatik iritsiko den olinpiarzuziaren lehen kilometroetako giroaahal den normalena izatea litzateke.«Futabako zati batean murrizketakkentzeko erabakia sinbolikoa da, herriosoaren %5ean baino eraginik ezduelako», esplikatu zuten nazioartekoberri agentziek. Herri horretan 7.700lagun bizi ziren istripuak dena aldatuzuen arte. Kasurik onenean, oraindikurteak egin beharko dituzte kanpoanbizitzen, bertara lasaitasunez itzuliahal izateko.

Okuma herriko ebakuazio aginduaiaz kendu zuen Gobernuak, bainabertakoak ez daude konforme.«Kendu zuten, baina erradiaziomailak ez dira batere aldatu»,esplikatu berri du Masumi Kowatazinegotziak. Erantsi du herritaraskok uste dutela inoiz ez dutelaberen etxeetara bueltatzekoaukerarik izango.

Monjeak 2011n hildakoen aldeko erritu bat egiten, joan den asteazkenean Iwaki herriko hondartza batean. AFP

atzerria

ebakuazio aginduak kenduizanak ere haserretu ditu, erra-dioaktibitatearen beldur baiti-ra. Manifestari batzuek dosi-metroak erakusten dituztemobilizazioetan, erradioakti-bitatea neurtzeko erabiltzendiren aparatuak alegia. «Agintariek berriz bizitzeko

moduan daudela esan dutenguneetara itzultzerik ez dutenahi herritar batzuek, bainaEstatuak eta prefeturak bestenonbait bizitzeko laguntzakkendu egiten dizkiete. Eta eba-kuatu ez zituzten lagunak, bai-no erradiazioaren beldur ihesegin zutenak, kasu batzuetanokerrago daude», kontatu duKumamotok.Manifestariek kontatzen di-

tuzten kasuak negargarriak di-ra. Hasiera batean, Estatuakostatu eman zien familia po-bre batzuei, ezer ordaindu be-

harrik izan gabe. Urte batzukegoera horretan egin ondoren,alokairua exijitzen hasi zirenagintariak, eta gero bikoiztuegin zuten ordaindu beharre-ko kopurua; eta orain leku ho-rietatik kanporatu egin nahidituzte, eskatutako kopuruaordaintzen ez badute. «Bost fa-milia geratzen zaizkigu egoerahorretan: ostatu bilatzen la-guntzen diegu, baina beraie-kin harremanetan jartzea kos-

tatzen ari zaigu», azaldu duprefeturako funtzionario ba-tek. Bestelako egoera bat des-kribatu du Kumamoto ekin-tzaileak: «Etxe-zulo zikinbatzuk eskaintzen dizkiete, etalan hori eskrupulurik gabekoagentziei ematen zaie».«Ordaindu ezin duten alo-

kairurik ez eskatu», gaineratudu ekintzaileak. «Horrela egin-go dugu Finantza Ministerioakhorrela nahi badu», erantzundu funtzionarioak. Komunika-zioak ezinezkoa dirudi, bi al-deak gortuta baleude bezalaari baitira.Kumamoto ekintzaileak oso

hausnarketa egokia egin du,zenbakiak erabilita, galderamoduan: «9.000 milioi euroOlinpiar Jokoak egiteko gasta-tu dituen Estatu batek, ekono-mia suspertzeko eta berrerai-kuntzari laguntzeko 108.000

milioi euro agintzen dituenEstatu batek, familia horiei es-katzen dieten 160 euroak be-harrezkoak al ditu?».Nazioarteko makina bat el-

kartek “Nuklearrik GabekoOlinpiar Jokoak 2020” izenekokanpaina abiarazi dute. Ekologistak Martxan taldeak

gogorarazi du FukushimaDaiichik «mehatxu izaten ja-rraitzen duela», istripua gerta-tu zenetik bederatzi urte betedirenean. Ekologistek nabar-mendu dute hondakin etaisurketa erradioaktiboek ere-muan bertan pilatuta jarrai-tzen dutela eta Tokioko aginta-riek herritarrak behartzendituztela kutsatutako lekueta-ra itzultzera.

GREENPEACE TALDEAREN NEURKETA

Zenbatekoa da gaur egun da-goen erradioaktibitatea? Japo-niako Greenpeace talde ekolo-gistak egin dituen neurketekdiote Exekutiboak ontzatemandako maila baino 1.700aldiz handiagoa dela. ShinzoAberen Gobernuak, salaketahorri behar bezala erantzunbeharrean, «kutsadura garbi-tzeko lan gehiago iragarri ditu,eta Olinpiar Jokoak egingo di-ren estadioetako erradiaziomaila zaintzeko tresneria ho-betu egingo duela azaldu du»,ekologistek esplikatu dutenez.Ekologistak Martxan taldeak

gogorarazi du zentralean istri-puaren unean zegoen «ia erre-gai guztiak» bertan jarraitzenduela. Beraz, datozen urteetanere hozte-sistemek lanean se-gitu beharko dute. Beraz, ingu-rumenaren aldeko ekintzaile-ek aurreikusten dute azkeneanur erradioaktiboa berriz itsa-sora jaurti beharko dutela, le-hen ere egin izan duten mo-duan. «Shinzo Abek olinpiargarrarekin hondamendi nu-klearra estali nahi du», diote.

«Agintariek berriz bizitzeko moduan daudelaesan duten guneetara itzultzerik ez dute nahibatzuek, baina Estatuak beste nonbait bizitzekolaguntzak kendu egiten dizkie»

«9.000 milioi euro Olinpiar Jokoak egitekogastatu dituen Estatu batek, ekonomiasuspertzeko 108.000 milioi euro agintzendituenak, 160 euro beharrezkoak al ditu?»

Fukushima Daiichikozentral nuklearra joanden asteazkenean,Futaba herritikhartutako irudian.AFP

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 6 / 7

ASEGURU KONPAINIEK ZENBAT ARINDUKO LUKETE OLINPIARJOKOAK AURTEN EZ EGITEAREN ERAGINA?

Gero eta zalantza gehiago eragiten arida koronabirusaren hedapena japoniaragintarien artean, uztailaren 24anhastekoak diren Olinpiar Jokoeninguruan. Nazioarteko OlinpiarBatzordeak jakinarazi du aseguruakkontratatu dituztela Olinpiar Jokoakezabatu beharrean izanez gero nolabaiterantzuteko moduan izateko.Olinpiar Jokoak egin gabe geratzeak

sekulako galera ekonomikoak eragingolituzke eta horrexegatik aipatubatzordea aseguru-entitateekinharremanetan jarri zen, 2004anAtenasen egin zen ekitaldiaz geroztikegin izan den moduan. Garai hartanJacques Rogge belgikarra zenbatzordeburua. Edonola ere, OlinpiarJokoak uste bezala ez ateratzeko

aukeraren aurrean tankerako berme batsinatu nahi izan zuten lehenantolatzaileak Moskukoak izan ziren,1980an. Londresko Lloyd’s etxearekinsinatu zuten kontratua, Patrick VajdaSIACI Saint Honore etxeko adituakFrance-Presse agentziari esplikatudionez. Tokioren kasuan, OlinpiarJokoak egiten ez badira babesa izangolukete antolatzaileek. Nazioartekozenbait federaziok ere gauza bera egindute dagoeneko, Vajdak azaldutakoarenarabera.Swiss Re suitzar konpainia litzateke

Tokioko ekitaldiarekin kontratua sinatudutenetako bat. Izenpetutakodokumentuaren arabera, NazioartekoOlinpiar Batzordeak Olinpiar Jokoakezabatzea erabaki dezake, «parte

hartzaileen segurtasuna erabatmehatxatuta baldin badago». Testuakeransten du Japoniako batzordeak erehitzarmenaren bat egin behar duela«arrisku orotako» kalteak bere gainhartzeko. Agentziak galdetu die Tokiokoantolatzaileei, xehetasun gehiago jakinnahian, baina «Olinpiar Jokoakezabatzearen aukera aipatu ere ez duguegin» esan diete.«Arrisku guztiak daude aseguruan

sartuta, espresuki kanpoan utzitadaudenak kenduta, eta horiek eresartzea erabaki daiteke –azaldu duhamarren bat ekitaldirennegoziazioetan esku hartu duenVajdak–. Bi arrisku nagusi dira erantsidaitezkeenak: terrorismo arriskua etagaixotasun kutsakorrei dagokiena».

Teorian, koronabirusaren eraginezOlinpiar Jokoak egin gabe geratukobalira (izurri horren berririk ez zenkontratua sinatu zenean), aseguruansartuta egongo litzateke. Adituek egindituzten lehendabiziko kalkuluenarabera, 5.000 milioi dolar galdukolirateke telebista eskubideekin,konpainia babesleekin eta sarrerensalmentarekin lotuta. Dirutza horiherrialdeetako olinpiar batzordeak,nazioarteko federazioak eta NazioartekoOlinpiar Batzordea bera finantzatzekobaliatzen da. Patrick Vajdak AFPri azaldu dio

aseguru etxeek, asko jota, 1.500 milioidolar emango luketela. Ondorioak osogogorrak izango lirateke, horrenbestez,kirol mugimenduarentzat.

Koronabirusa dela-eta maskara bat aurpegian duen gizona, Tokioko Estadio Nazionalaren aurretik pasatzen. Philip FONG | AFP

atzerria

AEBetako nes-ka beltz batekbegi aurreanazaltzen zi-t z a i z k i o ngauza guz-

tiak kontatzen zituen haurtza-roan: kalea zeharkatzeko urra-tsak, elizaraino ailegatzekoegin behar zituenak, zenbatplater garbitzen zituen, zeruanzenbat izar ikusten zituen… Ia20 urte beteta zituen lehen al-diz beltza izateagatik baztertu-ta sentitu zenean. Herrialde arrazista hartanbigarren mailako herritarizanda ere, bidean topatu zi-tuen oztopo guztiak gainditueta punta-puntako matemati-kari bihurtu zen KatherineJohnson, Ilargira lehen gizakiaeraman zuen espedizioko pie-za garrantzitsuenetako bat iza-tera iritsiz. Otsailaren 24an hilzen, 101 urte zituela.“Hidden Figures” (Izar ezku-tuak) 2016ko filmean, bazter-tuta jaio arren matematikarenlekurik distiratsuenetara iritsiziren emakume afroamerika-rren historia kontatzen zaigu.Bada, Katherine Johnson daprotagonista nagusia.«Katherine Johnson 101 urtezituela hil egin dela jakin due-nean, NASAko familia osoatristatu egin da», adierazizuen Jim Bridenstine adminis-tratzaileak sare sozial batean.«AEBetako benetako heroi batzen eta bere ondare aitzinda-ria ez da inoiz galduko». Ia 100 urte bete behar izanzituen matematikariak, agin-tariek berak utzitako ondarea-ri merezi zuen aitormenaemateko. Barack Obama presi-denteak berak AskatasunarenPresidentearen Domina emanzion 2015ean eta handik hila-bete batzuetara, 2016an, berediskurtso batean aipatu zuen

emakumea, «mugak gaindi-tzeko Ameriketako Estatu Ba-tuetako joeraren adibide gar-bi» bezala aurkeztuz. «Geure herrialdea eta geureagentzia ondratu duten buru-rik aipagarrienetakoa zen be-rea», adierazi zuen CharlesBolden NASAko administra-tzaileak Obamak dominaeman ondoren.Hasiera hartako NASA agen-tzian “konputagailu” esatenzieten Katherine Johnson etabere lagunei, emakume bel-tzak guztiak. Gaur egungoakbezalako ordenagailu aurrera-turik ez zen garaian, kontuakegiteko sekulako erraztasunazuten pertsonak deskribatzekoerabiltzen zuten “konputagai-lu” hitza. Baina garai hartakoAEBetan ezkutatuta edukitzenzituzten, emakume eta beltzaizatea bi bekatu aldi bereanegitea bezalakoa baitzen. Hamarkadak pasa ziren libu-ru batek aurrena eta goian ai-patutako pelikulak ondoren,emakumeon trebeziaren berrieman zuten arte. Ordura arteia erabat ezkutatuta zeuzkate-la zirudien. Baina orain hiruurte, 2017ko Oscar sarien fes-tan, matematikariak esku har-tu zuen dokumentalik onenariematen zaion saria aurkezte-ko, eta sekulako txalo zaparra-da eraman zuen etxera.Ezkutuan zituzten matema-tikari beltzak, baina haien ize-na ezaguna zen AEBetako as-tronauta batzuen artean, “TheWashington Post” egunkariakkontatu zuenez. John Glen-nentzat ez zen ezezaguna, esa-terako. 1962an hiru aldiz emanzuen Lurraren inguruan bira,espazioan bidaiatzen zuen le-hen estatubatuarra bihurtuz(gauza bera egina zuen urtebe-te lehenago Juri Gagarin erru-siarrak). Hegaldi historiko hu-ra egin aurretik, zera esan

KATHERINE JOHNSONNASAn genero eta arraza oztopo guztiakgainditu zituen emakume beltza

joseangel.oria@gaur8.info

John Glenn astronauta estatubatuarrarentzatfidagarriagoak ziren emakume beltz batzuek egindakokalkuluak, 1960ko hamarkadako kalkulagailuekegindakoak baino. Haietako bat 101 urterekin hil da.Matematikarako sekulako trebetasuna zuen KatherineJohnsonek, Barack Obama presidente ohiak hamarkadaaskoko atzerapenarekin domina eman zion andreak.

