1997. IRAILA. 123. zk.

OSIERRADANDEETAKO KOKA:kaltegarria ala onuragarria?

“Koka” hitza “hauts zuri” kontzeptuarekin dagoloturik. Nerbio-sistemaren kitzikagarri da.Koka-kontsumoa galarazita dago hainbat estatutan;salmenta eta trafikoa, berriz, are gehiagotan.Hala ere, Andeen mendikateako biztanleekmendeak daramatzate landare hau erabiltzen,osasun-xedeekin batez ere.

Maria Elena Laguéns Capablo1 & Javier Rubayo Dominguez2

Art

xibo

koa

Art

xibo

koa

uropako eta Ipar Ameri-ketako gazteek, gauregun, kokatik erauzitakokokaina izeneko droga

neurrigabe kontsumitzeak HegoAmeriketako laboreak desagerta-razteko proposamenak ekarriditu. Baina neurriokin munduandetarreko kultur ezaugarrieta-ko bat desagertarazten ari garelajakin beharko genuke. Kokakesanahi sakona dauka nekazarieneguneroko bizitzan, baita mailamagiko-erlijiosoan ere. Nekazariek nekea edota egarriaeta gosea arintzeko koka--hostoak mastekatzen dituzte.Munduko Osasun Erakundeak,O.M.E.k berak onartu zuenez, ezdago kokainomanotzat hartzerikedozein kokaina-kantitate har-tzen duena.Kokainaren legez kontrako mer-katuak eta Latinoamerikakoaliantza politiko-militarrek ilundudute “ohitura lotsagarri” horreneragin endekatzailea eta “ohitu-ra” hori, Perun soilik, hiru milioibiztanlek baino gehiagok dute.Zeintzuk dira, ordea, aspalditikjainkotiartzat hartu izan den lan-dare horren eraginak? Kaltega-rria ala onuragarria da organis-moarentzat? Bertako biztanleekmetodoren bat erabiltzen otedute kokaina lortzeko?

Kokaren jatorria eta historia

“Koka” berba aimara eta ketxua1

da: “ibiltari eta langileentzakojanari” esan nahi du. Kokarenjatorri zehatza arkeologo, botani-kari, antropologo eta hizkuntzala-rien artean eztabaidagai da.Erabilerari buruzko testigantzarikzaharrenak Ekuadorren aurkitudituzte: K.a. 3500. urte inguruko“mastekatzaile” konkordunarenestatuatxo ezaguna, alegia. K.a.2500-1800 urteen artean datatu-riko koka-hostoz beteriko on-tziak ere aurkitu dituzte.Egia esan, datu arkeologikoek ezdute argitzen ez kokaren jato-

rria, ezta kokaren antzinatasunaere. Zientzia botanikoaren azal-penek bi mila metrotik behera,oihan andetarreko “ceja” ekosis-teman kokatzen dute. Koka eki-aldeko Andeetako haran epeleta-ko zuhaiska berde iraunkorra da.Sri Lanka, Zantzibar eta Austra-lian ere landatzen da. Landarea-ren kokagune ekologikoa inguru-ne heze eta epela da.Erytrhoxylum coca Eritroxilazeoenfamiliakoa da eta 1-3 metro arte-ko altuera duen zuhaiska da.Adarrak urriak dira; hostoek 3-5cm-ko luzera eta 1-2 cm-ko za-balera dute. Loreak zuriak etatxikiak dira eta fruituak baia gorrioso deigarriak.Koka hartzea Andeetako berta-koen ohitura baldin bazen ere,Inken inperioaren hondamendia-ren aurretik bere erabilera mu-gatua zen. Espainiarren konkista-ren ondoren, indigenen mundumagikoarekin lotu zen eta elizakatolikoak debekatu egin zuen.

Hala ere, horren merkataritzariesker lortzen ziren diru-sarrerakkontuan edukita, onartu egin zu-ten gerora eta inkena ez zen ohi-tura sartu zen bertakoak ez zire-nen eguneroko bizitzan: mate har-tzen hasi ziren (infusioan); espai-niar askok, ordea, mastekatu ereegiten zuen. Inka jatorriko Garci-laso de la Vegak berak2 “LosReales Comentarios de los Incas”izeneko liburuan, Blas Varelarenhonako hitzak jaso zituen:

“ … beste erabilera garrantzitsubat ere badu; Cuzco-ko katedra-leko apezpiku eta kalonjeendiru-sarrera gehienak koka-hos-toetatik datoz (…) eta horrekinsalerosketak egiten dihardutenespainiarrak aberastu dira. Ha-ren dohain guztiak ezagutu ezarren, landaretxoaren kontragauza asko esan eta idatz iduten pertsona ugari dago(…)eta orain, mago eta azti ba-tzuek koka eskaintzen diete

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

M.E. LaguénsE

Artxiboko

Kokeroak zorabioan.Trujillo-ko ArkeologiaMuseoaren Ontzimotxikarra (K.o.go700. ingurukoa).

Erytrhoxylum coca Eritroxilazeoen familiakoa da eta 1-3 metroarteko altuera duen zuhaiska da. Adarrak urriak dira; hostoek

3-5 cm-ko luzera eta 1-2 cm-ko zabalera dute. Loreak zuriaketa txikiak dira eta fruituak baia gorri oso deigarriak.

beren idoloei, galarazita egonbeharko lukeela uste dutenenkopurua handiagotzen ari denbitartean.”

Espainiarren konkistaren ondo-rengo urteetan, kokak bertakoenbizitzarekin loturik jarraitu zueneta gainerantzean ia ezezaguna

zen mundu osoan, armada kolo-nialetako etnografoek eta botani-koek bildutako datuak alde bate-ra utzita. 1855. urtean interes berria sortuzen kokaren inguruan. Gaeda-ke-k erythroxylina izenaz bataiatuzuen alkaloidea isolatu zuen eta,horri esker, Ameriketako berto-

koek, hainbat bidaiarik eta Euro-pako hartzaileek landarearieransten zizkioten bertute ba-tzuk berretsi ziren.Kokainaren erabilpen mediko--zientifikoek bere eragin biziga-rria eta anestesikoak baieztatuegin zituzten. Hurrengo urteankokainaren eraginei buruzko

DOSIERRA

Kokaina koka-hostoetatik erauzita-

ko alkaloidea da. Anestesiko lokal

bezala erabiltzen da eta drogamen-

pekotasuna eta ondorio toxiko larriak sortzen ditu.

Alkaloide hitzak “alkali edo baseen antzeko” esan

nahi du eta landare-jatorriko ehun bat konpo-

satu nitrogenatu natural baino gehiagori aplikatzen

zaie. Herri-medikuntzak horietako gehienak, men-

deetan zehar erabili izan ditu. Piperina (piperrau-

tsa), nikotina (tabakoa), kinina (kina), morfina

(opioa) edota meskalina (meskala) alkaloide ezagu-

nak dira. Konplexutasun eta egitura-aniz-

tasunagatik, aurkitu ziren landareen izenei

-ina atzizkia erantsiz izendatu izan dira. Azal,

hosto, hazi edo sustraietan egoten dira eta batzue-

tan landare berean kideko egitura duten alkaloide

batzuk aurki daitezke.

Kimikaren ikuspuntutik, kokaina bentzilmetil-

-ekgonina da (C17 H21NO4) eta egitura alde-

tik, atropinarekin erlazionaturik dago.

Gaedake-k aurreko mendean kaltzio karbonatoan

disolbaturiko koka-hostoetatik azido diluitua

erabiliz isolatu zuen. Alkaloide guztiak, baseak

direnez, gatzak eratzean landarearen osagai neu-

troetatik bereizten dira, azido diluituetan disolba-

garriak baitira.

Alkaloide-nahaste gordina behin eta berriz disol-

batu eta bestelako tekniken bidez azkenean osagai

1997. IRAILA. 123. zk.

Koka-hostoak

Alkaloide-

-gatzaren

soluzio azidoa

Alkaloide

gordina

KOKAINA

(Alkaloide

garbia)

Landarearen

erauzkin

gordina

Eter bidez erauzi

eta

disolbatzailea

lurrintzea

Azido

diluitutan

disolbatzea

CaCO3-tan

beratzea

Disoluzio berrian

sartu eta azken

kristalizazioa

eragitea

Kokainaren lorbidea

idazlana argitaratu zen, inor gu-txik erreparatu ez bazion ere.1880. urtean kokainomania-renfenomenoa agertu zen. EstatuBatuetako agintariek ordea, ezzuten 1930. urtera arte Coca--Cola ekoizteko kokainaren era-bilera debekatu. 70.eko hamarka-dara arte mundu osoko giro lite-rario, politiko, merkataritzakoeta zientifikoetan oso hedatuazegoenean, nazioarteko osasun--erakundeek XIX. mendeko idaz-lana berraurkitu zuten.

Kokaren balioak

Kokaren jatorria adierazteko,Andeetako tribuek makina batkondaira asmatu dute. Horiekkokaren fenomenoa, haren di-mentsio soziala eta sortzendituen ondorioak hobeto ulerta-razten dizkigute. Kolonbian, Kogi indioen ahozkotradizioak hiru narrazio biltzenditu, zein baino zein osatuagoa.Lehenak honela dio:

“ … Koka Gualchovang edo AmaLurraren dohaina izan zen; ho-nek Sintana heroiaren bitartezemakumezko gorputz bat koka-ren lehen zuhaitz bihurtu zuen.”

