ArantzaTURISMO GIDA | GUIA TURÍSTICA

AURKIBIDEA INDICE

Herriguneko bisita 3-7 Visita al casco urbano“Izu-Artikutza” P.R. ibilbidea 8-9 Itinerario P.R. “Izu-Artikutza

“Mendaur” P.R. ibilbidea 10-11 Itinerario P.R. “Mendaur”“San Juan Xar” S.L. ibilbidea 12-17 Sendero S.L. “San Juan Xar”

“Azkilarrea” S.L. ibilbidea 18-22 Sendero S.L. “Azkilarrea”Kultur eta Festa Agenda 23 Agenda Cultural y Festiva

Arantzako informazio gehiago (historia, urteko agenda…)nahi baduzu sartu zaitez web orrian

www.arantza.euPara más información sobre Arantza (historia, agenda…)

visitad la página web

2

3

IturriotzaXabatenea etxea | Casa Xabatenea

�Aparkalekua eta haur parkearen on-doan Iturriotza izeneko iturri-labaderoadago. Garai batean izan zituen hiru era-bilerak antzeman ditzakegu: aziendakedanaraztekoa, etxerako ura hartzekoaeta arropa garbitzekoa.

�Karrikangoraetaplazaraailegatubai-nolehen,ezkerrean,Xabateneaetxeada-go, XVI. mendekoa, goiko solairuan ha-rrizko lehio bikoitza duena; aitzinxeago,eskuineanApezeneaetxea ikusikodugu,XVI. mendekoa ere, iparraldeko fatxadaikusgarriarekin.

HERRIGUNEKO BISITA | VISITA POR EL CASCO URBANO

Herriko sarrerako aparkalekuan hasikogara. Bertatik Eguzkialdea baserri au-zoko ikuspegi ederraz gozatzeko paradaizanendugu. IzuetaUnanuamendiaketahaien magalean dauden arboladiak etalarreak ikus ditzakegu.

Comenzaremos en el aparcamiento dela entrada del pueblo. Desde aquí tene-mos oportunidad de admirar la hermo-sapanorámicade los caseríosdel barriode Eguzkialdea. Podemos ver las mon-tañas Izu y Unanua y los prados y bos-quetes de sus laderas.

�Junto al aparcadero y el parque in-fantilseencuentrala fuente-lavaderodeIturriotza, que ha tenido tres usos tradi-cionales: el abrevadero para los anima-les, la fuente de agua para las casas y ellavadero de ropa.

�Dirigiéndose calle arriba y antes dellegar a la plaza, a la izquierda, se en-cuentra la casa Xabatenea, del siglo XVI,con una doble ventana de piedra en suplanta superior; más adelante, a la de-recha, se encuentra la casa Apezenea,también del siglo XVI, con vistosa facha-da norte.

�HerrikoPlazan, garai bateanere fron-toia izandakoa,etxedotoreenarteanHe-rriko Etxea dugu, XVIII. mendekoa etaudalarenegoitza; bertanArantzakohar-marri zaharra ikus dezakegu.

�Plazaren ondoan frontoia aurkitukodugu,1992anberritua.Kirolguneaezezik,Arantzakoherrikohainbatekitaldisozialeta kulturalen bilgunea izaten da.

�En la Plaza del Pueblo, antes tambiénfrontón, entre sus elegantes casas des-taca la Casa Consistorial, del siglo XVIIIy sede municipal; podemos observar elantiguo escudo de Arantza. .

�Junto a la Plaza en contraremos elfrontón, renovado en 1992. Además decentro deportivo en Arantza es escena-rio de numerosos actos sociales y cultu-rales.

HERRIGUNEKO BISITA | VISITA POR EL CASCO URBANO

Pilota jokua Herriko plazan | Juego de la pelota en la plaza del pueblo

4

5

�Plaza utzi, Eliza karrikatik abiatu etaerrota izandakoErronteneaetxearenon-dotik pasa eta gero, AndraMariaren Eli-za gure aitzinean izanendugu. XVI.men-deaneraikia,XVIII.eanhanditua izanzen;bere kanpaindorre ikusgarria XIX. men-dekoa omen da (1887).

�Elizaren hegoaldeko karrika estutikberehala Madalenea etxea (harrizko la-rrainadu)etapareanLarraineaetxe-jau-regia, orain dela urte gutxi birmoldatudute, bere tankera neogotikoari eutsita.Bertako leinua Arantzako jauntxo izanzen Erdi Aroan eta garai batean etxerikdotoreena izan omen zen.

�Dejando la Plaza por la calle “Elizakarrika”ydespuésdepasarlacasaErron-tenea, antiguomolino, se llega a la Igle-sia de Nª Sª de la Asunción. Construidaen el siglo XVI y ampliada en el XVIII, suvistoso campanario puede datar del si-glo XIX (1887).

�Por la estrecha calle al sur de la Igle-sia se alcanza la casaMadalenea, con suplazoleta de piedra, y frente a ella la Ca-sa-PalaciodeLarrainea,remodeladaha-ce pocos años y que conserva su estiloneogótico. Su linaje fue señor de Aran-tza en la Edad Media y en un tiempo de-bió ser la casa más elegante.

6

Emakumea eta astoa, IturriberrinMujer con su burro, en Iturriberri Zubipeko pasadizoa | Pasadizo

�Karrikabehera jarraituzPutxutxu ize-neko alderdira ailegatzen da: izen bere-ko iturria dago eta egurrezko zubi txikiazeharkatuz Iturriberri izeneko iturri-la-baderora iristen da. Garai batean herri-ra heldu ziren baserritarrek bertan al-datzen zituztenoinetakoak, abarkakedoespartzin zaharrak kenduz eta oinetakoberriak jantziz.

Putxutxuko iturrira itzuli eta galtza-datikgorakobideansartu.Bideestuase-gituz harrizko bi zubiren azpitik pasatu;garai bateko herri antolamenduaren bi-txikeria,zubiakEtxeberrietxerakobideaegiten du. Goitik segituz, Falkunea etaPetrixenea etxeen artera iritsiko gara.

�Descendiendolaempinadacalleselle-ga al lugar denominado Putxutxu, con lafuente del mismo nombre. Cruzando unpuentecito de madera se encuentra lafuente-lavaderodeIturriberri.Hacetiem-po, los caseros que llegaban al pueblocambiaban aquí su calzado, quitándoselas abarcas o viejas sandalias de espar-to para vestirse zapatos nuevos.