JENDARTEA / b

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 8 / 9

omen zien ingeniariei: «Zen-baki horiek berraztertzekoesan neskari». Emakumeak be-rak baieztatu zien kontua “TheWashington Post”-eko kazeta-riei: «Berak bazekien lehen erenik kalkuluak eginak nituelaeta nire lanaz fidatu zen».

Arrazakeriaren biktima gar-bia izan zen Katherine John-son, baina berak esaten zuenlan gehiegi zeukala arrazake-riarekin kezkatzen hasteko.Garai hartan, 1950eko hamar-kadako azken urteetan, AEBeneta Sobietar Batasunaren arte-ko espazioko lehia zen nagusimunduan, eta Glennek aipatu-tako “neskak” eta bere kideekegiten zituzten tripulaziorikgabeko suziriak jaurtitzeko,hegaldi probak egiteko eta he-gazkinen segurtasun ikerketakegiteko beharrezkoak zirenkalkuluak, arkatzak, kalkulu-erregelak eta kalkulagailu me-kanikoak erabilita. Imajina-tzea bera ere kosta egiten dagaur egungo ordenagailuenmunduan.

Baina emakume beltz haiekez zuten lan egiten beste lan-gileekin nahastuta, langile zu-riekin alegia, beste instalaziobatzuetan baizik. Lankide zu-rien komunera joatea ere de-bekatuta zuten eta bainugelapropioak izaten zituzten. Gau-za bera gertatzen zen jangele-kin ere.

Margot Lee Shetterly “Hid-den Figures” liburuaren egile-ak uste du Katherin Johnsonekez zituela begiak ixten gizarte-an zegoen arrazakeriaren au-rrean. Egiten duen irakurketa-ren arabera, «gainontzekobeltz guztiek bezala berak erebazekien bere kolorearengatikordaindu beharreko zerga zeinzen. Baina beste modu bateansentitzen zuen. Bere egunero-ko bizitzan, erabat ezabatuzuen arrazakeriaren kontua».

Barack Obama garaikoAEBetako presidenteakAskatasunarenPresidentearen Dominaeman zion KatherineJohnsoni 2015ean (goikoargazkia). Beste biirudiak 1960kohamarkadanhartutakoak dira. AFP

Katherine Johnson Mendebaldeko VirginiakoWhite Sulphur Springs herrian jaio zen, 1918koabuztuaren 26an. Txiki-txikitatik agertu zuenmatematikarako erraztasun izugarria, baina,garai hartako bazterketaren eraginez, neska

beltz batek ezin zuen zortzigarren ikasturtetikaurrera ikasten jarraitu jaio zen konderrian.Gauzak horrela, Katherineren gurasoekInstitute hirira alde egitea erabaki zuten,bertan baitzegoen ikasle beltzak onartzenzituen West Virginia Colored Institute zentroa.Beltza izanagatik beren seme-alabekhezkuntza onena jaso zezaten nahi zutengurasoek eta lortu egin zutela esan behar.Katherine 14 urterekin graduatu zen eta

ondoren West Virginia State College zentroanjarraitu zituen goi mailako ikasketak. 18 urtebete zituenerako bazeuzkan dagoeneko Matematika eta Frantses tituluak. Garai hartanAngie Turner King matematikari etakimikariaren babesa izan zuen. Baita W. W.Schiefflin Claytorena ere, AEBetan doktoretzalortu zuen hirugarren pertsona beltza. Claytorirakasleak geometria analitikoa etaaeronautika irakasgaiak sortu zituen propioneska gaztearen gaitasun apartak ikusita.Ondoren Virginiako Marionera joan zen,irakasle moduan lanean aritzera.

ZITUEN GAITASAUN APARTAK IKUSITA, IRAKASGAIBEREZIAK SORTU ZIZKION IRAKASLEAK

hutsa

3 BEG

IRADA:

osas

un

a/

hez

kun

tza

/ te

knol

ogia

Antzina, kulturan etaohituretan hilekoaknaturarekin zuen lo-turari erreparatzen zi-tzaion. Errituak egitenziren , e ta i s tor ioak

kontatzen ziren hilekoarekin harre-mana azalduz. Horrela, txiki-txikita-tik, hilekodunak beste ulermen batzuen bere buruaz, bere gorputzazeta hilekoaz. “Sakratu” gisa ulertzenzuten hilekoa, eta ez ezkutatu beha-rreko zerbait zikin edo gogaikarri gi-sa.Gaur egun, Mendebaldeko herrial-

deetan, orokorrean, hilekodunek ezdiogu arreta jartzen zikloan zeharjasaten ditugun aldaketa emozionaleta energetikoei. Askotan, hilekoa-ren faseen eraginpean ez bageundebezala bizitzen saiatzen gara, eta ho-rrek ongizatea galtzea eta poten-tzialtasun guztiak alferrik galtzeadakar. Hala da, hilekoaren zikloanetapa nahiko desberdinak ematendira, eta, bakoitzean nola senti gai-tezkeen ulertzeak eta ezagutzeak,gure gorputzarekiko komunikazioahobetuko du: seinale gehiago iden-tifikatzen eta hobeto interpretatzenjakingo dugu. Hilekoaren zikloaren faseak lau

dira. Gainera, bakoitzean, hormo-nen eta neurotransmisoreen ekoiz-pen jakin bat dago. Saihestezina dagure hormonetan ematen diren al-daketek plano emozionalean eragi-nik ez izatea. Hormonek gure garu-naren oreka kimikoan eragiten dute,eta, beraz, gure gogo-aldartean ze-harka eragiten dute. Gorputza hilekoarekin dagoenean,

estrogenoen jaitsiera bat ematen da.Fase hau barneko neguarekin lotzenda. Gogoeta-fasea da, bakardadeareneta “barrurantz joatearen” fasea.Kanpoarekiko interakzioa ere gogai-karria izan daiteke. Gorputza atse-den bila dabil, bere onera itzultzeko,

eta bizitasun handiz hurrengo fase-ari ekiteko. Askoz sentikorrago dago,eta, beraz, bereziki konekta dezakeharekin eta hark helarazten dizkionmezuekin. Une aproposa da helbu-ruak finkatu eta bideratzeko.

Hurrengo fasea folikulu-fasea da.Iraupena, pertsonatik pertsonaraaldatzen da. Hilekoa hasten denegunean hasten da, eta obulualandatzean amaitzen da. Etapa ho-netan, estrogenoak sortzen dira. Fa-se hau, barneko udaberriarekin da-tor bat , berr itzearekin, energiafisikoa handitzearekin. Buruko in-darra da nagusi, pentsamenduak ar-giagoak dira eta emozioak egonko-rragoak , b iz i -energia puntugorenean dago. Horregatik, egunaproposak dira proiektu berriekinhasteko, arriskuak hartzeko, elka-rr izketa zai lakma n t e n t z e k oeta ohiturak al-datzeko. Gureburuaz segurua-go baikaude.Obulazioaren

fasea energiazeta bizitasunezbetetako faseada; adierazkorra,lagunkoia, enpa-tikoa eta distira-tsua da eta bar-neko udararekinlotuta dago. Faseemankorra daalderdi guztie-tan: lan, familiaze in proiektupertsonalei biziaemateko. Luteoa da lau-

garren fasea etabarruko udazke-narekin lotutadago. Kontzen-

tratzeko gaitasuna eta memoria be-ra ere ahultzen dira. Une egokia dagure desioak, beharrak eta beldu-rrak aztertzeko, funtzionatzen ezduena joaten uzteko, limiteak jarrieta ezetz esateko, aukerak igartzekoeta ikuspegi berriak bilatzeko. Fasehau ezin hobea da norberaren haz-kunde-prozesuan aurrera egiteko. Ziklo menstrualaren fase bakoitza

ezagutzeak, gure buruaz gehiago ja-kiten laguntzen digu. Hilekoaren zi-kloak aldarte asko ditu, dena ez danegatiboa, ikusten dugun ikuspegia-ren araberakoa baizik. Pertsona kon-tziente egiten garenean eta gure zi-kloa ezagutzen dugunean, gurejarduera eta bizitza gure prozesu na-turalekin harmonian kudeatzekoaukera irabaziko dugu. •

saioaaginako@gmail.com

Hilekoaren zikloak lau fase ditu. GAUR8

Gorputz ziklikoak

Saioa Aginako LamarainPsikoterapeuta

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 10 / 11hutsa

her

ria

Ezohiko gertaerek astindu gaituzte azkenasteotan. Zaldibarreko luiziak, bi langile-ren heriotzaz gain, osasun larrialdi bat etahondamendi ekologiko bat sortu zuen. Ko-ronabirusak osasun larrialdi bat hamarral-dietan ezagutu gabea eta beste bat soziala,

atzoz geroztik milaka guraso baitago hurrengo hama-bost egunetan haurrak nola zainduko dituzten asma-tu ezinda. XXI. mendeko gizarte globalaren gaitzakbiak, Mendebaldeak garatu duen metabolismo sozia-laren etengabeko hazkundearen eta bizi eredu pro-duktibistaren patologiak. Segurtasuna izango da ezbairik gabe krisi-aro hone-tako gizarte-joerak markatuko dituen faktore nagu-sietako bat. Segurtasun falta hautematen dugu, meha-txu potentzialak antzematen ditugu, geureeguneroko bizitzak eta etorkizuneko proiekzioak bal-dintzatzeko gaitasuna izan dezaketenak. Hain zuzen,geure bizitzen kalitatea eta egonkortasuna mehatxatudezaketen faktoreak ugariak izango dira datozen urte-etan. Asko berriak, orain arte ezagutu dugun gizarte-moldean existitu ez direnak.Klima larrialdia izango da horietako bat: migrazio-fluxuak ezagutuko ditugu, klimaren aldaketak sortu-tako hondamendietatik ihesean abiatuko den jendea.Beroaldiak, suteak, euriteak eta abar inoizko bortitze-nak izango dira, eta geure ongizatean eragin zuzenaizango dute. Digitalizazioaren ondoriozko segurtasunarazo berriak sortu zaizkigu dagoeneko. Zibersegurta-suna nola bermatu izango da erakunde publiko etapribatuen erronka nagusietako bat. Koronabirusak sortu duen egoera hau bada aukerabat oinarrizko gauzen inguruan hausnartzeko. Denbo-ra gelditu agian ez baina geldotu egingo da datozenegunetan. Etxean ordu gehiago eman beharko ditugu,denbora nola bete pentsatu beharko dugu, futbol par-tidak eta bestelako ikuskizunak faltako zaizkigu, as-pertzeko denbora izango dugu agian aspaldiko partez.Bada aukera bat bizimodu hipermodernoa ez den bes-te zerbait esperimentatzeko.

Gogoeta ariketa potoloena gizarte gisa jarri digu or-dea. Oinarrizko beharrizanak nola bermatu eta zain-tza lanak nola antolatu ari da pentsatzen une honetanjende asko. Bat-batean, ia hilezkor sentitzen ginen iza-ki teknologikook zeinen zaurgarriak garen ohartarazigaitu. Eta, batez ere, ongizate sistemaren ahuldadeakjarri ditu agerian. Ideologia neoliberalak mantra bat ezarri du: kontrolpublikorik ez da behar, eta zerbitzuak eraginkorragoeskaintzen ditu merkatuak sektore publikoak baino.Etengabeko hazkunde ekonomikoa mantra nagusi etaia bakar gisa daukan garapen eredu produktibista in-posatu du, zaintza lanak familiarizatuz, eta, ondorioz,emakumeen bizkar gainean jarriz. Ideologia hori berakomunitate ehundurak suntsitzen ahalegintzen da:indibiduoa bakar-bakarrik nahi du merkatuaren au-rrean, talde babesik gabe (ekonomiaren uberizazioamuturreko adierazpen gisa). Bada, kontrol publikorik ezak mafia bat sortu duhondakinen kudeaketan eta bi langile dauzka zabor-pean Zaldibarren egun. Eta zaintza lanen familiariza-zioak krisi sozial bat sortu du koronabirusaren ager-penarekin. Bada garaia garapen eredua bera auzitan jartzeko.Zeelanda Berriko gobernu laboristak barne produktugordina baztertu eta ongizate adierazle berriak balia-tuz diseinatu ditu azken aurrekontuak, adibidez. Ez dabakarra, geroz eta herrialde eta erakunde gehiago aridira adierazten kostu-irabazien araberako epe labu-rreko ikuspegien gainetik berdintasuna, pertsoneneta ingurumenaren zaintza eta osasuna erdiguneanjarriko dituzten ongizate adierazleen beharra.Bukatu da politika ekonomiko baliagarri bakarrazergak jaitsi eta zerbitzuak pribatizatzea dela defendi-tzen zuen neoliberalismoaren arrakasta. Koronabiru-sak sektore publiko indartsu bat eta komunitate bizibat behar ditugula jarri du agerian; biak ala biak ezin-besteko osagaiak erresilientzia komunitarioa garatueta etorkizuneko larrialdi egoeretatik gutxien dute-nak gehiago kaltetu gabe atera ahal izateko. •

{ asteari zeharka begira }

Koronabirusa eta gu

Oinarrizko beharrizanak nola bermatu eta zaintza lanak nolaantolatu ari da pentsatzen une honetan jende asko

hutsa

hutsahutsa

Pello Otxandiano

herria

pusa” aldizkarian Miren Basa-ras Mikrobiologia irakasleak ar-gi asko azaltzen du zertan dengaixotasuna eta hari aurrea har-tzeko modua “Covid-19 gaixota-sunaren borroka, Osasun Publi-korako erronka” artikuluan. Adituek koronabirus berria-

ren gainean dakitena azaltzenhasten da: «Nahiz eta ez jakinzehatz-mehatz zein animaliata-tik eta nola ailegatu den giza-kiengana, guztiz argi dagoenada zoonosia dela, hau da, ani-malietatik etorritako birusa de-la eta gizakiarengan kalte egite-ko gai dela. ( ...) Bizi garenmundu gainpopulatu honetanhainbat faktoreren konbinazio-ak errazten du animalien biru-sek gizakiak mehatxatzea. Fak-tore horien barnean hauexekdaude: ingurumeneko aldake-tak, hala nola tenperaturarenigoera; gizaki, animalia eta eko-sistemen partekatze hurbilamunduko hainbat lurraldetan;edo munduko osasun-publikomekanismo desegokiak».

