ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO...

78
FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ os ade u s e s Alberto Martí FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ os ade u s e s CONSELLO DA CULTURA GALEGA FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO ARQUIVO DA EMIGRACIÓN GALEGA

Transcript of ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO...

Page 1: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

os ade u s e s

Alberto Martí

FOT

OG

RA

FÍA

SD

EA

LBE

RT

OM

AR

os a

deu

se

s

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO

ARQUIVODA EMIGRACIÓNGALEGA

Page 2: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central
Page 3: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s

Page 4: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e sFOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Page 5: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

7

ÍNDIC

• Presentación

OS ADEUSES FOTOGRAFADOS

Ramón VillaresPresidente do Consello da Cultura Galega

• Presentación

Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios

• INSTANTES PARA A LEMBRANZA

Pilar Cagiao VilaArquivo da Emigración Galega

• AS POLÍTICAS MIGRATORIAS NO FRANQUISMO

M.ª Teresa García DomínguezArquivo da Emigración Galega

• ALBERTO MARTÍ, O FOTÓGRAFO QUE SEGUE

DEDICANDO A SÚA VIDA Á FOTOGRAFÍA

José CarunchoCoordinador técnico, positivado e selección das

fotografías

CATÁLOGO• A ida• A volta• O buque Santa María

• TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS

11

15

17

21

29

33

75

111

127

XUNTA DE GALICIA

Alberto Núñez FeijóoPresidente da Xunta de Galicia

Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios

CENTRO GALEGO DE ARTES DA IMAXE

Guillermo Escrigas RodríguezDirector do CGAI

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

Ramón Villares PazPresidente do Consello da Cultura Galega

Marcelino Fernández SantiagoXerente do Consello da Cultura Galega

EXPOSICIÓN

COORDINACIÓN TÉCNICA, POSITIVADO E SELECCIÓN DAS FOTOGRAFÍAS

José Caruncho

COORDINACIÓN

Ana Pena Penabad

ENMARCACIÓN E MONTAXE

Galiart

CARTELAS

Lugami

CATÁLOGO

EDICIÓN

Consello da Cultura GalegaCentro Galego de Artes da Imaxe

COORDINACIÓN

Begoña Combo CastroBegoña Tajes Marcote

TEXTOS

José CarunchoPilar Cagiao VilaTeresa García Domínguez

TRADUCIÓNS E REVISIÓN LINGÜÍSTICA

Begoña Combo CastroSilverio Cerradelo Gómez

DESEÑO GRÁFICO

Imago Mundi

FOTOMECÁNICA E IMPRESIÓN

Eurográficas Pichel S.L

Fotografías © Alberto MartíTextos © os autores

ISBN 978-84-92923-04-5

DEPÓSITO LEGAL C 2301-2010

IMAXE DA CAPA

Os adeuses. Fot. Alberto Martí. A Coruña, 1957

MARTÍ VILLARDEFRANCOS, AlbertoOs adeuses / fotografías de Alberto Martí ; [coordinación, Begoña Combo Castro, Begoña Tajes Marcote ; textos José Caruncho, Pilar Cagiao Vila, Teresa García Domínguez]. — Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega ; A Coruña : Centro Galego de Artes da Imaxe, 2010. — 148 p. : il. ; 25 cm D.L C 2301-2010 — ISBN 978-84-92923-04-51. Galicia-Emigración-América. 2. Martí Villardefrancos, Alberto-Fotografías. I. Combo Castro, Begoña. II. Tajes Marcote, Begoña. III. Caruncho, José. IV. Cagiao Vila, Pilar. V. García Domínguez, Teresa.VI. Título

Page 6: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Á memoria da miña muller, María, e da miña filla Paloma.

Ás miñas fillas Ana María, Beatriz, Yolanda e Susana.

Page 7: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

10

FOTOGRAFÍA: XOSÉ CASTRO

11

s despedidas deron orixe aos máis belos poemas e ás máis transidas

cartas de amor, pero tamén á expresión da máis fonda tristura reflectida

nun pano branco que ondea cando un barco ou un tren en que viaxa o

ser querido comeza a andar e a se afastar. Non obstante, de tantos mi-

llóns de despedidas como no mundo ten habido, son ben poucas as que

poden ser olladas ou reconstruídas por quen non as padeceu. Toda des-

pedida e todo adeus ten no seu nervio central un sentimento, algo que é difícil de transmitir

a quen non é o seu protagonista. Por iso a fotografía ten a grandeza de nos deixar recordar

e mesmo imaxinar canta emoción pode haber nunha saída ou nunha chegada. E un dos lu-

gares en que inzaron chegadas e saídas foron os peiraos marítimos, onde atracaban os gran-

des paquebotes que carrexaron millóns de persoas a través dos mares océanos.

En Galicia temos fartura de despedidas, pois é “terra de adeuses”, como en feliz ocasión

a cualificara o patrucio de Trasalba, Ramón Otero Pedrayo. Foi unha das pérolas que ecoaron

naquel discurso de inauguración do curso académico 1954-1955 pronunciado no paraninfo

da Universidade de Santiago, dedicado a evocar as “vivencias” da emigración galega. Cando

Otero estaba a pronunciar aquel discurso, os adeuses galegos estaban nun novo apoxeo, coa

apertura das migracións cara a América, nomeadamente a países novos como Venezuela e

Brasil, que alongaban o leque de destinos americanos, antes centrados nos países de Arxen-

tina e de Cuba. Era a derradeira eclosión da navegación marítima de pasaxeiros, que o propio

Otero ben sentira —e contara despois nun guapo libro— con ocasión da súa viaxe a Arxentina

en 1947, a bordo do nomeado paquebote Cabo de Hornos.

PRESENTACIÓN

Os adeuses fotografados

Ramón VillaresPresidente do Consello da Cultura Galega

A

Page 8: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

12

Daqueles adeuses ficou memoria nalgún documento gráfico que virou célebre, despois da

súa publicación en libros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac Díaz-Pardo.

Refírome ás famosas fotos de Manuel Ferrol sobre a emigración tomadas no porto da cidade

da Coruña. Son documentos singulares, mais escasos. Outros fotógrafos traballaron arreo

naqueles mesmos lugares, tomaron milleiros de fotos daquelas chegadas e adeuses, pero

non eran coñecidas do público por non se teren difundido acaidamente. Porén non hai ben

que se garde eternamente oculto. E o que resulta ser un testemuño de primeira orde sobre

o trafego humano da Estación Marítima d’A Coruña pode ser agora coñecido e analizado

grazas a esta exposición sobre Os adeuses.

O gardador do tesouro foi o fotógrafo Alberto Martí, quen de forma sistemática e pa-

ciente foi enchendo a súa cámara fotográfica de figuras e de sentimentos, de esperanzas

e de tristuras. Os seus protagonistas son xente anónima, pero fundamental para entender

a historia colectiva da Galicia do século vinte. Unha parte mínima de toda esa fartura de

comportamentos humanos está presente nesta exposición. Outras mostras terán que vir

no futuro para ir poñendo rostro á que foi a grande epopea da emigración galega, que

cobre case dous séculos da nosa historia máis recente. O que aquí se mostra, grazas a Martí,

é unha etapa ben concreta da emigración americana, aquela que na década dos anos cin-

cuenta estaba xa dando os últimos folgos. Foi un período especialmente interesante, por-

que a política migratoria española, a través de organismos oficiais (Instituto Español de

Emigración) ou privados (Comisión Católica de Emigración), tentaba subsidiar ou “asistir”

as saídas e as chegadas dos emigrantes, como observan varios contributos deste propio

catálogo.

Que esta exposición fose posible dependeu, como sucede adoito, da xenerosidade e do

empeño dalgunhas persoas. En primeiro termo, do propio Alberto Martí, que puxo á nosa

disposición este tesouro. Logo, de Guillermo Escrigas, que como responsable do Centro Ga-

lego de Artes da Imaxe coordinou o proxecto; e de José Caruncho, que foi eficaz mediador

na consecución desta mostra fotográfica e desenvolveu o traballo de selección e revelado

das fotografías. A primeira exposición pública destes adeuses fotografados vaise realizar na

cidade coruñesa, moi pretiño da Estación Marítima onde tiveron lugar, grazas á acollida da

Fundación Barrié de la Maza. Despois seguirán outras cidades e outros lugares que esperamos

que alberguen esta exposición. Unha das prácticas máis queridas do Consello da Cultura Ga-

lega é a de traballar de parcería con outras institucións, sempre que for posible. Neste caso,

os parceiros foron atentos e xenerosos, actitude que só se pode remunerar co recoñecemento

e gratitude. E así fica dito.

13

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Page 9: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

15

exposición que hoxe presentamos, Os adeuses, é un documento en

imaxes dun feito histórico relativamente recente: o éxodo galego cara

a América entre os anos 1957 e 1963 desde os portos da Coruña e Vigo

e o posterior regreso a Galicia. Porén esta mostra é moito máis que

unha reportaxe gráfica.

Obedecendo á vocación fotográfico-artística e ao bo facer de Alberto Martí hoxe pode-

mos gozar dunha faceta posiblemente menos coñecida do autor: a de retratista de historias

humanas.

Cada unha das fotografías que conforman esta exposición reborda emoción, sentimento,

frescura e naturalidade. O sentir destes protagonistas anónimos traspasa as súas expresións

e xestos. E o que narran as fotos ábrelle espazos á nosa receptividade e activa as referencias

da nosa contorna.

Para nós é unha satisfacción poder presentar esta mostra do fotógrafo coruñés Alberto

Martí —froito da colaboración do CGAI co Consello da Cultura Galega—, que grazas á aco-

llida da Fundación Pedro Barrié de la Maza inicia a que esperamos que sexa unha longa

itinerancia.

A

PRESENTACIÓN

Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios

Page 10: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

17

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

16

fenómeno da emigración representou un proceso repleto de luces e som-

bras que dificultan extraordinariamente a súa exacta valoración. Porén, non

hai ningunha dúbida de que foi un dos aspectos fundamentais da nosa his-

toria contemporánea porque afectou todas as facetas da vida económica,

política e social do país. Indubidable resulta tamén que á primeira vista a

emigración —e os termos masivos en que se produciu— durante décadas

foi para moitos a única opción ante a imposibilidade de desenvolver un proxecto vital na súa terra

de orixe. E é que para alén das grandes causas que provocaron a emigración, no nivel do estrita-

mente particular houbo motivacións concretas que determinaron a decisión dos emigrantes de

abandonar a súa terra. Emigrar foi a teórica solución para moitos problemas cotiáns, quer de ín-

dole económica, política, profesional ou de calquera clase. Mesmo serviu ás veces para saír do

paso en situacións estritamente persoais. Así, o camiño de América foi tamén a saída para máis

dun desengano amoroso ou para evadir o servizo militar.

Da emigración derivaron consecuencias de gran magnitude como a perda dunha eventual man

de obra industrial, o aumento do desequilibrio social, así como a inevitable desestruturación de

numerosas familias. No entanto, tamén é xusto recoñecer que, unha vez producida a emigración,

os desprazados, fose cal fose a súa procedencia, constituíron un elemento fundamental na for-

mación e desenvolvemento das sociedades americanas de destino. Por outro lado, ademais destes

efectos, a emigración e —cando o houbo— o retorno fixeron sentir o seu impacto noutro tipo de

transformacións sociais, culturais e ata psicolóxicas das sociedades de orixe.

A emigración a América estendeuse durante un longo período de tempo, que comprendeu

pola súa vez dúas grandes fases. A primeira delas abrangueu desde a segunda metade do século

XIX ata 1930. Durante esta, apareceron nos portos galegos os primeiros transatlánticos movidos

por máquinas de vapor e a emigración atinxiu a dimensión e as características dun verdadeiro fe-

nómeno masivo impulsado por factores demográficos, económicos e sociais vinculados á expansión

Instantes para a lembranza

Pilar Cagiao VilaArquivo da Emigración Galega

O

Page 11: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

19

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

18

e á crise do capitalismo mundial. A segunda fase, aberta a finais dos anos corenta após o tráxico

exilio producido como consecuencia da Guerra Civil, culminou a fins da década dos sesenta e Eu-

ropa converteuse no destino principal das migracións cara ao exterior. Nesta segunda etapa, cuxo

inicio coincidiu cos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, cando a situación económica se

tornaba insostible por causa dos efectos do conflito e da política intervencionista e autárquica do

réxime franquista, as correntes migratorias cara a América rexistraron algunhas diferenzas a res-

pecto da primeira. Esta nova emigración estivo relacionada en moitos casos coas redes establecidas

durante o período anterior, que dalgunha maneira garantían hipotéticas seguridades do outro

lado do Atlántico para quen se aventuraba a partir. Aínda que continuou sendo maioritariamente

masculina, houbo unha participación feminina moito maior (superior ao 45%), ao mesmo tempo

que, polo seu carácter máis familiar, comprometeu unha importante cantidade de nenos.

Alén da persistencia de factores de atracción desde certos países americanos, algúns dos ele-

mentos que explican a retomada e o mantemento dos fluxos están relacionados coa aparición de

mecanismos formais de asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación e tratados de

emigración bilaterais, ademais da reposición en España da Lei de emigración (1946). O Comité In-

tergobernamental para as Migracións Europeas (CIME), creado en 1951, entre outras accións es-

tableceu Plans de Reagrupamento Familiar, nos que España comezou a participar cinco anos máis

tarde após a aparición en 1956 do Instituto Español de Emigración (IEE), que de alí a pouco abriu

delegacións en moitas provincias españolas e evidentemente nas catro galegas. Na súa actividade,

e propiciado polo concordato asinado entre o réxime franquista e a Santa Sé tres anos atrás, o

IEE contou coa activa colaboración da coñecida como Comisión Católica Española de Migración

(CCEM), que contribuíu durante un tempo ao mantemento da corrente ultramarina facilitando a

localización dos emigrantes xa radicados en América, así como a tramitación das solicitudes a quen

desexaba marchar, de modo particular nos casos de reunificación familiar. Algunhas veces, as ditas

reclamacións incluían o envío da pasaxe, en tanto que outras respondían soamente ás solicitudes

de chamada presentadas polos emigrantes previamente radicados perante o consulado respectivo

e a Dirección Xeral de Inmigración do país de que se tratar. Ata que a opción americana non foi

substituída pola europea e por outros destinos en determinadas zonas do Estado español, a emi-

gración desta época continuou dirixíndose cara a algúns dos destinos tradicionais, como o Río da

Prata, o Brasil ou os Estados Unidos. Xurdiron ademais destinos novos, como Venezuela, que,

segundo as estatísticas da emigración publicadas polo Ministerio de Traballo, entre 1948 e 1961

—o pico máis alto rexistrouse en 1957— recibiu 216 107 españois, situándose á fronte dos destinos

americanos.

Nesta etapa (1946-1964) os emigrantes galegos supuxeron o 45% dos españois que saíron cara

a América. Ademais, a emigración alén mar rexistrada polos portos galegos continuaba sendo a

máis alta de todo o Estado. E é xustamente este proceso o que se mostra con extraordinaria fide-

lidade na exposición fotográfica que acompaña este texto. A cámara de Alberto Martí, o infati-

gable fotógrafo coruñés, capta perfectamente moitos dos avatares que rodean a experiencia mi-

gratoria deses anos, ao retratar o inicio do periplo viaxeiro de tantos galegos e doutras

procedencias —a partida— e o final deste —o regreso de América—.