Denuevoen la fuentedePutxutxu, as-cender por la calle empedrada, con pa-sadizoestrechobajodospuentesdepie-dra; curiosidad de la antigua organiza-ción del pueblo, un puente es el accesoa la casa Etxeberri . Se alcanza el cruceentre las casas Falkunea y Petrixenea.

HERRIGUNEKO BISITA | VISITA POR EL CASCO URBANO

7

Eskuineko bidea hartuz Osinaldeaetxea dugu. Fatxada tradizionala du, etabazterreko“kortasuak”edosuhesiakna-barmentzen dira, sutetik babesteko; ga-rai batean, seguraski, etxegehienakho-rrelakoak ziren. Ondoan Osinako iturri-labaderoa dago, herriko handiena. Ez-kerretikdoaienkarrikaestutikGoikoka-rrikara aterako gara; bertan daude he-rriko denda eta ostatu gehienak. Bi au-kera dugu: Herriko Plazatik abiapuntu-ra itzuli;edokarrikasegitu,eskolakopa-tioaren ondotik, eta herrigunetik ateraz...

�Iturriotzako belagiak, Arantzako he-rriaren ikuspegi orokorra: Ekaitzamen-ditik Arrata errekaraino; Artikutza etaLesakako mugak, Izu eta Unanua men-diak eta Eguzkialdea auzoa. Bide bere-tik itzuli eta bisita aparkalekuan bukatu.

Girandoa laderecha llegamosa la ca-sa Osinaldea. En su fachada tradicionaldestacan los cortafuegos laterales paraprotegerla del fuego. Originariamente,lamayoríade las casas tendríanestaes-tructura. Al lado se encuentra la fuente-lavadero de Osina, la mayor del pueblo.Por la calle de enfrente se alcanza Goi-ko karrika, con lamayoría de comerciosybaresdelpueblo.Haydosopciones: re-gresar al punto de inicio por la Plaza; ocontinuar la calle, junto al patio de la es-cuela, y saliendo del pueblo...

�Prados de Iturriotza, vista del térmi-no de Arantza: de la cumbre de Ekaitzaal río Arrata; los límites con Artikutza yLesaka, losmontes Izu y Unanua y el ba-rrio Eguzkialdea. Volver por el mismocamino y acabar la visita en el aparca-miento.

Osinaldea etxeaCasa Osinaldea Osinako labaderoa | Lavadero de Osina

8

IZU-ARTIKUTZAP.R. NA-10

Arantza-Ollargarata-Izu-Amekurrun (Pagolleta)-Eguzkialdea-Arantza

14,520 km 700 mt ERTAINAMEDIO

Artikutzakomendietabasoanbarna,ikus-pegiederrak.AientsaauzoahasieranetaEguzkialdea auzoa bukaeran, baserriaketanekazarienbizimoduaezagutzekoau-kera.

ARANTZA (0,000 km, 270mt): aparkale-kua. Herriko plaza zeharkatu eta eliza-ren ondoko galtzadatik jaitsi.

ARRUZPIKO ZUBIA (0,850 km, 160 mt),errekazokoan.Ezkerrekogaltzadatik igo,“Ostoloko Harria” izeneko pareta natu-ralapasaeta Ostolobaserria (1,425km),zuzen segi etxe aurretik, eta 100 m au-rrerago, eskuinean, “dolina” zulo handibat ingururatuz. Iralekua eta bide alda-patsua. Etxeberri baserria (1,800 km),Aientsa auzoko pista eta bidegurutzea.Ezkerretik segi eta 200 m-tara pista ut-zi eskuinekobidezabaletik igotzeko, 300m aurrerago auzoko iturri freskagarria,baserrien artean.

POTUNEKOBORDABASERRIA (2,650km,395m),mendibizkarrean.Bidegurutzea:M.runtz segi, tarte zelaitik; 300 m au-rrerago,Agurrekabaserrian, bidenagu-sia utzi eta ezkerrekoa hartu erreka ze-harkatuz. Bidegurutzea (3,360 km), ez-kerretik igo, bide aldapatsua hasten dentokitik. Iralekua, ameztia eta bukaeranpagadia.

A través de los montes y bosques deArtikutza, con hermosas vistas. Barrio deAientsa al comienzo del itinerario yEguzkialdea al final, con interesantesmodos de vida rural.

ARANTZA (0,000 km, 270 mt), aparca-miento. Cruzar la Plaza y por detrás de laiglesia, descender por un camino empe-drado.

PUENTE DE ARRUZPI (0,850 km, 160 mt),en el fondo del barranco. Ascender por lacalzada de la izquierda, muro natural depiedra llamado “Ostoloko Harria” y case-río (1,425 km), por delante de la casarodear 100 mt más adelante, a la dere-cha, una gran dolina. Helechal y cuestaempinada. Caserío Etxeberri (1,800 km),pista del barrio de Aientsa y cruce decaminos. Girar a la izquierda y 200 mtdespués dejar el camino principal yascender a la derecha; a 300 mts, refres-cante fuente entre caseríos.

CASERIO POTUNEKO BORDA (2,650 km,395 mt), en una loma. Cruce de caminos,seguir hacia el O., por tramo llano; a los300 mts, en el caserío Agurreka, dejar elcamino principal y por la izquierda secruza un arroyo. Bifurcación (3,360 km),ascenso empinado a la izquierda. Hele-chal, quejigal y finalmente hayedo.

MENDI IBILBIDEAK | ITINERARIOS DE MONTAÑA

Potuneko Borda Baserria | Caserío Potuneko Borda

9

OLLARGARATAKOLEPOA (4,630km,653m), Bidasoa eta Urumea erreken urmu-gan; ehiztarien txabolak. Eskuinera jomendiarenM.komagaletiketa450mau-rrerago Artikutzako finkako ataka ze-harkatu. Pago zaharrak, zenbait hagineta gorosti tartean, eta mendi larreak.Izurriztiko bizkarrean (7,430 km)mega-litoenarrastoaketabidegurutzea: ezke-rretik, Artikutzara (P.R. NA-125); eskui-netik, Izumendiko igoera (15´). Magale-tik segiPagolletarantz, pagadiansartuz;txondor plazak ageri dira.