Egunero ehunkaorrialde, ehunkaordu betetzen ditugai batek hedabi-deetan. Sare sozia-lak borborka jarri

ditu eta kaleko zein etxeko sola-setan nagusi da alde handiz. Ko-ronabirusa da, ikusten ez denbaina mundua hankaz gora ja-rri duen izaki mikroskopikoa. Normala dirudi Covid-19 gai-

tzari hainbeste leku eta denboraeskaintzea; hala ere, informaziohori guztia zuzena eta egokia alda? Izan ere, informazioa beha-rrezkoa da, are gehiago fenome-no larri bat gertatzen denean,eskubidea izateaz gainera, osogarrantzitsua baita fenomenohoriei aurre egiteko.

GAITZA

Badakigu, edo badakigula ustedugu, hainbat gauza koronabi-rusaren gainean; hala ere, fun-tsezko informazioa datu etaesamesa zurrunbiloan urtutageratzen da maiz. EHUko “Cam-

Xabier Izaga Gonzalez

KORONABIRUS BIRALAKoronabirus berriaren transmisioaetetea da kezka eta erronka nagusia

Covid-19 gaitza eragin duen koronabirus berriak krisiaere eragin du mundu osoan. Pandemiari aurre egitekoinformazioarekin batera, desinformazio handia erezabaltzen ari da nonahi, inoiz baino gehiago, birusarentransmisioa eteteko erronka erraztu beharrean,oztopatu egiten duena.

Koronabirusari aurreegiteko gomendioakGasteizko kaleetan. Raul BOGAJO | FOKU

JENDARTEA / b

HISTORIAKO PANDEMIARIKSUNTSIGARRIENAK

Antzinatetik,ugari izan di-ra. Giza etaanimalia osa-sunari dago-kionez ez

ezik, ondorio nabarmenakizan dituzte arlo sozial, eko-nomiko eta politikoan ere,historiaren bilakaeran eragindutenak. Milioika bizilagunhil dituzte, batzuek eskualdeeta are munduko biztanleria

ehuneko esanguratsu bateanmurrizteraino.Lerrootan, suntsigarrienen

eta haien ondorioen zenbaitdatu.

ATENASKO IZURRIA

“Peloponesoko gerraren his-toria” lanean Tuzidides his-torialariak kontatu zuenez,Etiopian hasi eta Grezia Za-harrera zabaldu zen Atenas-ko izurri suntsitzailea K.a.

430. urtearen inguruan. Ge-rra betean, Atenasko hiri-es-tatuari eraso zion gaitzak,baita, neurri txikiagoan, Es-partari eta ekialdeko Medi-terraneoko inguru bati ere. Perikles buru zutela, ate-

nastarrak hiriko harresienatzean gorde ziren; Esparta-ren aurkako estrategiarenbarruan, espartarren ga-rraioa suntsitu eta hornidu-ra mozten zieten aldi bere-Izurri beltzak kutsatutako gaixoak artatzen zituzten medikuen janzkera.

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 12 / 13

EHUko irakasleak dioenez,oso azkar lortu dute birusarensekuentziazioa eta identifika-zioa, eta diagnostikorako pro-bak egitea. Horri esker, kontrol-neurriak abiatu dira; esatebaterako, milioika pertsona be-rrogeialdian jartzea. Gaitzarenhedapenaren gainean, hala dio:«Argi dagoena da XXI. mendehonetan epidemiak modu azka-rrago eta urrunago hedatzen di-rela aurreko mendeetan baino,bereziki globalizazioari eta aire-ko bidaiei esker».Munduko bazter guztietan ja-

kin zen Txinan egunez egun ku-tsatu kopuruak gora egiten zue-la, eta gero Japonian, HegoKorean, Iranen, Europan... Beraz,jakina zen Euskal Herrira ere iri-tsiko zela, eta duela bi aste pasa-txo iritsi zen, iritsi zenez.

ZURRUMURRUEN HEDAPEN BIRALA

Sortu zenetik, baina, Covid-19gaitzaren gaineko benetako in-formazioarekin batera zurru-murru gehiago iritsi zaizkigu.

Adituen eta instituzioen infor-mazioa baino lehenago zabal-tzen baitira, birusa bera bainoera biralagoan. OME OsasunarenMundu Era-

kundeak Covid-19ari aurre egi-teko gomendioak eman ditu:«Norbera eta besteak babestekomodurik eraginkorrenak hauekdira: eskuak maiz garbitzea, ez-tul egitean ahoa besaurrearekinedo paperezko zapi batekin es-taltzea eta eztul edo doministi-ku egiten duten pertsonengan-dik gutxienez metro batekodistantzian egotea». Baina go-mendioak eman ez ezik, birusa-rekin batera hedatu diren hain-bat zurrumurru gezurtatu erebehar izan ditu. Harrigarria?Hala dirudi, egin dituen oharta-razpenak irakurrita: kokainakez du koronabirus berritik ba-besten, baratxuriak jateak in-fekzioari aurre egiten laguntzenduen frogarik ez dago, eztul edodoministiku egiten duen lagunbaten arnas tantatxoek ez dutezortzi metroko irismenik... «Zu-

rrumurruen eta desinformazio-aren aurkako borroka funtsez-koa da birus horren aurkako bo-rrokan», esan zuen OMEkozuzendari nagusi Tedros Adha-nom Ghebreyesusek. Miren Basarasek lasaitasune-

rako argudioak ematen ditu:«Egia da birus honek duen ku-tsakortasun-maila ez dela osoaltua: pertsona kutsatu batekbeste bizpahiru kutsatu ahal di-tu (...) Gainera, klinikari dago-kionez, koronabirus berri haukasu gehienetan sintomarik ga-bekoa da edo sintoma arinaksorrarazten ditu, eta bakarrikkasu gutxi batzuetan (%14) la-rriagoak direnak (pneumoniak,arnas ezintasunak…) eta bereheriotza-tasa ez da oso altua,%2-3koa».Ez dio, ordea, ez dagoela zer-

tan kezkatu, ezta hurrik emanere: «Ezezaguna den guztiaribeti errespetu bat izan beharzaio. Azaleratzen ari diren in-fekzioak edo infekzio emergen-teak beti mehatxu dira giza etaMiren Basaras, EHUko Mikrobiologia irakaslea. Aritz LOIOLA | FOKU

Antzinatetik ugari izan dira pandemiak.Milioika lagun hil dituzte, batzuek eskualdeeta are munduko biztanleria ehunekoesanguratsu batean murrizteraino

an. Hala ere, landa eremukojende asko ere hirira sartu zeneta gaixotasuna kutsatzeko le-ku aproposa bihurtu zen Ate-nas. Izurrite hark 50.000 eta

300.000 heriotza bitarteaneragin omen zituen. Atenasenzeuden lagunen herena hil zi-rela uste da. Tartean, soldaduasko, eta beste askok ihes eginzuten gaixotasunaren beldur.Perikles bera K.a. 429. urteanhil zen, izurriaren beste age-rraldi batean. Historialari ba-tzuen ustez, izurriak Atenasigerra galarazi zion; edonolaizanda ere, porrot haren on-dorioz, mazedoniarren eta

ondoren erromatarren nagu-sitasunari bidea zabaldu zi-tzaion.

JUSTINIANOREN IZURRIA

Ekialdeko Erromatar Inperio-ari eragin zion Justinianorenizurriak; baita, Konstantino-plari ez ezik, Europako, Asiakoeta Afrikako beste lurralde ba-tzuei ere, 541. urte ingurutik.Pandemia behin eta berrizagertu zen Mediterraneokoportuen inguruan, 750. urteraarte gutxi gorabehera, eta bimende haietan 25 eta 50 mi-lioi lagun artean hil zirenmunduan, VI. mendeko popu-lazioaren %13 eta %26 artean.

Ustez izurri bubonikoak era-gindako epidemia historiakoizurrite handienetakotzat joizan da. Izurria Yersinia pestisizeneko bakterioak sortuzuen, eta gaixotasunarentransmititzailea arratoi beltzaizan zen.Eskuarki kutsaduraren ha-

siera Afrikako ekialdean koka-tu izan dute. Aldiz, azkenal-dian egindako azterketagenetikoen arabera, anduia-

ren jatorria Txinan egon zite-keen.Europaren historian eragin

handia izan zuen izurri hark.Bizantziar Inperioa Kartagoeskualdeko bandaloekin, Ita-liako penintsulako ostrogodo-ekin eta Sasandar Inperioare-kin gerran zegoen, etaizurritearen ondorioak hon-damena izan ziren ekono-mian, zergen diru-sarrerakmurriztuta, merkataritza-jar-

duerak geldiarazita, nekazari-tza jarduera zuten eremuhandiak suntsituta eta gataz-ka larriak sortuta. Landa ingu-runean eragindako despopu-lazioaren ondorioz, otarrainizurriteak izan ziren. Halaber,Bizantziar Inperioan eta Euro-pako ekialdean izan ziren ga-lera demografikoek VI. men-deko inbasio eslaviarrakerraztu zituzten.

IZURRI BELTZA

Historiako izurriterik suntsi-tzaileentzat joa, Eurasiari era-gin zion Izurri Beltzak XIV.mendearen erdialdean. Euro-pan bakarrik 25 milioi pertso-

herria

animalia osasunerako eta, aldiberean, egonkortasun sozialera-ko eta munduko ekonomiara-ko». Izan ere, joan den asteanELGE Ekonomia Lankidetza etaGarapenerako Erakundeakmunduko barne produktu gor-dina aurreikusitakoa baino as-koz apalagoa izango dela aurrei-kusi zuen, beharbada hasierabatean uste zenaren erdia. Etahorrelakoetan ez da inoiz faltaizaten edozein egoera baliatze-ko prest dagoenik. Espainiakoenpresarien buruak MadrilgoGobernuak aurreko Lan Errefor-ma bertan behera uzteko asmo-aren aurka egiteko aukera ikusizuen, gaixotasunaren berri ja-kin baino lehen Lan Erreforma-ren aldaketarekin bat etorriizan balitz bezala. Kezkatzeko beste motibo bat

birusaren genoma RNA mota-koa izatea da. «Ikusi egin damota horretako animalia biru-sak egun gutxitan %1 bainogehiago alda daitezkeela», na-barmendu du EHUko irakasle-ak. Birusak mutazio ahalmena

du, horrenbestez; hala ere, dioe-nez, oraingoz behintzat, ez daaldatu.

JOERA MAKURRAK

Iritsi da gaixotasuna Euskal He-rrira, iragarri moduan, eta uste-kabean iritsi balitz bezalako jo-kaerak ere sumatu dira, halaere. Jendearen portaera norma-la da, itxuraz behintzat. Korona-birusa denon ahotan dago, bai-na ezin esan ikara sortu duenik.Edonola ere, farmazietan ez da-go maskararik, nahiz eta, OMEkdioenez, kutsatuta ez daude-nentzat ez duten balio. Basarasek ere nabarmentzen

du informazioaren garrantzia,eta birusaren inguruko krisiahasi zeneko aurreiritziak eta ja-rrera makurrak gogorarazi ditu:«Azken bi hilabeteotan infor-mazio asko izan dugu sare so-zialetan, baina informazio ezaere egon da. Horrek xenofobiakanpainak bultzatu ditu, biru-saren eta jatorrizko lurraldea-ren artean lurralde-madarika-zio bat egongo balitz bezala.

Nekane Murga Osasunsailburua, koronabirusa gaizuen prentsaurreko batean.

Endika PORTILLO | FOKU

Europara ailegatu denetik, be-harbada beste ikuspegi batekinikusten da. Argi dagoena da bi-rusak eta mikroorganismoakoro har ez direla lurralde bate-koak. Mikroorganismoek ez du-te nazioen muga geografikorikerrespetatzen eta, herrialde ba-tean osasun arazo bat dagoene-an, oso erraz heda daiteke mun-duko beste herrialdeetara,osasuna munduko herrialdeguztien arazoa baita».

PANDEMIAREN BILAKAERA

Basarasek gaitz honen egoeraezberdinak aurreikusi daitezke-ela dio bere artikuluan: «Egun,lehenengo egoeran gaude, eus-te-neurrien egoeraren barnean,zeinetan noizbehinkako kasuinportatuak ditugun eta ez denaurreikusten tokiko transmisioegonkor bat. Egoera hori gaindi-tuko balitz, bigarren egoerarapasatuko ginateke eta identifi-katu gabeko transmisio ugariizango genuke populazioanhainbat kasu detektatuz. Ho-rrek populazioren mugimen-

«Azken bi hilabeteotan informazio asko izan dugu sare sozialetan, bainainformazio eza ere egon da. Horrek xenofobia kanpainak bultzatu ditu»

natik gora hil omen ziren, biz-tanleriaren heren bat gutxigorabehera, eta, Asian etaAfrikan, 40 eta 60 artean.

