ARNO LABIRINTOA (2019-05-04) - jaizkibel m.t....“Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen...

2
ARNO LABIRINTOA (2019-05-04) Entzian barne ibiltzea gorabidean diren zuhaitz artean ibilbide liluragarria burutzea duzu, egurats ilun eta antzinako artzaintza ordokian zehar gordetzen diren borden aztarnak, harrizko hormak, megalitiko egiturak, zuloak, iturburuak eta karezko labirintoak, higadurak irudi bitxiak sortu dituen. Beraz, labirintoak ugariak dira, baina guztien gainetik, mendizerraren alde honetan ARNO eta KATARRI dira guztietan ezagunenak. Lehenengoa dugu hurbilena, kokatzeko errazena, hori dugu bisitatuko. FAUNOREN LABIRINTOA Mitologia gaietarako aproposak dira labirintoak, eta ARNON fauna telurikoa ugaria da. Basajaunen erreinua da eta ber- tan dute bizileku mairuek, ingumek eta bestelako ahaideek. ARNOK badu ere bere ziklopea, Tartako, maltzurra oso. Begia non, hagina han, neurririk gabeko antropofagoa izaki. Gainontzean, erraldoiaren “gertakariek” lurralde guztietan antzekoak dira. Mendi zerraren behe aldeko leize eta iturburuetan, lekuko lamiak bizi dira, onak zentzu guztietan, eta Amilamiak hartzen dute izen. OTSO ETA “TIGEREN” ARTEAN Hainbeste harkaitz eta zuhaitzen artean, ez da zaila basa bizitza aurkitzea. Orkatza, basurdea eta hainbat pizti klase. Mendi hauetan ze- har ibilitako otso ospetsua, bere basakeria zela eta, artzainak beldurren menpe zituena, XX mendearen hasierakoa dugu. Etengabe jazarria izan zen, azkenean zepoan erori bazen ere, herrenik ihes egitea lortu zuen, elurte handi batek hiru hanken gainean zebilela agerian utzi bezala. Handik gutxira, hil egin zuten eta nabarmen gelditu zen bere gorpuzke- ra lerdena, inguruan ezagutu ez den tamainakoa. “Aitona” ezizena eza- rri zitzaion eta honekin amaiera eman zitzaion XX mendeko azken otso aztarnari. Laurogeiko hamarkadan berriro otsoaren aipamena entzun zen mendi hauetan, baina noizean behinka igarotzen ziren bikoteak izaki. “Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen zuen, katamotza deiturikoa, alegia. 1798. Landazurik “Historia Civil de la Provincia de Alavan” dio “Tigereak, tigrearen aldian espezie askoz ere apalagokoak dira, baina oso antzekoak”. 1807an Agurainen 39 kilokoa aipatzen da, Entziako mendietan ehizatutakoa. Katamotza ofizialki aspaldian desagertu omen zen, 2000. urtean begiztatua izan zenaren berriak dira. “MICHARRO” MUXARRAREN OLIOA Micharro (euskaraz muxarra), muxarraren aipamena egiteko erabiltzen den izena dugu. Entzia mendizerran ugaztun honen kolonia ugaria zen, mendi honetako pago zahar eta hutsetan zuen bizi toki. Basoko jendeak bere koipearen olioa egiten zuten. Entzia eta Iturrieta inguruko herrietako jendeak dionez, animali honek olio finezko estaldura du, olio hau larruazalean zehar xurgatzen da eta erreumarentzat erremedio paregabea da, ondorioz, Entzia inguruan muxarra ia des- agertua da. Egun espezie babestua da. GARLOTXAK Garlotxa edo galotxa, elurretan ibiltzeko elur-erraketari deitzen zaie Opakua, Entzia, Azazeta, Kapildui, Izkiz Araban eta Urbasa eta Lokiz Nafarroan. Antzinako garlotxarik zaharrenak kontserbatzen diren herria Arabako Mendiko Saban- do herria da. Jaiotzez Opakuako den Alvaro Ruiz de Gordoak zioen, duela urte dezente bat bateko elurte baten ondorioz, Matias Aseginolazaren 300 ardi baino gehiagoko artaldea mendian blokeatua gelditu zela. Garlotxak soinean, herri guztia irten zela laguntza eskainiz. Ahalegin eta neke handiz lan horretan jardun ondoren, artaldea onik ateratzea lortu omen zuten, baina akidura eta hotza bitar- teko, laguntzailetako bat oinak izozturik eta erdi hilik itzuli omen zen, “oinak Matiasen kortako gorotza artean sartu genizkion salbatzearren. Gauza hoberik ezin liteke egin horrelakotan”.

Transcript of ARNO LABIRINTOA (2019-05-04) - jaizkibel m.t....“Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen...