AMEKURRUNGO LEPOA (9,150 km, 665m), Arantza eta Artikutzako mugan. Bi-degurutzea: I.runtz,mendibizkarra(P.R.NA-125) eta Pagolletako igoera (5´, ha-rrespila eta ikuspegi ederra); I.E.runtz,Lesaka eta Igantziko bidea. Ataka ze-harkatu eta H.runtz jaitsi Izu mendikomagaletik, Arantzako ikuspegiak. GoikoIbinan, iturria eta aska. Idoiako bizkarra(11,780 km): ezkerreko bide zabaletikjaitsi, Eguzkialdea auzoko baserrietanbarna,azkenekotarteagaltzadada.Erre-ka zokoan (13,475 km) bide zementatuadago, erreka bazterretik, herriko urenaraztegiaren ondotik pasatu.

ANGULATEGI ZAHARRA (13,875 km, 130m), Ezkerrenea baserriaren ondoan. Bi-dezabalautzi etaeskuinekobidemalda-tsutik igo (S.L. NA-1), harri tarte ikusga-rri batetik.ARANTZA, aparkalekua (14,720 km, 270mt): ibilbidearen bukaera.

COLLADO DE OLLARGARATA (4,630 km,653mt),divisoriade losríosBidasoayUru-mea, cabañasdecazadores.Continuar a laderecha por la ladera O. del monte y cru-zar 450mts después el portillo de Artikut-za.Viejashayas, ejemplaresde tejosyace-bos y prados de montaña. Cordal de Izu-rrizti (7,430 km), restos de un dolmen enel cruce de caminos: a la izquierda, a Arti-kutza (P.R. NA-125); a la derecha, ascen-so a Izu (15´). Seguir ladeando hacia Pa-golleta, entre hayas con restos de carbo-neras.

COLLADODEAMEKURRUN (9,150 km, 665mt),enlamugadeArantzayArtikutza.Cru-ce de caminos: al N., cordal (P.R. NA-125)y ascenso a Pagolleta (5´, cromlech y her-mosa vista); al N.E., a Igantzi y Lesaka.Cruzar el portillo y descender hacia el S.por la ladera de Izu; panorámica de Arant-za. En Goiko Ibina, fuente y abrevadero.Idoiako bizkarra-loma (11,780 km): des-cender a la izquierda por camino ancho,entre los caseríos del barrio de Eguzkial-dea, con tramofinalempedrado.Fondodelbarranco (13,475 km), camino cementadojunto al río, pasando junto a la depurado-ra de aguas.

VIEJAANGULERA (13,875km,130mt), jun-to al caserío Ezkerrenea. Dejar el caminoancho y ascender a la derecha (S.L. NA-1),entre un curioso paso entre roca.

ARANTZA, aparcamiento (14,720 km, 270mt): final del recorrido.

Artikutza

MENDAURP.R. NA-104.1

Arantza-Azkiko lepoaMairubaratzeta- Buztitz

lepoa- Mendaur

14,500 km 900 mt ERTAINAMEDIO

10

MENDI IBILBIDEAK | ITINERARIOS DE MONTAÑA

Mendaur

Mendaur mendira eta Trinitateko ermi-tara ibilbidea; ekainaren hasieran erro-meria izaten da. Gailurretik Bidasoa etainguruko eskualdeen ikuspegi apartakgozatzeko parada. Prestakuntza fisikoabeharrezkoa da.

ARANTZA (0,000 km - 270m), aparkale-kua. Herriko Plaza zeharkatu eta kan-posantotik,S.L.NA-4igoOsinaldekobor-daraino (0,975 km). Segi aurrera bide-gurutzeraino:eskuinetik,Azkilarreaau-zora; ezkerreko bide maldatsutik segi.

MEAKAKOLEPOA (1,600km–460m),bi-degurutzea: ezkerretik, eta pago zaha-rren lerro bat segituz, Bulatxikiko lepo-ra (15´, ikuspegi zabalak),Sunbillakobi-dean; eskuinetik igo, bi ardi borden ar-tean, hasieranbizkarretik etageromen-dimagaletik. Iturria eta Sastringo borda(2,175 km): bideskak pagadi zaharra ze-harkatu eta pinadien artean igotzen da,Arantzakoikuspegiak,gurutzeaetaoroi-garria (3,025 km). Ezkerretik igo eta 100m aurrerago pìsta batetik segi.

AZKIKO LEPOA (3,420 km – 694 m), za-bala eta belartsua. H.M.runtz igo, men-dibizkarretik,ArantzaetaSunbillakomu-gan barna eta betimendian gora.Mairu-baratzetako lepoan (4,770 km) harrizkoaterpenaturala,artaldeengordelekuetabegiratokia.H.runtzsegimendiarenma-galetik eta Mendieder inguratuz, iadaSunbillako lur eremutan.

Airoso ascenso a la cima deMendaur y er-mitadeTrinitatea,objetoderomeríaaprin-cipios de junio. Desde la cima, excelentesvistas del Bidasoa y sus alrededores. Esnecesaria una preparación física adecua-da.

ARANTZA (0,000 km - 270 mt), aparca-miento. Cruzar la Plaza del Pueblo y porel cementerio, seguir el S.L. NA-4 hastaOsildekoborda(0,975km).Seguirmásade-lante hasta un cruce de caminos: a la de-recha, a Azkilarrea; continuar por la cues-ta de la izquierda.

COLLADO DE MEAKA (1,600 km – 460 mt)ybifurcacióndecaminos:a la izquierda, si-guiendo una hilera de viejas hayas, al co-llado de Bulatxiki (15´, amplia panorámi-ca) y Sunbilla; ascender a la derecha, en-tre dos bordas de ovejas, primero por laloma y después en la ladera del monte.Fuente y borda de Sastrin (2,175 km): lasendacruzaunhayedoviejo yasciendeen-tre pinares, vistas de Arantza, cruz y mo-numento(3,025km).Ascenderalaizquierday 100 mts después seguir por una pista.

COLLADODEAZKI (3,420km–694mt),am-plio y herboso. Subir hacia el S.O. por la lo-ma entre las mugas de Arantza y Sunbillaen contínuo ascenso. Collado de Mairuba-ratzeta (4,770 km), abrigo natural de roca,refugio de rebaños y excelente mirador.Seguir en rumbo S. por la ladera de Men-dieder, en término de Sunbilla.