A magnífica selección elaborada por José Caruncho dos innumerables negativos do arquivo

de Martí revela non só imaxes deste fotógrafo menos coñecidas polo público mais tamén instantes

para a lembranza e a reconstrución do pasado daqueles que foron actores ou espectadores da

emigración deses anos. A acertada epígrafe d’ Os adeuses que intitula a exposición e a expresiva

imaxe da cuberta do seu catálogo simbolizan perfectamente o mundo dos sentimentos que acom-

pañaron persoas, baúis, fardos e maletas, gravándoos para sempre na memoria colectiva.

Todas as circunstancias que rodearon o proceso aparecen retratadas con perfección: desde a

chegada ao porto, a terminal de pasaxeiros atestada, ata a espera da partida e a acomodación a

bordo, pasando polo mundo dos trámites, os papeis e os funcionarios…, todas elas inseparables

da decisión de emigrar. As multitudes arremuiñadas nos peiraos —vixiadas pola Policía Armada,

como se lle chamaba daquela—, as mans e os panos mexéndose no aire —se non secando as lá-

grimas—, os saloucos compunxidos dos meniños, o ascenso incesante polas escadas dos navíos, as

tomas para o NO-DO —o principal medio de difusión da España de entón—, a derradeira foto-

grafía antes de partir…, entre as moitas escenas que aparecen nas imaxes, dan por outro lado fe

de que xa non hai volta atrás, de que o camiño de América comezou.

E que contar da presenza na mostra dalgúns dos barcos máis clásicos da viaxe americana deses

anos… Aparecen en varias das imaxes do fotógrafo coruñés Martí os nomes máis míticos de certos

navíos transatlánticos que sistematicamente afloran nos testemuños de tantos emigrantes cando

lembran a súa experiencia: o Juan de Garay, antigo Orinoco, que nestes anos trasladaba os emi-

grantes ao Brasil e ao Río da Prata; o Cabo de Hornos, da navieira Ybarra; o Castel Verde, so ban-

deira italiana primeiro e despois rebautizado Begoña so pavillón español, que operou ata 1973,

indefectiblemente ligado á emigración cara a Venezuela…

Testemuña fundamental da época que se retrata foi a Igrexa, por causa da xa mencionada ac-

tividade da Comisión Católica Española de Migración nos portos galegos de partida. No da Coruña

deixou pegada indeleble a personalidade de José Luis Blanco Manciñeira, un home cuxo compro-

miso excedía de abondo as funcións que lle foran encomendadas, quen, ademais da asistencia no

porto, acompañou tantas veces os emigrantes nas propias viaxes transatlánticas. Nunha entrevista

chea de anécdotas desta época, concedida en 1991 a quen daquela eran dous mozos estudantes

de Historia, dicía con moito tino Blanco Manciñeira: “o gráfico sempre queda e a fotografía é

unha pintura que queda para sempre, de tal modo que as cousas e os feitos parece que estean a

resucitar”.

E isto é xustamente o que nos ofrecen os testemuños imborrables de Alberto Martí.

Page 12: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

21

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

20

istoriograficamente 1930 é considerado como o ano límite do período

das saídas masivas da emigración española. Durante a II República, pero

sobre todo coa Guerra Civil española, as cifras caen en picado. A comezos

dos 40, a crise económica internacional, agravada pola II Guerra Mundial,

que paraliza gran parte do transporte marítimo, e a política franquista pro-

vocan unha diminución moi importante no número de saídas dos emigran-

tes españois. Xa na posguerra, o Decreto do 1 de agosto de 1941 prohibe a emigración co

argumento de que o Estado precisaba de todas as forzas físicas e intelectuais para reconstruír o

país, priorizándose neste momento a repatriación dos españois instalados en ultramar, aínda que

con ben pouco éxito.

Non obstante, a política do franquismo dos primeiros anos, represora e dirixista en tantos ám-

bitos, non conseguiu impedir que milleiros de persoas emigrasen grazas en gran parte á reactiva-

ción das cadeas migratorias existentes nos tradicionais países de acollida: para poder obter un

pasaporte e saír de España precisábase unha carta de chamada ou un contrato de traballo acor-

dado con anticipación, documentos que en moitas ocasións os familiares e veciños, que xa estaban

vivindo en América, enviaban aos interesados, o que facilitaba todos os trámites. Incapaz de im-

pedir o desexo ou necesidade de emigrar de parte da poboación, o franquismo viuse obrigado en

1946 a derrogar esta prohibición, poñendo en vigor de novo as normativas da antiga Lei de emi-

gración de 1924.

Aínda que a importancia cuantitativa é moi inferior, en 1949 vólvese atinxir a cifra de 50 000

emigrantes anuais. Esta cantidade mantense nos seguintes anos a través das canles legais impostas

polo réxime, polo que debemos supoñer que esta cifra foi bastante superior se temos en conta

que os que marcharon polos seus propios medios non quedaron contabilizados nas estatísticas.

En resumo, entre 1946 e 1970 emigraron a ultramar algo máis dun millón de españois (1 037 121)

e o retorno foi moi inferior (556 361); isto comportou unha perda demográfica para España, que

As políticas migratorias no franquismo

M.ª Teresa García DomínguezArquivo da Emigración Galega

H

Page 13: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

23

• México 1190 4961 5313 2971

• Panamá 52 1276 1616 386

• Perú 179 1844 2999 1035

• Uruguai 3355 36 854 12 820 236

• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370

• Outros países 50 063 118 514 4785 9463

• Australia 0 1374 11 408 4662

• Total 183 366 611 384 242 371 44 506

FONTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

Por outro lado, os países de Europa occidental precisaban cada vez máis man de obra pouco

capacitada, a proximidade xeográfica —que facilitaba e abarataba a viaxe— e os mellores salarios

provocan o cambio de rumbo dos nosos emigrantes. Este proceso migratorio coincide co final do

illamento do réxime e o ascenso ao poder dunha elite tecnocrática que pretendía modernizar e

sanear a maltreita economía española. Aínda que se continúa considerando a emigración como

un proceso negativo para o país, comeza a impoñerse a idea de instrumentalizala a favor do Es-

tado. Coa afluencia de emigrantes cara a Europa, o réxime franquista tratou de converter esta

corrente nun medio para facer evolucionar e modernizar España, intentando liberar o mercado

laboral dun excedente de man de obra importante tras o fracaso do seu modelo económico ba-

seado na autarquía. A emigración pasa, pois, a considerarse como unha válvula de escape, sobre

todo pola chegada das divisas procedentes das remesas económicas. Ademais este fenómeno

debía servir para propiciar a creación dun espazo de diálogo e de negociación cos países da Eu-

ropa desenvolvida.

No ano 1951, por iniciativa de Estados Unidos, foi creado en Bruxelas un organismo interna-

cional coa finalidade de solucionar os problemas dos refuxiados e desprazados da II Guerra Mun-

dial. Este organismo, denominado Comité Intergobernamental para as Migracións Europeas

(CIME), tiña como obxectivo o traslado dos refuxiados cara aos países que lles ofrecían oportuni-

dades de acollida definitiva; ademais de satisfacer as necesidades de man de obra dos países ame-

ricanos, proporcionándolles inmigrantes europeos que contribuísen ao avance económico e

social, mediante unha migración claramente selectiva, pensada como unha axuda vital para o

seu desenvolvemento industrial.

Varios organismos internacionais e sociedades benéficas cooperaban financeiramente nos seus

programas de migración e reasentamento, actuando a través das oficinas e misións que crean nos

países membros. O 4 de maio de 1956 España pasa a formar parte do CIME e pacta un primeiro

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

22

se pode avaliar en case medio millón de habitantes. O groso desta emigración produciuse —como

diciamos— na década dos 50, década en que partiron cara a América máis de 600 000 españois.

Destes, o 43% do total eran galegos, con máis de 380 000 paisanos que buscan de novo os países

americanos como unha saída aos seus problemas nunha España ditatorial, totalmente illada e

atrasada economicamente. Arxentina e Venezuela e, en menor medida, Brasil e Uruguai foron os

principais destinos, debido tanto á súa expansión económica como á ampla demanda de traballa-

dores nas súas incipientes economías industrializadas, sen esquecer as xa mencionadas cadeas mi-

gratorias, que desempeñaron un papel principal no proceso.

EMIGRACIÓN ESPAÑOLA E GALEGA A ULTRAMAR (1946-1980)

1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• España 135 487 500 491 240 627 44 506

• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744

• Total % 49,3 43,8 38,3 26,4

FONTE: ESTATÍSTICAS DO INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

A finais dos 50, a vía transatlántica vai perdendo atractivo debido tanto ás políticas restritivas

destes países a causa da crise económica que están a vivir como ao seu forte aumento demográ-

fico, agravados estes factores pola inestabilidade política e o crecente militarismo dos seus go-

bernos. Así, ata mediados dos 70 as cifras da emigración cara a ultramar foron diminuíndo a un

volume apenas significativo, protagonizado por traballadores especializados e técnicos cunha for-

mación adecuada para traballar na industria ou na supervisión de obras de infraestrutura, sen es-

quecer o reagrupamento familiar.

EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGUNDO O PAÍS DE DESTINO (1946-1980)

PAÍS 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• Arxentina 96 891 140 406 63 523 1947

• Brasil 6910 93 056 32 163 1718

• Canadá 0 323 6576 2628

• Colombia 587 4952 4889 942

• Cuba 9627 11 223 134 18

• Chile 613 1303 2753 580

• EE UU 1743 2396 6744 3550

Page 14: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

25

Para poñer en práctica os plans “desarrollistas” na súa vertente exterior, España asinou conve-

nios bilaterais de contratación cos países de acollida, convenios que definiron o marco legal das

relacións laborais (contratación, condicións do traballo, salarios, aloxamento, reagrupamento fa-

miliar, seguridade social…) dos traballadores españois no estranxeiro e que regularon os meca-

nismos de transferencias de divisas. Con eles basicamente pretendíase que os emigrantes contasen

coa protección legal vixente en España. A realidade é que as oficinas españolas no estranxeiro

apenas tiñan posibilidades de actuación e os abusos e situacións de desprotección imperaban

sobre todo nos colectivos españois en países europeos, non tanto nos americanos.

Coa posta en funcionamento do IEE hai unha viraxe na política migratoria española, coa apro-

bación de novas leis en 1960 e 1962, que debían adaptar o sistema á nova realidade da emigración

—de carácter temporal e dependente das necesidades flutuantes dos mercados de traballo inter-

nacionais—, así como ás políticas migratorias dos países. A Lei de bases de ordenación da emigra-

ción, do 22 de decembro de 1960, considera a liberdade de emigración, aínda que dunha forma

un tanto ambigua, pois só recoñece legalmente as saídas a través do IEE. Os movementos de per-

soas cara a América coa intervención do Instituto divídense en espontáneos e asistidos. Estes últi-

mos realízanse na súa maior parte a través do CIME e do programa de reagrupamento familiar

confiado á CCEM; ademais prevalece a emigración tradicional, é dicir, sen contrato laboral, pero

con demanda para esas profesións no país de recepción, a través das relacións familiares ou pro-

fesionais, que permiten que un traballador poida ser contratado directamente por un empresario

do país de acollida. No caso europeo existían dúas vías:

• os emigrantes numéricos, a través da demanda dun determinado número de traballadores cuxas

capacitacións profesionais e condicións laborais se especificaban claramente; estes traballadores

solicitábanse ao IEE, que se encargaba de facer a selección e todos os trámites necesarios para

a súa saída;

• os emigrantes nominativos, cando un empresario reclamaba un traballador concreto, cuxo

nome lle fora facilitado por outro traballador da súa empresa, un proceso moito máis áxil a

nivel burocrático.

Para levar a cabo as tramitacións das saídas, o IEE puxo en funcionamento unha ampla rede

provincial de delegacións dirixidas por inspectores de traballo nas principais provincias migratorias,

que en colaboración coas Oficinas Sindicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban as listas

dos aspirantes a emigrar, segundo a capacitación profesional e as preferencias xeográficas. Era a

súa misión compensar oferta e demanda, seguindo as indicacións da Dirección General de Empleo.

Localizada ou designada a zona de recrutamento, procedíase a realizar todos os trámites (convo-

catoria, información, preselección, selección, recoñecemento médico, tramitación da documenta-

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

24

Plan de reagrupación familiar de emigrantes, que é renovado ao longo dos anos. Alén do labor

asistencial de traslado dos refuxiados e do transporte de españois cara aos países de América La-

tina, o CIME colabora co Instituto Español de Emigración (IEE) en numerosos labores para canalizar

as ofertas de emprego e para que a formación profesional dos emigrantes se adecúe ás necesida-

des dos países de acollida, sempre no ámbito da emigración transatlántica. Nunha intervención

de Gaspar Gómez de la Serna, xefe en 1972 do CIME en España, especifica as ocupacións deste

organismo:

• proporcionar ao IEE as ofertas de traballo que se recibían de Iberoamérica e a súa difusión a

través das súas oficinas;

• colaborar co IEE no programa de bolseiros de cooperación social, financiando parte do seu trans-

porte, servizos de recepción e seguro médico, ademais de axudar a axilizar todos os trámites

burocráticos coas embaixadas e organismos competentes;

• asesorar os candidatos sobre as condicións laborais e de vida nos países de recepción;

• colaborar na planificación de cursos de formación profesional da Casa de América do IEE e pro-

porcionar a maior parte dos postos de traballo aos emigrantes que van contratados a América

Latina coa selección dos candidatos máis axeitados;

• asistir os candidatos na tramitación da documentación necesaria para emigrar e colaborar co

IEE na organización do transporte dos emigrantes, fornecendo tarifas reducidas e contribuíndo

ao pago das pasaxes;

• trasladar os familiares dos emigrantes xa asentados en colaboración coa Comisión Católica Es-

pañola de Migración (CCEM) nos programas de reagrupamento familiar.

O seu traballo en Iberoamérica centrábase na investigación dos sectores que máis precisaban

persoal capacitado e na obtención e difusión das ofertas de traballo.

O mesmo ano da incorporación de España neste organismo internacional, coa promulgación

da Lei do 17 de xullo de 1956 foi creado o Instituto Español de Emigración, dependente directa-

mente do ministro da Presidencia e home forte do réxime, Luis Carrero Blanco. O Goberno español

pretendeu así centralizar e controlar todo o proceso migratorio a través dun organismo con am-

plas competencias, tales como dirixir todos os fluxos migratorios, coa creación dun rexistro central

de emigración, para axustar as ofertas de emprego doutros países ás demandas dos candidatos

españois para emigrar. Ademais vaise ocupar de incentivar e canalizar as remesas enviadas polos

emigrantes e de facelas rendíbeis para o Estado. Era responsábel do contacto coas administracións

dos países de destino, así como de asesorar o Goberno español en materia de emigración. Tamén

tiña competencias asistenciais, tanto na organización da viaxe como na asistencia relixiosa ao

emigrante.