Yersinia pestis bakterioarenaldaera batek eragindako age-rraldia izan zen, lehenengoAsian eta gero Europan, mer-kataritza ibilbideen bidez.Izurrite haren ondorio so-

zialen artean, nabarmentzekomodukoa da juduen aurkakojazarpena. Haiei leporatu zie-ten epidemia intoxikazioz etaputzuak pozoituz eragin iza-na. Ondorioz, Europako lekuaskotan pogrom bortitzen es-kutik juduen komunitateaksuntsitzen hasi ziren.

Biztanleriaren galera han-diak ondorio ekonomiko na-barmenak izan zituen. Adibi-dez, Europan landutakoeremua murriztu egin zen etanekazaritzako ekoizpenak na-barmen egin zuen behera.

ESPAINIAKO GRIPEA

Beste gripe-epidemia batzuekez bezala, gazteak eta helduosasungarri askori eragin zienEspainiako gripeak, baita ani-maliei ere. Gaixotasuna1918an agertu zen Ameriketa-ko Estatu Batuetan, ustez, etaurte hartan mutazio bat edomutazio-talde bat izan zuen,agente infekzioso hilgarria

bihurtu zuena; mutazioa1918ko abuztuan berretsi zu-ten Bresten, Ameriketako Es-tatu Batuetako tropa aliatuenerdiak Lehen Mundu Gerrarasartzen ziren portu frantsese-an, hain zuzen. Gerra ez zenepidemiaren eragilea, bainaparte hartu zuten tropen mu-gimendu masiboek hura he-datzea erraztu zuren. Gripeak,edonola ere, eragin handiaizan zuen gerran. Hildakoen kopurua 50 eta

100 milioi artekoa izan zenmundu osoan zehar. Infekta-tuen %10tik %20ra bitarteanhil ziren, eta garai hartakomunduko populazioaren he- 1918ko pandemiako hainbat gaixo, AEBetako instalazio militar batean.

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 14 / 15

dua murriztea ekarriko luke. Hi-rugarren egoera batean, trans-misioa orokortu egingo litzate-ke, populazioaren gehiengoakutsatua egonik. Krisi honenondoren birusa desager daiteke,duela hamazazpi urte antzekobeste koronabirus batekin(SARS-CoV) gertatu zen mo-duan. Beste aukera bat litzatekebirusa gure artean gelditzea ur-te-sasoiko patroia jarraituz, be-re portaera beste koronabirusbatzuenaren berdina izanik,udazkenean eta neguan kalteaeman eta beste sasoietan isilpe-an gelditu». EHUko mikrobiologoak mar-

txoaren 5ean idatzi zuen bereartikulua, Euskal Herriko lehenkasuak agertu berri. Astebetepasa joan da ordutik, eta bitar-tean kutsatuen kasuek nabar-men egin dute gora. Harrenga-na jo du GAUR8k eta dioenez,Hego Euskal Herrian lehenengoegoera gainditu da. Hala ere,alarma egoera saihestu behardela uste du, lagundu beharre-an, oztopatu egiten baitu biru-

saren aurkako borroka. Herritaraskok zenbait supermerkatuta-ko apalategiak hustu dituzte etahorien argazkiak agertu dira sa-re sozialetan. «Horrek ez du la-guntzen, jende askok hori ikus-tean berak ere elikagaiak pilatubeharra duela uste baitu», dioEHUko irakasleak.

ERRONKA, TRANSMISIOA ETETEA

Erronka transmisioa etetea deladio behin eta berriz Basarasek.Hartarako, instituzioen ardurada informazio oso eta gardenaematea, eta hedabideen ardurainformazio hori albait argienzabaltzea, betiere zerbitzu pu-bliko bat ematen ari diren kon-tzientziarekin eta ez audientziahanditzeko aukera baliatzekoasmoarekin. Eta gizarte osoarenerronka den aldetik, behintzat,gizarte osoaren ardura ere badagomendioak betetzea. Adituak, instituzio publikoak,

hedabideak, herritarrek... bakoi-tzak pentsatu beharra dauka zeregin behar duen eta ondo egi-ten ari den.Balmasedan, Hego Euskal Herri osoan bezala, ikastetxeak itxita daude. Luis JAUREGIALTZO | FOKU

rentsua infektatu zen. Epide-miaren ondorioz, mundukojardun ekonomikoak behea jozuen eta migrazio mugimen-duei nabarmen eragin zien.

BESTE BATZUK

Orain arte aipatuak izan zirensuntsigarrienak, baina besteepidemia eta pandemia askoere izan dira gaur egun arte. Baztanga edo nafarreria an-

tzinako gaixotasuna da. His-torian zehar 300 milioi lagunbaino gehiago hil dituela usteda. Espainiarrek Amerikarasartu zuten birusa eta herriindigenak sarraskitu zituen.Elgorria ere oso antzinakoa

da, eta milioika lagun hil ditu,200 inguru. Tifusa eskuarki intsektuen

eta beste artropodo batzuenbidez transmititutako gaixo-tasuna da. Eskuarki, landa in-guruneetan zabaldu da. Laumilioi lagun inguru hil ditu.XIX. mendean bakterio ba-

tek eragindako gaitz bat mun-du osoan zabaldu zen: kolera.Mende hartan eta hurrengo-an zenbait agerraldi izan zi-tuen eta ondorioz hiru milioipertsona inguru hil ziren.1957an, giza gripearen eta

hegazti gripearen arteko kon-binazio bat agertu zen Asiakohego-ekialdeko kostaldean,

eta azkar hedatu zen lurraldeosoan, baita Australiara ere.Milioi bat heriotza eragin zi-tuen. 1968an gripe haren mu-tazio bat agertu zen.Hiesa eragiten duen GIB de-

lakoa 1980ko hamarkadan za-baldu zen. Sistema immuno-logikoari erasotzen dio.Gaixotasun horrek ez du sen-dabiderik, baina dauden tra-tamenduek %33 murriztu du-te gaixoen heriotza tasa. Gaur

egun arte gutxienez 25 milioiheriotza eragin ditu, eta ha-ren beste ondorio nabarme-netakoa gizarteko sektore ba-ten estigmatizazioa izan zen. XXI. mendean agertu diren

koronabirusetako bat ArnasSindrome Akutua eta Larriaizan zen. SARS delakoa2003an agertu zen, Txinan,eta egungo koronabirusarenantzik handiena duena da,%80an haren berdina baita.

Oraingoak eragin duen antze-ko ikara sortu zuen epidemiahark, batez ere Pekinen. Baina773 heriotza baino ez zitueneragin, oraingoak baino askozhilgarritasun handiagoa zuenarren. OMEk 8.845 kasu zen-batu zituen munduan, eta Eu-ropan izandakoetatik bat ereez zen hilgarria izan. Hegazti gripea, A gripea,

Ebola, Ekialde Ertaineko koro-nabirusa... Pandemiei aurreegiteko gero eta baliabidegehiago dago, eta uste izate-koa da aurrekoetatik ikasiegin dela. Haren ondorioeiaurre egiteko gaitasuna, or-dea, ez da horren argia.

Gaur egun arte hiesak gutxienez 25 milioiheriotza eragin ditu, eta haren beste ondorionabarmenetakoa gizarteko sektore batenestigmatizazioa izan zen

herria

Goitik behera erori da egunerokoa antolatzeko darabilkigun aldamioa. Pieza guztiak lurrean botata.

Haurren agendak hutsik, albisteak beteegiak, beldurrak gainezka, egonezina jarioan... Aldamioa al-

txatu beharko da, baina beste era batera. Betikoak ez du balio ez ditugulako eskura betiko piezak.

Nerabeak protestan irakasleek ikasgelan baino lan gehiago emango dietelako, haurrak kezkatuta as-

pertu egingo direlako, gurasoak asmazioan puzzlea osatzeko, medikuntzan aditu bihurtu diren herri-

tarrak supermerkatuan errietan nork harrapatuko komuneko paper gehiago... Dena hankaz gora, dena

tokiz kanpo. Baina horrek ez du zertan erabat txarra izan behar, akaso lehengo toki hori ez zelako

erabat ona. Akaso elkarrekin aspertuko gara eta partxisean jokatuko dugu. Elkarri kontuak esan eta

elkarri kontuak entzungo dizkiogu. Akaso elkarrekin egoteko modu berriak asmatu beharko ditugu

eta gerta daiteke orain arteko manerak baino hobeak izatea. Auskalo. Amagoia Mujika Telleria

ALDAMIOA GOITIK BEHERA

Raul BOGAJO | FOKU

C IKUSMIRA

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 16 / 17hutsa

iRRITZIA:

{

}

EXPRAI

herria

Mezua zu zara”;edo “zu zaramezua”. RogerAilesek 1988anidatzi zuen“You Are the

Message: Secrets of the Mas-ter Communicators” liburua-ren ikasgai nagusia horixe da,hain justu: komunikatzen ga-renean, komunikazio ekintzahorretarako aukeratzen ditu-gun hitzetatik harago, besteelementu askok osatzen dute-la mezua. Alegia, seinaleaktransmititzen ditugu, besteakbeste, gure begiekin, aurpe-giaren espresioarekin, gorpu-tzaren mugimenduarekin,ahotsaren tonuarekin… Ameriketako Estatu Batue-

tako estamentu profesionaleta akademikoan parte har-tzen duen jendeak erraztasu-na du kontzeptu zientifikokonplikatuak modu errazean plazaratzeko. Hori onartu be-harra dago, onartu beharradagoen moduan pragmatis-mo hori kapitalismoaren me-sedetan jarri dutela gehiene-tan. Kasu honetan, Aileseknegozioa egin zuen ideia errazhori aholkularitza profesiona-lera eramanda. Fox News sor-tzeaz gain, Reagan, Nixon etaBushen komunikazio aholku-laria izan zen premisa nagusibatekin: irudia da gakoa, guta-riko bakoitza mezu ibiltariakgara, alegia, eta hartzaileaetengabe ari gara bonbarda-tzen hitz hutsetik harago doa-zen sinbolo eta zeinuekin.

Hartara, gaur egungo komu-nikazio politikoan premisahorrek komunikazio ekimenugari azaltzeko balio dezake.Alderdi politikoek, gobernuek,erakunde publikoek eta aba-rrek sobera dakite garaiotakoherritarrak bereziki infoxika-tuak (informazioz gainezka,informazioa nonahi eta noiz-nahi) bizi garela eta nagusikihizkuntza/hezkuntza bisualagustatzen zaigula. Hala, Homoaudiobisual infoxikatuan, Ai-lesen aipatu ikuspuntu prag-matikoarekin batera, MarshallMcLuhanen beste premisa fa-matu bat ere gailentzen da:“bitartekoa bera da mezua”hain justu (The Medium is TheMessage). Beraz, politikari, agintari po-

litiko edo buruzagiei zuzeneanesan geniezaieke: «aizue, zuekzeuek zarete bitartekoa, alegia,zuek zarete alderdiak/erakun-de publikoak plazaratu nahiduen mezua bera». Premisa ho-ri bereziki aplikatu geniezaiokekrisi-komunikazioari, jarraianikusiko dugun moduan.

Hasteko, zer da krisi-komu-nikazioa? Bada, krisi sozial edoinstituzional baten aurreanabian jartzen den komunika-zio ofiziala. Eta noiz diogu kri-si baten aurrean gaudela? Ba-da, aurreikusten ez genuengertaera batek epe laburreanaldaketa bortitza ekartzendienean modu transbertsale-an jendarte edo herrialde ba-teko estamentu guztiei, sarri,gainera, ondorioak modu glo-balean nabaritzen direlarik. Hala, hilabete eskasean bi

krisi esanguratsu, ziurrenikhistorikoak, izan ditugu Eus-kal Herrian: batetik, Zaldibar-ko zabortegiarena, eta, beste-tik, Covid-19-aren hedapena.Biek sortu dute zalaparta etabiek behar izan dute erakundepublikoek izan beharko luke-ten krisi-komunikazioak exiji-tzen duen protokoloa. Bi krisieta bi administrazio inplikatudituzte bi krisi horiek, eta ira-kaspenak ateratzeko ere baliodute. Ezbairik gabe, Espainiako

Gobernuak Covid-19-aren kri-

siaren lehen fasean abileziazjokatu du erabaki ustez errazbaina egiatan ausart batekin:Fernando Simon epidemiolo-goa (Larrialdien Koordinazio-rako Zentroaren zuzendaria)kokatu du egunero prentsau-rrekoa eman eta komunikabi-deekin harremana izateko.Hartara, puntu honetan ko-meni da Ailes eta McLuhanenpremisak gogoraraztea (bitar-tekoa da mezua).