11

BUZTITZEKOLEPOA (6,240 km– 932m),zabala eta belartsua, erdian zutarri batdago. Bertara biltzen dira hainbat bide,baita artzainak eta artaldeak ere: eskui-netik, Ituren eta Aurtitzera; ezkerretik,Sunbillara (P.R. NA-104); parean, Men-daur eta Trinitate ermitara. Larreak ze-harkatu, zigi-zaga igoz, azkeneko tarte-an harrizko eskaileretatik.

MENDAUR ETA TRINITATEKO ERMITA(7,250 km – 1.131 m): Bidasoaldeko be-giratoki paregabea. Baseliza 1692 urte-an eraiki zuten (bisita merezi du), ondo-an badu aterpea. Buztitzeko lepora itzu-lita, aukera ezberdinak badira:• Arantzara itzuli, etorritako bidetik.•Ekaitzamendiarenzeharkaldia (seina-lizatugabe):handikI.runtzKomizkoGai-namendiapasaetaI.E.runtzjautsiOllar-garatako lepora (tarte hau eguraldi oneta orientazio arreta handiarekin eginbehar da). Ollargaratatik bada, PR NA-10 segituz, Arantzara jeistea edo Izumendian barna, mendi zirkoa osatzea.• Sunbilla edo Aurtitz-Iturenera jautsi,PR NA-104 ibilbide seinalizatua segi-tuz.

COLLADODEBUZTITZ (6,240km–932mt),amplio y herboso, con un menhir defor-madoenmedio.Puntodeencuentrodepas-tores, rebaños y caminos: a la derecha, aIturen y Aurtitz; a la izquierda, a Sunbilla(P.R. NA-104); de frente, a Mendaur y er-mita de Trinidad. Cruzar el prado y ascen-der en zig-zag, con último tramo en esca-leras de piedra.

MENDAUR Y ERMITA DE TRINIDAD (7,250km – 1.131mt): mirador incomparable delBidasoa. La ermita, construida en 1692,merece una visita; al lado, cubierto-refu-gio. Regreso al collado de Buztitz y diver-sas opciones:• Vuelta a Arantza, por el mismo camino.• Travesía del monte Ekaitza (sin balizar);de aquí se puede llegar a Komizko Gainay descender en rumbo N.E. al collado deOllargarata (este tramo requiere buentiempoymuchaatenciónalaorientación).Desde Ollargarata se puede, por el P.R.NA-10, descender a Arantza o, a travésde Izu, completar el circo montañoso.• Descender a Sunbilla o Aurtitz-Ituren si-guiendo el balizaje del PR NA-104.

Trinitateko baseliza eta ikuspegiaErmita de l Trinidad y panóramica

5,700 km 150 mt ERRAZAFACIL

4,800 km 175 mt ERRAZAFACIL

S.L. NA-1 “SAN JUAN XAR” S.L. NA-4 “AZKILARREA”

12

IBILBIDE TEMATIKOAK | SENDEROS TEMÁTICOS

I/N

� SISTEMA KARSTIKOA. Higadu-

ra kimikoak kisu edo kare harria di-

solbatuetaformazioezberdinakera-

gitenditu:bidehonetanaurkitukodi-

tugun moduko harkaitz zorrotz eta

latzak; enbutu formako zuloak edo

dolinak, Ostolon bezala; kobazuloak

eta lezeak, Arruzpiko zubian etaSan

Juan Xarren bezala. “Karst” izene-

ko formazio hauetan ura lur azpitik

doa iturrietan isuri arte.

� ELSISTEMAKARSTICO.La ero-sión química disuelve la roca calizaoriginandodiversasformaciones:ro-cas ásperas y afiladas, como las deestepaso;agujerosen formadeem-budoodolinas, comoenOstolo; cue-vas y simas, como en el puente deArruzpioSanJuanXar.Enestas for-maciones denominadas “karst” elagua circula bajo tierra y emerje a lasuperficie en forma de fuentes.

San Juan Xarreko inguru karstikoa

Entorno kárstico de San Juan Xar

13

SAN JUAN XAR S.L. NA-1

San Juan Xar (Igantziko udalerrian) ize-neko lekura ibilbidea. Galtzadak, Arrataerrekako bazter freskoak, AranibaretxeaetaSanJuanXarrekoxarmak,hait-zuloa eta iturria izanen dira ibiltariarenlagun.

ARANTZA (0,000 km), aparkalekua. He-rrian sartu bezain pronto eskuinera jau-tsi galtzada zabaletik. Bide aldapatsuaeta bukaeran kare harriaren higaduraksortutako harri tarteko pasagunea�

Sendero al lugar de San Juan Xar, en tér-minode Igantzi. Loscaminosempedrados,las frescas orillas del arroyo de Arrata, lacasa Aranibar, los carpes, la cueva y lafuente de San Juan Xar acompañan al ca-minante.

ARANTZA (0,000 km), aparcamiento. En laentrada del pueblo, descender a la dere-cha por un camino empedrado y empina-do con final porunpasonatural creadoporla erosión de la roca caliza�

�ARANIBAR ETXEA.Erdi Aroan martxanizan zen burdinolakojaunetaolagizonenet-xea.Herrikoeraikinikzaharrenetarikoa;moldatua badute ere,ageriandugaraibate-an izan zuen funtziodefefntsiboa: harrisendo eta landuekineraikia, teilatupekobalkoien euskarriak,lehio estuak eta zirrikituak.

�CASA ARANIBAR.Casa de los dueños yferronesde la ferreríaque funcionó durantela Edad Media. Una delas construccionesmás antiguas del pue-blo que, aunque mo-dernizada,noocultasucarácter defensivo:construida en piedrade sillería, con ma-chonesparasujetarlasbalconadas bajo el tejado y pequeñasventanas y saeteras.

� IZOKINA. Presaren ez-ker aldean kanal bat ikustenda, eskailera moduko kon-portarekin: izokinarensalto-ak laguntzeko dira. Bidasoada Euskal Herrian izokinaduen ibai bakarra. Bizitzagehiena itsasoan egiten ba-du ere, arrautzak erreketa-ko ur fresko eta oxijenatue-tan jartzen ditu. Berako he-rrian bada izokinen segi-menduetakontrolerakozen-troa.