Page 15: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

27

Coa nova Lei de emigración de 1971 outorgábase unha especial importancia ás necesidades

sociais dos emigrantes, primando o seu retorno xa como man de obra capacitada, aínda que a re-

alidade era que nin sequera existía unha política de axudas para os que volvían. No caso europeo

procurouse dificultar a integración dos emigrantes (xa de por si difícil pola diferente lingua, cos-

tumes e formación) mediante a creación de asociacións e centros para españois. O IEE, no marco

do seu labor asistencial, esforzouse na creación de Casas de España, que estaban concibidas como

centros sociais para axudar a fomentar a conservación da identidade española e a conexión co

país de orixe; tamén como un modo de control para evitar infiltracións das ideas políticas consi-

deradas perniciosas polo réxime. A lexislación prevía que fornecesen servizos relacionados coa re-

cepción dos emigrantes, a realización de reunións para dar, por exemplo, informacións necesarias

para asentárense no país, e en xeral todos aqueles servizos “que tiendan al desarrollo de una acción

formativa y cultural”, con actividades sociais, deportivas e recreativas. O IEE, pois, fomentou un

asociacionismo étnico que mantiña vivos os vínculos do emigrante con España, nutría a expectativa

do retorno á patria e permitía exercer unha tutela e vixilancia política sobre as actividades da co-

lonia emigrada.

Coa chegada da democracia, o artigo 42 da Constitución de 1978 recolle a especial salvagarda

dos dereitos económicos e sociais dos traballadores españois no estranxeiro, avogando pola rea-

lización dunha política orientada a facilitar o retorno dos nosos emigrantes. Desaparece así a dis-

cusión sobre o dereito a emigrar, sendo o novo enfoque facilitarlles aos españois emigrantes o

acceso aos dereitos garantidos pola Constitución. Nos primeiros anos a política migratoria segue

estando dirixida desde o IEE. A diminución da importancia cuantitativa e económica da emigración

para España tamén fixo que o interese das administracións fose minguando. España xa se consi-

dera máis un país de inmigración que de emigración, aínda que non se pode esquecer a presenza

de varios millóns de españois residindo fóra (2,7 millóns en 1977). En 1985 o IEE pasa a depender do

Ministerio de Trabajo e en 1991 a institución foi transformada en Dirección General de Migracio-

nes e desaparece de facto.

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

26

ción e organización da viaxe dos emigrantes). Todas estas operacións eran gratuítas pero moi pe-

sadas no tempo, duraban entre catro e seis meses. En Galicia, unha das comunidades españolas

con maior peso migratorio, existían catro delegacións, sitas na Coruña, Lugo, Ourense e Vigo.

Xunto con estas funcións de asistencia laboral, o IEE desenvolveu unha ampla gama de políticas

e accións asistenciais, colaborando en determinados ámbitos con outros organismos, de forma

destacada coa Igrexa católica, na que delegou unha parte importante do seu labor asistencial a

través da Comisión Católica e o Consejo Superior de Misiones. A CCEM ocupábase da asistencia

relixiosa ao emigrante, dentro e fóra de España, cunha extensa e moi eficaz rede de delegados

diocesanos e misioneiros de emigrantes, que realizaban un gran labor de contido social. Este labor

podía orientarse cara ao país de destino con subvencións ás asociacións de emigrantes ou aos pro-

gramas de reagrupamento familiar, ou ben estar orientada cara ao país de orixe, coa organización

de cursos preparatorios para os emigrantes ou políticas de axuda aos retornados.

O IEE colaboraba tamén co Ministerio de Educación no labor educativo de emigrantes e dos

seus fillos, organizando cursos de formación como preparación previa á súa saída de España, que

podían durar entre 15 e 45 días, onde se impartían clases sobre o país de destino, sobre as condi-

cións de traballo alá, primeiras nocións do idioma e outras ensinanzas que se consideraban de in-

terese. Ademais, como medio de difusión teñen varias publicacións, como Carta de España, creada

en xaneiro de 1960, co obxectivo de servir de vínculo aos emigrantes españois coa “madre patria”.

Hai outras institucións colaboradoras como Cáritas Española, que participou nos seus programas

de axuda aos máis necesitados, ou a Delegación Nacional de Juventudes, coa fundación de colexios

menores nos países de acollida, onde se impartía a docencia en español, levando os plans de es-

tudo de aquí, ou organizando campamentos de verán para fillos de emigrantes, etc.

Toda saída allea ao IEE foi catalogada para efectos legais de “clandestina”, aínda que na rea-

lidade tratábase dunha emigración irregular, cuxo volume supón algo máis do 50% da asistida

durante os anos 60. Esta variedade, coñecida polas autoridades españolas desde finais dos anos

40, aumenta paulatinamente ata se converter en protagonista polo seu volume a partir de 1960.

É un éxodo que flexibiliza os trámites burocráticos para saír, evitando os impedimentos legais nos

dous extremos da cadea migratoria. Estas saídas foron facilitadas pola abundante oferta de tra-

ballo na economía somerxida e as posibilidades da regularización in situ no país de recepción;

tamén pola difusión propagandística cada vez máis abundante, a pesar de estar prohibida por

lei; e, nomeadamente, pola acción solidaria das cadeas migratorias, que ofrecían cobertura e se-

guridade ao demandante e en principio asegurábanlle maiores posibilidades de éxito. Isto explica

a polarización espacial dos traballadores tanto nas áreas emisoras como nos lugares de residencia.

Evidentemente a indefensión propia desta emigración non regularizada facíaa máis proclive a

vivir situacións de risco por abuso e explotación, ademais de estar máis exposta ao fracaso nos

primeiros momentos do proceso.

Page 16: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

29

lberto Martí Villardefrancos naceu na Coruña o 14 de marzo de 1922 e,

aos seus 88 anos, aínda segue en activo ordenando e clasificando os miles

de negativos do seu arquivo, que talvez cheguen a un millón. A súa me-

moria é envexable e o seu estado físico, aínda que un pouco minguado por

causa dun accidente de automóbil que tivo hai 20 anos, tamén.

Alberto leva traballando no mundo da fotografía desde os 12 anos. Co-

mezou de empregado de Foto Blanco e máis tarde fíxose empresario dese establecemento, cuxo

traspaso lle cedeu o Sr. Blanco no ano 1953. Con ese negocio chegou a ter trinta empregados e

nove tendas en diferentes sitios da Coruña. Así recorda os seus inicios: “Estabamos tres mozas e

eu, o neno, que daquela tiña 12 anos, de empregados do laboratorio. As fins de semana pasabá-

molas revelando. O noso cliente principal era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol os ne-

gativos que viñan da fronte, que eran de formatos 35 mm, 6x6 cm e 9x12 cm”. O Sr. Blanco era un

home xusto e vira en Alberto o fillo que nunca tivera e que, pola súa gran capacidade de traballo,

demostrada sobradamente en tantos anos, era a persoa ideal para continuar co seu negocio. Por

iso traspasoullo a Alberto, co absoluto convencemento de que nas súas mans o negocio iría a máis,

pois naquel tempo Alberto era un fotógrafo capacitado para facer calquera tipo de fotografía,

tanto a relacionada con sucesos como con eventos deportivos, actos sociais, etc. Porén foi o seu

espírito de reporteiro o que lle fixo compaxinar o traballo no negocio coa colaboración en La Voz

de Galicia, que por certo foi moi duradeira, algo máis de 50 anos. É curioso, pero leva máis de 20

anos xubilado e aínda seguen saíndo as súas fotos nun apartado dese xornal que se titula “Tal

como éramos”, un recordo en imaxes da Coruña da primeira metade do século pasado. Por al-

gunhas desas fotografías recibiu unha chea de premios nacionais e internacionais. No entanto en

Alberto había tamén unha inquedanza fotográfica que ía alén da foto para cubrir unha noticia,

da reportaxe de vodas, da reportaxe social…

Alberto Martí, o fotógrafo que seguededicando a súa vida á fotografía

José CarunchoCoordinador técnico, positivado e selección das fotografías

A

FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO

Page 17: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

31

como os retratos e interiores de casas de Walker Evans, a tormenta de area de Rothstein ou a —qui-

zais máis coñecida— que fixo Dorothea Lange: unha nai que aparece rodeada dos seus fillos nunha

tenda de campaña.

Chegados a este punto atopamos a afirmación de Stryker ao repararmos na fotografía de Al-

berto Martí da rapaza agarrando os seus irmáns, ou na de Manuel Ferrol do pai e o fillo chorando,

posto que en moi poucas ocasións se falou con tanta elocuencia por medio da linguaxe das imaxes.

Nestas fotografías non hai moitas diferenzas apreciables coa de Dorothea Lange en canto á emo-

tividade. Por iso, se esas dúas reportaxes (a de Alberto Martí e a de Manuel Ferrol) se desen a co-

ñecer na súa totalidade nos anos 50, estariamos a falar da mellor reportaxe deses anos e non

soamente en Galicia ou en España. Si, se Newhall, Gernsheim ou Pollock, eminentes historiadores,

coñecesen estas fotografías, non me cabe a menor dúbida de que as incluirían nas súas respectivas

historias da fotografía.

Ao encargárenme o traballo de selección e copiado dos negativos (e tamén a organización da

exposición), presentóuseme como primeiro problema que título lle pór a este grupo de excelentes

fotografías. Despois de falar con Alberto de varios posibles, suxerinlle Os adeuses, como unha das

sonatas para piano de Beethoven, concretamente a n.º 26, op. 81a. O motivo desta composición

veu dado pola marcha de Viena —e o seu regreso posterior— do arquiduque Rodolfo ante a che-

gada das tropas napoleónicas. Beethoven púxolle a cada un dos movementos un subtítulo: Ada-

gio-Allegro: os adeuses; Andante espressivo: a ausencia; Vivacissimamente: o regreso.

Teño que ser xusto e dicir que a miña idea orixinal era o título Os adeuses da emigración. Foi

o escritor Luís Rei, acosado pola miña insistencia de que escoitase máis aínda a música de Beetho-

ven, quen me apuntou a idea de deixalo soamente n’ Os adeuses. Un acerto, de verdade, pois non

creo que ningún outro título fose posible.

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

30

Entre eses traballos destaca a súa serie sobre a emigración. Un traballo esquecido porque Al-

berto non o publicou no seu momento. Coñécese desta impresionante reportaxe unha ducia de

fotografías das máis de 200 que tomou nos peiraos da Coruña e tamén en Vigo, após o secuestro

do Santa María polo DRIL.

Cando se fala de fotografías da emigración, sempre pensamos nun fotógrafo: Manuel Ferrol.

Se hai unha fotografía en toda a historia fotográfica de Galicia que se poida considerar unha

icona fotográfica, esa é a do pai e o fillo que Manuel fixo no porto da Coruña. É a fotografía que

calquera fotógrafo querería facer, pero Alberto Martí non desmerece en nada. Coas 73 imaxes

seleccionadas agora, intentouse contar unha historia do que significou a emigración para miles

de galegos, desde a ida ata, en moitos casos, o retorno á casa. Para algúns o regreso foi tráxico,

como o dunha moza que non puido superar a travesía de volta. Mais como non todo foron penas,

tamén fotografou o feliz nacemento dunha nena nun dos barcos de regreso, con bautizo a bordo

e co capitán e a súa muller como padriños.

Nesta reportaxe hai algunhas fotos gloriosas e conmovedoras, como a da rapaza que está coi-

dando dos seus irmáns mentres os pais se ocupan da facturación da equipaxe; a da rapaza sentada

enriba das maletas; a dos nenos, posiblemente irmáns, que perderon o barco; a da monxa sau-

dando desde o camarote do barco; a fotografía utilizada para a cuberta deste catálogo, onde un

grupo de persoas saúda cos panos da man, malia que non se lles ven as caras e debamos intuír as

súas expresións; é como o retrato que o gran fotógrafo armenio-canadense Yosuf Karsh lle fixo

ao violonchelista Pau Casals de costas, unha gran conquista dentro da fotografía de retratos, onde

ao retratado non se lle ve o rostro, nin falta que fai.

En definitiva, a reportaxe de Alberto é dunha grande inocencia —incluso me atrevería a dicir

“ignorancia”, no sentido de que el non coñecía as tendencias fotográficas do momento—, o cal

fai que o traballo sexa moito máis interesante, máis fresco, natural e directo, chegando ao corazón

con tal forza que é difícil reprimir as bágoas.

Hai un referente importante na historia da fotografía dos que retrataron a emigración (ou me-

llor dito a inmigración): os fotógrafos da FSA (Farm Security Administration). Estes fotógrafos con-

tratounos o goberno americano para loitar contra a depresión económica que nos anos 30

empuxou os traballadores rurais fóra das súas terras, en moitos casos ao aparecer a agricultura

mecanizada e noutros por causa das secas e das tormentas de area que tiveron lugar nos estados

centrais. Entre estes fotógrafos —creo lembrar que eran once— estaban Walker Evans, Dorothea

Lange, Russell Lee e Arthur Rothstein. O director do proxecto fotográfico era un economista cha-

mado Roy E. Stryker, que estimulou a imaxinación e a curiosidade dos seus fotógrafos con frases

como “O documental é un enfoque e non unha técnica; é unha afirmación e non unha nega-

ción…” ou “Falar, con tanta elocuencia como for posible, daquilo que se debe dicir na linguaxe

das imaxes”. Algúns destes fotógrafos chegaron a facer fotografías que hoxe son ben coñecidas,

Page 18: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s

A I D A

Page 19: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

34

Emigrantes agardando a queabran a porta de aduanas. A Coruña, s/d

35

Page 20: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

37

Emigrantes agardando para subir a bordo do barco. A Coruña, 1967Chegada de emigrantes ao porto da Coruña. A Coruña, 1967

36

Page 21: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

39

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Facturación da equipaxe. A Coruña, 1958

38

Page 22: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

40

Familiares agardando a saída do barco. A Coruña, 1958

Dereita: emigrantes e familiares agardandopara subir a bordo do barco. A Coruña, 1967

41

Page 23: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

42

Control de pasaportes. A Coruña, 1958 Control de pasaportes. A Coruña, 1963

43

Page 24: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

45

O capitán quixo facer unha foto coas avoas. A Coruña, 1962

Esquerda: subindo a bordo co seu obxecto máisprezado: un tallo. A Coruña, 1962

44

Page 25: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

46

O sacerdote dálles a bicar a uns emigrantes afiguriña do Neno Xesús. A Coruña, 1963

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

47

Page 26: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Subindo a bordo. A Coruña, 1957

Esquerda: subindo a bordo cos seus cans decaza. A Coruña, 1957

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

4948

Page 27: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

51

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Subindo a equipaxe a bordo. A Coruña, s/d

Dereita: buscando a súa maleta. A Coruña, 1963

50

Page 28: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

53

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

52

Facendo de nai cos seus irmáns pequenos. A Coruña, 1963

Page 29: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

55

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

54

Agardando pola súa nai sentada nas maletas. A Coruña, 1963

Page 30: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Momento moi emotivo ao baixaren osfamiliares do barco. A Coruña, 1962

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

57

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Despedida de familiares. A Coruña, 1962

56

Page 31: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

58 59

Pensando e adurmiñando. A Coruña, 1963

Dereita: despedida de familiares no porto. A Coruña, 1957

Page 32: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

61

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

60

Familia ao completo. A Coruña, 1962

Page 33: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Última despedida de familiares. A Coruña, 1960

Esquerda: cantores despedindo osemigrantes. A Coruña, 1963

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

63

Page 34: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

65

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

64

Saída do barco Juan de Garay. A Coruña, 1957

Page 35: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

67

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

66

Familiares amoreados no porto. A Coruña, 1957

Dereita: os últimos en marchar: oscarabineiros e o sacerdote. A Coruña, 1961

Page 36: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

69

O Begoña ao seu paso polo Castelo de Santo Antón. A Coruña, 1960

Dereita: os adeuses. A Coruña, 1957

68

Page 37: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Barco cargado de emigrantes ao seu pasopor Punta Herminia. A Coruña, 1959

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

70

Page 38: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

73

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

72

Nenos que perderon o barco. Máis tardeembarcaron no porto de Vigo. A Coruña, 1960

Page 39: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

75

os ade u s e s

A V O L T A

Page 40: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

76

Barco que chega ao porto da Coruñacargado de emigrantes. A Coruña, 1961

Page 41: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Agardando a que atraque o barco. A Coruña, 1961

78

Page 42: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Remolcador axudando a atracar o barco. A Coruña, s/d

81

Familiares amoreados no porto agardando aque atraque o barco. A Coruña, 1961

80

Page 43: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

83

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Desembarco de maletas. A Coruña, s/d

82

Page 44: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Fotógrafo do minuto fotografando ospasaxeiros. A Coruña, 1958

Esquerda: grupo de relixiosas que chegande Cuba. A Coruña, 1961

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

8584

Page 45: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

86

Emigrante cos seus dous fillos. A Coruña, 1961

Page 46: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

89

Emigrante cun símbolo relixioso traídode Cuba. A Coruña, 1961

88

Emigrantes posando con boneca e símbolorelixioso. A Coruña, 1961

Page 47: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

90

Emigrantes agardando a desembarcar consímbolo relixioso. A Coruña, 1961

Page 48: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

93

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

92

Evacuación de relixiosa enferma.A Coruña, 1961

Grupo de familiares agardando a que atraqueo barco. A Coruña, 1961

Page 49: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

94

Relixiosa saudando desde o camarote ásúa chegada ao porto da Coruña.