SIMONEN SINESGARRITASUNA

Zer dauka, bada, Simonek «ro-llo ona, konfiantza eta lasaita-suna» transmititzeko? Simo-nek ez omen du oratoriagidalibururik irakurri: atrilaeusten du, fisikoa ez omen dularregi zaintzen, plantxarikegundo ikusi ez duten alkan-dora marradunak janzten ditueta kotoi-bola txikidun jertse-ekin agertzen da; bixarra egu-nero mozten du baina bere pa-ti l lek belarriak irenstendituzte; ahots urratua du, erre-tzaile itxura emanez, eta ez duagerraldietan kazetarien be-

Zaldibar, koronabirusaeta krisi-komunikazioa

{ analisia } Julen Orbegozo Terradillos EHUko komunikazio publikoko irakaslea

Komunikatzen garenean, aukeratzen ditugunhitzetatik harago, beste elementu askokosatzen dute mezua; begiekin, aurpegiarenespresioarekin, gorputzaren mugimenduarekin,ahotsaren tonuarekin, besteren artean,seinaleak transmititzen ditugu.

hutsahutsa

hutsa

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 18 / 19

gietara edo kamerara begira-tzeko joerarik.

Ahulgune horiek, ordea, in-dargune bihurtzen dira “egia”transmititzen ari den mezuahedatu nahi denean. Zer dagomundu honetan Simonen in-perfekzio hori baino autenti-zismo perfektuagorik? Espai-niako Gobernuak krisihonetan daukan helburu na-gusia betetzeko baleko irudiada: autentikoa, egiazkoa, na-turala, gardena, bere nortasu-nari fidela…

Herrialdea histeria kolekti-bo betean ez erortzea badahelburua (hondamendia li-tzatekeelako ehun produkti-boarentzat, besteak beste),nola lortu dezakegu hori?Jendeak administrazioankonfiantza jartzea da modubakarra, iturri ofizial eta au-tentiko bakar gisa identifika-tzea lortuz (hartara, desinfor-mazio saiakerak saihestuz).Eta zer behar dugu horretara-ko? Egia esaten ari garelatransmititzea, etengabe, etabitarteko guztietatik. Nor dapertsona aproposa horretara-ko? Arlo profesionaleko aditubat (tamalez, salbuespenaksalbuespen, politikariek jadalar urratuta dute sinesgarri-tasuna, kolektibo gisa) eta“autentikoa” dena. Alegia,Fernando Simon.

Zaldibarko zabortegiarenkrisian ez da halakorik gerta-tu eta bai Euzko Alderdi Jel-tzalearen eta Jaurlaritzarenbozeramaileek behin baino

gehiagotan onartu dute kon-takizun zehatza sortu eta ko-munikatzeko arazo bat izandutela.

EMOZIO SOZIAL ETA KOLEKTIBOA

Besteak beste, bozeramailebakar eta “autentiko” hori ezda inondik agertu. Jatorri etaardura ezberdineko hamaikaahots entzun izan ditugu,mezu bateraturik gabe: sail-buruak, lehendakaria (krispa-zio tonuan), arlo ezberdineta-ko teknikariak, askotariko kargudun politikoak eta al-derdi ezberdinetakoak (Le-hendakaritzako bozeramai-lea, herri bateko eta bestekoalkateak, ahaldun nagu-siak...). Ondorioa: anabasa etasinesgarritasuna urratuta.

Kontakizuna sortzetik ha-rago doan kontua da, ordea,krisi-komunikazioa. Berez,garrantzitsuena da, kontaki-zuna sortzea baino, herrita-rrek unean uneko eta bitarte-ko ezberdinetatik (saresozialetako interakzioen bi-tartez ere) sortzen ari diren

kontakizuna zein den detek-tatzea eta horrekin bat egi-tea. Hau da, termometroaemozio sozial eta kolektiboe-tan jarri behar da, epe motze-ko interes partidistarekinsortzen diren narratiba parti-distak alboratuta.

Krisi sozialetan emozioek,hain justu, laguntzen diguteegoerak interpretatzen etaneurriak hartzen. Komuni-kazio publikoaren zereginagero eta gehiago delakoemozio publiko eta kolekti-boen kudeaketa. Hartara,esan genezake emozioen ku-deaketaren ikuspegitik Zal-dibarko krisiaren kudeake-tan ere egon dela akatsik:bat, sare sozialetan herrita-rrek sortzen duten errelatoalehendakariak gutxiestea; bi,herritar askoren larritasunegoera betean agintari gorenbat mendira joatea eta publi-ko egitea; hiru, egiazkoa ezzen informazioa ematea edobehinik behin informazioguztia ez argitaratzea; lau,herritarrekin zuzenean ba-

tzartzeko egun larregi itxa-rotea; bost, desagertutakolangileen familiek sentituduten babes eta komunika-zio falta…

Bada, krisi-komunikazioa-ren ikuspegitik bi irakaspenuzten dizkigute Zaldibarreketa Covid-19-ak: informaziohutsetik harago, gobernu ba-tek aukeratzen duen bitarte-koa bera dela mezua, alde ba-tetik, eta, bestetik, kolektibobihurtzen diren emozio per-tsonalak neurtu eta kudea-tzea ezinbestekoa dela.

Bukatzeko, hurrengo krisiegoeretarako dekalogo bat: 1.- Krisia ez gutxietsi, etorri,etorriko baita.2.- Krisia aukera gisa baliatu.3.- Albait arinen, komunika-zioaren helburua zehaztu.4.- Bozeramaile nagusi batizendatu eta agerraldietarakopautak sortu.5.- Gardentasuna etengabetransmititu.6.- Autokritika egin, erroreakonartu, erakundea humani-zatu.7.- Emozio pertsonal eta ko-lektiboei transzendentzia ai-tortu.8.- Akzio edo neurri adminis-tratibo eta politikoak zehaztueta argitaratu.9.- Sestra politikoetan erorigabe, alderdikeria baztertu.10.- Krisi agertokian sortzendiren aldaketei erreparatuta,estrategia etengabe birmol-datu.

Fernando Simonepidemiologoa kokatu duegunero prentsarenaurrean Gobernuespainolak. Erabaki ustezerraza, baina ausarta. Borja RUIZ DE LA BELLACASA | AFP

hutsa

hutsa

hutsa hutsa

hutsa

3 BEG

IRADA:

Jaso dugu lekukoa, Joxe Mari!

osas

un

a /

hez

kun

tza

/ te

knol

ogia

Nongoa zara?ga ldetuta ,«Azkaraten(Nafar roa)jaio, Legaz-pira (Gipuz-

koa) joan eta Hernanin(Gipuzkoa) bizi. EuskalHerrikoa», erantzutenzuen, bala-bala. Eta horizen bere sorterria, eraginesparrua, ametsen oru-bea, ekintzaren helburua:Euskal Herria.Adinak nahastuta zihar-

duen Telleriarteko eskolatxikia; Huescako kimikaikasketak; Patricio Echeve-rriako laborategia; Haztegiikastolako maisu lana; Ira-txeko (Nafarroa) lehen eus-kal udalekuetan begirale;euskara berrikasle Euban(Bizkaia), Karmele Aierberekin... Bizitako bakoitzak utzi zionarrastoa eta guztiekin zizelkatu zuen bere asmoa eta ekintza.Ezkerrekoa eta abertzalea zelako iritsi zen politikara, baze-

kielako Euskal Herriak, euskarak, hezkuntzak aurrera eginzezaten politikan ere eragin behar zela. Sindikalgintza etorrizen gero. LAB Irakaskuntza sortzen aritu zen, GipuzkoakoIkastoletako ardura hartuta. Ikastolei inposatutako publiko-pribatu erabakia bete-betean, ikastolaz ikastola ibili zen pu-blikoa bai baina zer publiko mota atakan murgilduta. Zatike-ta horrek markatu zuen: hori eta publikotasunaren izaeraizan ziren berekin zeramatzan bi arantzak. Sistemak antolatu zuen zatiketaren biharamunean bere

ametsari forma ematen hasi zen: denentzat izango zen gu-nea sortu nahi zuen. Biziraupen aukera eskasen iragarpenguztien gainetik, Hik Hasi jarri zuen martxan inolako diru-laguntzarik gabe “Non dago hutsunea, zer falta da”, lelo har-tuta. Aldizkariaren atzetik etorri ziren, baliabideen gidak,topaketak, jardunaldiak, bidaia pedagogikoak, monografi-koak, ikus-entzunekoak, herrietako ondarea ezagutzekounitate didaktikoak, hezkuntza goraipamenak, zinema...Unibertso oso bat ehunduz joan zen hezkuntzatik eta eus-karatik.Aparteko konfiantza zuen herritarrengan. Berdin eseriko

zen Hezkuntza kontseilariarekin bere bulegoan edota edo-zein plazako lurrean gazteekin Gaztetxeak antolatutako hi-tzaldian. Gaitasun aparta zuen jendarterako eta herritarrenekimenerako.

Zatiketek zatitu ziotenbihotza: sareen, lurralde-en, euskaldunen artekoak.Hala ere, erori bakoitzeanaltxatu zen: Administrazio-ak dirulaguntzak kendu ziz-kionean, Espainiako poli-ziak kazetari bat bahituzionean, gaixotasunak osa-suna ostutakoan... azken ha-tsa hartu bitartean. Irriba-rretsu, ez zen errendituinoren eta ezeren aurrean.Hik Hasik ez ditu alferrik

ia 25 urte. Egun bakoitzeanegin duen harreman bakoi-tzetik ikaspena jaso du JoxeMarik. Haurra eta pertsonaerdigunean eta iparrorratzjarri eta betitik defendatuzuen udalerrien egitekoarieutsi dio, tinko. Ildo horri ja-rraiki biribildu zuen bere

ideia: “autonomian dago gakoa”. Herritar burujabeak nahi zi-tuen, balioetan heziak.Eskolaren izaeraren korapiloa askatu gabe joan da. «Ba-

tzuentzat badugu eskola nazionala, besteentzat egiteke da-go», zioen. Eskola tradizionalaren eta modernoaren eztabai-da zaharraren gainetik, «ikasleak herritar autonomo, kritiko,irizpidedun, maitale, komunitatekide, errespetuzko eta iden-titatedun izateko nola eragin da gaia, ahaztu gabe sustrairiketa ziurtasunik gabeko jendartean bizi garela, nazio gutxia-gotu, parekidetasun gabean eta haur-pertsonaren hainbateskubide errespetatzeke. Erronka ederra, e!», esaten zigun.Azkenaldian, marrazten ari den panoramaren aurrean,

«burua argi dugu eta umil eta herritarron onurari begira jo-katzen dugu edo egoera zeharo gaiztotzen joango da. Botere-ak bere joko eremua prestatzen du eta herritarrok muturkaamaitzen dugu. Gudak horrela hasten dira», zioen. Eta zekie-lako eta bizi izan zuelako zioen.Hartu dugu zure lekukoa: «Publikotasunaz hitz egiterako-

an, zer herri mota, jendarte, herritar, pertsona irudikatzendugun hausnartu eta horrekin koherente izan behar du jen-dartearen antolaketak, eta, ondorioz, egitura administratibo-ak. Herritarra parte hartzailea izatea nahi badugu, hori ho-rrela izaten lagunduko duen antolaketa izan beharko dugu,ezta? Izan gaitezen kontsekuente eta egin dezagun denon-tzako izango den herria denon artean». Mila esker, Joxe Mari, bidaia zoriontsua gerta dakizula...

Sentitu, pentsatu, ekin, denok elkarrekin! •

Joxe Mari Auzmendi duela aste batzuk zendu zen. HIK HASI

Arantxa Urbe Hezitzailea eta Hik Hasi-ko kidea

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 20 / 21hutsa

her

rita

rrak

Beldurrak badauka gaitasun bat oso-osogutxik daukatena. Gai da pertsonak gel-diarazteko, paralizatzeko, beraien txarre-na ateratzeko, norabide batera edo beste-ra begiratzen jartzeko, egoera hotz edoarrazional batean hartuko ez liratekeen

erabaki, jarrera edo pentsamoldeak hartzeko. Eta hori guztia askotan –gehienetan esango nuke–

ezjakintasunarekin lotuta dago. Beldurra ematen diguezagutzen ez dugunak, desberdina denak eta –norbai-tek helburu jakin batzuekin sustatutako– mamuak bi-derkatu egiten dira. Ez dakigunean ondo zer den, non-dik datorren, zer jatorri duen, txarrenean pentsatzendugu ez gaudelako eroso, mesfidantza pizten zaigula-ko barren-barrenean. Gero eta indibidualistagoak, be-rekoiagoak garen heinean, aurreiritzi txar gehiagopizten zaizkigu ezagutzen ez dugunaren aurrean. Ho-rregatik, halako emaitza boteretsuak lortzen dituela-ko erabili izan ohi da beti beldurra helburu jakineta-rako. Zerrenda amaigabeada eta gero eta eraginkorra-goa da, gainera.

Informatuago gaudelauste dugun honetan, infor-mazioa bera –pausatua,ahalik eta inpartzialena,zergatiak eta jatorriak etabatez ere testuingurua on-do azaltzen duena– eskura-tu beharrean, titular uhol-dea jasotzen dugu zabalikditugun kanal ugarietan;eta ia beti norabide edomezu berbera behin eta be-rriro errepikatuta. Ezin kontrakoa aztertu, ezin mezuhori ezbaian jarri, eta inguru guztia “kutsatuta” edosinistuta izanik erresistentzia nahikorik gabe, errendi-tu egiten zara. Oso zaila da korrontearen kontran igeriegitea eta are zailagoa beste batzuk ere helmugarenokerreko norabideaz ohartaraztea.

Horixe bera gertatzen da hain txertatuta dugunarrazakeriarekin. Ezjakintasunak, beldurrak eta osoboteretsuak diren interesek gutako askok jarrera gu-pidagabe eta arriskutsua sinistuta izatea lortu dute.