� EL SALMON. En el late-ral izquierdo de la presa seobserva un canal, con unascuriosas compuertas esca-lonadas:sirvenparafacilitarelremontedelsalmón.ElBi-dasoa es el único río salmo-nerodeEuskalHerriay,aun-que pasa la mayor parte desuvidaenelmar,acudeade-sovar en las frescas y oxige-nadas aguas de los ríos. EnBeraexisteuncentroparaelseguimiento y control de lossalmones.

Presako konportak

Compuertas de la presa

Aranibar etxea

Casa Aranibar

14

ANGULATEGI ZAHARRA eta Ezkerreneabaserria (0,800 km). Jeitsieraren buka-era eta bidegurutzea. Ezkerretik Eguz-kialdeaauzora(Amekurrun,P.R.NA-10).Pistazeharkatu,bazterreanangulenmin-tegi abandonatua utziz; 50 metrotara,Arrataerrekazubian,eskuinera jo,erre-ka bazterreko lizardi eta haltzaditik. Olaeta Igeta baserriak pasa eta errakatxobatzeharkatu.Behekoerrotakopresa�eta 100 mtara bidegurutzea (1,825 km):eskuinean, zubia eta Arantzako bidea(itzultzekoa). Zuzen segi, 100 m aurre-rago bide asfaltatua aurkitu arte.

VIEJA ANGULERA y caserío Ezkerrenea(0,800 km). Fin del descenso y cruce de ca-minos. A la izquierda, al barrio Eguzkial-dea (Amekurrun, P.R. NA-10). Cruzar lapistadejandoaunladoelabandonadocria-dero de angulas; a los 50 mts, en el puen-te sobre el río Arrata, seguir a la derechapor camino llano con ribera de fresnos yalisos. Pasados los caseríos Ola e Igeta,cruce sobre un arroyo. Presa de Beheko-errota� y 100 mts después cruce de ca-minos (1,825 km). A la derecha puente ycaminoaArantza (retorno).Continuarrec-to y, a 100 mts, llegar a una pista asfalta-da.

� SAN JUAN ITURRIA.Herri sinismenaren ara-bera, bertako urak sen-datzeko gaitasuna du: za-piedooihalbatbertakoitu-rrian busti eta mindutakogorputz atala igurtzen da,gero zapia ondoko har-kaitzetan utzi behar da.Errito honek inguruko etaurrutiko jendea erakart-zen du. Hortaz gain, goiandagoen haitzuloan artzainbaten irudia dago, eta ha-ri dioten debozioa aipatubehar da. San Juan egu-neanetahurrengolauigan-detan Igantzikomeza ber-tanegitenda,sinismenpa-gano eta kristauen nahas-men bi-txiaz.

� SAN JUAN ITURRIA.Según la creencia popu-lar, su agua tiene propie-dades curativas: se mojaun paño o prenda en lafuente y se frota la zonaafectada, y se deja des-puéssobrelasrocas.Es-te rito atrae a nume-rosas personas depueblos vecinos ytambién lejanos.Cabe citar, ade-más,ladevocióndela imagen del pas-

tor situada en la gru-ta superior. El día de SanJuan y los cuatro domin-gos siguientes se celebraaquí lamisadelpueblodeIgantzi, en una curiosamezcla de creencias pa-ganas y cristianas.

� XARMA (Pagolizarra).Ingurukoharkaitz hauek,giza lanerako zailak, xar-maren(Carpinusbetulus)babesleku bihurtu dira.GaraibateanEuropanosozabaldua zegoen basoa-renaztarnaedoerlikiada:Iberiar penintsula osoanSanJuanXarrenbakarriksortzen da xarma berez.Hortaz, ingurunehauNa-turErreserbaizendatuzu-ten.

�ELCARPE.Elariscoro-quedo del entorno, dificilde trabajar, se ha con-vertido en refugio natu-ral del carpe (Carpinusbetulus). Testigo o reli-quiadelosbosquesdean-taño y extendido por todaEuropa, San Juan Xar esel único lugar de la Pe-nínsula Ibérica donde elcarpe crece de forma na-tural.Elentornoestápro-tegido comoReservaNa-tural.

San Juan Xarreko plaza

San Juan Xar: explanada

Iturria

Fuente

Eskultura Escultura

15

ARANIBARETXEA (2,400km),errekarenbertze aldean�. Berriz Arrata erreka-renezkeraldean,pistaasfaltatuautzietaezkerretara jo, bide zelaia, harrizko pa-reta ondotik. Basoan sartuta, kartelekxarmenBerezkoEremua-ErreserbaNa-turala iragarriko digute�.

CASA ARANIBAR (2,400 km), al otro ladodel río�.De nuevo en la margen izquier-da del río, dejar la pista asfaltada para se-guir a la izquierdaporuncamino llano jun-to a unmuro de piedra. Ya dentro del bos-que, los carteles indican la Reserva Natu-ral del carpe�.

�ERROTAK. Arantzak hiru ur errotaizan zituen garia eta, gehien bat, ar-toa eho-tzeko. Baserriaren bizimo-duan garrantzi handia izan dute, bai-na 50-60. hamarkadan errota indus-trialen konpententziari ezin eutsi etabertanbeherageldituziren.Txokoos-pel eta hezetan kokaturik, gaur eguneroriakdira. Errekabazterrekoarbo-ladian hainbat haltza ikusiko da, sus-traiak uretan zabaltzen dituztela: ho-rienegurrarekinerrotarrienardatzakegiten ziren.

�LOS MOLINOS. Arantza tuvo 3 mo-linos de agua para moler trigo y, so-bre todo, maiz. De gran importanciaen la economía rural, fueron abando-nados en la década de los 50-60 antela competencia de losmolinos indus-triales. Situados en lugares umbríosy húmedos, hoy sólo quedan ruinas.En el arbolado junto al río se obser-vannumerososalisosquehundensusraíces en el agua: con su madera sehacian los ejes de las piedras demo-lino.