A Coruña, 1961

Page 50: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

96

Evacuación do féretro dunha moza que morreuna travesía de volta. A Coruña, 1959

Dereita: introdución do féretro no coche fúnebrebaixo a atenta mirada dos gardas civís. A Coruña, 1959

Page 51: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

99

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

98

Enterro en Mera da moza falecida na viaxe devolta. Mera (A Coruña), 1959

Enterro en Mera. Mera (A Coruña), 1959

Page 52: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

101100

Bautizo da nena co capitán e a súa mullercomo padriños. A Coruña, s/d

Nacemento dunha nena na travesía de volta.A Coruña, s/d

Page 53: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

103

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

102

Festa de recadación dos emigrantes para aCociña Económica. A Coruña, s/d

Page 54: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

105104

Relixiosos que veñen de Cuba. A Coruña, 1961

Esquerda: relixiosos aplaudindo a chegada dos seuscompañeiros. A Coruña, 1961

Page 55: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

106

Familiares saudando emocionados a chegadados seus seres queridos. A Coruña, 1961

Dereita: relixiosas que veñen de Cuba. A Coruña, 1961

107

Page 56: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

108

Relixiosas recibindo as súas compañeiras. A Coruña, 1958

Page 57: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s

O BUQUE � � � � � � � � �

Page 58: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Cámara do NO-DO rodando o barco Santa Maríasecuestrado polo DRIL. Vigo, 1961

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

112

Page 59: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

114

Emigrantes intentando localizar os seusfamiliares entre o público pendente dodesenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961

Dereita: familiares no porto de Vigo pendentesdo desenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961

Page 60: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

117

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

116

Traslado das maletas á aduana. Vigo, 1961Emigrantes recollendo a súa equipaxe. Vigo, 1961

Page 61: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

119

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

118

Emigrante que se reencontra coa súa muller e a súa filla. Vigo, 1961Nena que desembarca cos seus xoguetes. Vigo, 1961

Page 62: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

121

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

120

Familiares no porto de Vigo pendentes dodesenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961

Apertas dos familiares despois das horas de angustiaproducida polo secuestro. Vigo, 1961

Page 63: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

123

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

Apertas dos familiares despois das horas deangustia producida polo secuestro. Vigo, 1961

122

Page 64: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Fotografía familiar no porto de Vigo. Vigo, 1961

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

124

Page 65: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

127

os ade u s e s

TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS

Page 66: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

129

Presentación

LOS ADIOSES FOTOGRAFIADOS

Ramón Villares

Las despedidas han dado origen a los más bellos poemas y a

las más transidas cartas de amor, pero también a la expresión

de la más honda tristeza reflejada en un pañuelo blanco que

ondea cuando un barco o un tren en el que viaja el ser querido

empieza a andar y a alejarse. No obstante, de tantos millones

de despedidas como ha habido en el mundo, son muy pocas

las que pueden ser vistas o reconstruidas por quienes no las

padecieron. Toda despedida y todo adiós tiene en su nervio

central un sentimiento, algo que es difícil de transmitir a quien

no es su protagonista. Por eso la fotografía tiene la grandeza

de permitirnos recordar e incluso imaginar cuánta emoción

puede haber en una salida o una llegada. Y uno de los lugares

donde se repitieron llegadas y salidas fueron los muelles marí-

timos, en los que atracaban los grandes paquebotes que trans-

portaron millones de personas a través de los mares océanos.

En Galicia tenemos hartazón de despedidas, pues es “tierra

de adioses”, como en feliz ocasión la calificó el patriarca de Tra-

salba, Ramón Otero Pedrayo. Fue una de las perlas que reso-

naron en aquel discurso de inauguración del curso académico

1954-1955 pronunciado en el paraninfo de la Universidade de

Santiago, dedicado a evocar las “vivencias” de la emigración

gallega. Cuando Otero estaba pronunciando aquel discurso, los

adioses gallegos estaban en un nuevo apogeo, con la apertura

de las migraciones hacia América, sobre todo a países nuevos

como Venezuela y Brasil, que ampliaban el abanico de destinos

americanos, antes centrados en los países de Argentina y de

Cuba. Era la última eclosión de la navegación marítima de pa-

sajeros, que el propio Otero había sentido bien –y había con-

tado después en un hermoso libro– con ocasión de su viaje a

Argentina en 1947, a bordo del renombrado Cabo de Hornos.

De aquellos adioses quedó memoria en algún documento

gráfico que se hizo célebre, después de su publicación en li-

bros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac

Díaz-Pardo. Me refiero a las famosas fotos de Manuel Ferrol

sobre la emigración tomadas en el puerto de la ciudad de A

Coruña. Son documentos singulares, pero escasos. Otros fo-

tógrafos trabajaron sin descanso en aquellos mismos lugares,

tomaron miles de fotos de aquellas llegadas y adioses, pero

Presentation

FAREWELLS IN PHOTOGRAPHS

Ramón Villares

Farewells have given rise to the most beautiful poems and

agonising love letters, and to the most sorrowful expression

reflected in a white handkerchief waving in the air when a

ship or train sets off and disappears into the distance with a

loved one on board. Even so, of all the millions of farewells

that have taken place in the world, only a few can be seen

or reconstructed by those who did not suffer them. At the

nerve centre of all farewells and goodbyes is a feeling,

something difficult to transmit to another person who is

not involved. The greatness of photography enables us to

recall and even imagine the deep emotion in a departure

or an arrival, and one of the places where there have been

most arrivals and departures are docks, where great packet

boats moored and ferried millions of people over the oceans.

We are used to farewells in Galicia, in fact it is the “land of

goodbyes”, in the words of the patrician from Trasalba,

Ramón Otero Pedrayo. This was one of the pearls that echoed

in the opening lecture for the academic year 1954-1955,

presented in the University of Santiago assembly hall, and

dedicated to evoking the“experiences” of Galician emigration.

When Otero was making this speech, Galician goodbyes

were at a new high with the emigrations to America, more

specifically to new countries like Venezuela and Brazil,

broadening the possibilities of American destinations,

previously centred on Argentina and Cuba. This was the last

blooming of passenger sailing, which Otero felt in his own

skin - and recalled later in an interesting book - when he

travelled to Argentina in 1947, on board the packet boat

Cabo de Hornos.

Some of the photographs of these goodbyes became

famous after they were published in books like Galicia hoy

(1966), by Luís Seoane and Isaac Díaz-Pardo; I am referring,

of course, to the famous emigration pictures of Manuel

Ferrol taken in the port of A Coruña. They are unique

documents, but rare too. Other photographers worked in

the same places, taking thousands of pictures of those

arrivals and departures, but they never became known in

general as they were not published. No treasure remains

Page 67: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

no eran conocidas del público por no haber sido difundidas

adecuadamente. Sin embargo no hay bien que se guarde

eternamente oculto. Y lo que resulta ser un testimonio de

primer orden sobre el trasiego humano de la Estación Marí-

tima de A Coruña puede ser ahora conocido y analizado gra-

cias a esta exposición sobre Los adioses.

El guardador del tesoro fue el fotógrafo Alberto Martí, quien

de forma sistemática y paciente fue llenando su cámara foto-

gráfica de figuras y de sentimientos, de esperanzas y de triste-

zas. Sus protagonistas son gente anónima, pero fundamental

para entender la historia colectiva de la Galicia del siglo veinte.

Una parte mínima de todo ese hartazgo de comportamientos

humanos está presente en esta exposición. Otras muestras ten-

drán que venir en el futuro para ir poniendo cara a la que fue

la gran epopeya de la emigración gallega, que cubre casi dos

siglos de nuestra historia más reciente. Lo que aquí se muestra,

gracias a Martí, es una etapa muy concreta de la emigración

americana, aquella que en la década de los años cincuenta es-

taba ya dando los últimos coletazos. Fue un período especial-

mente interesante, porque la política migratoria española, a

través de organismos oficiales (Instituto Español de Emigra-

ción) o privados (Comisión Católica de Emigración), intentaba

subsidiar o “asistir” las salidas y llegadas de los emigrantes,

como observan varias aportaciones de este propio catálogo.

Que esta exposición fuese posible dependió, como sucede

a menudo, de la generosidad y del empeño de algunas per-

sonas. En primer término, del propio Alberto Martí, que puso

a nuestra disposición este tesoro. Luego, de Guillermo Escri-

gas, que como responsable del Centro Galego de Artes da

Imaxe coordinó el proyecto; y de José Caruncho, que fue efi-

caz mediador en la consecución de esta muestra fotográfica

y desarrolló el trabajo de selección y revelado de las fotogra-

fías. La primera exposición pública de estos adioses foto-

grafiados se va a realizar en la ciudad coruñesa, muy cerca de

la Estación Marítima donde tuvieron lugar, gracias a la aco-

gida de la Fundación Barrié de la Maza. Después seguirán

otras ciudades y otros lugares que esperamos que alberguen

esta exposición. Una de las prácticas más queridas del Consello

da Cultura Galega es la de trabajar en colaboración con otras

instituciones, siempre que sea posible. En este caso, los copar-

tícipes fueron atentos y generosos, actitud que sólo se puede

remunerar con reconocimiento y gratitud. Y así queda dicho.

hidden forever though, and a first class witness to the

human traffic at the port of A Coruña can now be seen and

analysed thanks to this exhibition entitled The farewells.

The man who kept the treasure was photographer Alberto

Martí, who systematically and patiently filled his camera

with people and feelings, hopes and sorrow. His subjects are

anonymous people, and yet they are fundamental for

understanding the collective history of twentieth-century

Galicia. Only a small part of all this human behaviour is

present in this exhibition. There will have to be more in the

future so we can put faces to what was the great adventure

of Galician emigration, which fills almost two centuries of

our recent history. What is on show here, thanks to Martí, is

a specific stage of American emigration, which was already

dying out in the 1950’s. It was an especially interesting

period, because Spanish migration policy, through official

(the Spanish Emigration Institute) and private (the Catholic

Emigration Commission) entities attempted to subsidise or

“help” emigrants’ departures and arrivals, as is evident in

various contributions to this catalogue.

As so often happens, this exhibition was only made

possible thanks to the generosity and efforts of certain

people. First of all, Alberto Martí himself, who let us use this

treasure, Guillermo Escrigas, manager of the Centro Galego

de Artes da Imaxe, who coordinated the project, and José

Caruncho, who was an efficient mediator in getting this

exhibition and chose and developed the photographs as

well. The first public exhibition of these farewells in

photographs is being held in the city of A Coruña, very close

to the port where they took place, thanks to the Barrié de

la Maza Foundation. They will then travel to other cities and

other places where we hope the exhibition will be held. One

of the Galician Culture Council’s most beloved practices is

working together with other institutions, whenever possible.

In this case, the others were kind and generous, and all we

can do in return is thank them - which is exactly what I

would like to do here.

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

131

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

130

Presentación

Alfonso Cabaleiro Durán

La exposición que hoy presentamos, Los adioses, es un do-

cumento en imágenes de un hecho histórico relativamente

reciente: el éxodo gallego hacia América entre los años 1957

y 1963 desde los puertos de A Coruña y Vigo y el posterior

regreso a Galicia. Pero esta muestra es mucho más que un

reportaje gráfico.

Obedeciendo a la vocación fotográfico-artística y al buen

hacer de Alberto Martí hoy podemos disfrutar de una faceta

posiblemente menos conocida del autor: la de retratista de

historias humanas.

Cada una de las fotografías que conforman esta exposi-

ción rebosa emoción, sentimiento, frescura y naturalidad.

El sentir de estos protagonistas anónimos traspasa sus ex-

presiones y gestos. Y lo que narran las fotos abre espacios

a nuestra receptividad y activa las referencias de nuestro

entorno.

Para nosotros es una satisfacción poder presentar esta

muestra del fotógrafo coruñés Alberto Martí –fruto de la co-

laboración del CGAI con el Consello da Cultura Galega–, que

gracias a la acogida de la Fundación Pedro Barrié de la Maza

inicia la que esperamos sea una larga itinerancia.

Presentation

Alfonso Cabaleiro Durán

The exhibition we are presenting today, The farewells, is a

document in images of a relatively recent historical fact: the

Galician exodus to America between 1957 and 1963 from the

ports of A Coruña and Vigo and the subsequent return to

Galicia. But this exhibition is much more than a graphic

report.

Arising from the photographic and artistic vocation and

the good work of Alberto Martí today we can enjoy a

possibly less familiar side of the artist, as photographer of

human stories.

Each of the photographs comprised in this exhibition

exudes emotion, feeling, freshness and naturalness. The

feeling of these anonymous people goes beyond their

expressions and gestures. And what the pictures tell opens

up space for our receptivity and stimulates the references of

our milieu.

It is a pleasure for us to present this exhibition on the

photographer Alberto Martí born in A Coruña - as a result

of the collaboration of the CGAI and the Consello da Cultura

Galega - opened thanks to the hospitality of the Fundación

Pedro Barrié de la Maza and we hope it will be the first of

many venues.