Denok dakigu nor ari den baliatzen egoeraz aberas-teko eta botere gehiago pilatzeko gainontzekook gero

eta estuago bizi garen bitartean. Badakigu horrela de-la, baina, hala ere, lortu dute guk txarrago bizi direnhorietan fokua jartzea. Eta, ondorioz, baita guk enpa-tia eza, ezintasuna, amorrua eta bazterkeria beraien-gan ezartzea ere. Gainean daudenen aurrean errebela-tu beharrean, gure indarrak azpiagokoen kontraegiteko baliatzen ditugu.

Eta oraintxe munduan zehar zabaltzen ari den birusberri honekin sinesmen osoa daukat norbaitek zerbai-tetarako sortu eta zabaldu duela. Ez naiz teoria kons-piratzaileen zalea, baina jada aspaldi ez dut kasualita-teetan sinisten.

Badirudi berez hilkorra baino kutsakorra dela; ho-rretan datza bere arrisku eta potentzialitate handiena.Ez dut ukatuko gauza asko desorekatu eta zailduko di-tuela, eta baliteke martxa honetan laster gu geu erekutsatuak izatea. Baina ezin da ukatu birus honekingertatzen ari denak ez daukala orain arte bizi izan du-dan ezerekin parekorik.

Jakina da artaldean bezala funtzionatzen dugulabaina ez dut inoiz gure artean halako eragina izanduen beste ezer ezagutu. Ez dugu beste ezertaz hitzegiten, ez dago besterik, dena hartu du bere eraginpe-an. Eta birusak berak eta horren kutsakortasunak bai-no gehiago kezkatzen nau beste edozein gai edo gauzadebate publikotik eta egunerokotik ezabatu izana. Zerari da gertatzen? Hedabideen eta interesatutako me-zuen hartzaile soil eta erabat manipulatuak gara da-goeneko. Mugarri handi bat ezarri dute, eta esangonuke horren gainetik pasatzeko gaitasunik edo adore-rik ez daukagula. Edo bai? •

{ koadernoa }

Beldurra

Sinistuta nago munduan zabaltzen ari den birus berria norbaitek zerbaitetarakosortu eta zabaldu duela. Ez naiz teoriakonspiratzaileen zalea, baina jada aspaldiez dut kasualitateetan sinisten

Iker Barandiaran

hutsa

hutsahutsa

herritarrak

Ia hiru hamarkadakoibi lbidea egin duAsier Larrinaga bilbo-tarrak Euskal Telebis-tan hizkuntza tekni-kar i . Egun bertako

Euskara Zerbitzuaren ardura-duna da. Ondo ezagutzen du,beraz, euskal telebista publi-koak euskararen arloan eginduen lana. Hain zuzen ere,lan hori aztertzea zuen helbu-ru iaz aurkeztu zuen tesiak.Hura egiteko, euskararen nor-malizazioa aztertu behar izanzuen eta, tesiaren izenburua-ri buelta emanda, “Euskara-ren normalizazioa: ikuspegiorokorra eta Euskal Telebista-ren kasu partikularra” libu-

rua aurkeztu zuen joan denotsailean.

Tesitik liburura. Zertan diradesberdinak? Liburua, dibul-gatiboagoa?Ez, ez. Tesia eta liburua gauzabera dira funtsean. Izenburuaaldatuta dago; tesiaren kasuan“Euskal Telebistaren sorrera,garapena eta funtzioa euskara-ren normalizazioaren testuin-guruan” ipini nion eta liburua-ri “Euskararen normalizazioa:ikuspegi orokorra eta EuskalTelebistaren kasu partikula-rra”. Testuak izenburuari buel-ta ematen dio zeren tesian nireinteresa Euskal Telebistak eus-kararen arloan egin duen lana

aztertzea izan zen, hori zenhelburua; baina, horretaz gain,euskararen normalizazioa oso-rik aztertu behar izan nuen,Euskal Telebistak egin duen la-na testuinguru horretan koka-tzeko. Orduan, esan dezagunbai tesian bai liburuan zutabehandi bi daudela: euskararennormalizazioaren ikuspegiosoa 1960ko hamarkadako az-ken urteetatik hona, eta, bestealde batetik, Euskal Telebistaktestuinguru horretan, eremuhorretan, egin duen lana.

Badago beste kontu bat. Te-sia 2019ko abenduko datuekinitxi nuen eta EHUk eta UEUkargitaratu duten liburuan tes-tua eguneratuta dago, datu

Aritz LOIOLA | FOKU

«70eko

hamarkadan

euskarazko

hedabide idatziek

garrantzi handia

izan zuten

normalizazioan, bai

‘Zeruko Argia’-k, bai

‘Anaitasuna’-k…

Horrek guztiak

Euskal Telebistaren

sorrerarako,

esan dezagun

testuinguru bat edo

ohantze moduko

bat sortu zuen»

berriak sartuta. Testua osorikirakurri nuen berriz eta pasar-te ilunenak edo ulertzeko zai-lenak iruditu zitzaizkidanakberridatzi egin nituen. Eta,bestalde, aldaketa estilistikotxiki bat egin nuen. Tesian ni-re ahotik egiten nuen hitz, etaliburuan modu neutro edo in-pertsonalean egin dut.

60ko hamarkadan ez zegoenEuskal Telebista, jakina. Be-raz, ondorengo garaiarekikoaldea ere aztertuko zenuen.Bai. Baina nire azterketaren ar-datza Euskal Telebista da etahorrek eskatzen du hedabide-ek euskararen normalizazioanizan duten rola aztertzea. Egiada 60ko hamarkadan euska-razko telebistarik ez zegoela,baina bai beste hedabide ba-tzuk. Idatziak hamarkada ba-tzuk lehenagokoak dira, 50kohamarkadan irratia ere hasizen euskaraz. 70eko hamarka-dan euskarazko hedabide ida-tziek garrantzi handia izan zu-ten normalizazioan, bai“Zeruko Argia”-k, bai “Anaita-suna”-k… Horrek guztiak Eus-kal Telebistaren sorrerarako,esan dezagun testuinguru batedo ohantze moduko bat sortuzuen eta, bai, Euskal Telebistaeuskarazko lehenengo telebis-ta izan zen, baina aurrekari ba-tzuk izan ziren, eta hori ereaintzat hartu dut.

Eta beste kontutxo bat .70eko hamarkadan Euskal Te-lebistarik ez zen izan, bainabai euskarazko telebista saio-ak, TVE Espainiako telebistapublikoak astean behin-edoeskaintzen zuena eta Frantzia-ko TF1 kateak ere izan zuen ho-rrelako saio bat. Hori guztiaaztertu beharra zegoen, bakoi-tzak zer leku izan duen.

Ikertzaile askok hedabideeihizkuntzaren normalizazio-

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 22 / 23

rako garrantzi handirikeman ez izanak arreta emanzizula diozu. Bai, baina “ikertzaile” hitzaoso orokorra da. Jendeak, adi-tuek ere bai, baina ez hizkun-tzalaritzan adituek, esaten zu-ten telebista garrantzitsuadela hizkuntza gutxituen sus-tapenerako eta euskararen ka-suan ere jakintzat ematenzen. Kontua da hizkuntzalari-tzan eta batez ere soziolin-guistikan ari ziren adituek ezzutela uste hori; orduan, kon-traesan moduko bat zegoen:jende gehienaren iritzian he-dabideak funtsezkoak zirenhizkuntza gutxituak sustatze-ko eta normalizatzeko, bainaarlo horretan ari ziren adituekez zuten iritzi bera. Nire azter-ketaren alde teorikoan landubeharreko puntu bat izan dahori, nola gainditu den kontra-esan hori, soziolinguistikakoadituek hedabideei hain ga-rrantzi gutxi ematea hizkun-tzaren sustapenean. Kontua da2000ko hamarkadatik aurrerabeste ikerketa ildo batzuk za-baldu zirela eta ildo berri ho-rietan ari diren ikertzaileek baijotzen dute garrantzitsutzathizkuntza gutxituen normali-zazioan hizkuntza gutxitukohedabideen funtzioa.

Eta zer eragin izan du EuskalTelebistak, labur esanda? Labur ezin daiteke esan [irriba-rrez], baina… Hizkuntzarennormalizazioak hiru alderdi di-tu nagusiki: corpusa, estatusaeta jabekuntza, eta nire ikerke-taren ondorio nagusia da Eus-kal Telebistak hiruretan izanduela eta oraindik ere hirure-tan duela garrantzi handia.

Erreferentzia da? Bai, erreferentzia gauza asko-tan. Corpusaren kasuan, esatebaterako, eta corpusa hizkun-

tza bera da, hizkuntzaren egi-turak, hitzak… oso ekarpen ga-rrantzitsua egin du Euskal Te-lebistak, euskara batuariahotsa eta doinua ipini dizkio-lako. Euskara batua 1960kohamarkadan sortu eta lantzenhasi zenean eta 1970eko ha-markadan arauak eman zire-nean, idatzirako arauak ziren,euskara batua idatzirako, lite-raturarako pentsatu zen, eta,oso urte gutxiren buruan,1982an, Euskal Telebista sortuzenean, halako batean idatzi-rako pentsatuta zegoen ereduhori irratira eta telebistaraeraman zen, uhinetara era-man zen eta ahotsa jarri zi-tzaion. Eta nork ipini zion aho-tsa? Euskal Telebistak etaEuskadi Irratiak. Biek batera.Handik urte batzuetara,1998an, Euskaltzaindiak eus-kararen ahoskeraren arauaeman zuenean, arau horrenoinarri nagusia Euskal Telebis-tan eta Euskadi Irratian landu-tako eredua izan zen. Tarteangu ere ibili ginen Euskaltzain-diko jendearekin batera araualantzen. Horren funtsa edo oi-narria urte luzez Euskal Tele-bistak eta Euskadi Irratiak lan-dutako eredua izan da. Erreferentzialtasun horren

esparruan gauza gehiago da-go; esate baterako, euskara in-formatiboa Euskal Telebistaneta Euskadi Irratian asmatuda. Egia da euskarazko infor-mazioa lehendik existitu dela,esan dugun bezala, baina kon-tua da eguneroko informazio-ari, aktualitatearen jarraipe-nari ez ziotela horrenbestekojaramonik egiten. 1970eko ha-markadan “Argia”-k eta “Anai-tasuna”-k garrantzi handiaizan zuten, baina gehiago zi-ren erreportajeak, iritzi arti-kuluak, eta, Euskal Telebistaeta Euskadi Irratia etorri zire-nean, orduan hasi ginen eus-

karaz aktualitatea eta egune-roko informazioa lantzen, etalanketa horretarako eredu in-formatibo bat asmatu beharizan zen. Hori da Euskal Tele-bistak egin zuen ekarpen han-dietako bat.

Euskarak, beste edozein hiz-kuntzak bezala, informatze-ko, entretenitzeko, umoreaegiteko balio du; pellokeriadirudi, erakutsi beharrik ezdagoen zerbait… Baina erakutsi beharra zegoen,eta Euskal Telebistak lan han-dia egin du alde horretatik.Hori hizkuntzaren estatusaizango litzateke, gizarteanduen irudia, prestigioa... Gizar-teari emandako zerbitzuaizanda, hori erakutsi beharizan da, euskarak horretarakoguztirako balio zuela, infor-matzeko, entretenitzeko... Eta,entretenimendu horren ba-rruan, era guztietako generoe-tarako balio zuela, umorerako,gizarte gaietako magazineta-rako... Hori da Euskal Telebis-tak erakutsi duena. Alde horre-tatik, euskararen prestigioari,euskararen estatusari ekarpengarrantzitsua egin dio.

Umorea aipatuta, kritika as-ko entzun dituzue zenbaitprogramatan tokiko hizke-rak barra-barra erabiltzendirelako?Euskal Telebista hasi zeneaneuskara batua aukeratu zen,baita Euskadi Irratirako ere,eta lehenengo urteetan horibesterik ez zen entzun. Gero,gogoeta prozesu bat izan zen.“Sorginen Laratza” esan deza-gun izan zela inflexio puntua.Bertan esketx batzuk egitenhasi ziren, umorezko eske-txak, eta horietan beste eus-kara mota batzuk sartzen hasiziren, euskalkiak-eta. Nahitaegin zen aukera hori, pentsa-

«Euskara batuaidatzirako,

literaturarakopentsatu zen, etaoso urte gutxiren

buruan EuskalTelebistak eta

Euskadi Irratiakahotsa ipini

zioten»

ASIER LARRINAGA

Iaz aurkeztu zuen tesian Euskal

Telebistak euskararen arloan egin duen

lana aztertu zuen. Oraindik orain, ildo

beretik, «Euskararen normalizazioa:

ikuspegi orokorra eta Euskal Telebistaren

kasu partikularra» liburua argitaratu du

EHUren eta UEUren eskutik.

Xabier Izaga Gonzalez

EITB-KO EUSKARAZERBITZUKO BURUA

herritarrak

tu zen bazela garaia EiTBnbeste euskara mota batzukere entzuteko, eta ikusi zen,esate baterako, pertsonaienkarakterizazioan euskalkiaerabiltzea egokia dela. Bidebat urratzen hasi zen. Sasoibatean horretara mugatutaegon da euskalkien erabileraETBren barruan, baina pen-tsatzen dugu gonbidatuek eta,zalantzarik ez, kaleko jendeakbakoitzak berea egiten due-nez , beste urrats batzukgehiago egin daitezkeela. Esa-tariek eta EiTBren izeneanegiten dutenek, jakina, ba-tuan egin behar dute, bainabeste kolaboratzaile batzukaritzen direnean, uste duguegokia dela euskalkian egiteahala nahi badute.