Bigarrenak honela dio:

“ … Sintanaren alabari, Bun-kei jm-i , xaman batek koka--hostoak eman zizkion. Etxera-tzean, aita hilda zegoela ikusita,

hostoak sartu zizkion ahoan.Sintanak doministiku egin etaberpiztu egin zen, bere ahotiktximeleta-oldea ateraz.”

Hirugarren kondairak berriz:

“ … Teyuna izeneko xaman ba-tek koka-hostoak lortu nahi zi-tuen. Behinola, adats luzea astin-tzean desiratutako hostoak sor-tzen zituen emakume baten berrijakin zuen. Duda egin gabe, aita-ren iritziaren kontra, txoriz mozo-rrotu zen; neskatxa igeri egiten arizen ibaira joan eta haren ahotikedan zuen. Neskari maite zuengaldetu zion eta, baietza jasotze-an, txoriak mozorroa kendu etaneskak txoria sutsuki besarkatuzuen gizon biluzia bihurtu zelaikusi zuen. Teyunari, etxera itzul-tzean, burua astindu eta bi koka--hazi erori zitzaizkion. Ereinzituen eta landare ederra hazizen. Horren zati bana auzokideguztiei eman zien; honenbestez,nonahira zabaldu zen.”

Bolivian eta Perun kondairak ezdira horren irudimentsuak eta,landarearen ezaugarri sakratuaazaltzen badute ere, “… itolarria,nekea edo gosea arintzeko etagizakiei indar handiagoa emate-ko” ezaugarri jainkotiarrak na-barmentzen dituzte.Koka-hostoak ahoan erabiltzekoohitura antzinakoa da eta gauregun ere Andeetako goi-lauta-detako indioen artean oso zabal-duta dago, baina urte askotan

goi-mailako giza taldeek mespre-zatu dute herri-ohituratzat har-tuz. Kontsumitzen zuen arrazan“eragin endekatzailea” zuelazioen kondaira zabaldu zen, baitamenpekotasun-arriskua, nortasu-na desegitea eta perbertsiozkojokaera sexualekin lotuta egoteaere erantsi zitzaion. Coquero-akazkarregi zahartzen ei ziren.Erabiltzaileengan koka-hostoarenohizko kontsumoaren eraginakulertzeko, 1939an ikerketa zien-

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

Koka-Mama. Kondairak zera dio : “… Adatsluzeko emakume batek koka-hostoak sortzenzituen ilea astintzean”.

137101010

30530530535435293

6,510,38,511,311,579,6

16,916,816,825,311,71,2

55

3,35

3,74,5

45,246,244,355,171

14,1

14,417,513,35,54

1,4

94,66,33,32,10,7

1540203817891027420

91116363739834633

45,87,926,87,14,80,8

11000900010000

201335

1,41,41,41,90,829

0,350,810,580,580,410,05

1,911,551,730,240,250,06

1,296,173,.72,252,70,08

San Frantziskoko kokaPeruko kokaKoka (batazbestekoa)LekadunakZerealakFrutak

LAGINAK

Lagi

n-ko

puru

a

Kal

oria

k

Ura

(g)

Prot

idoa

k (g

)

Lipi

doak

(g)

Glu

zido

ak (

g)

Zun

tza

(g)

Pota

sioa

(g)

Kal

tzio

a (m

g)

Fosf

oroa

(m

g)

Burd

ina

(mg)

A b

itam

ina

(U.I.

)

C b

itam

ina

(mg)

B 1bi

tam

ina

(mg)

B 2bi

tam

ina

(mg)

B 7bi

tam

ina

(mg)

KOKAREN KONPOSIZIOA

M.E

. Lag

uéns

1. Balio hauek 100 g elikagairekin ateratakoak dira.2. Lagin-kopuruak ikerketan erabilitako landare-espezie edota -barietateen kopurua adierazten du.

tifiko batzuei hasiera eman zi-tzaien. Londresko “Latin Ame-rican World”-ek lehenengo iker-ketaren emaitzak plazaratu zi-tuen. Koka-hostoak poliki maste-katzeak gose-sentsazioa ezarez-tatzen duen erreakzio anestesikoazkarra duela ahoan eta urdaile-an, eta funtzio organikoen gaine-ko eragin berriztatzailea duelabaieztatu zuten. Altuera handie-tan, arnas-erritmoari eusten la-guntzen du eta urdaileko gaixo-tasunen eta hortzetako txantxa-rraren kontra babesten du.Hirurogeiko hamarkadan, Har-vard Unibertsitateko zientzilari--talde batek kokaren konposizioaikertu zuen eta Andeetako bestelandare batzuen konposizioare-kin alderatu zuen. Emaitzak1976an argitaratu ziren eta iker-tzaileak berak ere harritu zituz-ten. Kokak, zereal eta lekadunenantzera, oso edukin energetikohandia du, baina askoz mineraleta bitamina gehiago ditu horiekbaino (ikus 33. orrialdeko taula).A bitaminaren eta oinarrizko oli-goelementuen (Ca, K, P eta Fe)edukin benetan handia du, baitaB bitamina-konplexuarena ere.Datu hauek, eragin estimulatzaileeta anestesikoarekin batera, ber-takoek horrenbeste zergatik esti-matzen duten erakusten digute.Limako Biologia AndetarrarenInstitutuaren sortzaile eta zuzen-daria den Carlos Monge dokto-reak landare honi buruzko iker-ketak burutu ditu. Tokiko beha-keta zuzenak koka gizakia An-deetako klima latzera eta oxige-noa urrira egokitzeko elementugarrantzitsua dela frogatu zuen.Izan ere, mendiko beste kulture-tan ohizkoak diren gaixotasunak(pelagra, beri-beria, eskorbutuaedo errakitismoa, adibidez, B7,B1, C eta D bitaminaren faltakeraginda, hurrenez hurren), ezziren agertu.Inka inperioaren garaitik (edolehenagotik) datozen tradizio far-makologikoei jarraituz, indigenekkoka sendagai modura darabilte.

Koka erreak putz-kolikoak arin-tzen ditu eta anisarekin eta kama-mila-infusioarekin nahasita, biho-tzerrea ere bai. Kataplasma-mo-duan min erreumatiko eta musku-larren kontra erabiltzen da. Zai-nartatuetarako, gernu fresko, ka-nabera-pattar eta ozpinarekin

nahasturik erabiltzen da, konpre-sa-eran. Infusiotan edo masteka-tuta, haginetako mina arintzen du.Konjuntibitisa eta buruko minaarintzeko lokietan erdi-masteka-tutako koka-hostoak intxaur mus-katuarekin batera ezartzen dira.Otordu oparo baten ondoren eta

DOSIERRA

1997. IRAILA. 123. zk.

Kolonbiarrek koka sodio

bikarbonatoarekin mastekatzen

dute. Beste leku batzuetan azu-

krea bakarrik gehitzen diote.

Chacchador batek koka-hostoa

motaren arabera daki substantzia

egokia aukeratzen, mingots eta

freskoenari ere zuku atsegina

ateratzen diolarik. Dena dela,

buztin eta maskorren

eginkizuna zelulak indis-

kriminatuki ez haustea omen da;

hartara, homogeneizatze-

-prozesua hobea da eta, beraz,

kokaina arinagoa lortzen da.

Lehenago adierazi bezala, koka-

-hostoak laborategian azido

diluituarekin tratatu baino lehen,

kaltzio karbonatozko

soluzioan beratzen dira. Indigenek

chaccheo-arekin gauza bera egi-

ten dute ahoan.

Koka-hostoa mastekatzearen

ohituraren jatorria ezezaguna eta

oso zaharra da. Andeetako he-

rrietan chaccheo du izena.

Hori da fonetikoki gaztelaniari

legokiokeen soinua3. Baina kontua

ez da koka-hostoak besterik gabe

mastekatzea …. Kokaina

ateratzeko moduan egin behar da!

Nola?

Peruarrek landare-hostoak beste-

rik gabe mastekatzeak ez duela

inolako eraginik diote; horregatik,

koka listuarekin eta llipta

edo tocra-rekin (buztin beltz bat,

sodio, potasio, aluminio eta

magnesio silikatoaren nahastea)

nahasten dute ahoan eta horrela

sorturiko zukua da irensten

dutena. Kostaldeko herrietan itsas

maskorren kaltzio karbonatoa edo

horren hautsak erabiltzen dituzte.

Chaccheo-a

eztarriko mina izanez gero, koka--matea hartzea onuragarri ei da.Ikus daitekeenez, erabilerak uga-riak dira eta kalte bakarra erabil-tzaileak gogoan izan beharrekoesaldi honek laburbiltzen du: “Loaezabatu, bihotza suspertu; nerbio-ak, ordea, ez”.

netan karbono(IV)oxidoaren kon-tzentrazio handiagoa izatea da.Biek pertsona guztiengan duteeragina; baina ez neurri berean.Ez dago arau zehatzik altitudeakorganismoan duen eraginariburuz. Egokitzeko gaitasuna per-tsonen araberakoa da eta neurribatean ezaugarri genetikoek zeri-kusia dute. Mendi-gaitza inoiz3.000 m-tan hilgarri gertatu izanda, baina pertsona gehienek3.500-4.000 m-ko tartean nabari-tzen dute. Sintoma ohizkoenak

honakoak dira: buruko mina, go-ragalea, zorabioa, eztul lehorra,heste-nahasmendua, loezina,goserik eza, nekea, bihotz-taupa-da azkarragoak eta arnasbeharra.Hau guztia, arnasa hartzeko maiz-tasuna eta bihotz-taupaden errit-moa azkartzearekin batera, orga-nismoak oxigeno-falta konpentsa-tzeko izugarrizko ahalegina egitenduelako gertatzen da. Kasu larrie-tan sintoma hauek areagotu egi-ten dira eta nahasmena, kanpo--estimuluekiko axolagabetasuna,koordinazio-falta eta, azkenik,konortea galtzea, bihotz-taupadenerritmoa jaistea eta arnasketa gel-ditzea gertatzen dira.