Page 68: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

INSTANTES PARA EL RECUERDO

Pilar Cagiao Vila

El fenómeno de la emigración constituyó un proceso repleto

de luces y sombras que dificultan extraordinariamente una

exacta valoración de este. Pero de lo que no cabe ninguna

duda es de que constituyó uno de los aspectos fundamenta-

les de nuestra historia contemporánea por haber afectado a

todas las facetas de la vida económica, política y social del

país. Indudable resulta también que a primera vista la emi-

gración –y los términos masivos en que se produjo– durante

décadas fue para muchos la única opción ante la imposibili-

dad de desenvolver un proyecto vital en su tierra de origen.

Y es que además de las grandes causas que provocaron la

emigración, en el nivel de lo estrictamente particular hubo

motivaciones concretas que determinaron la decisión de los

emigrantes de abandonar su tierra. Emigrar fue la teórica

solución para muchos problemas cotidianos, ya fuesen de ín-

dole económica, política, profesional o de cualquier clase.

Incluso sirvió en ocasiones para salir del paso en situaciones

estrictamente personales. No en vano, el camino de América

fue también la salida para más de un desengaño amoroso o

para evadir el servicio militar.

De la emigración se derivaron consecuencias de gran mag-

nitud como la pérdida de una eventual mano de obra indus-

trial, el aumento del desequilibrio social, así como la

inevitable desestructuración de numerosas familias. Sin em-

bargo, también es justo reconocer que, producida la emigra-

ción, los desplazados, cualquiera que fuese su procedencia,

constituyeron un elemento fundamental en la formación y

desarrollo de las sociedades americanas de destino. Por otro

lado, además de este tipo de efectos, la emigración

y –cuando lo hubo– el retorno hicieron sentir su impacto en

otro tipo de transformaciones sociales, culturales y hasta psi-

cológicas de las sociedades de origen.

La emigración a América se extendió durante un largo pe-

ríodo de tiempo, que comprendió a su vez dos grandes fases.

La primera de ellas abarcó desde la segunda mitad del siglo

XIX hasta 1930. Durante esta, aparecieron en los puertos ga-

llegos los primeros trasatlánticos movidos por máquinas de

vapor y la emigración alcanzó la dimensión y las caracterís-

MOMENTS TO REMEMBER

Pilar Cagiao Vila

Emigration was a process made up of light and shade, which

makes it extraordinarily difficult to reach conclusions

thereof. There is no doubt, however, that it was one of the

fundamental aspects in our contemporary history, as it

affected all facets of the country’s economic, political and

social life. Neither can there be any doubt that at first sight

massive emigration over various decades was for many

people the only option to escape from the impossibility of

earning a life in their homeland. Apart from the main causes

that led to emigration, in the purely private sphere there

were specific reasons that led to people deciding to abandon

their land. Emigrating was the theoretical solution for many

daily problems, whether economic, political, professional or

of any other kind. At times it was even used to get out of

strictly personal problems. Not in vain was America also the

way out of unhappy love affairs and a way of avoiding

military service.

Some of the most significant consequences of emigration

were the loss of a possible labour force, an increase in social

imbalance and the inevitable destructuring of numerous

families. However, it is also fair to admit that once

emigration had taken place, emigrants, regardless of where

they came from, made up a fundamental element in the

training and development of the American societies where

they lived. Moreover, apart from these effects, emigration,

and the return home if there was one, had an impact on

other kinds of social, cultural and even psychological

transformations in the sending societies.

Emigration to America covered a lengthy period of time,

divided up in turn into two main phases. The first went from

the second half of the nineteenth century to 1930. During

this time the first steamships were seen in Galician ports and

emigration grew to become a true mass phenomenon driven

by demographic, economic and social factors linked to the

expansion and crisis of world capitalism. The second phase,

from the late 1940’s after the tragic exile that was a result

of the Civil War, came to an end in the late 1960’s when

Europe took over as the main destination for foreign

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

133

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

132

ticas de un verdadero fenómeno masivo impulsado por fac-

tores demográficos, económicos y sociales vinculados a la ex-

pansión y crisis del capitalismo mundial. La segunda fase,

abierta a finales de los años cuarenta tras el trágico exilio

producido como consecuencia de la Guerra Civil, culminó a

fines de la década de los sesenta tomando Europa el relevo

como destino principal de las migraciones hacia el exterior.

En esta segunda etapa, cuyo inicio coincidió con los años pos-

teriores a la Segunda Guerra Mundial, cuando la situación

económica se hacía insostenible por los efectos del conflicto

y de la política intervencionista y autárquica del régimen

franquista, las corrientes migratorias hacia América registra-

ron algunas diferencias respecto a la primera. Esta nueva

emigración estuvo relacionada en muchos casos con las redes

establecidas durante el período anterior, que de alguna ma-

nera garantizaban hipotéticas seguridades al otro lado del

Atlántico para quienes se aventuraban a partir. Aunque con-

tinuó siendo mayoritariamente masculina, hubo una parti-

cipación femenina mucho mayor (superior al 45%), al tiempo

que, por su carácter más familiar, involucró a una importante

cantidad de niños.

Además de la persistencia de factores de atracción desde

ciertos países americanos, algunos de los elementos que ex-

plican la reanudación y el mantenimiento de los flujos están

relacionados con la aparición de mecanismos formales de

asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación y

tratados de emigración bilaterales, además de la reposición

en España de la Ley de Emigración (1946). El Comité Inter-

gubernamental para las Migraciones Europeas (CIME), cre-

ado en 1951, entre otras acciones estableció Planes de

Reagrupación Familiar, en los que España comenzó a parti-

cipar cinco años más tarde tras la aparición en 1956 del Ins-

tituto Español de Emigración (IEE), que al poco tiempo abrió

delegaciones en muchas provincias españolas y desde luego

en las cuatro gallegas. En su actividad, y propiciado por el

concordato firmado entre el régimen franquista y la Santa

Sede tres años antes, el IEE contó con la activa colaboración

de la conocida como Comisión Católica Española de Migra-

ción (CCEM), que contribuyó durante un tiempo al manteni-

miento de la corriente ultramarina facilitando la localización

de los emigrantes ya radicados en América, así como la tra-

emigration. In this second phase, which started after the

Second World War, when the economic situation was

unbearable due to the effects of the conflict and the

interventionist policy of autarchy under General Franco,

there were certain differences in the migrational currents to

America compared to the first period. In this new

emigration, related in many cases to networks set up during

the previous period, which in a way guaranteed hypothetical

security on the other side of the Atlantic for those who

ventured to leave, and even though it was still mainly a

masculine phenomenon, there was a much greater feminine

participation (over 45%). At the same time, thanks to its

more family-based nature, it involved a significant number

of children. Apart from the persistence of attraction to

certain American countries, some of the elements that

explain the resumption and the upholding of the flows are

related to the appearance of the formal mechanisms of aid

in emigration, family reunification, repatriation and bilateral

emigration treaties, as well as the revival of the Emigration

Law in Spain (1946). The Intergovernmental Committee for

European Migration (ICEM), set up in 1951, among other

things brought in Family Reunification Plans. Spain did not

take part in these until five years later, when the Spanish

Emigration Institute (IEE in Spanish) was born in 1956, and

shortly afterwards opened branch offices many provinces,

naturally including the four provinces in Galicia. In its

activity, and under the auspices of the concordat signed by

the Franco regime and the Holy See three years later, the IEE

was actively helped by the Catholic Migration Commission

of Spain (CCEM in Spanish), which contributed for a time to

maintaining the overseas current by helping find emigrants

already in America, and doing the paperwork for those who

wished to leave, especially in cases of family reunification.

At times, these claims included the cost of the crossing, while

at others they were merely requests for calls by previous

emigrants to the respective consular office and the General

Directorate for Immigration in the country in question. Up

till the time when the American option was replaced by

Europe and other areas in Spain, emigration still headed for

the traditional destinations, such as River Plate, Brazil and

the United States. New destinations also came into play, such

Page 69: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

mitación de las solicitudes a quienes deseaban marchar, muy

especialmente en los casos de reunificación familiar. En oca-

siones, dichas reclamaciones incluían el envío del pasaje,

mientras que en otras respondían solamente a solicitudes de

llamada presentadas por los emigrantes previamente radi-

cados ante el consulado respectivo y la Dirección General de

Inmigración del país del que se tratase. Hasta que la opción

americana fue relevada por la europea y por otros destinos

en determinadas zonas del Estado español, la emigración de

esta época continuó dirigiéndose a algunos de los destinos

tradicionales, como el Río de la Plata, Brasil o los Estados Uni-

dos. Surgieron además destinos nuevos, como Venezuela,

que, según las estadísticas de emigración publicadas por el

Ministerio de Trabajo, entre 1948 y 1961 –el pico más alto se

registró en 1957– recibió 216 107 españoles, situándose a la

cabeza de los destinos americanos.

En esta etapa (1946-1964) los emigrantes gallegos equiva-

lieron al 45% de los españoles que salieron hacia América.

Además, la emigración ultramarina registrada por los puer-

tos gallegos continuaba siendo la más alta de todo el Es-

tado. Y es justo este proceso el que se muestra con

extraordinaria fidelidad en la exposición fotográfica que

acompaña a este texto. La cámara de Alberto Martí, el infa-

tigable fotógrafo coruñés, capta perfectamente muchos de

los avatares que rodean a la experiencia migratoria de esos

años, al retratar el inicio del periplo viajero de tantos galle-

gos y de otras procedencias –la partida– y el final de este –el

regreso de América–.

La magnífica selección elaborada por José Caruncho de

entre los innumerables negativos del archivo de Martí revela

no sólo imágenes de este fotógrafo menos conocidas por el

público sino también instantes para el recuerdo y la recons-

trucción del pasado de quienes fueron actores o espectadores

de la emigración de esos años. El acertado epígrafe de Los

adioses que titula la exposición y la expresiva imagen de la

cubierta de su catálogo simbolizan perfectamente el

mundo de sentimientos que acompañaron a personas, ba-

úles, fardos y maletas, grabándolos para siempre en la me-

moria colectiva.

Todas las circunstancias que rodearon al proceso aparecen

retratadas a la perfección: desde la llegada al puerto, la ter-

as Venezuela, which according to emigration statistics

published by the Ministry for Employment, from 1948 to

1961 - the peak was in 1957 - received 216,107 Spaniards, the

first among American destinations.

During this stage (1946-1964) Galician emigrants

accounted for 45% of all Spaniards who left for America.

Moreover, overseas emigration from Galician ports was still

the highest in all Spain. And it is precisely this process that

the photographs accompanying this text show so faithfully.

The camera of Alberto Martí, the indefatigable

photographer from A Coruña, perfectly captures many of

the details surrounding the experience of emigration in

those years, by portraying the start of the long journey for

so many people from Galicia and other places - the

departure - and the return from America.

The magnificent selection made by José Caruncho from

among the countless negatives in Martí’s archive also

brought to light pictures by other less well-known

photographers and snapshots for the memory and the

reconstruction of the past of those who took part in or

watched emigration from afar. The excellent title of the

exhibition, The farewells - whose expressive image is on the

cover of the catalogue - perfectly symbolises the feelings

that accompanied people, trunks, bundles and suitcases,

etching them forever into the collective memory.

All the circumstances surrounding the process are

portrayed to perfection: from the arrival in the port, the

crowded passenger terminal, to the wait for departure and

getting comfortable on board, via the world of paperwork,

civil servants … all an integral part of the decision to

emigrate. The multitudes milling round the docks - under

the supervision of the Armed Police, as they were called at

the time - hands and handkerchiefs waving in the air, or

drying tears, children’s sorrowful pouting, the never-ending

gangways, NO-DO news and documentary cameras (the

main media in Spain at the time), the last photograph before

leaving are all to be found among the many scenes in the

pictures, proof that there was now no way back, the voyage

to America was well and truly underway.

And what could we say about the presence of some of the

classic ships on the voyage to America in those years … some

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

135

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

134

minal de pasajeros atestada, a la espera de la partida y el

acomodo a bordo, pasando por el mundo de los trámites, los

papeles y los funcionarios…, todas ellas inseparables de la

decisión de emigrar. Las multitudes arremolinadas en los

muelles –vigiladas por la Policía Armada, como se le decía

entonces–, las manos y los pañuelos agitándose en el

aire –cuando no secando las lágrimas–, los pucheros compun-

gidos de los niños, el ascenso incesante por las escalerillas de

los buques, las tomas para el NO-DO –el principal medio de

difusión de la España de entonces–, la última fotografía

antes de partir…, entre las muchas escenas que aparecen en

las imágenes, dan por otro lado fe de que ya no hay marcha

atrás, que el camino de América ha comenzado.

Y qué decir de la presencia en la muestra de algunos de

los barcos más clásicos del viaje americano de esos años…

Aparecen en varias de las imágenes del fotógrafo coruñés

Martí algunos de los nombres más míticos de ciertos buques

trasatlánticos que sistemáticamente afloran en los testimo-

nios de tantos emigrantes cuando recuerdan su experiencia:

el Juan de Garay, antiguo Orinoco, que en estos años trasla-

daba a los emigrantes a Brasil y al Río de la Plata; el Cabo de

Hornos, de la naviera Ybarra; el Castel Verde, bajo bandera

italiana primero y luego rebautizado Begoña bajo pabellón

español, que operó hasta 1973, indefectiblemente unido a

la emigración a Venezuela…

Testigo fundamental de la época que se retrata fue la Igle-

sia, por la ya mencionada actividad de la Comisión Católica

Española de Migración en los puertos gallegos de partida. En

el de A Coruña ha dejado huella imborrable la personalidad

de José Luis Blanco Manciñeira, un hombre cuyo compromiso

excedía con mucho las funciones que le habían sido encomen-

dadas, quien, además de la asistencia en puerto, acompañó

en tantas ocasiones a los emigrantes en los propios viajes tra-

satlánticos. En una entrevista repleta de anécdotas de esta

época, concedida en 1991 a quienes entonces eran dos jóve-

nes estudiantes de Historia, decía con sumo acierto Blanco

Manciñeira: “lo gráfico siempre queda y la fotografía es una

pintura que queda para siempre, de tal manera que las cosas

y los hechos parece que están resucitando”.

Y esto es justamente lo que nos ofrecen los testimonios

imborrables de Alberto Martí.

of the mythical names of the Transatlantic liners can be seen

in several of Martí’s pictures, names that systematically crop

up in the testimonies of so many emigrants when they recall

their experiences: the Juan de Garay, the old Orinoco, which

at the time took emigrants to Brazil and River Plate, the

Cabo de Hornos, owned by the Ybarra shipping company,

the Castel Verde, sailing first under an Italian flag and then

rechristened under the name Begoña and a Spanish flag - it

sailed right up to 1973, inseparably linked to emigration to

Venezuela …

One of the fundamental witnesses of the times under

portrayal was the Church, through the above-mentioned

Catholic Migration Commission of Spain in Galician ports of

departure. In A Coruña the personality of José Luis Blanco

Manciñeira left an indelible mark, a man whose commitment

went far beyond the task entrusted to him. Apart from

helping in the port, on several occasions he accompanied

emigrants on their transatlantic voyage. He was interviewed

by two young history students in 1991, and among the many

anecdotes he quite rightly said that “images are eternal and

photographs are paintings that last forever, in such a way

that things and deeds seem to come back to life”.

And this is exactly what Alberto Martí’s indelible

testimony gives us.