Zu 1991tik zaude ETBren Eus-kara Zerbitzuan; beraz, ondoezagutzen duzu lan hori, ber-tan parte hartu duzulako, etahorixe izan duzu aztergai. Bai. Ni, egia esateko, enpresa-ko langilea naiz. Euskara Zer-bitzuaren arduradun, bainahori baino lehenago bertakohizkuntza teknikaria, ibilbideluzea egin duena. Ikerketanjasotzen ditudan datu askoeta ematen ditudan informa-zio asko bertatik bertara eza-gutu ditut; gehienetan, hartudiren erabakien inguruan ibi-li naiz lantaldeetan. Egia daikerketa batean beharbada ob-jektibotasuna galtzeko arris-kua sortzen duen faktore batizan litekeela hori, eta aldehorretatik ahalegindu naizdistantzia hartzen eta nire pa-sioak-eta alde batera uzten.Horretan, zalantzarik ez, askoeskertu behar diet tesiarenzuzendari izan ditudanei. Ob-jektibotasuna zaintzen askolagundu didate zuzendariizan ditudanek, Igone Zabalaketa Agurtzane Elorduik. Beste

gauza askotan ere lagundu di-date, baina horretan ere bai,asko.

EiTBren eraginari dagokio-nez, zer sektoretan izan duedo du eragin handien, sek-tore batzuetan beste batzue-tan baino eragin handiagoabaldin badu; esate baterako,haurrengan, gazteengan…? EiTBk erabaki estrategiko bathartu zuen orain dela urtemordoxka, arreta gunearenerdian haurrak eta gazteakipintzea. Gauza bategatik:

hezkuntza sistemaren bitar-tez belaunaldi berriak ia oso-rik euskalduntzen zirelako etaeuskararen ezagutzaren alde-tik belaunaldi berrietan eus-kaldun gehiago zeudelakobeste belaunaldi batzuetanbaino. Baina, horrez gainera,EiTB taldeak badauzka beste-ak beste helburu pedagogikobatzuk ere, adibidez, hezkun-tza sistemaren osagarri iza-tea. Alde horretatik, bat zeto-zen helburu biak, euskararensustapena eta hezkuntza sis-temaren osagarri izatea. Ho-

rregatik ipini da arreta haureta gazteetan.

Horrek zer ekarri du? Hain-beste programa sortu eta aire-ratu direla xede-audientziahoriei zuzenduta, eta esan li-teke, gainera, arrakasta han-diarekin egin dela, eta belau-naldi bakoitzak ETBn beretzaterreferentzia izan den mundubat edo produktu bat topatuduela, euskaraz. Bere garaianTxirri, Mirri eta Txiribitoneksekulako arrakasta izan zutenhaur euskaldunen artean.Haiekin hasi ziren umeak ja-

da oso hazita daude eta be-harbada unibertsitatea amai-tuta daukate jada, baina bestebatzuk etorr i dira , ezta?“Shin-chan” ere aipatu beharda, edo “Dragoi Bola”, “Uni-bertsolariak” eta Betizurenmundua… Nik uste dut nahi-koa asmatu dela, xede-au-dientzia horietan asmatu du-gula eta belaunaldi bakoitzarierreferentzia bat eskaini dio-gula euskaraz. Galdetu beste-rik ez dago. Gazteek gauza batesango dute, zaharragoek bes-te bat, baina, esan dezagun:

Aritz LOIOLA | FOKU

«Gaur egun

euskarazko telebista

2.000 kanalen

arteko bat da. Eta

hori arazo handia

da, audientziak

sakabanatu egiten

dira. Egoera horri

aurre egin beharra

baino gehiago,

kontua da egoera

horretan

ikusleak geure

produktuetara

erakartzen ikasi

behar dugula» “

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 24 / 25

Euskal Herriko azken belau-naldientzat ETB erreferentziabat izan da.

Nabarmenduko zenuke gora-beheraren bat ETBren arlohorretako ibilbidean? Nik esango nuke gure gorabe-herarik handiena lehiarenhanditzea izan dela. EuskalTelebista sortu zenean Espai-niako telebista publikoa bai-no ez zegoen Hego Euskal He-rrian, TVE1 eta TVE2 [gauregun La 2], eta halako bateanETB sortu zenean, hiruren ar-teko lehia zen; gero ETB2 sor-tu eta lauren arteko lehiabihurtu zen. Baina 1990ekohamarkadan Estatu espainia-rrean telebista pribatuak sor-tu ziren eta apurka lehia han-ditzen joan zen, oso urtegutxiren buruan satelite bi-dezko kanalak hasi ziren, ge-roago kable bidezko kanalak,Internetetik datozkigunak…Lehia handitu den bakoitzeanlehiakide kopurua biderkatuegin da, askorekin biderkatu.Sasoi batean euskarazko tele-bista lau kanaletako bat zeneta gaur egun euskarazko te-lebista 2.000 kanalen artekobat da. Eta hori arazo handiada, audientziak sakabanatuegiten dira. Egoera horri aurreegin beharra baino gehiago,kontua da egoera horretanikusleak geure produktuetaraerakartzen ikasi behar dugula.

Euskarazko kate pribatuakere badaude. Horientzat ereerreferentzia da ETB? Oro har euskarazko hedabidelokalekin lankidetza hitzarme-nak dauzkagu, eta alde horre-tatik erreferentzia gara. Euska-ra ereduari dagokionez, nikBilbon Hamaika Telebistaikusten dut, eta batuan egitendu, gutxi gorabehera ETBkmarkatu duen ildotik. Eta nor-

mala da, zeren, azken batean,Unibertsitatean kazetari be-rriek ikasten dutena guk landudugun eredua da.

Gizartean izan duzuen etaduzuen funtzioa ikusita,erantzukizun handia izanbehar du zuen lanak. Bai, hedabide batek beti dauz-ka erantzukizunak gizartearenaurrean, eta EiTBk oraindikhandiagoak; azken batean, gi-zartearekin kontratu bat dau-ka, EiTB sortzeko legean jasotadagoena, ez edozein kontratu.EiTBk euskal gizartearen au-rrean hartzen duen konpromi-soa zerbitzu publikoa emateada, eta zerbitzu publiko horre-tan bereizi egiten dira, alde ba-tetik, informazioa zabaltzea,

herritarrei gizartean eta politi-kan parte hartzeko aukeraematea, gure kasuan eurenahotsa zabaltzeko aukera ema-tea, eta, beste alde batetik, eus-kal kulturaren sustapena egi-tea eta, lehen esan dudanmoduan, hezkuntza sistema-ren osagarri izatea. Horiek di-ra haren betekizunak eta mo-mentuz esan l iteke ETBk,herritarren iritzian, betetzendituela.

Gaur egun sare sozialak hordaude eta horiek ere baduteeragina hizkuntzan, ezta? Bai, jakina. Telebistaz ari gara,eta telebista badakigu zer den,etxeko egongelan daukagunaparatua, baina gaur egun ho-ri baino askoz gehiago da, tele-

bista Interneten eta sareetandabilen produktu bat da. Aldehorretatik, EiTBn konturatutagaude horretaz eta azken urte-etako lana horretara zuzendu-ta dago. Sareetan egon beha-rra, jendeak ikus-entzunezkoproduktuak kontsumitzen di-tuen lekuetan egon beharra,Youtuben... Aplikazioak sor-tzen ari gara, haurrentzat etagazteentzat: Hiru, Goazen,Gazte aplikazioak, gure pro-duktuak nahi izanez gero mu-gikorrean kontsumitzeko, edotabletan… Eta urrats gehiagoegitekoak gara, zeren munduhau, sareen mundua, oso arinmugitzen da, oso arin ebolu-zionatzen du, eta eguneanegon beharra dago. Azken ur-teetako ahalegina hori da.

«Hedabide batek

beti dauzka

erantzukizunak

gizartearen

aurrean, eta

EiTBk oraindik

handiagoak;

azken batean,

gizartearekin

kontratu bat dauka,

EiTB sortzeko legean

jasota dagoena, ez

edozein kontratu»

Aritz LOIOLA | FOKU

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 26 / 27

hutsa

Pasa da beste behin ere Martxoa-ren 8a. Mundu guztian zehar in-darrez betetako irudiak ikuste-ko aukera izan dugu aurtengoan

ere. Adin guztietako emakumeak eta fe-ministak, umeak, gazteak, helduak... de-nak batera abesten, oihuka, pozik etahaserre, ospakizuna bai baina aldarriaden egunaz gozatzen. Medio ofizialek denbora eskaini diote

gai honi egun honetan, ohi baino gehia-go beharbada. Baina ez dituzte ez irudiguztiak eman, beti bezala. Ez dituzte

erakutsi egun honetan mundu guztianzehar izan diren poliziaren jazarpen etaoldarraldien irudiak. Bai, egun honetanere, txakurrak beti txakur, hemen etamunduko edozein zirrikitutan. Ez dituzte erakutsi adibidez Istanbu-

len emakumeen manifestazio batenaurka botatako gas negar-eragileen iru-diak; edota Parisen metroko eskailera-tan eserita zeuden ehunka emakumeaknola atera zituzten arrastaka, kolpekabidea ireki zezaten; edo Txilen tankeeta-tik ur txorrotadak jaurtiaz poliziak; edo

(eta urrutira joan gabe) hemen EuskalHerrian identifikatu eta Mozal Legeaezarri dieten emakumeen kasua. Hil-tzen gaituzten honetan, urtean behinhartuko ditugu batera kaleak eta hau dazuen jarrera? Polizia jaun-andreak, ez alzaizue iruditzen indarra beste leku bate-an jarri beharko zenuketela behingoz? Azkenaldian pankarta originalak eta

oso onak ikusi ditut hainbat gairekin,gaurkoan horietako batekin bukatukodut: “Koronabirusa baino okerragoa dazure kuadrillako bat zipaio izatea”. •

hutsa

Txakurrak beti txakurMiren Azkarate

Badiola

hutsa

Irakurri eta entzun dizkiagu hitz xa-murrak, goxoak, kolorez jositakoberbak. Neuk ere lerro hauek eskain-tzen didaten aukeraz baliatu nahi

diat agur eupada igortzeko. Bazekiat ira-kurriko dituala. Irri egingo duk, betikomoduan. Bai, bazekiat, eder zale bahin-tzen ere, ez ditut izan sekula losintxakgogoko.Entzungo huen behin baino gehiago-

tan badirela sekula hil beharko ez lirate-keenak; agian heuk ere ezagutuko huenbat baino gehiago eta ziur aski halakoaitorpenen bat egina izango haiz. Orain-goan hiregatik entzutea tokatu zaiguketa buruarekin zalantzarik gabe aitortudiagu. Hiri gehiegizkoa irudituko zaiketa egindako lana lantalde bati eskertu-ko diok eta haienganako laudoriotan ur-

tuko haiz. Nik ez diat ukatuko hala izanez denik, baina horretan ere beti asmatuizan duk. Denok aitortu diagu, irakaskuntzaren

etengabeko berrikuntzari eginiko ekar-pena. Hik Hasi mugimendutik, aldizka-riaren orrietatik, pentsamenduaren sa-kontzetik, emozioen aldarrikapenetikegin duk/duzuen/dugun ibilbidea sen-doa eta irmoa izan duk eta horretan, hi-ri aitortzea gustatu ez arren, alma materizan haiz. Ez zekiat nola esan hi gehiegilotsarazi gabe, halako liderra edo... ez,agian hiri, «itzaina» deitzea gehiagogustatuko zaik. Badakik, idien aurretikbidea erakusten zuen hura. «Kar, kar»egingo duk, bizkarrean kolpetxo batemanez, hor eten nahian bezala kontuhoriek.

Aitortzen diat, mugimendu horrenhasiera hartan ez genuela pentsatu ereegingo halako balioak biltzeko gai izanzitekeenik, baina pauso bat aurreraeman eta ausartu hintzen tira egiteraeta, bere bueltan, askotan mokoka ibiliizan garen ikastola eta eskola publikoe-tako irakasleak batera lanean jartzekodohaina izan duk. Orain aste batzuk jaso genian berria:

«Joxe Mari Auzmendi hil duk!». Minahartu genian baina biharamunean kan-tuan agurtu hindugun. Hirekin baterazahartu nahi genian, borrokatu genue-nagatik borrokatzeari utzi gabe, baina hiaurretik joan haiz, beti bezala, aurretikbidea egiten. Ba jakin ezak, orduan ere, hire alboan

nahiko genukeela! •

0hutsa

OroitzaAntton Izagirre

herritarrak

Leku librea al daInternet? Berezpromesa horrekinsortu bazen ere,gero eta mugagehiago dauzka

eta adierazpen askatasuna ba-bestea dilema garrantzitsuabihurtu da. Horren erakusgarri dira

“itzalaldiak” deiturikoak,hainbat gobernuk aldi batera-ko egiten dituzten Internete-ko mozketak, protestak edomobilizazio sozialak kontrola-tzeko irtenbide gisa. Hori izanzen, hain zuzen ere, martxoa-ren 15eko Interneteko Zentsu-raren Aurkako Munduko Egu-naren jaiotzaren arrazoietakobat. Access Nowren txostenbaten arabera, 2018an gutxie-nez 196 blokeo edo “itzalaldi”egon ziren Interneten 25 he-rrialdetan. Eta etorkizun hur-bilerako aurreikuspenak ez di-ra baikorrak, azken urteetanzentsurak gora egin duela us-te baitute adituek. Horrela islatu du “Freedom

on the Net” izeneko txostenakmundu osoko 65 herrialdetanInternetek duen askatasunaaztertu eta gero. Ikerketa ho-rren arabera, bederatzigarrenurtez jarraian Interneteko as-katasun globalak behera egindu: aztertutako herrialdeeta-tik 33k galdu dute askatasuna2018ko ekainetik, eta soilik16k izan dute hobekuntza gar-bia. Askatasun rankingarenpuntuazioan jaitsierarik han-dienak Sudanen eta Kazakhs-tanen izan dira, Brasilek, Ban-gladeshek eta Zimbabwekjarraituta.Gobernuaren zentsurak sor-

tzen dituen zailtasunez gain,analistek diote gaur egun In-

ternet beste borroka baten er-dian dagoela: adierazpen aska-tasunerako eskubidea babestunahi du eta, aldi berean desin-formazioari, manipulazioari,gorroto-diskurtsoei, diskrimi-nazioari, intimitatearen urra-ketari edo plagioei aurre eginbehar die. Oreka konplexua.Adituen esanetan, «Facebo-

ok, Twitter edo Instagram be-zalako gizarte plataforma han-diei edukia mugatzea besteaukerarik ez zaie geratzen, he-

rrialde bakoitzeko legedia etausadioak eta ohiturak betenahi badituzte. Baina oso zailada gehiegikeriarik egin gabeegitea».