Behekoerrotako zubia

Puente de Behekoerrota

16

SANJUANXAR,haitzuloa(2,950km),ha-rrizko arkua zeharkatuta. Xarmez ba-besturikoplaza. SanJuanartzaiarenes-kulturapaganoaetaaldarekristaua.Ga-leria artifiazial bat zeharkatu eta eskai-leretan behera San Juan Iturria (3,050km), Arrata errekaren bazterrean: hiruur zorrotadak, herri sinismenaren leku-ko�. Bideak erreka bazterretik segit-zen du Igantzira (S.L. NA-1). Etortzekobidetik itzuli, Aranibar baserrian barnaBeheko Errotako zubiraino (1,825 km).

SANJUANXAR, gruta (2,950km), tras cru-zar un arco de piedra con portillo de hie-rro. Plazuela protegida con carpes. Escul-tura pagana del pastor San Juan y altarcristiano. Tras cruzar una galeria artificialdescender las escaleras hasta San JuanIturria (fuente, 3,050 km), a orillas del ríoArrata y objeto de creencias populares�.El sendero continúa por la orilla del río(S.L. NA-1, hasta Igantzi). Volver por el ca-mino de ida pasando el caserío Aranibar,hastaelpuentedeBehekoerrota(1,825km)

�GALTZADAK,HARRIZKOBIDEAK.Arantzan hainbat galtzada daude.Aipagarriak ditugu Aientsakoa,Arruzpiko zubitik; Eguzkialdekoa,herritik Ezkerrenea baserrira; etaBehekoErrotakotartehau.Lanhan-dia zen harrizko bidea egitea: bide-aren alde batmendiari “kendu” edoindusiegitenzitzaion;bertzea,“kalt-zatutako”harrietanoinarritzenzen.Bide sendo eta iraunkorra izateko,harriak zutik sartzen ziren, ez za-balean.

�CALZADAS, CAMINOS EMPE-DRADOS. Arantza conserva variascalzadas, a destacar: la de Aientsa,porelpuentedeArruzpi; ladeEguz-kialdea, entre el pueblo y Ezkerre-nea; y este tramo de Behekoerrota.La construcción de una calzada eraunenormetrabajo:un lateral seex-cavabao“mordía”almonteyel otrose “calzaba” sobre murete de pie-dra. Para mejorar el firme y su du-ración, lapiedrasecolocabaenver-tical, no en ancho.

Aientsako galtzada

Calzada de Aientsa

17

BEHEKOERROTAKO ZUBIA, bidegurut-zea (4,275 km). Eskuinetik, etortzeko bi-dea. Ezkerretik segi eta zubia zeharka-tu,ondoanerrotarenhondakinak�.Galt-zadan gora�, Eguzkialdea auzoko pis-taasfaltatua zeharkatu,Arantzakoerre-pidera iristeko (5,100 km). Bertatik se-gitu.

Arantza (5,700 km), aparkalekua, ibilbi-dearen bukaera.

PUENTE DE BEHEKOERROTA (4,725 km),cruce de caminos. A la derecha, senderode ida. Seguir a la izquierda y cruzar elpuente junto a las ruinas del antiguomo-lino �. Camino empedrado�que ascien-de y cruza la pista asfaltada del barrio deEguzkialdea para llegar a la carretera deArantza (5,100 km).

Arantza (5,700 km), aparcamiento. Finaldel itinerario.

� HERRI SINISMENAK.Kristau fedeak garrantzihandia izan du Arantzan,kanposantuko bideko gu-rutze handi hauek ongiadierazten duten bezala,baina kristau aurreko ele-mentuak ere nahasten di-ra:bitxikerienartean “Mai-rubaratzeta”lekuizenadu-gu (“mairuen baratzak”),Mendaurko bidean. Mai-ruak, euskal mitologian,federikgabekoakedobert-zelako sinismenak dituz-tenak dira. Lehen, baserrietan bataia-tu aurretik hiltzen ziren umeak barat-zean lurperatzen ziren.Beraz, “mairu-baratzak” bataiatu edo fede gabekoenhilobiak ziren, kanposantuko eskubi-derikgabekoentzakobaratzak.MairuakArruzpidekolezeanbiziomenziren,etaondotik pasa eta otoitz bat egiten ezzuenari bidera agertzen zitzaizkien.

� CREENCIAS POPU-LARES. El cristianismo hatenidogranimportanciaenArantza, como lo demues-tran estas grandes crucescaminodelcementerio.Pe-ro también se intercalanelementos precristianos.El topónimo “Mairubarat-zeta” (“huertos de mai-rus”),enelcaminodeMen-daur, es ilustrativo. Los“mairus”, en la mitologíavasca, sonseressin feodeotra creencia. Antigua-

mente, los recien nacidos que moríansin bautizar se enterraban en la huer-ta del caserío. Así, “mairubaratza” sontumbas de personajes sin fe o bautizo,huerto de los sin derecho al campo-santo. En Arantza los “mairus” vivíanen la cueva de Arruzpi y le salían al ca-mino a quien no decía una oración alpasar junto a ella.

Bulatsegiko gurutzea

Cruz de Bulatsegi

18

AZKILARREA S.L. NA-4

Azkilarreaauzokonekazarien ingurune-tik, populazio sakabanatuaren adibidea.Herrigunearen ikuspegi ederrez gain,ibilbideak gaztainadi eder eta zahar batzeharkatzen du eta Artxamana erreka-ko bazter izkutuak.

ARANTZA (0,000 km), aparkalekua. He-rrikoPlazazeharkatu,kanposantokoka-rrika aldapatsuan gora. Bidegurutzea(0,400 km). Segi zuzenean gora, herritikateratzen, kanposantoraino (0,600 km )�Bidea Osildeko bordaraino (0,975 km)eta bidegurutzea: ezkerretik, BulatxikietaMendaurkobidea(P.R.NA-104.1);es-kuinetik segi, harrizko pareta ondotikArtxamanakoerrekaraino(1,550km).Az-kilarrea auzoko pista, eskuinetik, 400mtara, Larrainborda baserriko karobiaedo kisulabea�. Atzera egin eta berriz.

Por el entorno rural del barrio de Azkila-rrea, ejemplo de poblamiento disperso.Además de hermosas vistas del casco ur-bano, el sendero atraviesa un centenarioy hermoso castañar y los lugares recóndi-tos del arroyo de Artxamana.