Page 70: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

LAS POLÍTICAS MIGRATORIAS EN EL FRANQUISMO

M.ª Teresa García Domínguez

Historiográficamente 1930 está considerado como el año lí-

mite del período de las salidas masivas de la emigración es-

pañola. Durante la II República, pero sobre todo con la

Guerra Civil española, las cifras caen en picado. A principios

de los 40, la crisis económica internacional, agravada por la

II Guerra Mundial, que paraliza gran parte del transporte

marítimo, y la política franquista provocan una disminución

muy importante del número de salidas de los emigrantes es-

pañoles. Ya en la posguerra, el Decreto de 1 de agosto de

1941 prohíbe la emigración con el argumento de que el Es-

tado necesitaba todas las fuerzas físicas e intelectuales para

reconstruir el país, priorizándose en este momento la repa-

triación de los españoles instalados en ultramar, aunque con

escaso éxito.

No obstante, la política del franquismo de los primeros

años, represora y dirigista en tantos ámbitos, no logró im-

pedir que miles de personas emigraran gracias en gran parte

a la reactivación de las cadenas migratorias existentes en los

tradicionales países de acogida: para poder obtener un pa-

saporte y salir de España se necesitaba una carta de llamada

o un contrato de trabajo acordado con anticipación, docu-

mentos que en muchas ocasiones los familiares y vecinos,

que ya estaban viviendo en América, enviaban a los intere-

sados, lo que facilitaba todos los trámites. Incapaz de impe-

dir el deseo o la necesidad de emigrar de parte de la

población, el franquismo se vio obligado en 1946 a derogar

esta prohibición, poniendo en vigor de nuevo las normativas

de la antigua Ley de Emigración de 1924.

Aunque la importancia cuantitativa es muy inferior, en

1949 se vuelve a alcanzar la cifra de 50 000 emigrantes anua-

les. Esta cantidad se mantiene en los siguientes años a través

de los canales legales impuestos por el régimen, por lo que

debemos suponer que esta cifra fue bastante superior si te-

nemos en cuenta que los que marcharon por sus propios me-

dios no quedaron contabilizados en las estadísticas. En

resumen, entre 1946 y 1970 emigraron a ultramar algo más

de un millón de españoles (1 037 121) y el retorno fue muy

inferior (556 361); esto comportó una pérdida demográfica

MIGRATION POLICIES UNDER GENERAL FRANCO

M.ª Teresa García Domínguez

From a historical point of view 1930 is considered the limit

of mass Spanish emigration. Under the Second Republic, and

above all during the Spanish Civil War, the figures fell

drastically. In the early 1940’s, the international economic

recession, made worse by the Second World War, which

paralysed the majority of maritime transport, and politics

under Franco led to a significant fall in the number of

Spanish emigrants. In the post-war period, a Decree dated 1

August 1941 banned emigration under the argument that

the State needed all the physical and academic forces

possible to rebuild the country. The priority at that time was

to bring back home Spaniards residing abroad, although the

policy enjoyed little success.

However, the policies of the early years under General

Franco, repressive and overwhelming in all fields, could not

avoid thousands of people emigrating thanks in part to the

reactivation of migratory chains in the traditional receiving

countries: to get a passport and leave Spain people needed

a call letter or a work contract in advance, documents which

on many occasions were sent by families and friends who

were already living in America, thereby helping the

paperwork through. Incapable of repressing the desire and

need to emigrate among part of the population, the Franco

regime was forced to abandon the decree in 1946, bringing

back into force the regulations under the old emigration law

of 1924.

Even though quantitively emigration was much lower, in

1949 a figure of 50,000 emigrants per year was reached

again. This was steady over the next few years through the

legal channels imposed by the regime, although we should

suppose that the actual figure was much higher as those

who left by their own means were not accounted for in the

statistics. In short, from 1946 to 1970 over one million

Spaniards emigrated overseas (1,037,121) and only 556,361

came back; this led to a population loss in Spain of almost

half a million people. Most of this emigration took place, as

we said, in the 1950’s, when over 600,000 Spaniards left for

America. Of these, 43% were from Galicia; over 380,000

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

137

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

136

para España, que se puede evaluar en casi medio millón de

habitantes. El grueso de esta emigración se produjo –como

decíamos– en la década de los 50, década en la que partieron

hacia América más de 600 000 españoles. De estos, el 43%

del total eran gallegos, con más de 380 000 paisanos que

buscan de nuevo los países americanos como una salida a sus

problemas en una España dictatorial, totalmente aislada y

atrasada económicamente. Argentina y Venezuela y, en

menor medida, Brasil y Uruguay fueron los principales des-

tinos, debido tanto a su expansión económica como a la gran

demanda de trabajadores en sus incipientes economías in-

dustrializadas, sin olvidar las ya mencionadas cadenas migra-

torias, que desempeñaron un papel principal en el proceso.

EMIGRACIÓN ESPAÑOLA Y GALLEGA A ULTRAMAR (1946-1980)

1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• España 135 487 500 491 240 627 44 506

• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744

• Total % 49,3 43,8 38,3 26,4

FUENTE: ESTADÍSTICAS DEL INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

A finales de los 50, la vía transatlántica va perdiendo atrac-

tivo debido tanto a las políticas restrictivas de estos países a

causa de la crisis económica que están viviendo como a su

fuerte aumento demográfico, agravados estos factores por

la inestabilidad política y el creciente militarismo de sus go-

biernos. Así, hasta mediados de los 70 las cifras de la emigra-

ción hacia ultramar fueron disminuyendo a un volumen

apenas significativo, protagonizado por trabajadores espe-

cializados y técnicos con una formación adecuada para tra-

bajar en la industria o en la supervisión de obras de

infraestructura, sin olvidar el reagrupamiento familiar.

EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGÚN EL PAÍS DE DESTINO

(1946-1980)

País 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• Argentina 96 891 140 406 63 523 1947

• Brasil 6910 93 056 32 163 1718

• Canadá 0 323 6576 2628

• Colombia 587 4952 4889 942

• Cuba 9627 11 223 134 18

people searching to escape from their problems under the

dictatorship by going to America from a country that was

isolated and economically backward. Argentina and

Venezuela, and to a lesser extent Brazil and Uruguay, were

the main destinations, due to both their economic growth

and the broad demand for workers in their incipient

industrialised economies; neither should we forget the

above-mentioned migratory chains, which played a major

role in the process.

SPANISH AND GALICIAN OVERSEAS EMIGRATION (1946-1980)

1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• Spain 135 487 500 491 240 627 44 506

• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744

• Total % 49.3 43.8 38.3 26.4

Source: Statistics from the Spanish Emigration Institute

At the end of the 1950’s, the transatlantic route lost its

attraction due to restrictive policies in American countries,

suffering an economic crisis and undergoing a heavy

population growth, made worse by political instability and

the growing militarism of their governments. Overseas

emigration up to the mid-1970’s fell to an insignificant rate,

consisting of specialised workers and technicians with

suitable training to work in industry or supervising

infrastructure sites, and of course, family reunification.

SPANISH OVERSEAS EMIGRATION PER DESTINATION COUNTRY

(1946-1980)

Country 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80

• Argentina 96 891 140 406 63 523 1947

• Brazil 6910 93 056 32 163 1718

• Canada 0 323 6576 2628

• Columbia 587 4952 4889 942

• Cuba 9627 11 223 134 18

• Chile 613 1303 2753 580

• USA 1743 2396 6744 3550

• Mexico 1190 4961 5313 2971

• Panama 52 1276 1616 386

• Peru 179 1844 2999 1035

• Uruguay 3355 36 854 12 820 236

Page 71: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

• Chile 613 1303 2753 580

• EE UU 1743 2396 6744 3550

• México 1190 4961 5313 2971

• Panamá 52 1276 1616 386

• Perú 179 1844 2999 1035

• Uruguay 3355 36 854 12 820 236

• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370

• Otros países 50 063 118 514 4785 9463

• Australia 0 1374 11 408 4662

• Total 183 366 611 384 242 371 44 506

FUENTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN

Por otro lado, los países de Europa occidental necesitaban

cada vez más mano de obra poco capacitada, la proximidad

geográfica –que facilitaba y abarataba el viaje– y los mejores

salarios provocan el cambio de rumbo de nuestros emigran-

tes. Este proceso migratorio coincide con el final del aisla-

miento del régimen y el ascenso al poder de una élite

tecnocrática que pretendía modernizar y sanear la maltrecha

economía española. Aunque se continúa considerando la

emigración como un proceso negativo para el país, co-

mienza a imponerse la idea de instrumentalizarla a favor del

Estado. Con la afluencia de emigrantes hacia Europa, el ré-

gimen franquista trató de convertir esta corriente en un

medio para hacer evolucionar y modernizar España, inten-

tando liberar el mercado laboral de un excedente de mano

de obra importante tras el fracaso de su modelo económico

basado en la autarquía. La emigración pasa, pues, a consi-

derarse como una válvula de escape, sobre todo por la lle-

gada de las divisas procedentes de las remesas económicas.

Además este fenómeno debía servir para propiciar la crea-

ción de un espacio de diálogo y de negociación con los países

de la Europa desarrollada.

En el año 1951, por iniciativa de Estados Unidos, fue cre-

ado en Bruselas un organismo internacional con la finalidad

de solucionar los problemas de los refugiados y desplazados

de la II Guerra Mundial. Este organismo, denominado Co-

mité Intergubernamental para las Migraciones Europeas

(CIME), tenía como objetivo el traslado de los refugiados

hacia los países que les ofrecían oportunidades de acogida

definitiva; además de satisfacer las necesidades de mano de

• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370

• Other Countries50 063 118 514 4785 9463

• Australia 0 1374 11 408 4662

• Total 183 366 611 384 242 371 44 506

SOURCE: SPANISH EMIGRATION INSTITUTE

Western European countries needed more and more

unqualified labour, and as these countries were closer - which

made the trip cheaper - and the salaries were better, our

emigrants changed their destination. This migratory process

coincided with the end of the regime’s isolation and the

coming to power of a technocratic elite who aimed to

modernise and recover the damaged Spanish economy. Even

though emigration was still considered a negative process

for the country, the idea of using it for the benefit of the

state gradually took over. Franco’s regime tried to convert

the emigration flows to Europe into a way of developing

and modernising Spain, in an attempt to free the labour

market of excess workers after the failed financial autarchy

project. Emigration was now considered as an escape valve,

thanks in particular to the arrival of foreign currency with

money that emigrants sent home. The phenomenon also

helped set up a space for dialogue and negotiation with

countries in developed Europe.

In 1951, under the initiative of the United States, an

international entity was set up in Brussels to solve the

problem of refugees after the Second World War. This

purpose of this entity, known as the International

Committee for European Migration (ICEM), was to take

refugees to countries where there were possibilities of

definitive reception; apart from meeting labour needs in

American countries, helping European immigrants to

contribute to social and economic advance through a clearly

selective migration, thought of as vital aid for their industrial

development.

Various different international entities and charities

cooperated financially in the migration and resettlement

programmes, through offices and missions set up in member

countries. On 4 May 1956 Spain joined the ICEM and signed

the first family reunification plan for emigrants; it was

renewed over the years. Beyond helping refugees to travel

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

139

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

138

obra de los países americanos, proporcionándoles inmigran-

tes europeos que contribuyeran al avance económico y so-

cial, mediante una migración claramente selectiva, pensada

como una ayuda vital para su desarrollo industrial.

Varios organismos internacionales y sociedades benéficas

cooperaban financieramente en sus programas de migración

y reasentamiento, actuando a través de las oficinas y misio-

nes que crean en los países miembros. El 4 de mayo de 1956

España pasa a formar parte del CIME y pacta un primer Plan

de reagrupación familiar de emigrantes, que se renueva a lo

largo de los anos. Más allá de la labor asistencial de traslado

de los refugiados y del transporte de españoles hacia los pa-

íses de América Latina, el CIME colabora con el Instituto Es-

pañol de Emigración (IEE) en numerosas labores para

canalizar las ofertas de empleo y para que la formación pro-

fesional de los emigrantes se adecue a las necesidades de los

países de acogida, siempre en el ámbito de la emigración

transatlántica. En una intervención de Gaspar Gómez de la

Serna, jefe en 1972 del CIME en España, especifica las ocu-

paciones de este organismo:

• proporcionar al IEE las ofertas de trabajo que se recibían

de Iberoamérica y su difusión a través de sus oficinas;

• colaborar con el IEE en el programa de becarios de coope-

ración social, financiando parte de su transporte, servicios

de recepción y seguro médico, además de ayudar a agilizar

todos los trámites burocráticos con las embajadas y orga-

nismos competentes;

• asesorar a los candidatos sobre las condiciones laborales y

de vida en los países de recepción;

• colaborar en la planificación de cursos de formación pro-

fesional de la Casa de América del IEE y proporcionar la

mayor parte de los puestos de trabajo a los emigrantes

que van contratados a América Latina con la selección de

los candidatos más adecuados;

• asistir a los candidatos en la tramitación de la documentación

necesaria para emigrar y colaborar con el IEE en la organi-

zación del transporte de los emigrantes, proporcionando ta-

rifas reducidas y contribuyendo al pago de los pasajes;

• trasladar a los familiares de los emigrantes ya asentados

en colaboración con la Comisión Católica Española de

and taking Spaniards to Latin America, the ICEM

collaborated with the Spanish Emigration Institute (IEE in

Spanish) in numerous tasks to channel job offers and

emigrants´ professional training to meet the needs of

receiving countries, always in the field of transatlantic

emigration. A speech by Gaspar Gómez de la Serna, head of

the ICEM in Spain in 1972, specified the entity’s concerns:

• to provide the IEE with job offers in Latin America and to

publish them at their offices;

• to collaborate with the IEE in social cooperation grants,

financing part of the transport, reception services and

medical insurance, as well as helping with paperwork at

embassies and the competent authorities;

• to advise candidates on working and living conditions in

receiving countries;

• to collaborate in planning professional training courses at

the IEE’s America House and match the majority of jobs

for emigrants in Latin America with the most suitable

candidates;

• to help candidates with the necessary paperwork for

emigrating and to collaborate with the IEE in organising

transport for emigrants, providing reduced fares and

paying part of the crossing;

• to reunite relatives with settled emigrants in collaboration

with the Spanish Catholic Migration Commission (CCEM in

Spanish) under family reunification programmes.

Their work in Latin America was focused on researching

the sectors which needed most qualified workers and on

obtaining and publishing job offers.

The same year that Spain joined this international entity,

under the Law dated 17 July 1956 the Spanish Emigration

Institute was born, reporting directly to the Ministry of the

Presidency and the regime’s strong man, Luis Carrero Blanco.

The Spanish government wished to centralise and control

the whole emigration process through en entity with a

broad range of competences, such as directing migratory

flows by setting up a central emigration registry to match

job offers from other countries with Spanish candidates’

demands. It also took care of incentivising and channelling

Page 72: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

Migración (CCEM) en los programas de reagrupamiento

familiar.

Su trabajo en Iberoamérica se centraba en la investigación

de los sectores que más necesitaban personal capacitado y

en la obtención y difusión de las ofertas de trabajo.