Page 1: ARNO LABIRINTOA (2019-05-04) - jaizkibel m.t....“Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen zuen, katamotza deiturikoa, alegia. 1798. Landazurik “Historia Civil de la Provincia

ARNO LABIRINTOA (2019-05-04)

Entzian barne ibiltzea gorabidean diren zuhaitz artean ibilbide liluragarria burutzea duzu, egurats ilun eta antzinako artzaintza ordokian zehar gordetzen diren borden aztarnak, harrizko hormak, megalitiko egiturak, zuloak, iturburuak eta karezko labirintoak, higadurak irudi bitxiak sortu dituen. Beraz, labirintoak ugariak dira, baina guztien gainetik, mendizerraren alde honetan ARNO eta KATARRI dira guztietan ezagunenak. Lehenengoa dugu hurbilena, kokatzeko errazena, hori dugu bisitatuko.

FAUNOREN LABIRINTOA

Mitologia gaietarako aproposak dira labirintoak, eta ARNON fauna telurikoa ugaria da. Basajaunen erreinua da eta ber-tan dute bizileku mairuek, ingumek eta bestelako ahaideek.

ARNOK badu ere bere ziklopea, Tartako, maltzurra oso. Begia non, hagina han, neurririk gabeko antropofagoa izaki. Gainontzean, erraldoiaren “gertakariek” lurralde guztietan antzekoak dira.

Mendi zerraren behe aldeko leize eta iturburuetan, lekuko lamiak bizi dira, onak zentzu guztietan, eta Amilamiak hartzen dute izen.

OTSO ETA “TIGEREN” ARTEAN

Hainbeste harkaitz eta zuhaitzen artean, ez da zaila basa bizitza aurkitzea. Orkatza, basurdea eta hainbat pizti klase. Mendi hauetan ze-har ibilitako otso ospetsua, bere basakeria zela eta, artzainak beldurren menpe zituena, XX mendearen hasierakoa dugu. Etengabe jazarria izan zen, azkenean zepoan erori bazen ere, herrenik ihes egitea lortu zuen, elurte handi batek hiru hanken gainean zebilela agerian utzi bezala. Handik gutxira, hil egin zuten eta nabarmen gelditu zen bere gorpuzke-ra lerdena, inguruan ezagutu ez den tamainakoa. “Aitona” ezizena eza-rri zitzaion eta honekin amaiera eman zitzaion XX mendeko azken otso aztarnari. Laurogeiko hamarkadan berriro otsoaren aipamena entzun zen mendi hauetan, baina noizean behinka igarotzen ziren bikoteak izaki.

“Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen zuen, katamotza deiturikoa, alegia. 1798. Landazurik “Historia Civil de la Provincia de Alavan” dio “Tigereak, tigrearen aldian espezie askoz ere apalagokoak dira, baina oso antzekoak”. 1807an Agurainen 39 kilokoa aipatzen da, Entziako mendietan ehizatutakoa. Katamotza ofizialki aspaldian desagertu omen zen, 2000. urtean begiztatua izan zenaren berriak dira.

“MICHARRO” MUXARRAREN OLIOA

Micharro (euskaraz muxarra), muxarraren aipamena egiteko erabiltzen den izena dugu. Entzia mendizerran ugaztun honen kolonia ugaria zen, mendi honetako pago zahar eta hutsetan zuen bizi toki. Basoko jendeak bere koipearen olioa egiten zuten. Entzia eta Iturrieta inguruko herrietako jendeak dionez, animali honek olio finezko estaldura du, olio hau larruazalean zehar xurgatzen da eta erreumarentzat erremedio paregabea da, ondorioz, Entzia inguruan muxarra ia des-agertua da. Egun espezie babestua da.

GARLOTXAK

Garlotxa edo galotxa, elurretan ibiltzeko elur-erraketari deitzen zaie Opakua, Entzia, Azazeta, Kapildui, Izkiz Araban eta Urbasa eta Lokiz Nafarroan. Antzinako garlotxarik zaharrenak kontserbatzen diren herria Arabako Mendiko Saban-do herria da.

Jaiotzez Opakuako den Alvaro Ruiz de Gordoak zioen, duela urte dezente bat bateko elurte baten ondorioz, Matias Aseginolazaren 300 ardi baino gehiagoko artaldea mendian blokeatua gelditu zela. Garlotxak soinean, herri guztia irten zela laguntza eskainiz. Ahalegin eta neke handiz lan horretan jardun ondoren, artaldea onik ateratzea lortu omen zuten, baina akidura eta hotza bitar-teko, laguntzailetako bat oinak izozturik eta erdi hilik itzuli omen zen, “oinak Matiasen kortako gorotza artean sartu genizkion salbatzearren. Gauza hoberik ezin liteke egin horrelakotan”.