PROPOSAMEN BERRIAK

Plataforma sozial handienedukietan izandako interben-tzionismoari egindako kriti-kek eta Interneten jatorriraitzultzeko nahiak –sarea adie-razpen askatasunerako muga-rik ez zegoen espazio gisa erai-kitzen zenean– proposamenberriak ekarri dituzte berekin. Horrela iritsi dira merkatura

hamar plataforma bainogehiago, horien artean Masto-don, Twitter bezalako funtzio-ak dituen microblogging saresozial bat, dagoeneko munduosoan 2,2 milioi erabiltzaile di-tuela baieztatzen duena. Besteaukera bat GAB da, 800.000erabiltzaile ingururekin, Twi-tterren antzeko beste sare so-zial bat, baina ezin da deskar-

gatu ez Google Playtik ez AppStoretik, bere webgunetik bai-zik. Baimenduta dago ia denabertan argitaratzea, indarke-ria, legez kanpoko pornografiaedo erabiltzaileei buruzko in-formazio konfidentziala bul-tzatzen duten edukiak izanezik. Edota berriena, Picha-gram, Instagramen antzekoa,baina artistentzat pentsatutaeta zentsurarik gabe. Aukeraaskeago gisa aurkezten dira,eta, kasu askotan, esplizituki,beste plataformen «zentsura-ren aurkako» alternatiba gisa. Pichagram, Murtziako pro-

gramatzaile eta ilustratzailebatek sortutako plataformada. Bertan, beren lanetan bilu-ziak sartzen dituzten artistekInstagram ez den beste espa-zio bat dute horiek zabaltzeko,plataforma tradizionaletanhorrelako edukiak blokeatuegiten baitira, obra artistikobat pornografiatzat har daite-keenetik bereizten ez delako.

Erabateko askatasunarenplaza izatekohelburuarekin sortu zenInternet, bainaazkenaldian askotarikomugak sortzen arizaizkio. GAUR8

LEKU LIBREA AL DA INTERNET?Duela 31 urte askatasun esparru izateko bokazioz jaiotakosareen sarea beti ez da hitz eman zuen bezain askea

GAUR8

Duela 31 urteko martxoaren 12an, Tim Berners-Leeikertzaile britainiarrak hipertestuak transferitzekoprotokoloa deskribatu zuen, urtebete geroago WorldWide Web izango zena. Ordutik aurrera, sareensarerako sarbidea izateak askatasun esparru bateansartzea esan nahi zuen, 2006an Nazio Batuekfuntsezko eskubidetzat jo zutena. Hala ere, Internetzentsurarik gabeko plaza publikoa izango zen promesaez da beti betetzen.

JENDARTEA / b

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 28 / 29

> Ortega Smithen positiboa koronabirus proban

Javier Ortega Smithek positiboeman du koronabirusarenproban, Vox alderdiak komu-nikatu baten zazpigarren pun-tuan iragarri zuenez. Bada, ko-munikatuaren zazpigarrenpuntuan aipatutako berria bi-rusa bera baino azkarrago za-baldu zen. Bi egun lehenago,eskuin muturreko alderdiakmilaka jarraitzaile elkartu zi-tuen Vistalegren, eta parla-mentaria hitzordura joan zen.

Positiboari buruzko infor-mazioa eman aurretik, alder-

diak Espainiako Gobernuarenaurka jo zuen. «Lañoak izan gi-nen gobernu honek, gutxie-nez, bere propaganda agenda-ren gainetik espainiarrenosasuna lehenetsiko zuela us-te izanda». Era berean, Mar-txoaren 8ko mobilizazio femi-nistak gaitzetsi zituzten berrizere, eta mugetan «neurriak»erreklamatu zituzten. Halaere, Vistalegreko ekitaldia os-patzea hanka-sartzea izan zelaonartu zuten, baita barkame-na eskatu ere .

> Txotx sasoia, abian Japonian ere

Zapiain sagardotegiaren esku-tik eta 400 bat botilaz horni-tuta, Japoniako hamabost jate-txe eta tabernak txotx sasoiaireki dute. Azken urteotan, sa-gardoa ekoizten duten upategiberriak sortu dira Japonian.

Euskal gastronomiak eta sa-gardoaren kulturak gero etainteres gehiago eragiten duteJaponian. Izatez, beren sagar-do propioa ere ekoizten hasidira herrialde asiarrean. Txotx

sasoiaren ohiturari jarraiki,zenbait jatetxe beren irekieraberezia ospatzen ari dira.

Topaketotan, Astigarragako Zapiain sagardotegiko sagar-doak dastatzeaz gain, bertara-tzen diren japoniarrek euskal sagardoaren historia ezagutze-ko aukera ere izango dute. Ho-rrez gain, sagar motak, ekoiz-pen prozesua eta sagardoainguratzen duten adierazpidesozialak ere ezagutuko dituzte.

> Finala aldarrikapenerako euskal derbia izateko deia

Kopako finala Realaren etaAthleticen arteko derbia izan-go da. Yurik Granadan Athleti-cen gola sartu eta berehala za-baldu ziren sareetan bi taldeenarteko kidetasuna eta euskal-tasuna adierazteko aukera onaizango zela zioten mezuak. Bi-de batez, euskal nortasuna al-darrikatzeko egun aproposadela azpimarratu dute.

Realaren eta Athleticen arte-ko beste partida historiko batgogora ekarri dute askok: Ato-txan lehen aldiz ikurrina aterazutenekoa. Kortabarria eta Iri-bar izan ziren orduko protago-nistak. Irudi hura errepikatze-ko aukera ona izan daitekefinala. Koronabirusa txistuakekiditeko aitzakia izan daiteke-ela ere aipatu du baten batek.

hutsa

3 BEG

IRADA:

osas

un

a /

hez

kun

tza

/ te

knol

ogia

Gertu egon eta usu nahas-ten diren kontzeptuakdira errealitate birtuala,errealitate areagotua etaerrealitate mistoa. Gertubai, baina berdinak ez.

Goazen, bada, horietako bakoitzarenezaugarri nagusiak deskribatzera, be-reizteko gai garela ikusteraino.Errealitate birtualak erabat artifizia-

la den mundu batean murgiltzeaahalbidetzen du, berez erreala ez denmundu batean. Imajinatu, adibidez,medikuntzako ikaslea izanik aukeradaukazula pertsona baten “gorputze-an” sartu eta haren muskuluekin, he-zurrekin edo nerbioekin “zuzenean”elkarreragiteko. Eta ingurune artifi-zial horretan zentzumen-esperien-tzia oso bat “bizitzeko” aukera ema-ten du. Mundu birtual horretanmurgiltzeko, normalean, betaurrekobereziak eta entzungailuak behar iza-ten dira. Betaurrekoek errealitate ze-hatz hori simulatzeko diseinatutaegon behar dute, eta betaurrekoakjanzten dituenak errealitate birtualhori baino ez du ikusiko bere begienaurreko pantailan, hau da, betaurre-koetan txertatutako pantailan. Be-taurrekoek itxiak izan behar dute etapantailan dagoena baino ez duteikusten utziko. Gainera, ordenagailuedo smartphone batera, berez orde-

nagailu bat den telefono mugikor ba-tera, konektatuta egon behar dute,eta, sentsore batzuen bidez, buruarenmugimendua antzemango dute,mundu birtualean egingo duzunaigarriz. Entzungailuek soinuak non-dik datozen jakiteko balioko dute, etanorberaren burua orientatzen lagun-duko dute. Kasu batzuetan, gainera,sistema kontrolatzeko aginte-meka-nismo bat erabil daiteke, menua, ob-jektuak edo ingurune birtuala berakontrolatu eta kudeatzeko.

Errealitate areagotuak, aitzitik,mundu edo ingurune erreala objek-tu digitalekin konbinatzen du. Ingu-runean dauzkazun elementuak ikus-teko gai izateaz gain, ingurunehorretan benetan ez dauden objek-tuak, animazioak edo datuak ere izanditzakezu. Erraz ulertzeko adibidebat: altzari-pieza bat gela bateko pun-tu jakin batean nola geratuko litzate-keen ikusi ahal izatea. Normalean, es-presuki diseinatutako betaurreko edokaskoak nahikoak izango dira, berriroere kamera eta pantaila bat eskatzendutenak eta ordenagailu batera ko-nektatuak, zein errealitate birtualakudeatzeaz arduratuko baiten. Bainakasu honetan, derrigorrez, betaurrekoedo kaskoen lenteek nahiko gardenakizan beharko dute, ingurune erreala

haien bidez ikusi behar baita. Smartp-hone-etan ere simula daiteke erreali-tate areagotua. Gailuaren kamerakerabiliko dira pantailan ikusten arigaren benetako elementu fisikoakerakusteko, eta gailuaren prozesado-rea, berriz, elementu digitalak kudea-tzeko eta erakusteko, ingurune errea-larekin elkarreragiten ari direlaikusaraziz. Egun, smartphone-ak erre-alitate areagotua praktikan jartzekoeta esperimentatzeko baliabide nagu-siak bilakatu dira.

Eta, errealitate mistoa, azkenik,errealitate birtualaren eta errealita-te areagotuaren arteko konbinazioabaino ez da. Bi kontzeptuen artekoabaino ez da, eta horri esker posible da,besteak beste, mundu birtual bateanobjektu errealekin elkarreragitea, edomundu guztiz birtual batean murgil-tzea, edo norberaren ingurune errea-lean elementu birtualak erreproduzi-tzea. Errealitate mistoan kasko edobetaurreko itxiak behar dira, ordena-gailu batera konektatuak, eta ahalbi-detuko dutenak pantaila bidez era-kustea bai ingurune erreala, kamerazbaliatuz, bai ingurune guztiz birtuala.Egun, bideo jokoen arloan presen-

tzia nabarmenena daukaten kontzep-tuak badira ere, beste arlo batzuetaraere zabaltzen ari dira, hala nola, mer-kataritzara edo industriara. Adibidez,eta merkataritzaren arloan, enpresek,pixkanaka bada ere, teknologia ho-rien onurak aprobetxatzen ari dira,besteak beste, publizitate helburueta-rako, kontsumitzailearengana moduharrigarriagoan heltzea ahalbidetzenbaitute. Industrian ere erabil daitezke,diseinu mailan edo hainbat prozesu-tan –mantentze lanetan, konponkete-tan…– denbora aurreztearren. Eta ho-netan ere, beste askotan bezalaxe,hezkuntza edota medikuntza arloe-tan dago itxaropenik handiena. •

Haur bat, errealitate birtualeko betaurrekoak jantzita. GAUR8

Errealitate birtuala, errealitate areagotuaeta errealitate mistoa: zer da zer?

Ana Arruarte LasaUPV/EHUko Donostiako Informatika Fakultateko irakasle eta ikertzailea

2020 | martxoa | 14

GAUR8• 30 / 31

Juantxo EGAÑA

ALBERTO OFICIALDEGUI NUÑEZ. NAFARROAKO ARTXIBO NAGUSIA

UNTZUEKOESKOLA MISTOKOMAISTRAK, DUELAMENDEBETE 1911n, Untzueko eskola mistoa inaugura-tu zuten. Garai hartan, Nafarroako herrihorrek 400 biztanle inguru zituen. Eskolaberria Untzueko semea zen baina Argenti-nan bizi zen Balbino Arizu ardogintzakoenpresaburuaren laguntza ekonomikoariesker eraiki zuten. “Novedades” aldizka-riak eta “El eco de Navarra” egunkariakekitaldiaren berri eman zuten; bertan,Victoriano Labiano alkateak, kaputxinobatek eta Alberto Oficialdegui parrokoakparte hartu zuten. Artikulua ilustratzenduen irudia 1916an egin zuen Untzuekoparroko Alberto Oficialdegui artaxoarrak,argazkizalea zenak. Bertan hiru maistraageri dira, argazkirako jarrita. Urte haieta-ko maistren izendapenetan, Maria Antoniaeta Mercedes Tirapu irakasleen izenak agertzen dira Untzuen.