El mismo año de la incorporación de España en este orga-

nismo internacional, con la promulgación de la Ley de 17 de

julio de 1956 fue creado el Instituto Español de Emigración,

dependiente directamente del ministro de la Presidencia y

hombre fuerte del régimen, Luis Carrero Blanco. El Gobierno

español pretendió así centralizar y controlar todo el proceso

migratorio a través de un organismo con amplias competen-

cias, tales como dirigir todos los flujos migratorios, con la

creación de un registro central de emigración, para ajustar

las ofertas de empleo de otros países a las demandas de los

candidatos españoles para emigrar. Además se va a ocupar

de incentivar y canalizar las remesas enviadas por los emi-

grantes y de hacerlas rentables para el Estado. Era responsa-

ble del contacto con las administraciones de los países de

destino, así como de asesorar al Gobierno español en mate-

ria de emigración. También tenía competencias asistenciales,

tanto en la organización del viaje como en la asistencia reli-

giosa al emigrante.

Para poner en práctica los planes “desarrollistas” en su ver-

tiente exterior, España firmó convenios bilaterales de con-

tratación con los países de acogida, convenios que

definieron el marco legal de las relaciones laborales (contra-

tación, condiciones del trabajo, salarios, alojamiento, rea-

grupamiento familiar, seguridad social…) de los trabajadores

españoles en el extranjero y que regularon los mecanismos

de transferencias de divisas. Con ellos básicamente se pre-

tendía que los emigrantes contaran con la protección legal

vigente en España. La realidad es que las oficinas españolas

en el extranjero apenas tenían posibilidades de actuación y

los abusos y situaciones de desprotección imperaban sobre

todo en los colectivos españoles en países europeos, no tanto

en los americanos.

Con la puesta en marcha del IEE hay un giro en la política

migratoria española, con la aprobación de nuevas leyes en

1960 y 1962, que debían adaptar el sistema a la nueva reali-

money sent back home by emigrants to make it profitable

for the state. It was responsible for contacting with the

authorities in the receiving countries, and for advising the

Spanish government on the subject of emigration. It also had

competences in the field of aid, in both organising the

journey and religious comfort for emigrants.

In order to put the external aspect of the

“developmentalist” plans into practice, Spain signed bilateral

agreements with receiving countries. These agreements

defined the legal framework of labour relations (hiring,

working conditions, salaries, accommodation, family

reunification, social security …) for Spanish workers abroad

and also regulated the mechanisms for transferring foreign

currencies. The basic idea behind the plans was for emigrants

to enjoy the legal protection in force in Spain. The truth was

that Spanish offices abroad hardly had room to act while

abuse and a lack of protection held sway over Spaniards,

much more in European countries than in America.

When the IEE started working there was a shift in Spanish

migration policy, with the approval of new laws in 1960 and

1962, which had to adapt the system to the new reality of

emigration - temporary and dependent on the fluctuating

needs of international labour markets - as well as the

migration policies of other countries. The Emigration Law

dated 22 December 1960 accepts the freedom to emigrate,

albeit in a somewhat ambiguous way, as it only recognises

the legality of departures through the IEE. The movements

of people to America with the assistance of the Institute

were divided into spontaneous and assisted emigration. The

latter was carried out mostly through the ICEM and the

family reunification programme entrusted to the SCCM;

traditional emigration still prevailed, i.e. with no employment

contract, but with demand for these professions in the

receiving country, through family or professional relationships

that meant a worker could be directly hired by an

entrepreneur in the receiving country. In the case of Europe,

there were two ways:

• numerical emigrants, through the demand for a specific

number of workers whose professional training and

working conditions were clearly specified; such workers

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

141

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

140

dad de la emigración –de carácter temporal y dependiente

de las necesidades fluctuantes de los mercados de trabajo in-

ternacionales–, así como a las políticas migratorias de los pa-

íses. La Ley de Bases de Ordenación de la Emigración, de 22

de diciembre de 1960, considera la libertad de emigración,

aunque de una forma un tanto ambigua, pues sólo reconoce

legalmente las salidas a través del IEE. Los movimientos de

personas hacia América con la intervención del Instituto se

dividen en espontáneos y asistidos. Estos últimos se realizan

en su mayor parte a través del CIME y del programa de rea-

grupamiento familiar confiado a la CCEM; además prevalece

la emigración tradicional, es decir, sin contrato laboral, pero

con demanda para esas profesiones en el país de recepción,

a través de las relaciones familiares o profesionales, que per-

miten que un trabajador pueda ser contratado directamente

por un empresario del país de acogida. En el caso europeo

existían dos vías:

• los emigrantes numéricos, a través de la demanda de un

determinado número de trabajadores cuyas capacitacio-

nes profesionales y condiciones laborales se especificaban

claramente; estos trabajadores se solicitaban al IEE, que se

encargaba de hacer la selección y todos los trámites nece-

sarios para su salida;

• los emigrantes nominativos, cuando un empresario recla-

maba a un trabajador concreto, cuyo nombre le había sido

facilitado por otro trabajador de su empresa, un proceso

mucho más ágil a nivel burocrático.

Para llevar a cabo las tramitaciones de las salidas, el IEE

puso en marcha una amplia red provincial de delegaciones

dirigidas por inspectores de trabajo en las principales pro-

vincias migratorias, que en colaboración con las Oficinas Sin-

dicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban las listas

de los aspirantes a emigrar, de acuerdo con la capacitación

profesional y las preferencias geográficas. Era su misión com-

pensar oferta y demanda, siguiendo las indicaciones de la

Dirección General de Empleo. Localizada o designada la

zona de reclutamiento, se procedía a realizar todos los trá-

mites (convocatoria, información, preselección, selección, re-

conocimiento médico, tramitación de la documentación y

were requested from the IEE, which made the selection

and took care of all the necessary paperwork for the

workers to leave;

• nominal emigrants, when a businessman requested a

specific worker, whose name had been supplied by

another employee in his company; this process was much

faster on a bureaucratic level.

To carry out the procedures for departures, the IEE put

into operation a large provincial network of offices headed

by labour inspectors in the main migration provinces, which

in collaboration with the Union Offices for Training and

Employment drew up lists of candidates to emigrate,

according to professional capability and geographical

preferences. Their mission was to offset supply and demand,

following the indications of the General Directorate for

Employment. Once the area of recruitment had been located

or designated, all procedures were carried out (call,

information, preselection, selection, medical check-up,

documentation processing and travel arrangements for

emigrants). All these operations were free but took a long

time - they lasted from four to six months. In Galicia, one of

the Spanish communities with the most emigration, there

were four delegations, located in A Coruña, Lugo, Ourense

and Vigo.

Together with these functions of professional assistance, the

IEE had a wide range of policies for assistance, collaborating

in certain fields with other entities, especially with the

Catholic Church. It delegated a significant part of its

assistance onto the Church through the Catholic

Commission and the Higher Missions Council. The CCEM

took care of the religious assistance for emigrants, both

inside and outside Spain, with a very broad and effective

network of diocesan delegates and missionaries for

emigrants - they performed a significant task with great

social content. This work could be orientated to the

destination country with subsidies for emigrant associations

and for family reunification programmes. It could also be

directed towards the country of origin, by organising

preparatory courses for emigrants and aid policies for

returnees.

Page 73: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

organización del viaje de los emigrantes). Todas estas ope-

raciones eran gratuitas pero muy pesadas en el tiempo, du-

raban entre cuatro y seis meses. En Galicia, una de las

comunidades españolas con mayor peso migratorio, existían

cuatro delegaciones, sitas en A Coruña, Lugo, Ourense y

Vigo.

Junto con estas funciones de asistencia laboral, el IEE

desarrolló una amplia gama de políticas y acciones asisten-

ciales, colaborando en determinados ámbitos con otros or-

ganismos, de forma destacada con la Iglesia católica, en la

que delegó una parte importante de su labor asistencial a

través de la Comisión Católica y el Consejo Superior de Mi-

siones. La CCEM se ocupaba de la asistencia religiosa al emi-

grante, dentro y fuera de España, con una extensa y muy

eficaz red de delegados diocesanos y misioneros de emigran-

tes, que realizaban una gran labor de contenido social. Esta

labor podía orientarse hacia el país de destino con subven-

ciones a las asociaciones de emigrantes o a los programas de

reagrupamiento familiar, o bien estar orientada hacia el país

de origen, con la organización de cursos preparatorios para

los emigrantes o políticas de ayuda a los retornados.

El IEE colaboraba también con el Ministerio de Educación

en la labor educativa de emigrantes y de sus hijos, organi-

zando cursos de formación como preparación previa a su sa-

lida de España, que podían durar entre 15 y 45 días, donde

se impartían clases sobre el país de destino, sobre las condi-

ciones de trabajo allí, primeras nociones del idioma y otras

enseñanzas que se consideraban de interés. Además, como

medio de difusión tienen varias publicaciones, como Carta

de España, creada en enero de 1960, con el objetivo de servir

de vínculo a los emigrantes españoles con la “madre patria”.

Hay otras instituciones colaboradoras como Cáritas Española,

que participó en sus programas de ayuda a los más necesita-

dos, o la Delegación Nacional de Juventudes, con la funda-

ción de colegios menores en los países de acogida, donde se

impartía la docencia en español, llevando los planes de es-

tudio de aquí, o organizando campamentos de verano para

hijos de emigrantes, etc.

Toda salida ajena al IEE fue catalogada a efectos legales

de “clandestina”, aunque en realidad se trataba de una emi-

gración irregular, cuyo volumen supone algo más del 50%

The IEE also collaborated with the Ministry of Education

in educational work for emigrants and their children,

organising training and preparation courses before their

departure from Spain. Such courses could last from 15 to 45

days, and emigrants learned about the country of

destination, about the working conditions therein,

rudiments of the language and other lessons which were

considered of interest. Furthermore, as a means of

dissemination they had several publications, such as the

Carta de España (Letter from Spain), set up in January 1960

as a way for Spanish emigrants to stay in touch with their

“motherland”. There were other collaborating institutions,

such as Cáritas Spain, which had aid programmes for the

neediest, and the National Youth Delegation, which

founded primary schools in the receiving countries where

children were taught the Spanish curriculum in Spanish, and

organising summer camps for emigrants’ children, etc.

All departures not managed through the IEE were

catalogued for legal purposes as “clandestine”, although in

truth it was just irregular emigration, just over 50% more

than assisted emigration in the 1960’s. This variety, known

by Spanish authorities since the late 1940’s, progressively

increased until it became the main form of emigration from

1960 on. This kind of exodus got round bureaucratic

procedures to depart, avoiding legal impediments at both

ends of the migration chain. These departures were

facilitated by the abundant supply of labour in the

underground economy and the possibilities of regularisation

once in the receiving country; it was also helped by the

increasingly abundant propaganda, despite being

prohibited by law, and in particular by the action of

migratory chains offering coverage and security to the

candidate and, in principle, guaranteed him greater chances

of success. This explains the spatial polarisation of workers,

both in sending and residence areas. Evidently people’s lack

of defence in irregular emigration made them more willing

to risk abuse and exploitation, as well as being more exposed

to failure in the early stages of the process.

With the new law of emigration in 1971 special

importance was given to emigrants’ social needs. Skilled

returnees were supposedly rewarded, although the truth

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

143

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

142

de la asistida durante los años 60. Esta variedad, conocida

por las autoridades españolas desde finales de los años 40,

aumenta paulatinamente hasta convertirse en protagonista

por su volumen a partir de 1960. Es un éxodo que flexibiliza

los trámites burocráticos para salir, evitando los impedimen-

tos legales en los dos extremos de la cadena migratoria. Estas

salidas fueron facilitadas por la abundante oferta de trabajo

en la economía sumergida y las posibilidades de la regulari-

zación in situ en el país de recepción; también por la difusión

propagandística cada vez más abundante, a pesar de estar

prohibida por ley; y, sobre todo, por la acción solidaria de

las cadenas migratorias, que ofrecían cobertura y seguridad

al demandante y en principio le aseguraban mayores posi-

bilidades de éxito. Esto explica la polarización espacial de los

trabajadores tanto en las áreas emisoras como en los lugares

de residencia. Evidentemente la indefensión propia de esta

emigración no regularizada la hacía más proclive a vivir si-

tuaciones de riesgo por abuso y explotación, además de

estar más expuesta al fracaso en los primeros momentos del

proceso.

Con la nueva Ley de Emigración de 1971 se otorgaba una

especial importancia a las necesidades sociales de los emi-

grantes, primando su retorno ya como mano de obra capa-

citada, aunque la realidad era que ni tan siquiera existía una

política de ayudas para los que volvían. En el caso europeo

se procuró dificultar la integración de los emigrantes (ya de

por sí difícil por la diferente lengua, costumbres y formación)

mediante la creación de asociaciones y centros para españo-

les. El IEE, en el marco de su labor asistencial, se esforzó en

la creación de Casas de España, que estaban concebidas

como centros sociales para ayudar a fomentar la conserva-

ción de la identidad española y la conexión con el país de

origen; también como un modo de control para evitar infil-

traciones de las ideas políticas consideradas perniciosas por

el régimen. La legislación preveía que proporcionaran servi-

cios relacionados con la recepción de los emigrantes, la rea-

lización de reuniones para dar, por ejemplo, informaciones

necesarias para asentarse en el país, y en general todos aque-

llos servicios “que tiendan al desarrollo de una acción for-

mativa y cultural”, con actividades sociales, deportivas y

recreativas. El IEE, pues, fomentó un asociacionismo étnico

was that there was never even a policy to help those

returning. In Europe the integration of emigrants was more

difficult (it was already problematic in itself thanks to the

different languages, customs and training), as associations

and centres for Spanish people were set up. The IEE, as part

of its aid work, worked to establish Casas de España (Houses

of Spain), which were conceived as social centres to help

foster the preservation of Spanish identity and connection

with their country of origin, as well as a way of controlling

people to prevent the infiltration of political views deemed

harmful by the regime. Legislation stipulated that they

should provide services related to the reception of

emigrants, organising meetings to provide, for example,

information needed to settle in the country, and in general

all those services “which tend to the development of a

training and cultural activity”, with social, sport and leisure

activities. The IEE thus fostered ethnic associations which

kept emigrants’ bonds with Spain alive, harboured the

expectation of returning home and allowed a supervisory

and monitoring policy on the activities of the emigrant

colony.

With the coming of democracy, Clause 42 of the

Constitution of 1978 defined the special safeguard of the

economic and social rights of Spanish workers abroad,

advocating the implementation of a policy designed to

facilitate the return of our emigrants. Thus the discussion

about the right to emigrate disappeared, and the new

approach was to facilitate Spanish emigrants’ rights under

the Constitution. In the early years of democracy the

emigration policy was still run by the IEE. The decrease in the

magnitude and cost of emigration for Spain also led to

government interest shrinking. Spain is now considered

more a country of immigration than emigration, even

though we cannot forget the presence of several million

Spaniards residing abroad (2.7 million in 1977). In 1985 the

IEE came under the control of the Ministry of Labour and in

1991 it was transformed into the General Directorate for

Migration and to all effects and purposes disappeared.

Page 74: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

que mantenía vivos los vínculos del emigrante con España,

nutría la expectativa del retorno a la patria y permitía ejercer

una tutela y vigilancia política sobre las actividades de la co-

lonia emigrada.