Page 2: ARNO LABIRINTOA (2019-05-04) - jaizkibel m.t....“Tigerek” edo tigreak ere harridura sortzen zuen, katamotza deiturikoa, alegia. 1798. Landazurik “Historia Civil de la Provincia

EL LABERINTO DE ARNO (04-05-2019)

Pasear por Entzia es un fascinante recorrido entre árboles emergentes en una atmósfera tenebrosa y antiguos rasos pastoriles que encierran, además, otras sorpresas en forma de ruinas de bordas, muros de piedra, estructuras mega-líticas, simas, fuentes y sumideros de arroyos y laberintos kársticos donde la caliza aparece taladrada en huecos y cavidades y moldeada en monolitos de formas curiosas. En efecto, son varios los laberintos, pero en este rincón de la sierra los más conocidos son los de ARNO y KATARRI. El primero, el más próximo y fácil de localizar, es el que visitamos.

EL LABERINTO DEL FAUNOLos laberintos son propicios para el tema mitológico, y en ARNO la fauna telúrica es abundante. Es el reino de Basajaun y en él moran también todo tipo de mairus, duendes y otros parientes.

ARNO también tiene su cíclope, nuestro cíclope, Tartalo, que era un malo malísimo. Allá donde ponía su único ojo delantero hin-caba el diente pues era un voraz antropófago. Por lo demás, los “sucedidos” del mítico gigante son los comunes al resto del país. Y ya, en las simas y nacederos de la parte baja de la sierra, viven unas lamias locales, muy buenas en todos los sentidos, que en esta zona se denominan Amilamiak.

ENTRE LOBOS Y “TIGUERES”Entre tanta piedra y árbol es fácil suponer una abundancia de vida salvaje. Pues sí, corzos, jabalíes y toda suerte de fieras. El ultimo lobo legendario que merodeaba por estas montañas y que tenía atemorizados a todos los pastores por sus instintos feroces anduvo por estos lugares a principio del siglo XX. Se le persiguió constantemente y, por fin, cayó en un potente cepo, pero logró escapar, no sin haber quedado cojo, defecto que pudo comprobarse muy bien por las huellas que dejó en una nevada que cubrió la sierra y por la que se supo que sólo pisaba con tres patas. Al poco tiempo de éste suceso le dieron muerte, llamando la atención su corpulencia: no se ha conocido por estos contornos ejemplar más notable. Aquí se le puso por nombre el “Abuelo” y así termino el último vestigio de éstos animales en la primera mitad del siglo XX. Hacia los años ochenta se volvió a oír de nuevo el lobo en estos montes, pero se trataba de parejas que pasaban esporádicamente.Sorprendía también el “tiguere” o tigre, también llamado lince, gato cerval u onza. Ya Landazuri en 1798 en la “Historia Civil de la Provincia de Álava” cuenta que los “tigueres son una especie muy inferior a los tigres regulares, aunque en lo demás perfectamente semejantes”. Y se data en Agurain, en 1807, un ejemplar de cerca de ¡39 kilos de peso! que parece ser fue cazado en los montes de Entzia. El lince oficialmente desapareció hace mucho, pero hay noticias de algún nuevo avistamiento en esta sierra en el año 2000.

EL ACEITE DE “MICHARRO”“Micharro” (del euskera muxarra) es el nombre que se aplica al lirón en esta parte de Álava. En la Sierra de Entzia hubo gran cantidad de estos pequeños mamíferos que habitan en las hayas viejas y huecas de nuestros montes. Las gentes de la montaña fabrican un ungüento con su aceite. Según se cuenta por los pueblos que rodean la parzonería de Entzia e Iturrieta, este animal está cubierto de una aceite tan fino que penetra en la piel y es un remedio muy eficaz para el reuma; es por lo que apenas quedan “micharros” en la Sierra Entzia y hoy en día se encuentran tan protegidos.

LAS “GARLOCHAS” El nombre de “garlocha” o “galocha” se aplica a una especie de raquetas para andar por la nieve en la zona de Opakua, sierra de Entzia, Azazeta, Kapildui, Izkiz en Araba y Urbasa y Santiago de Lokiz en Nafarroa. El pueblo donde más antiguas garlochas se conservan es en el pueblo de Sabando, en la Montaña Alavesa. Alvaro Ruiz de Gordoa, natural de Opakua, contaba que hace bastantes años, con motivo de una imprevista nevada quedó blo-queado en la montaña un rebaño de más de trescientas ovejas de Matías Aseginolaza. Provistos de “garlochas” salió “todo el pueblo” en su socorro. Con grandes esfuerzos y calamidades, después de varios días consiguieron salvar el rebaño, pero uno de los expedicionarios regresó medio extenuado y muerto de frío, con síntomas de congelación en los pies: “Se los metimos entre el estiércol de la cuadra de Matías para salvarlo. Es lo mejor que se puede hacer en estos casos”.