Koka eta mendi-gaitza

Andeen mendikatea Hego Ame-riketako kontinentearen mende-baldean dago eta 8.000 km-koluzera du Venezuelatik Patago-niako hegoalderaino, Kolonbia,Ekuador, Bolivia, Peru, Txile etaArgentina zeharkatuz. Betiereelurtutako 6.000 m-tik gorakogailurrak ditu, Akonkagua (6.960m) garaiena delarik. Giza gorpu-tzak lur garai hauetako altituderaegokitzeko arazoak dituen arren,

inken ondorengoak eta besteherri batzuk bertan bizi dira.Mendi-gaitza edo Hego Amerikansoroche izenaz ezagun den gaitza3.000 m-tik gorako altitudeetanagertzen da eta heriotza ekardezake. Gaitzaren eragile nagusiakaltitudea handitu ahala oxigenoa-ren presio partziala txikiago iza-tea, guztizko presioa ere txikiagoaizatea eta eguzkitiko erradiazioa-ren eragina handiagoa izatea dira.Oso altitude handitan erradiaziokosmikoak eta airearen ionizazio-ek ere gaitza larriagotzen dute. Mantso igotzen denean, faktoregarrantzitsuena airean arnasa har-tzeko oxigeno gutxiago edo ehu-

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

Nahi diren substantziak lortzeko

onddo edo landareak mastekatzeko

ohitura munduko toki askotan eta

modu bertsuan egiten da, antza

denez. Itsaso Barea, Polinesia,

Malasia eta Asiako ia hegoekialde

osoan, betel-en4 baietatik

erauzitako narkotikoa era-

biltzen da. Harrigarria bada

ere, bertokoek, Andeetako

herriek egiten duten

bezalaxe, fruituak maskor-

-hautsarekin (karbo-

natoarekin, alegia) nahasten

dituzte. Indian betel, areca

izeneko palmondoaren,

intxaur eta maskol-hautsen

nahaste buyo-a, mastekatzen dute.

Ezpainak eta listua gorriztatzen

dituen arren, estimulatzaile eta

lehorgarri gisa erabiltzen da.

M.E

. Lag

uéns

Mendilerroak. Andeak; 6.000 m baino gehiagokoak; beherago bizi den jendeari egokitze--arazoak eragin diezaioke (batzuetan heriotzarainoko).

Altitudeak eragindako arazogehienak egun batzuetan desager-tzen dira, baina bestela, lehen-bailehen jaitsi beharra dago. 500m-ko diferentzia nahikoa izan lite-ke. Eta alderantziz, 500 m-ko igo-erak sintomak sor ditzake. Ezdago arau finkorik; halaxe ikusiahal izan genuen. Geure datuakondoko taulan azaltzen ditugu.Termino zientifikoetan adierazga-rriak ez badira ere, mendi-ga-raietako kiroletan aritzen ez dire-nengan izan ditzakeen ondorioakikus ditzakezu bertan. Datuok bitipologia eta hiru altitudetan bildudira, soroche-aren sintomak agertuedo aldatzen diren.Klimara egokitzeko prozesuagutxi ezagutzen da. Bereziki Hi-malaiara egindako espedizioetanegindako behaketek adieraztendigute klimara egokitzea luzeaeta zaila izaten dela; zenbat etagorago are eta latzago, gainera.Andeetako altitudeetan soroche--ari aurre egiteko erremedio bi-kaina koka-matea da; edozein

kafetegitan har daiteke koka--hostoz prestaturiko infusio hau.Peru eta Boliviako (Ekuadorrengalarazita baitago) etxe eta hotelgehienetan mate-kikara ketsu,zapore atsegineko eta berdeazain egoten da atzerritarrariharrera egiteko; berehala berpiz-ten du.Mendetan lurralde haietan biziizan diren aimara eta ketxuakoxigeno-defizitera egokitu dira.Nahiz eta txikiak izan (batezbes-te 159 cm dute gizonezkoek eta147 cm emakumezkoek), birika-eta bular-ahalmen handia dute;gorputz gotorrak dirudite. Gai-nera, Carlos Monge doktoreakbaieztatu zuenez, hemati etahemoglobina gehiago eta odol--bolumen handiagoa dute. 8 mi-lioi globulu gorri, itsas mailan bizidirenen 5 milioien aldean, bi aldizhemoglobina gehiago eta litro--erdi odol gehiago. Bihotz-tau-paden erritmoa ere geldiagoa da.Ezaugarriokin, piloto peruarrak7.000 metrotik gora igotzen diraoxigeno-mozorrorik gabe.Altitudera egokiturik egotea era-gozpen gertatzen zaie Andeetakobiztanleei kostaldera hurbiltzendirenean. Haiek dira orduan“mendi-gaixotasuna” nozitzendutenak. Haien gorputzak lehendeskribatutako sintomen antze-

koak nabaritzen ditu. “Limarajaisten naizen bakoitzean bihotzaazkartzen zait, arnasa hartzeakosta egiten zait eta ez dut iagoserik izaten; horregatik, neureCuscora itzultzeko irrikitan ego-ten naiz …” esaten zigun Echeva-rria jaunak, kultura andetarreanadituak. Deitura hori izanik ere,ez zekien nongoa zen Atlantikozbeste aldetik etorritako harenarbasoa.

Koka eta antzinako inkak

Inken inperioa Andeetako mendi-katea osoan zehar zabaldurikzegoen, Ekuadorretik Txileraino;herriak 3.000 m-tik gora eraikizituzten, arto-soroetarako ga-raiera aproposena zela pentsatuz.Lur hotzen eremu zabalak 4.000m-tik gorakoak, bazka eta tuber-kuluak landatzeko erabili zituzten.Bero handiagoa behar duten kokaeta kotoia, berriz, 2.000 m-tikbehera landatu zituzten.Koka mundu andetarreko osagaiazen eta toki nabarmena zuenzeremonia erlijiosoetan. Landaresakratutzat zuten; magia- eta ira-garpen-erritoetan, sakrifizio etaxamanismoan beharrezkoa zen.Landarea askotan eskaintzen zenhuacas-etan5 eta enperadoreen

DOSIERRA

1997. IRAILA. 123. zk.

0

3.500 m

4.200 m

APERTSONA

63

70

72

BPERTSONA

63

73

83

APERTSONA

ohizkoak

ohizkoak

nekea eta arnasaazkarra aktibitate

bizkorrak egiterakoan

BPERTSONA

ohizkoak

zorabioa, goserik eza,zefaleak, hesteetako

nahasmendua eta nekeaaktibitate moderatuak

egiterakoan

arnasestua, itolarriaeta nekea aktibitatearinak egiterakoan,

goserik eza eta zefaleak

ALTITUDEAPULTSAZIOAK BESTELAKO SINTOMAK

ALTITUDEAREKIKO ERREAKZIOAK

M.E

. Lag

uéns

Koka-mate eta -hostoak. Mendi-gaitzarentzakosendagaia da. Koka-mate kikarak ketsua, ibiltaria,bat-batean indartzen du. (Argazkia Cuzco-koLibertador Hotelekoei esker atera genuen).

1. Taulako altitudeak Lima, Cuzco eta Titicaca lakukoak dira.2. Pultsazioak minutuko neurtu dira.3. B pertsonak Limara itzuli eta biharamunean berreskuratu zuen bere ohizko pultsazioa.

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

Kolonbia, Brasilen ondoren, munduko

bigarren kafe-ekoizlea da eta landare

horren merkataritzak legezko diru-

-sarreren ia erdia sortzen du. Baina

kokainaren “merkataritza” estraofizia-

lak ere diru-kopuru izugarriak mu-

giarazten ditu bertan.

Ez dago kartel kolonbiarren etekinak

zehatz-mehatz zenbatekoak diren jakite-

rik. Ikerketa batzuen arabera, EEBBetan

astero oso kalitate oneko bi tona koka

sartzen dira; hori, gutxienez, urteko

bilioi bat pezeta da.

Andeetako herrien ekonomia ez dago oso

osasuntsu eta koka lantzea erraza denez,

esker oneko diru-iturria da. Kultibo

alternatiboen sustapen-politikak porrot

egin du nabarmen. Koka-hazkuntzari kon-

tra egiteko EEBBetako administrazioak

81 milioi dolar (10.530 milioi pezeta)

gastatu eta DEAko agenteak (drogaren

kontrako polizia adituak) bidali ditu;

Peruko poliziak ere kokaren kontrako

ekintzak egin ditu, baina neurriok ez dute

lortu koka-sailak desagertaraztea; aitzi-

tik, gero eta ugariago dira.

Peruko Alto Huallagako oihanean (non

munduko koka-hostoen erdia ekoiztu eta

trafikatzaile kolonbiarren “aletegitzat”

hartzen den), 300.000 cocalerotik gora

200.000 hektarea lantzen dituzte.

“Zenbakiei ezin zaie kontra egin.

Kafearekin urtero 150.000 pezeta ira-

bazten du eta kokarekin 195.000 uzta

bakoitzeko; gainera kokak urteko lau

uztaldi onartzen ditu … Egizu batuketa!”