ARANTZA (0,000 km), aparcamiento. Cru-zar la Plaza del Pueblo y ascender la em-pinada calle del cementerio. Cruce de ca-minos (0,400 km). Continuar subiendo pa-ra salir del pueblo hasta el cementerio(0,600km)� . CaminohastaOsildekobor-da (0,975 km) y bifurcación: a la izquierda,a Bulatxiki y Mendaur (P.R. NA-104.1); se-guir a la derecha, junto a una pared de pie-dra, hasta el arroyo Artxamanako Erreka(1,550 km). Pista del barrio de Azkilarrea,a la derecha, a 400 mts, caserío Larrain-borda y horno de cal�. Retroceder y denuevo.

� KISULABEAKEDOKAROBIAK.Amerike-tatikekarriberriazenartoaren uztak hobe-tu eta lurra ontzekokisuedokarebiziabe-harrezkoa zen. Ho-rretarako kisulabeakeraiki ziren:goiansa-rrera bat zuten, kisuharriaedokareharriasartzeko; beheanbertzebat, egurra sartzeko; eta azpianbertze bat, airea sartu eta hautsa ate-ratzeko. Lan izugarria izaten zen, ha-rriak kisua bihurtzeko 1.000º ko ten-peratura hartu behar izaten baitzuen.

� HORNOS DECAL. Lacalvivaeranecesariaparame-jorar las cosechasdel maiz traido deAméricaenel sigloXVII. Para ello seconstruyeron lascaleras:unaentra-da superior, paraintroducir lapiedracaliza;otrainferior,para las cargas de leña; y por debajo,el tiro de aire y cenizas. El trabajo eraenorme, pues la roca caliza necesitaalcanzar1.000ºparaconvertirseencalviva.

� IRALEKUAK .Nekazarien bizi-moduan garrantzihandia du iratzeak(garoak). Ardi bor-da eta ikuiluetanabereen ohatzeaegiteko erabiltzenda, eta gero, haiengorotzakinnahasi-ta,ongarrigisaera-biltzen da. Base-rriaren autarkiaren adierazgarri, irai-lean(“iratzea”renhilea)moztuetame-tak -bertako paisajean aski ezagunak-egitendira.Askotan iralekuakherri lu-rrak dira, eta familia bereko belaunal-di ezberdinek hustiatu izan dituzte.

� LOS HELECHA-LES. El helecho esde gran importan-cia en la economíarural. Utilizado co-mocamadapara elganadoenlas“bor-das” y establos, esrecogidoconlosex-crementos anima-lesparaabonar losprados.Ejemplode

la autarquía del caserío, el helecho secorta en septiembre (“mes del hele-cho” en euskera) y apila en “metas”,características del paisaje. General-mente, loshelechalessonterrenosco-munales cuya explotación se ha trans-mitido durante generaciones.

Borda eta iratze metak

Borda y metas de helecho

19

ARTXAMANAKOERREKA (1,550 km), bi-degurutzea:eskuinetik,Azkilarrekopis-ta; ezkerretik igotzen den bideska har-tu.Gaztainondozaharikusgarriaketako-niferenbirlandaketak.Simonenardibor-da (1,850km), teilatu bakarrekoa.Harenatzetik segi, bide zabal eta zelaia, urkilerroak mugaturik. Berriz Azkilarrekopista zementatua (2,300 km), ezkerretiksegi 250mtan.

ARTXAMANAKO ERREKA (1,550 km), bi-furcación: a la derecha, pista de Azkila-rrea; ascender a la izquierda por un sen-dero. Centenarios castaños y repoblacio-nes de pino. Simonen borda (1,850 km),borda de ovejas de tejado único. Continuarpor detrás, un camino ancho y llano, conuna hilera de abedules. Nuevamente pis-ta cementada de Azkilarrea (2,300 km),continuar por ella a la izquierda durante250m.

20

� ARANTZAKO IKUSPEGIAK. He-rrigunea:magaleandago,etaelizaetaingurukoetxerik inportanteenakmui-no batetan eraiki dira, hasieran zutenfuntziodefensiboanabarmentzenzaie.Auzoak:erliebearenaraberabanatuakdaude; baserririk ederrenak muinozabaletan ager-tzen dira, eta, txikie-nak, berriz, mendi magaletan. Ekait-za eta Izuko hegal aldapa-tsuak etaamildegiak aterpe naturalak bihurtudira, gizakiaren eraginak ia oro es-taltzen duen paisajean.

�PANORAMICAS DE ARANTZA. Elnúcleo urbano: ubicado en una lade-ra, la iglesia y casasmás importanteshan sido construidas en un promon-torio, indicandosu inicial carácterde-fensivo. Los barrios: el relieve es de-cisivoensudistribución;mientras losmejores caseríos aparecen en los al-tos más amplios, los más humildesaparecen en las laderas. Los barran-cos y pendientes laderas de Ekaitza eIzu se han convertido en refugios na-turales, en un paisaje que cubre todala acción humana.

GAISENBERROKO IRALEKUA (2,550km)�,mendibizkarrean,Arantzakoikus-pegiederrak�.Herriari so,belagiamu-gatzenduenharrizkoparetaondotik jait-si. Gaisenberroko baserria (2,800 km)�,pistanagusiazeharkatu.Bideak,amil-degiasaihestuz,gaztainadizaharetaikus-garria zeharkatzen du�.

HELECHAL DE GAISENBERRO (2,550 km)�, en una loma con hermosas vistas deltérmino de Arantza�. Rumbo al pueblo,descender juntoalmuretequedelimita lospradoshastaelcaseríoGaisenberro(2,800km)�, cruzar la pista principal. El cami-no esquiva el barranco y cruza un cente-nario e impresionante castañar�.

�BASERRIA. Base-rria unitate autarki-koa izan da. Hiruplantakoeraikina:be-hekoan, ikuilua, et-xabereengordeleku;erdikoan, sukaldeaeta familiaren etxe-bizitza; goikoa, sa-baia, negurako bela-rraren eta fruituenbiltegi. Etxe xumeabada,ondoanber-tzeeraikinakizatenditu:borda eta biltegia. Ingurua ere antolatuadago: etxerako baratze txikia; ongi zain-dutako belagiak, etxabereen bazkaleku;fruitu arbolak, sagastia, eltzaurdia (int-xaurra), gerezia, urra ...; eta tarteka, ha-ri-tzak, eraikuntzarakoegurrik hoberena;gaztainadiak (ikus� ), iralekuak (ikus�) eta ardi bordak eta beren belagiak.