Con la llegada de la democracia, el artículo 42 de la Consti-

tución de 1978 recoge la especial salvaguardia de los derechos

económicos y sociales de los trabajadores españoles en el ex-

tranjero, abogando por la realización de una política orien-

tada a facilitar el retorno de nuestros emigrantes. Desaparece

así la discusión sobre el derecho a emigrar, siendo el nuevo

enfoque facilitarles a los españoles emigrantes el acceso a

los derechos garantizados por la Constitución. En los prime-

ros años la política migratoria sigue estando dirigida desde

el IEE. La disminución de la importancia cuantitativa y eco-

nómica de la emigración para España también hizo que el

interés de las administraciones fuera menguando. España ya

se considera más un país de inmigración que de emigración,

aunque no se puede olvidar la presencia de varios millones

de españoles residiendo fuera (2,7 millones en 1977). En

1985 el IEE pasa a depender del Ministerio de Trabajo y en

1991 la institución fue transformada en Dirección General

de Migraciones y desaparece de facto.

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

145

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

144

ALBERTO MARTÍ, EL FOTÓGRAFO QUE SIGUE DEDICANDO SU

VIDA A LA FOTOGRAFÍA

José Caruncho

Alberto Martí Villardefrancos nació en A Coruña el 14 de

marzo de 1922 y, a sus 88 años, todavía sigue en activo or-

denando y clasificando los miles de negativos de su archivo,

que tal vez lleguen a un millón. Su memoria es envidiable y

su estado físico, aunque un poco mermado por un accidente

de automóvil que tuvo hace 20 años, también.

Alberto lleva trabajando en el mundo de la fotografía

desde los 12 años. Empezó como empleado de Foto Blanco y

más tarde se hizo empresario de ese establecimiento, cuyo

traspaso le cedió el Sr. Blanco en el año 1953. Con ese nego-

cio llegó a tener treinta empleados y nueve tiendas en dife-

rentes lugares de A Coruña. Recuerda así sus comienzos:

“Éramos tres chicas y yo, el niño, que en aquel tiempo tenía

12 años, como empleados del laboratorio. Los fines de se-

mana nos los pasábamos revelando. Nuestro cliente principal

era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol los negati-

vos que venían del frente, que eran de formatos 35 mm, 6x6

cm y 9x12 cm”. El Sr. Blanco era un hombre justo y había visto

en Alberto al hijo que nunca había tenido y que, por su gran

capacidad de trabajo, demostrada con creces en tantos años,

era la persona ideal para continuar con su negocio. Por eso

se lo traspasó a Alberto, con el absoluto convencimiento de

que en sus manos el negocio iría a más, pues en aquella

época Alberto era un fotógrafo capacitado para hacer cual-

quier tipo de fotografía, tanto la relacionada con sucesos

como con eventos deportivos, actos sociales, etc. Sin em-

bargo fue su espíritu de reportero lo que le hizo compaginar

el trabajo en el negocio con la colaboración en La Voz de Ga-

licia, que por cierto fue muy duradera, algo más de 50 años.

Es curioso, pero lleva más de 20 años jubilado y todavía si-

guen saliendo sus fotos en un apartado de ese periódico que

se titula “Tal como éramos,” un recuerdo en imágenes de A

Coruña de la primera mitad del siglo pasado. Por algunas de

esas fotografías ha recibido gran cantidad de premios nacio-

nales e internacionales. Pero en Alberto había también una

inquietud fotográfica que iba más allá de la foto para cubrir

una noticia, o del reportaje de bodas, o del reportaje social…

ALBERTO MARTÍ, THE PHOTOGRAPHER WHO KEEPS DEVOTING

HIS LIFE TO PHOTOGRAPHY

José Caruncho

Alberto Martí Villardefrancos was born in A Coruña the 14th

of March of 1922 and now, he is 88 years old, still works

sorting and classifying the thousands of negatives of his

archive, which may reach a million. His memory is enviable

and his physical condition, though somewhat diminished by

a car accident 20 years ago, too.

Alberto has been working in the photography world since

he was 12. He started as an employee of Foto Blanco and

later he headed the business, which Mr. Blanco transferred

to him in 1953. With that business he grew to 30 employees

and nine stores in different parts of A Coruña. He recalls his

early days: “We were three girls and me, the boy, then I was

12, as employees of the laboratory. We spent the weekends

revealing. Our main client was Foto Montalbo that sent us

from Ferrol the negatives coming from the front, which

were 35 mm, 6x6 cm and 9x12 cm formats.” Mr Blanco was

a fair man and had seen in Alberto the child he had never

had and who, by his great capacity for work, demonstrated

dearly in so many years, was the ideal person to continue his

business. So he transferred it to Alberto, with the absolute

conviction that he would make it grow, because at that time

Alberto was a skilled photographer able to take any picture,

either related to accident and crime reports, as to sport news

or social events, etc. His spirit of press photographer,

though, would make him reconcile his work in the business

with his collaboration with La Voz de Galicia, which

incidentally was very durable, just over 50 years. It is funny,

he has been retired for more than 20 years and his pictures

keep coming in a section of that journal entitled “Tal como

éramos” [The way we were], a picture memory of A Coruña

in the first half of last century. For some of those pictures he

has received many national and international awards. But

Alberto’s photographic concern went beyond the picture to

cover a story, or the wedding illustrated report, or the social

story…

Among these works there stands out his series on

emigration. A forgotten work because Alberto did not

Page 75: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

147

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

146

Entre esos trabajos destaca su serie sobre la emigración.

Un trabajo olvidado al no haber sido publicado por Alberto

en su momento. Se conoce de este impresionante reportaje

una docena de fotografías de las más de 200 que tomó en

los muelles de A Coruña y también en Vigo, tras el secuestro

del Santa María por el DRIL.

Cuando se habla de fotografías de la emigración, siempre

pensamos en un fotógrafo: Manuel Ferrol. Si hay una foto-

grafía en toda la historia fotográfica de Galicia que pueda

considerarse un icono fotográfico, ésa es la del padre y el

hijo que Manuel hizo en el puerto de A Coruña. Es la foto-

grafía que cualquier fotógrafo quisiera haber hecho, pero

Alberto Martí no desmerece en nada. Con las 73 imágenes

seleccionadas ahora, se ha intentado contar una historia de

lo que supuso la emigración para miles de gallegos, desde la

ida hasta, en muchos casos, el retorno a casa. Para algunos

el regreso fue trágico, como el de una chica que no pudo su-

perar la travesía de vuelta. Pero como no todo fueron penas,

también fotografió el feliz alumbramiento de una niña en

uno de los barcos de regreso, con bautizo a bordo y con el

capitán y su mujer como padrinos.

En este reportaje hay algunas fotos gloriosas y conmove-

doras, como la de la niña que está cuidando de sus herma-

nos mientras sus padres se ocupan de la facturación del

equipaje; la de la niña sentada encima de las maletas; la de

los niños, posiblemente hermanos, que perdieron el barco;

la de la monja saludando desde el camarote del barco; la

fotografía utilizada para la cubierta de este catálogo, en

la que un grupo de personas saluda con los pañuelos, aun-

que no se les vean las caras y debamos intuir sus expresio-

nes; es como el retrato que el gran fotógrafo

armenio-canadiense Yosuf Karsh le hizo al violonchelista

Pau Casals de espalda, un gran logro dentro de la fotografía

de retratos, donde al retratado no se le ve el rostro, ni falta

que hace.

En definitiva, el reportaje de Alberto es de una gran ino-

cencia –incluso me atrevería a decir “ignorancia”, en el sen-

tido de que él no conocía las tendencias fotográficas del

momento–, lo cual hace que el trabajo sea mucho más inte-

resante, más fresco, natural y directo, llegando al corazón

con tal fuerza que será difícil reprimir las lágrimas.

publish it at the time. We know of this amazing illustrated

story a dozen of photographs of the 200 he took on the

quays of A Coruña and in Vigo, after DRIL had hijacked the

boat Santa María.

When talking about pictures of emigration we always

think of a photographer: Manuel Ferrol. If there is a picture

in the entire photographic history of Galicia which can be

considered an icon of photography, that is the one taken by

Manuel of the father and the son at the port of A Coruña.

That is the picture any photographer would like to have

taken, but Alberto Martí does not detract in any way. With

the 73 images selected now, we tried to tell a story of what

meant emigration for thousands of people from Galicia,

from the outward journey until, in many cases, the return

home. For some of them coming back was tragic, like the girl

who could not overcome the return journey. But it was not

all hardship, he also photographed the happy birth of a child

in one of the boats back, with baptism on board and the

captain and his wife were the godparents.

In this illustrated story there are some glorious and moving

pictures, like the one of the girl who is taking care of her

brothers while their parents are registering the luggage; the

girl sitting on the suitcases; the children, possibly brothers,

who missed the boat; the nun waving from the cabin of the

ship; the picture used for the cover of this catalogue, where

a group of people are waving with handkerchiefs, even if

you cannot see their faces and must guess their expressions;

it is like the portrait of the cellist Pau Casals taken from

behind by the great Armenian-Canadian photographer

Yosuk Karsh, a big achievement of the portrait photography,

where the face of the photographed one is not seen, and

there is no need.

In short, Alberto’s illustrated story is the picture of

innocence - even dare I say “ignorance”, in the sense he did

not know the photographic trends of that time - which

makes his work much more interesting, fresher, natural and

straight, reaching to the heart with such force that it will be

difficult to suppress tears.

There is an important benchmark in the history of

photography for those who represented emigration (or

rather immigration), which are the FSA’s photographers

Hay un referente importante en la historia de la fotografía

de quienes han retratado la emigración (o mejor dicho la in-

migración): los fotógrafos de FSA (Farm Security Administra-

tion). Estos fotógrafos fueron contratados por el gobierno

americano para la lucha contra la depresión económica que

en los años 30 empujó a los trabajadores rurales fuera de sus

tierras, en muchos casos al aparecer la agricultura mecani-

zada y en otros debido a las sequías y a las tormentas de

arena que tuvieron lugar en los estados centrales. Entre estos

fotógrafos –creo recordar que eran once– se encontraban

Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee y Arthur Roths-

tein. El director del proyecto fotográfico era un economista

llamado Roy E. Stryker, que estimuló la imaginación y la cu-

riosidad de sus fotógrafos con frases como “El documental

es un enfoque y no una técnica; es una afirmación y no una

negación…” o “Hablar, con tanta elocuencia como sea posi-

ble, de aquello que debe ser dicho en el lenguaje de las imá-

genes”. Algunos de estos fotógrafos llegaron a hacer

fotografías que hoy son bien conocidas, como los retratos e

interiores de casas de Walker Evans, la tormenta de arena

de Rothstein o la –quizá más conocida– hecha por Dorothea

Lange: una madre que aparece rodeada de sus hijos en una

tienda de campaña.

Llegados a este punto nos encontramos la afirmación de

Stryker al reparar en la fotografía de Alberto Martí de la

niña agarrando a sus hermanos, o en la de Manuel Ferrol del

padre y el hijo llorando, puesto que en muy pocas ocasiones

se ha hablado con tanta elocuencia por medio del lenguaje

de las imágenes. En estas fotografías no hay muchas diferen-

cias apreciables con la de Dorothea Lange en cuanto a emo-

tividad. Por eso, si esos dos reportajes (el de Alberto Martí y

el de Manuel Ferrol) se dieran a conocer en su totalidad en

los años 50, estaríamos hablando del mejor reportaje de esos

años y no solamente en Galicia o en España. Sí, si Newhall,

Gernsheim o Pollock, eminentes historiadores, conocieran

estas fotografías, no me cabe la menor duda de que las hu-

bieran incluido en sus respectivas historias de la fotografía.

Al serme encargado el trabajo de selección y copiado de

los negativos (y también la organización de la exposición),

se me planteó como primer problema qué título ponerle a

este grupo de excelentes fotografías. Tras hablar con Alberto

(Farm Security Administration). These photographers were

hired by the American government to combat the economic

depression in the 1930s that pushed the farm workers off their

lands, in many cases due to the occurrence of mechanized

agriculture and in others to drought and sandstorms in the

Midwest. Among these photographers - I think they were

eleven - were Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee

and Arthur Rothstein. The manager of the photographic

project was an economist named Roy E. Stryker, who

stimulated the imagination and curiosity of his

photographers with words like these: “Documentary is an

approach not a technique, an affirmation not a negation…”

or “To speak as eloquently as possible of the thing to be said

in the language of pictures.” Some of these photographers

came to take some pictures that are now well known, like

the portraits and the building interiors by Walker Evans, the

sandstorm by Rothstein or - perhaps the best known - the

one taken by Dorothea Lange, a mother surrounded by her

children in a tent.

At this point we find Stryker’s claim taking Alberto Martí’s

photograph of the girl grabbing his brothers, or the father

and the child crying taken by Manuel Ferrol, because rarely

has anyone spoken so eloquently by means of the language

of pictures. In these photographs there are not many

significant differences in terms of emotion with that one

taken by Dorothea Lange. So if those two illustrated stories

(the one by Alberto Martí and Manuel Ferrol) had been

released in full in the 1950s, we would be talking about the

best story of those years and not only in Galicia or Spain. Yes,

if Newhall, Gernsheim or Pollock, eminent historians, had

known these pictures I do not doubt they would have

included them in their respective histories of photography.

When I was commissioned with the work of selecting and

copying of the negatives (and also the organization of the

exhibition), the first problem I found was think of a title for

this group of great pictures. After talking to Alberto about

several possibilities, I suggested The farewells, as one of the

piano sonatas by Beethoven, specifically the No. 26 Op. 81a.

This was composed because Archduke Rudolph had to leave

Vienna - and then he returned - when Napoleon’s troops

entered the city. Beethoven put every single movement a

Page 76: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

148

de varios posibles, le sugerí Los adioses, como una de las so-

natas para piano de Beethoven, concretamente la n.º 26, op.

81a. El motivo de esta composición vino dado por la marcha

de Viena –y su regreso posterior– del archiduque Rodolfo

ante la llegada de las tropas napoleónicas. Beethoven le

puso a cada uno de los movimientos un subtítulo: Adagio-

Allegro: los adioses; Andante espressivo: la ausencia; Vivacis-

simamente: el regreso.

He de ser justo y decir que mi idea original era el título Los

adioses de la emigración. Fue el escritor Luís Rei, acosado por

mi insistencia de que escuchase más aún la música de Bee-

thoven, quien me apuntó la idea de dejarlo solamente en

Los adioses. Un acierto, de verdad, pues no creo que ningún

otro título hubiera sido posible.

subtitle: Adagio - Allegro: The farewells; Andante espressivo:

the absence; Vivacissimamente: the return.

I must be fair and say that my original idea was the title

The emigration farewells. The writer Luís Rei, beset by my

insistence that he should listen even more to Beethoven’s

music, was who pointed me the idea of putting only The

farewells. A success, really, because I do not think any other

title would be possible.

Page 77: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central

os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ

REMATOUSE DE IMPRIMIR NOS OBRADOIROS DE EUROGRÁFICAS PICHEL S.L, NO MES DE XULLO DO 2010

Page 78: ARTÍ M LBERTO os adeus e FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍconsellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2010_Os-adeus... · 2020. 7. 2. · pedida e todo adeus ten no seu nervio central