Horrela mintzo da Paredes injinerua, El

Naranjillo kooperatibako kudeatzaile tek-

nikoa. Elkarte hau laurogeiko hamarkadan

kokaren zabalkundea galgatzen ahalegindu

zen “kultibo legalen” ekoizleak bilduz.

Baina gaur egun bere porrota onartzen du

Koka eta

Kokak nekazari andetarren elikadura kaskarraosotzen du eta inguru latzean bizitzen laguntzendu. Azokan beste produktu bat bailitza saltzen da.

M.E

. Lag

uéns

momiak zeuden lekuetan. Egunhandietan enperadorearen etabere gortearen aurrean zeremo-niak egiten zituzten. Festa horie-tarako propio prestaturiko sutehandi batean, koka erretzen zutenarto eta piperminarekin batera.Bidaietan, kokak bidegurutzeetaneta haitzuloetan bizi ziren jainko-ak lasaitzeko balio izaten zueneta are garrantzitsuago dena,bidaiariari denbora neurtzekoaukera ematen zion. Cocada berebizkarrean lau arroako (45 kg)zama zeraman ibiltariak koka--bola bat mastekatzeko beharzuen denbora zen. Lurra laua,maldan gora ala maldan beherazen, ibilitako bidea desberdinazen. Koka-bolatxo bakoitza mur-txikatzeko 35-40 bat minutubehar zuen. Bitarte horretan,kokak eragin estimulatzailea zueneta lauan 3 km eta aldapan gora2 egiteko astia ematen zion kar-gatuta zihoan pertsonari. Ibilta-riek aldez aurretik erabakitakoleku finkoa izaten zuten atsedenhartzeko. Hantxe agortutako

koka-bola berri batez ordezka-tzen zuten eta 10 minutu bainolehen berriro abiatzen ziren.Eguneko lana sei-zortzi cocadahartuz burutzen zuen.Inken inperioan kokak balio tera-peutiko handia zuen. Aurkitutakoeskeleto eta zeramikari eskerbadakigu medikuntza eta kirurgiainka oso goi-mailakoa zirela.Forzeps, tornikete eta trepana-zioa erabiltzen zituzten, esatera-ko. Ebakuntza garrantzitsu guz-tietan, nonbait, anestesiko gisakoka erabiltzen zuten gaixoakintsentsibil izatzeko. Chicha-zpozoitu edo hipnotizatu ere egi-ten zituzten.Horren garrantzitsua izanik, kokaokasioetan bestetan ez zutenerabiltzen; gobernari, apaiz etamedikuen monopolioa zen etaherri xeheak kontsumituz gero,zigortu egiten zuen. Inperioarenhondamendiarekin zigorra eredesagertu egin zen eta kokamurtxikatzeko ohitura zabalduegin zen, baino gehiegizkoa izate-raino, kultiboak eta landareenkomertzializazioa gehitzearekinbatera. Ohitura-hedatze horielikagai-eskasiagatik gertatu zenduda barik; janariaren ordezkoka hartu behar izaten zuten.Baldintza ekonomiko eta sozialhobeek gutxitu egin zezaketenkokaren kontsumoa.

Etorkizuna

Koka nekazari peruar eta bolivia-rren bizimoduaren parte da. Klimagogorrean bizi ahal izateko, nekeaarintzeko eta janari-eskasia osa-tzeko erabiltzen dute. Haietakoaskok oraindik ere ez dakite koka--hostoen eta kokainaren arteandagoen erlazioa. Inken landare“jainkotiarra” sendagai gisa erabil-tzen da oraindik, baita gizarte--ohitura eta erlijio-errito batzue-tan ere. Oihan-eremu zabaletarakultiboak hedatzeko arrazoiaknarkotrafikatzaileen askonahian,beraien arteko itunetan eta Ame-rikako kontinenteko botere politi-koan bilatu behar dira.1961eko Vienako Konbentzioakdebekaturiko substantzia psiko-tropikoen zerrendan sartu zuenkoka-hostoa. Orduan hasi zenkoka-sailak hedatzea baino ekarriez duen borroka. Hori dela eta,Boliviako politikari, artista, aboka-tu, lider sindikal, ekonomilari,nekazari-buru eta intelektual eza-gunek osaturiko talde batek ma-nifestu bat sinatu zuen 1994anVienako Konbentzioaren akor-dioa bertan behera uzteko eska-tuz. Koka-hostoa galarazitakoestupefazienteen zerrendatikkendu nahi dute etxeko kontsu-moa ahalbidetzeko eta, bidebatez, ugaritu eta haziz doan legezkontrako negozioa deusezteko.

1Biologian lizentziatua.2Historian lizentziatua (euskaratzailea).

DOSIERRA

1997. IRAILA. 123. zk.

Aimara eta ketxu indioek, oxigenoeskasiari eta altura andetarretako izpiultramoreetara egokitzeko moldaketafisiologiko eta anatomikoak garatu dituzte.

M.E

. Lag

uéns

1 Bolivia-ko (aimararrak) eta Peru-ko (ketxuarrak)indigenak kolonaurreko tribu eta andetarondorengoak dira.

2 (1539-1616) Printzesa inka eta kapitain espainiarbaten semea, indigenen munduaren kronista bikaina.

3 Euskaraz soinurik antzekoena txaktxar izan liteke.4 Piperazeoen familiatako Ekialde Urruneko

landare-mota, menta saporaduna. Baien haziakpiper-garauen antzekoak dira.

5 Izpiritu baten bizitoki sakratua; gaiztoa izanez gero,dohain eta sakrifizioekin bigundu behar dute.

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

Koka-hostoa mendetan zehar erabili

izan da Andeetako herrietan, elikagai

zein sendagai bezala. Baina ketxua

eta aimara herrietan izan duen arrakastak eta

berauen kulturan hain errotuta egoteak galdu dute,

hain zuzen, koka-hostoa. Kolonizatzaileen garaitik

mesprezatu dute eta egungo eliteek ere landare

honen erabilera herritar txiro eta ezjakinen ohitu-

ra lotsagarritzat daukate. Bolivian edo Perun,

gizarteko talde eta maila gorenetan inork ez du

jendaurrean onartuko hostoa mastekatzeko ohitura

duenik eta, izatekotan, ezkutuan arituko da.

Horrexegatik, behe-mailakoen kontua delako,

espainiarrek menperatutakoen kultura tradiziona-

laren zati garrantzitsua delako, izan da hain mote-

la kokak dituen ezaugarri deigarrien jatorria eta

izan ditzakeen aplikazioen ikerketa. Esandakoa argi

erakusten duen datu bat emango dut: koka-

-hostoaren erabilera galarazteko lehenengo saioak

1950ean hasi ziren, Nazio Batuen batzorde berezi

baten eskutik. Garai hartan, bere deribatua den

kokaina ia ez zegoen merkatu ilegaletan; ordukoa

baita anfetaminaren boom-a, honen efektua gogo-

rragoa eta prezioa merkeagoa zirela eta. Beraz,

osasun-arrazoiak baino gehiago, aurreiritzi etniko

eta kulturalak direla medio, ia geldirik egon da

luzaroan kokaren inguruko ikerketa. Are gehiago,

landare honek duen nazioarteko jazarpenaren

ondorioz, askoz diru gehiago inbertitzen da landa-

reak hondatzen berauen onurak aztertzen baino.

Izan ere, Anthony Henman antropologo britainiarrak

salatzen duen legez, Estatu Batuetako Nekazaritza

Sailaren aurrekontuetan beti egoten da “koka lan-

darearen eritasun espezifikoak sustatzeko” diru-

-atal bat. Landarea desagertarazteko ahaleginetan,

esaterako, herbizida bereziak eta malumbia txime-

leta parasitoak erabili dira. Eta 1991. urtean Alto

Huallaga eskualdean Fusarium Oxysporum onddoak

eragindako izurritea Estatu Batuetako laborategiren

batean propio sortutako barietate berri baten errua

izan zela ematen du. Izurrite honek, ironia badirudi

ere, koka ordezkatzeko sartu ziren zitriko eta

aguakateak ere hondatu zituen, nekazariei arazo

larriak sortarazi zizkielarik. Inken landare sakra-

tua, beraz, madarikazio bihurtu da

indigenentzat.

Iparraldeko herrialde aberatsek eta,

bereziki, Estatu Batuek bultzatutako kokaren aur-

kako ekimena benetako gerra da. Intsektuak eta

onddoak ezezik, helikopteroak eta tankeak ere

erabiltzen dira borroka latz honetan. Peru eta

Boliviako gobernuek polizi talde bereziak dauzkate

landareak deusezteko, EEBBetatik datorren lagun-

tza ekonomikoa kokaren aurkako gudan erakutsita-

ko adorearen araberakoa da eta. Ondorioz, azken

hamarkadetan hildako asko eragin du gatazka

honek. Eta ez pentsa

aspaldiko kontuak

direnik: udaberri

honetan bertan

Boliviako armadak

burututako operazio

berezi batean, hil-

dako, zauritu eta

atxilotu ugari izan

da. Zentzugabekeria

horren aurka, dena

dela, zenbait ahots

altxatu da.

B o l i v i a k o

presidente-ohi den

Paz Zamorak ere

eskatu zuen kokaren

aplikazio onuraga-

rrien gaineko iker-

keta bultzatzea, baina alferrik. Banzer presidente

hautatu berriak, bere ministroen artean Paz

Zamora bera daukan arren, kokaren erabateko

deuseztearen aldeko apustua egin du, berriro ere.