�EL CASERIO. Or-ganizado como uni-dadautárquica,elca-seríosueletenertresplantas: inferior,es-tablo para el gana-do; medio, la cocinay vivienda familiar;superior o desván,almacén para hier-ba y frutosde invier-no. Si es una cons-trucción más senci-lla, aparece alguna

“borda” o almacen anexo. El entorno tam-bién está organizado: una pequeña huer-ta para casa; prados bien cuidados, pastodelganado;árboles frutalescomoelman-zano, nogal, cerezo, avellano,...; y robles,lamejormaderapara construcción;elcas-tañar (ver � ), los helechales (ver � ) ylas bordas de ovejas con sus prados.

21

Artxamanako zubia (3,575 km), errekazokoan�. Zeharkatu eta metro batzu-tara paretatxoa igo (burdinazko eskaile-rak). Bideska estua, Larretako belagie-tanbarna,“Aterpe”aterpetxeraino(4,450km). Bertatik, herriko karriketan barnaArantza (4,800km),aparkalekuaeta ibil-bidearen bukaera.

PuentedeArtxamana (3,575km),enel fon-do del arroyo �. Cruzarlo y, a unos me-tros, pasar un murete de piedra (con es-caleras de hierro). Estrecha senda por lospradosdeLarretahastaelalbergue“Ater-pe” (4,450 km), y ya en el pueblo.Arantza (4,800 km), aparcamiento y finaldel recorrido.

�GAZTAINADIAK.Erroma-tarren garaian Asia Mende-baldetik Europara ekarrita-ko arbol hau, mendialdekonekazarien bizimoduarenosagaibihurtuda.Azalasas-kigintzarako erabiltzen da,adarrak etxeko zoletarakooholak egiteko eta fruitua,gaztaina, gizakia, etxabere-aketabasokoanimaliakeli-katzeko. Mendetan zehartxertatu eta kimatu dituzte,eta eritasunak jota egon di-ra; hortaz, gaztainondoenenborra apala eta zabala da. Batzukihartudira,bainabertzezuhaitzetalan-dareentzako oinarri aberatsa dira.

� EL CASTAÑAR. Origina-rio de AsiaMenor y traído aEuropa por los romanos, elcastaño es un componentede la economía rural demontaña. Su corteza utili-zada para cestería, sus ra-mas para tabla en el suelodelacasa,ysufruto, lacas-taña,alimentodehumanos,animalesdomésticosysal-vajes.Podadose injertadosdurantesiglos,atacadosporenfermedades, los casta-ños presentan tronco bajo

y ancho. Algunos, a pesar de estar yasecos, sirven de base fértil a otros ár-boles y plantas.

Gaztainadia

Castañar

�ERREKAK ETA LAMIAK. Emakumeitxuraetaahatehankakdituztenpert-sonaiamitologikoakdiralamiak,erre-kabazterrean ileaorraztenaritzendi-renak. Guztiz kapritxosoak, eskual-deko herri batean bildutako historiohonek dioen bezala. “Lamiek herrikoandre bati lagun gaixo bat sendatze-ko eskatu zioten eta begiak itxita be-raien bizilekura eraman zuten. An-dreak bere lana egin eta lamiek, or-dainez,urrezkoizpiluaetaorraziaemanzioten, itzultzeko bidean atzera ezbegiratzeko baldintzarekin. Bere et-xeko atarian zegoela, irrikitan, an-dreak atzera begiratu zuen, eta hant-xe bertan ordainaren erdia desagertuzitzaion.”

� EL RIO Y LAS LAMIAS. Persona-jesmitológicosconaparienciademu-jer y patas de ánade o pato, las lamiasviven en los ríos, peinando sus cabe-llos. Seres caprichosos, como ilustraesterelatorecogidoenunpueblocer-cano. “Las lamiashabíanpedidoaunamujer que curase a una compañera ylecondujeronasumoradaconlosojoscerrados.Cuando lamujer terminósutrabajo, las lamias le pagaron con unpeine y un espejo de oro, con la con-dición de que al regresar no miraseatrás. Ya en la puerta de su casa, sinpoder reprimirse, lamujer giró su ca-beza y en ese instante le desaparecióla mitad del pago”.

Landondoko zubia

Puente de Landondo

22

OHARRA: Ibilbide erreza bada ere, Ar-txamanako errekako bidea eta paretakopausuaarriskutsuakizatenahaldira.Bi-de errezagoa bada: kanposantuko bide-gurutzean (0,400 km), eskuinetik Azki-larreko auzoko pista zementatua hartueta, Larrainborda baserrian barna, Gai-senberroko iralekuraino ailegatu. Bideberetik itzuli.

NOTA: Aunque es un recorrido fácil, eltramo del arroyo Artxamanako erreka yel paso de la pared pueden resultar pe-ligrosos. Un paseo aún más sencillo: enel cruce del cementerio (0,400 km) to-mar a la derecha por la pista del barrioAzkilarrea, por el caserío Larrinborda,hastaelhelechaldeGaisenberro.Volverpor el mismo camino.

IÑAUTERIAK:normalean ofizialak baino 2 aste lehenago.CARNAVALES:normalmente dos semanas antes que los oficiales.

ARANTZAKO ITZULIA:Bi urtetik behin maiatza aldera egiten da.MARCHA MONTAÑERA:Se realiza hacia mayo cada dos años.

SAN JUAN XAR:Erromeria ekainaren 24an eta uztaileko igandeetan.SAN JUAN XAR:Romeria el 24 de junio y los domingos de julio.

EUSKARAZ IKASTEKO AEK-KO UDAKOBARNETEGIA:Uztaila eta abuztuan.INTERNADO DE AEK PARA APRENDEREUSKERA EN VERANO: Julio y agosto.

HERRIKO BESTAK:Abuztuaren 15ean.FIESTAS PATRONALES:15 de agosto.

BASERRITARREN EGUNA:Azaroaren 1ean.DÍA DEL BASERRITARRA:1 de noviembre.

OLENTZERO EGUNA:Abenduaren 24an.DÍA DEL OLENTZERO:24 de diciembre.

URTEKO AGENDA | AGENDA ANUAL

23

ARANTZAko UDALA

www.arantza.eu