Ikerketarik ez, beraz.

Baina deuseztearen aldeko jarrera hauek ez dira

benetakoak. Leku zehatz batzuetako landareak

erretzen dira, besterik ez. Izan ere, ustelkeria

zabaldurik dago kokainaren inguruan eta gobernuek

ez daukate hain etekin ona ematen duen produktu

hau guztiz galarazteko asmorik. Hala ere, legezta-

penaren aurka egongo dira beti, ilegalitateak pre-

zioak handiagotu eta oposizioa zanpatzeko aitzakia

Debekatutako landare sakratua

Artxibokoa

Oihaneko laborategi klandestinoa.

DOSIERRA

1997. IRAILA. 123. zk.

Inmunologia kokainaren

Drogazaletasuna gure gizarteak sufritzen duen arazo nagusietako bat da.

Honen aurrean zientzilariek badute zer eginik, eta hortantxe ari dira

aspaldidanik. Drogek nola jokatzen duten aztertu eta haien eragin kaltega-

rriei aurre egiteko modua bilatzen saiatzen dira. Azken aurkikuntza nagu-

sia kokainaren aurkako txertoa da. Txerto honek kokainarekin arazoak

Mirari Ayerbe Diaz

Kimikan lizentriatua

zken urteotan kokaina eta beste psikoes-timulatzaileen erabilerak izugarrizkogorakada izan du. Estatu Batuetan, adibi-dez, 1974. urtean kokaina behin gutxie-

nez hartu izana 5,4 milioi pertsonak aitortubazuen, 1985.ean kopurua 25 milioitara iritsi zen.Gure Autonomi Elkartean 1992. urtean egindakoikerketa batek % 0,9ren inguruan jarri zuenkontsumitzaile-kopurua.Izan ere, kokainaren kontsumoak gora-behera han-diak izan ditu historian zehar. Inkek K.a. VI. men-dean dagoeneko koka-hostoa mastekatzen zuteneuren ospakizunetan, baina oso era murriztuan.Kontsumoaren zabalkuntza espainiarrek Peru kon-kistatu ondoren gertatu zen, indiar zapalduenartean kapataz espainiarrek bultzatuta. Europanordea, XIX. mendeko erdialdera arte ez zen zabal-du. Garai hartan neurologo italiar batek kokarenontasunak goraipatu ondoren ikertzaileek aztergaihartu zuten, kokaina bera isolatuz eta haren for-mula kimikoa aurkituz. Kirurgian lekuko anestesikobezala ere erabiltzen hasi ziren. Bestalde, edarisuspergarrien osagai bihurtu zen, hala nola “vinMariani” eta lehenengo “Coca-Cola”.Freud-ek berak “Über Coca” idazlaneankokaina sendagai bezala erabiltzeagomendatu zuen. Honi eskerrak Europangehien hartzen zen sendagaietako batizatera iritsi zen.Hala ere, laster azalduko zen lehenengomenpekotasun-kasua, eta ondorioz mes-fidantza sortu zen sendagileen artean.Honek ordea ez zuen eraginik izan beste-lako erabilpenetan. 1930-40 hamarka-dan Alemania zen munduko kontsumitzai-lerik handiena, baina II. Mundu-Gerrangertatu zen anfetaminen erabilpen zaba-lak kokainaren kontsumoaren beherakada

ekarri zuen. 70eko hamarkadan ordea berriro goraegin zuen, eta hala gaur arteraino.Kontsumitzeko modua ere aldatu egin da. Hasierankoka-hostoak mastekatu egiten ziren; gero koka--edariak hartu edo xiringatu egiten ziren, bainagaur egun gehienek esnifatzea nahiago izaten dute.Modu honek menpekotasuna sortzeko ahalmen txi-kiagoa izanik, kokainak kalterik eragiten ez zuela-ko sona zabaldu zen, eta honek kontsumoarengorakada erraztu zuen.Crack delakoa agertu zenean, salneurri baxuagoaklagunduta, izugarrizko jendetza hasi zen substan-tzia hau kontsumitzen. Kokaina urarekin tratatuondoren lortzen da crack-a. Substantzia honekerrazago zeharkatzen du odol eta garunaren artekomuga, eta horregatik menpekotasuna azkarragosortzen du, eta toxikapena ere errazago gerta dai-teke. Crack-aren eragin suntsitzaileak ikusita,kokainari buruz uste zena birplanteatu beharreanaurkitu ziren zientzilariak, eta kalterik ezarenuste hura gezurra galanta dela berehala aurkituzuten. Kokainak garun-zurtoineko egitura erreti-kularrean eragiten du, monoaminen neuro-

?O2@@@6XW2@@@@@@@)X?7@@0M??I'@)X

?J@(M?fV'@1?7@Hg?V'@L??@5?hN@1?he?W2@@@@6K??@H?hJ@@?heW&@@@@@@@6X??@L?h7@@?h?W&@(MeI4@@)X?@1?h@@@@@@@6K?eO&@(Y?fI'@1?@@Lh@@@@@@@@@@@@@@(Yg?V'@L??3@)X?g@@V4@@@@@@@@@@H?hN@1??V'@)Ke?O2@@5e?I4@@@@@@5he?@@?N@@@@@@@@@0Yg?I4@@Hhe?@@??@@@@@@@0Mhf@Lhe?@@? @??@@@(M @1he?@@??@@@H? @@L?hJ@5? ?O2@@@@@@6X? ?W2@@@@@6X?@@5 3@)Xg?W&@H? ?W2@@@@@@@@@)X ?O2@@@@@6X W&@@@@@@@)X?

?W2@@@@@@? V'@)K?fO&@@ ?7@@0Me?I4@@)X? @@@@@@@@@1hf?W&@(MeI4@@1?W&@@@@@@@)X? ?V'@@6K?O2@@@@L? J@(Mg?I'@1? ?J@@(MeI'@@L?he?7@(Y?f?@@?7@(Me@@@@1? V4@@@@@@@@@@)X 7@H?hN@@L ?7@(Y?e?V'@)Khe?@@Hg?3@L@(Y?e@0Y@@? I4@@@0?'@@@)X? ?J@5he?3@1 ?@@HgN@@@@@@@@@@@@@@@5?g?N@1

?J@Hg?3@L ?V'@@@)X ?7@Hhe?N@@ ?@@?g?@@@@@@@@@@@@@@@he@@?@@?g?N@@ V'@@@1 ?@@?hf@@ ?@@?g?@@@@@@@@@@@@@@@1?g?J@5?N@Lg?J@H ?V'@@@L? ?@@?hf@@ ?@@LgJ@@?he?@@Lg?7@H@)X?f?7@? V'@@)X ?@@Lhf@@ ?3@)X?e?W&@5?he?3@)X?f?@@?3@)Xf?@@? ?N@@@)X? ?3@1he?J@@ ?V'@)KeO&@(Y?he?V'@)KeO2@@@LV'@)K?O2@@@? 3@@@)K ?N@@L?hW&@5 N@@@@@@@(Y V'@@@@@@@@@1?V4@@@@@@@@L V'@@@@@@@@@6K? 3@)Xg?W&@@H ?@@@@@@0Y? ?V4@@@@@@@@@L??I4@0?'@@)X? ?V'@@@@@@@@@@6X? V'@)X?fW&@@5? ?@@@ I'@@)X

V'@@)X ?@@(M?eI4@@1? ?V'@)Ke?O&@@0Y? J@@@ ?V'@@)X??V'@@)X? 7@(Yg?@@L V'@@@@@@@0M? 7@@5 V'@@)XN@@@)X ?J@(Y?g?3@1 ?N@@@@@0M? @@@H ?N@@@)X??@@@@1 ?7@Hh?N@@ @@@? ?J@@@? 3@@@1??@@@L? ?@@?he@@ ?J@@@? ?7@@5? V'@@@L?3@@)X ?@@?he@@ O2@@@6K? ?7@@@? ?@@@H? ?V'@@)K??V'@@)X? ?3@Lhe@@ W2@@@@@@@6X? ?@@@@? J@@5 V'@@@@@@@@6X ?@V'@@)X ?N@1h?J@5 ?W&@@0M?I4@@)X ?@@@5? ?O&@@H ?V'@@@@@@@@)X??V'@@)K? 3@hW&@H ?7@(M?fI'@1 ?O2@@@@@Y? W2@@@@@L ?@@(M??I'@)XN@@@@@@@6K N@@6K?e?O&@5? @?hJ@(Yg?V'@L? ?O2@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@)X? 7@(YfV'@1?3@@@@@@@@6X ?3@@@@@@@@@(Y? 7@H?hN@1? @@@(M?eI4@@)X ?7@?e?I'@1? @@H?f?N@@?N@@(M?I4@@1 ?N@@@@@@@@0Y @5he?@@? ?J@@(YgI'@)X? ?@5?fV'@? @5h3@?J@(Y?f@@ @@@(M? @Hhe?@@? W&@(Y?g?V'@1? J@H?f?N@? @?h?@?7@Hg@@L? @@@H @Lhe?@@? 7@(YheN@@? @@L?f?J@? @1h7@?@@?g@@)Khf?O2@@@@@@? @1he?@@? @@H?he?3@L N@1?f?7@? @@L?f?J@@?@@?g@@@@@6K?g?W2@@@@@@@@L @@L?hJ@5? @@hf?N@1 ?@@?f?@@? 3@)XfW&@5?3@Lf?J@@@@@@@@@@6KeO&@@0M?@@@@1 3@)Xg?W&@H? @@ @@ ?3@@6KO2@@@L V'@)K??O&@@H?N@)K?eO&@@@@@@@@@@@@@@@@(Me?@@@@@L? N@@)X?fO&@5 ?O26K?f@@ @@ ?V4@@@@@@@@)X? ?N@@@@@@@@@? ?O2@@6K?@@@@@@@@(Me?I4@@@@@@@@@H?e?@0?'@1? J@@@)KeO2@@(Y O2@@@@@@6Xe@@hf?J@5 ?I4@@@@@@@1? @@@@@@0M ?W2@@@@@@@6X?I4@@@@0Y?g?I4@@@@@hN@@? 7@@@@@@@@@@0Y? W2@@@0?4@@@)K?@@L?he?7@H I'@@@L @@@(M? W&@@0MI4@@@)X?

@@h?@@? ?J@@@@@@@@@0M? 7@@0M?e?I'@@@@@)Xhe?@@? ?V'@@)X? ?J@@@H ?W&@(MfI'@@1?@@hJ@@? W&@@@(M? ?J@@h?@@@@@@1g?W2@@@5? V'@@)X ?7@@5? ?7@(Y?f?V'@@L3@L?g7@5? 7@@@(Y ?7@5h7@@@@@@@g?7@@@@H? ?V'@@)X? ?@@@H? ?@@HhV'@1N@)Kg@@H? ?J@@@(Y? ?@@Hh@@@@?I'@@6K?e?@@@@@L? N@@@)X J@@@ ?@5?h?N@@?3@@6K?O2@@@L? W&@@@H ?@@?he@@eV4@@@@@@@@@@@@)X ?3@@@1 7@@5 ?@H?he@@?V4@@@@@@@@@)X 7@@@5? ?@@?he@@fI4@@@@@0?'@@@)X? ?V'@@@L? @@@H ?@L?h?J@5?I4@@@@@@@@1 @@@(Y? ?@@?he@@hf?N@@@@1? V'@@)X @@5? ?@1?h?7@H

?I'@@@L? ?O2@@@@@@@@@(Y ?3@Lh?J@@ 3@@@@? ?V'@@)K? O2@@@@ ?3@LhJ@@?V'@@)X @@@@@@@@@@@@H? ?N@)X?gW&@5 V'@@@@@@@@@@6X V'@@@@@@@6X? W2@@@@@@)X @)K?f?O&@5??N@@@)X? @?e?J@@@Xe?W@@@@L? 3@)Kf?W&@@H ?N@@@@@@@@@@@)X? ?N@@@@@@@@)X 7@(MI4@@@1 ?7@@@6K??O2@@(Y?3@@@)X W&@?@)X?W&R4@@1? V'@@6KeO&@@5? @@@@0Me?I'@)X @@(MeI'@1 @(Y?e?I'@L? J@@@@@@@@@@@(YV'@@@1 7@5?@@)?&@e?@@? ?V4@@@@@@@@0Y? @@(MgV'@)X? ?J@(Y?e?N@@heO2@@@HgN@1? ?W&@@@@@@@@@@0Y??V'@@@L? @@H?@@@@@@e?3@? ?I4@@@@0M? ?J@@H?g?V'@1? ?7@Hg@@@@@@@@@@@@@@@@@?g?@@? W&@@@(M?V'@@)X @5e@@@@@@e?N@L ?7@5heN@@? ?3@Lg@@@@@@@@@@@@@@@@@?g?@@? ?W&@@@(Y?V'@@)X? @He@@@@@@f@1 ?@@Hhe?3@? ?N@1f?J@@eI@MI40?4@@@@@LgJ@5? ?7@@@(Y?N@@@1? @Le@@?@@@f@@=? ?@@?he?N@Lhf?O2@@@6K @@fW&@5 @)K?e?O&@H? J@@@(Y?3@@@?O2@@6K @1e@@?3@@e?J@V@@6K ?@@?hf@)K?h?W2@@@@@@@6X 3@@6KO&@@H 3@@6KO2@@@L? O2@@@6KO&@@(Y??V'@@@@@@@@@6X @@L?@@?V4@e?7@@@@@@6X ?@@?he?J@@@@6KgW&@@0M?I4@@)X? V4@@@@@@@? V4@@@@@@@@)X W2@@@@@@@@@@(YN@@@@0MI4@@)X? 3@)XhJ@@@?I4@@1 ?3@Lhe?7@@@@@@@@6K?O&@(Mf?I'@)X ?I4@0M I4@@@@@@@)X? ?W&@@0M?I'@@@@H?J@@(M?e?I'@1? V'@)X?f?O&@@@f@@L? ?N@)X?hJ@@@@@@@@@@@@@@@H?gV'@1 ?I'@@@1? W&@(M?e?V'@@@7@(YgN@@? ?V'@)KO2@@@@@@@@f3@1? 3@)Xg?O&@V4@@@@@@@@@@@@h?N@@ V'@@@L 7@(YgS@@@L?@@H?g?3@Lhe?W2@@@@6K? V4@@@@@@@@@@@@fN@@? V'@)K?e?O2@@5fI4@@@@@@@@he@@ ?V'@@)X? @@H?f?@@<?@)K@@he@)K?hO&@@@@@@@6X? I4@@@@?@@?g?@@? ?V'@@@@@@@@@(Yh?I'@@5he3@ V'@@)X @5g?@@L?@@@6K@@h?7@@@6K?f?@@@0Me?I'@1? ?@@@?@@?gJ@@? V4@@@@@@@0Y?heN@@Hhe?@ ?V'@@)X? ?O26K? @Hg?@@)X@@@@@6X@@h?@@@@@@@@@6K?@@??O2@6XN@@L ?@@@?@@Lf?W&@@? I40M ?@@?he7@ N@@@1? O2@@@@@@@6X? @Lg?@@@@@@V4@@13@L?gJ@@@@@@@@@@@@@5?@@@@@)T@@1 ?@@@@@@)K?eO&@@@@6K ?@@Lhe@@ ?3@@@L W2@@@0MI4@@@)X @1g?@@@@@@??I'@L?N@)Kf?W&@(MI4@@@@@@@@HJ@@(?'@@Y@@ ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?3@)X?f?W2@@5 ?V'@@)X? 7@@0M?fI'@)X? @@L?f?@@@@@@?eN@1??3@@6KeO&@(Y?fI4@@@@?7@(Y?N@@?@@ ?@@@@@@@@@@@@0MI'@@@@)K? ?N@@)Xf?7@@@? V'@@)X ?J@(M?g?V'@1? 3@)Xf?@@X@@@?e?@@??V'@@@@@@@(Yhe@@?@@?e?@@?@@ ?@@@@(M?hV4@@@@@6K? 3@@)K?e?@@@@)X? ?V'@@)?2@@6K O&@HheN@@L V'@)K?e?@V@@@@?e?@@?N@@@@@@0Y?he@@W@@)K??@@?@@ W2@@@@@HhfI4@@@@@6X? V4@@@@@@@@@@@@1? N@@@@@@@@@6XhfO2@@@@@?gO2@6T@@1 ?V'@@6?2@@@@(MfJ@@L?@@(M? 3@@>@@@@@@@@@5 ?W&@@@@@@? I4@@@@)K I4@@@@@@@@@@@L ?@@@(MeI'@)X?h?@@@@@@@5?f?@@@@@@Y@@ V4@@@@@@@@f?W&@@)K?

O2@@@H V'@@>@@@@@?@@H W&@@@@@@@? I'@@@@6K I'@@@)X? ?@@(Y?e?V'@1?hJ@@(M?@@H?f?@@(?'@@@@ I'@@@@@@)KeO&@@@@@6K??W2@@@@@@L ?V'@@Ye?@@@@L ?W&@@@@@@@@? ?V4@@@@@6Xe?O26K? ?V'@@@)X ?@(YgN@@?g?O&@(Ye@@g?@@H?N@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X??7@@@?@@@)X? V'@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@6X? ?I'@@@@)?2@@@@@@6X V'@@@)KO2@@@6K ?@H?g?@@@@@@@@@@@@@H??J@@@6X?e?@@L?J@@@@ ?@@@@@@@@@@@0MI'@@@@)KJ@@X@@@@@@1? ?V@@@@@@@@@@)K O2@@@@@@@@@@@@@@)X V4@@@@@@@0?4@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@6X ?@h?@@@@@@@@@@@@5e?7@@@@1?e?@@)?&@@@5 ?W&@@@(Mh?V4@@@@@6K7@V@@@@@@@@? ?W2@@(M?fI'@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@0MfI'@)X? I'@@@(M?f@@L? N@@@@@0M?I4@@)X? ?@L?g?@@@@@@@@@@@@?eJ@@@@@@Le?3@@@@@@@H W&@@@@H?he?I4@@@@@6K@@?@@(?'@@@? ?7@@(Yg?V'@@L W&@@@@@@@@@@X@(Mg?V'@1? ?V'@@Hg3@1? ?@@@(Mf?I'@)X ?@1?gJ@@?I4@@@@@@@1e7@V'@@@1e?V4@@@@@5? ?W&@@@@@ ?I4@@@@@6K3@?@@H?N@@@? J@@(Y?hV'@)X? 7@(Me?@@@(R@@H?hN@@? N@@?gN@@? ?@@(Y?gV'@1 ?3@?f?W&@5?h@@L?3@LV'@@@h@@H? W&@@@@@@ ?I'@@@@@6K?O2@@@6KgN@@@@L?J@@@? 7@(Yhe?V'@1? @(Y?e?3@@H?@@he?@@? ?@@?g?@@? J@(Yh?V'@L? ?N@@6KeO&@@H?h3@)XN@)KV@@@f?O2@@@ ?O&@@(Y@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@6Xf?3@@@)?&@@5? @@H?hfN@@? @Yf?N@@e@@he?3@? ?@@?g?@@? 7@H?heN@1? @@@@@@@@@@heV'@)X@@@@@@@@@@@@@@(M? ?W2@@@(Y?@@@L? I4@@@@@@0M?I4@@1f?V'@@@@@@(Y?hf?J@5fW2@@6Xf?3@L @@@?f@@e@@he?N@? ?@@?O2@?eJ@@? @@hf?@@?he?W2@@@@@6K @@@@@0M?he?V4@@@@@@@@@@@@@@@0Y O&@@@(Y??@@@1? I'@@@?g@@fV4@@@@0Y ?@@Hf7@@@@)X?e?N@)X? ?O2@@@@?e?J@@e@@he?J@? ?3@@@@@??W&@5? @@hf?@@?heW&@@@@@@@@6X ?J@@(M ?I4@@0?'@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@0Ye?@@@@L ?V'@5?g3@L?e

@?f@@?I'@1?f@@)X ?O2@@@@@@?eO&@5e@@he?7@@@6K? ?V'@@@@?O&@(Y? @@hf?@@@@6K?f?W&@(Me?I4@@)X? ?7@@H? ?V'@@@@@@? W&@@@@@@@@(MfJ@@@@)K? N@hN@1?e?@@?f@5eN@@?e?J@@@)KO@KhO2@@@@@@@@@@@@@@(Y?J@@L?hJ@@@@@@6K? V@@@@@@@(Y @@L?heJ@@@@@@@@6K?O&@(Y?f?I'@1? ?@@@ V'@@@@5? 7@(MeI'@@H?e?O&@@@@@@6X? ?@1?gJ@5?e?N@Lf@?e?@@?e?7@@@@@@@@@6X?eO2@@@@@@0M?I4@@@@0Y?W&@@)Kg?W&@@@@@@@@@6KhO2@@@@@@@@@0Y? 3@1?he7@@@@@@@@@@@@@@HhN@@? ?@@5 @@@@Y? @@H?e?V'@f@@@@0MI4@@)X ?@@?g7@H?e@1f@)K??@@?e?@@@@@@@@@@@)?2@@@@@@@0Mhe?W&@@@@@6KfO&@(?4@@@@@@@@6KfW2@@@@@@@@X? N@@Lh?J@@@@@@@@@@@@@@@?h?3@LhfO2@@@? O&@@@@@6K? @@gN@e?J@@0MfI'@)X? ?3@W2@@?e@@f@@L?e3@@@@@5?eJ@@@@(M?eI'@@@@@@@@0MhfW&@@@@@@@@@@@@@@0YeI4@@@@@@@@6K?O&@@0M?I4@@)X ?3@)K?gO&@?fI4@@@@@@@?h?N@1heW2@@@@@)X? W2@@@@@@@@@6X? ?J@@L?fJ@e?7@?g?V'@1? ?N@@@@@W2@@5f3@)XeV4@@@0Y??W&@?@@Hf?V'@@@@@0Mhf?O&@@@@(?4@@@@@@0Mg?I4@@@@@@@@@@(M?fI'@1 ?V'@@6K?eO2@@5?hI'@@5?he@@he7@(?'@@@)X ?W&@@0M?eI4@@)X O&@@1?f7@e?@5?hN@@? 3@@@@@@@(YfV'@)X?hW&@5?@5?gN@@(M?hf?W2@@@@@0Y I4@@@@@@@Hg?N@@L? V4@@@@@@@@@0Y?h?N@@H?he@@h?J@(Y?V@?@@1 W&@(M?gI'@1hf?O2@@@@@@Lf@5eJ@H?h?@@? N@@@@@@0Y?f?V'@)Kg?O&@(YJ@H?g?@@H W&@@@@(M I4@@@@5?h3@1? I4@@@@@0M?hf@@hf@5h?7@HW2@@@@@@ 7@(Yh?V'@he?O2@@@@@@@@)KO2@@He7@he?@@? J@@@heV4@@@6K??O2@@@YO&@L?f@6X@@?hf?W&@@@@0Y? @@H?hN@@? 3@L?g?W2@@Hh?@@?7@@@@@@@ @@H?heN@@@@@6KeO2@@@@@@0M?I4@@@@@@?e@@L?h?@@? 7@@5heI4@@@@@@@@@@@@@@1?f@@@@@?hfO&@@@(M? @@he?@@? N@)Xg?7@@@?h?@@?@@e?@@@ ?J@5hf?3@@@@@@@@@@@@@@0Mf?I40M?f@@1?h?@@@6K ?J@@@Hhe

@@@@@@@@@@@@@Lf3@@@@??O2@@@@@6KO2@@@@(Y @@he?@@? ?3@)K?f?@@@@?h?3@@@@e?@@5 ?7@Hhf?N@X?I'@@@@@@@0Mhf?W2@@@@LhJ@@@@@6Khf?7@@@?he?J@@@@@@e?I4@@)K?eV@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@L?hJ@5? ?V'@@6K?O2@@@@@@6Xg?V'@@@e?@@H ?@@? @1eV'@@@@0M O&@@@@@)X?f?O&@@@@@@@6Khe?@@@5?heW&@(?4@@f?I'@@@@@@@@@@@@@0Me?I4@@@@(M? 3@1?g?W&@H? V4@@@@@@@@@@@@@)X?gV'@@@@@@5? ?@@? @5e?N@@(M O2@@@@@@@@)Ke?O2@@@@@@@@@@@6KfO2@@@@@@hf7@(YheV'@@@@@0?'@@@?h@@@H N@@?gW&@5 I4@@@0M?I'@@@@)Xg?S@@@@@0Y? ?3@L @?f@@H?hfO2@@@@@@0MI4@@@@@@@@0M?I4@@@@@@@6KO2@@@@@@@@)Xhe

?J@(Y?he?N@@f?N@@5?h3@@? ?3@@6Ke?O&@(Y ?V'@@@@)K?O2@@@@Y? ?N@1hf?J@)?2@@@@W2@@@@@6X?eO2@@@@@@0MfI4@@@@0MgI4@@@@@@@@@(M?eI'@)X?h?7@H 3@g@@Y?hN@@? ?V4@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@6X @@L?heW&@@@@@@@@@@@@@@@@)KO2@@@@@@0M I4@@@@@@(Yf?V'@1?h?@@? N@@@@@@@@@@@h?@@? ?I4@@@@@0Y ?V'@@@@@0Me?I'@@1 @@)Xh?W&@@@@@@@@@@0M??I4@@@@@@@@@0M I4@@@@H?gN@@?h?@@? ?@@@@@@@@@@@h?@@? V'@@(MgV4@@L? @@@)K?gO&@@@@@@@@@@X?f?I'@@@@@0M ?@@5h?3@?h?@@? ?@@@@@@@@@@@h?@@? ?N@@H?h?@)X @@@@@6K?eO2@@@@@@@@@@@@1?gN@@@0M ?@@Hhe@?h?@@? ?@@@@0MI'@X?hJ@5? ?J@5he?3@1 ?W2@@@@@@@@@@@@@@0M?I40M?@@@@?g?@@? ?3@Lh?7@?h?@@L J@(MfN@)Xg?W&@H? ?7@Hhe?N@@ W&@@@@(MI4@@@@@0M?g?@@?h?@@? ?N@1hJ@@?h?3@1hf?W&@H?f?3@)K?fO&@5 ?@@?hf@@he?O26K??O&@@@@(Y? ?@@?h?@@? 3@g?W&@5?h?N@@L?he?7@5g?V'@@@6?2@@@(Y ?@@?hf@@L?f?W2@@@@@@@@@@@@@(Y ?3@Lh?@@? N@@6K?eO&@(Y?h3@)XheJ@@HhV4@@@@@@@0Y? ?@@?hf@@)KfW&@@0MeI4@@@@@(Y? ?N@)X?gJ@5? ?@@@@@@@@@(YheV'@)K?g?O&@5?hfI40M ?@@Lhe?J@@@@6K?O&@(MgI'@@(Y 3@)Xf?O&@H? I4@@@@@0Y?he?N@@@6K?e?O2@@(Y? ?3@1he?7@@@@@@@@@@H?g?V'@ V'@)K??O2@@5@@@@@@@@@@@@0Y ?V'@heJ@@@@@@@@@@@f?O@KeN@1? ?V'@@@@@@@0Y

?J@@@@@@@@@@0M N@@6X?f?O&@(?4@@@@@@@e?@@@@@@??3@? V4@@@@0MW&@@@? ?@@@)Ke?O2@@(Y?e?I'@@@eJ@@@@@@L?N@L7@@@5? I4@@@@@@@@0YgN@f7@e?@@1e@1

?J@@@@H? I4@@@@0Mh?@f@@L??@@5?J@5?7@@@5 ?@L?e3@)K?@@H?7@H?@@@(Y ?@)XeV'@@@@5?J@@?

O2@@@@@@@@H? ?3@1e?V4@@0YW&@5??W2@@@@@@@@@@@ ?V'@hW&@(Y?W&@@0Me?I4@@@L? V'@6K?e?O&@(Y7@(Mg?I'@1? ?V'@@@@@@@@0Y?

W2@@@@@@6Kh?J@(Y?hV'@L V4@@@@@0M??O&@@@@@@@@@6Xg?7@HfO26Xe?N@1@@@(M?e?I4@@)X?f?@5?eW2@@@)X?e@@

@?hf?J@@(Yg?I'@1?fJ@f7@@@@@1?e@@?7@(Y?hV'@?e?O&@)Ke@@e?@@?e3@J@(Yhe?N@@@@@@@@@@@?@@e?@@?e?@7@H?hf3@@@@@@@@@5?@@e?@@?e7@@@ N@@@@@@@@@H?3@@@@@5??J@@@@ ?@@@@0?'@@eV4@@@(Y??7@5@@ J@f?N@@L?eI40YeJ@@H@@ 7@g3@)Kg?O&@5?3@L?he?J@@gV4@@6KeO2@@@0Y?N@)Xhe?7@5hI4@@@@@@@0M??3@)X?h?@@HheI4@@@0M??N@@)KgO2@@5?@@@@6KeO2@@@0Y??I4@@@@@@@@(M?

I4@@@@0Y

1. irudia. a: Kokainaren molekula. b: Scripps-eko ikertzaileek sin-

tetizatu duten haptenoa. Hidrogeno atomoak irudikatu gabe daude.

Horrela, bi molekulen arteko antza hobeto ikus daiteke.

A

a b

Inmunologiak eman digun aurkikuntzarik nabarmene-na kokainaren gehiegizko erabilpenaren aurkakotxertoa izan da, Kaliforniako La Jollan dagoenScripps Ikerkuntza Institutuko ikertzaile-taldebatek sintetizatu duen haptenoa (ikus 1. irudia).Molekula proteina bati lotu diote, KLH proteinari

hain zuzen, eta arratoieixiringatu ondoren lortuduten antigorputzak osoaktibitate interesgarriaduela ikusi dute: kokaina ezda odolera eta garunera sar-tzen (ikus 2. irudia).Txertatutako eta txertatugabeko arratoiei kokaina--kopuru bera eman ondoren,txertatutakoek garuneanbesteek baino askoz erekokaina gutxiago dutela aur-kitu dute, txertatu gabekoekdutenaren % 18a hain zuzen.Horrek bi abantaila ditu.Batetik, ez dio kokainarigarunean eragiten uztenzaletasuna sortzeko ahalme-na gutxituz; eta bestetik,haptenoak berak ere ez dugarunean eragiten, hau da,ez du bigarren mailako ondo-rio desatseginik eragitekoposibilitaterik.Txertoa prestatu dutenekdiotenez, kokaina utzi nahidutenei laguntza paregabeaeman liezaieke. Psikiatrabatzuen ustetan berriz,zaletasuna sortzea galaraz

dezake, eta gaindosia duten gaixoak tratatzeko ereerabil daiteke.Ez dira ikertzaile hauek kokainaren aurkako txer-toaren prestakuntzan lanean ari diren bakarrakizan. Massachussets-eko InmunoLogicPharmaceutical Corporation-go talde batek ereantzeko zerbait lortu omen du, baina ez dituzte

transmisio-sisteman hain zuzen ere, eta beronizor zaio menpekotasuna sortzeko duen ahalmena.Neurotransmisore horiek noradrenalina, dopaminaeta serotonina dira, baina kokainak dopamina era-biltzen duten sistemetan eragiten du soilik. Beraz,kokainaren aurkako borrokan oso garrantzitsuaizan da neurotransmisio do-paminergikoak nola lan egitenduen aztertzea eta kokainakzein puntutan eragiten duenzehaztea. Hau guztia jakinondoren, zenbait sendagaierabiltzen hasi dira psikote-rapiarekin batera, batez erekokaina hartzeari utzitakoansortzen diren sintomei aurreegiteko eta zaletasuna gutxi-tzeko, baina zoritxarrez,oraindik ez dute mirarizkosendagairik aurkitu.Inmunologiak bide berriakeskaintzen dizkigu borrokahonetan. Zientziaren atalhonek antigeno eta antigorpu-tzen arteko elkarrekintzakaztertu ditu, eta kasu bakoi-tzean egokia izan daitekeenantigorputza sortzeko ahal-mena lortu duela esan deza-kegu. Antigorputz hauek era-bilpen zabala dute gaur egun,ez bakarrik inmunologia kla-sikoak dioen bezala, antigeno-ak ezagutu eta haiekin lotze-ko, baizik eta hau oinarritzathartuz, katalizatzaile bezalaere erabil daitezke, prozesukimikoa gerta dadin behar duen aktibazio energiagutxituz.Antigorputzak, beraz, kasu bakoitzerako diseina dai-tezke, eta horretarako hapteno izenaz ezagutzen deneredua baino ez da behar. Haptenoa molekula da,antigorputzak lotuko dituen egitura kimikoarenantzeko molekula. Molekula sintetizatu ondoren,arratoiari xiringatu egin behar zaio antigorputzespezifikoak sor ditzan, eta ondoren antigorputzekespero zen aktibitate-maila duten ala ez aztertu.Badira, jada, hogeita lau urte kokaina eta beste dro-gen aurkako aktibitatea duten antigorputzak diseina-tzen hasi zirela. 1972. urtean zenbait drogarekikoespezifikoak ziren antigorputzek haien eraginakahultzeko ahalmena zutela aurkitu zuten. 1974anheroinaren aurkako txertoa lortzen saiatu ziren,emaitzak ez ziren oso onak izan. Duela hiru urteberriz, kokaina degrada dezakeen antigorputz-taldeaprestatu zuten, baina degradazioa ez zen nahi bezainazkar gertatu.

2. irudia. a: Arratoiari KLH proteinari

lotuta dagoen haptenoa xiringatzen zaio.

b: Arratoiak antigorputzak sortzen ditu.

c: Kokaina xiringatzen zaionean antigor-

putzek lotu egiten dute eta ez da odolera

@@?J@@L?W&@@1?

?W&@@@@?W&@@@@@?

?W&@@??@@?W&@@5??@@?7@@(Y??@@L

?J@@(Ye?@@)X?W&@(Y?e?@@@)K

?W&@(YgI'@@6XW&@(Y?g?V'@@)X?

?W&@(YheV'@@)X?W26X?W&@(Y?he?V'@@)?&@@)X ?@7@@H V4@@@@@@@)X?

?J@@5? ?@@@@@@@)XW&@(Y? J@@(MI4@@)X?

?W&@@Y ?W&@@He?I'@)K?7@@@@@@@6X?heW&@@5?fV'@@6X?@@@@@@@@@)Xh?W&@@(Y?f?V'@@)X??@@@@@@@@@@)X?gW&@@(YhV'@@)X

I4@@)Xf?W&@@(Y?h?V4@@)X?I'@)K?eW&@@(Yhf?I'@)K?V'@@@?W&@@(Y? V'@@6XV'@@W&@@(Y ?V4@@)X??V'@@@@@H? @@)XN@@@@5 O2@@6Xe3@@)X?J@@@(Yhf?@@@@@@1eV4@@)X7@@@H?hfJ@(M?I'@L?eI'@)K?@@@@L?hf7@H?eN@1?e?V'@@6X?@@@@)Xhf@@f?@@?fV'@@)X?I'@@)X?he@@f?@@?f?V'@@)X?V'@@)Xhe3@@@@@@@5?gV'@@)X?V'@@)X?hV'@@@@@(Y?g?V'@@)X?V4@@)Khe@@@@@YheV'@@)KI'@@6Xg?7@@@@@@@?h?V4@@@6X?V'@@)X?f?@@@@@@@@?he?I'@@)X?V'@@)Xg?@@@ V'@@)X?V'@@)X?f?@@@ ?V'@@)X?V'@@)Xf?@@@ V'@@)X?V4@@)X? ?V'@@)K??I'@)X V4@@@@V'@)X? I'@@?V'@)K ?V'@@6X?V'@@6X V'@@)X?V'@@)X? O@K??V'@@)X?V'@@)X @@@@@6X?V4@@)K?V4@@)X? ?J@@0?'@)XeI'@@6X?I'@)K ?7@?eV'@1e?V'@@)K?V'@@6Xhf?@@?e?N@@fV'@@@@?V'@@)X?he?@@?e?J@@f?V'@@@V'@@)Xhe?3@W26?&@5gN@@@?V'@@)X?h?N@@@@@@(Yg?@@@V4@@)Xh?J@@@@@@h?@@@?@@)X?g?7@@@@@@1?g?@@@?@@@)Kg?3@@@@@@@?g?@@@I'@@6Xf?V4@@@@@@?g?@@5?V'@@)X?g@@X?h?@@HV'@@)Xg@@@?h?@@??V'@@)X? ?@@?V'@@)K ?@@??V4@@@6X J@@??I'@@)X?hf7@@?V'@@)Xhf@@@??V'@@)K?g?O2@@@@LV'@@@6K??O2@@@@@@@@)X??V'@@@@@@@@@@@@@@@@@)XV4@@@@@@@@0Me?I'@@)K?I4@@@0M?gV'@@@6X?

?V'@@@)XV'@@@)X??V4@@@)X?I'@@)X?V'@@)X?V'@@)K?V'@@@6X??V'@@@)XV'@@@)X??V4@@@)X?I'@@)X?V'@@)X?V'@@)K?V'@@@6X?

?O2@@@@6?@K?g?V4@@@)XO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6Ke@@@)X?

O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)XO2@@@@@@@@@0M?hfI4@@@@@@@@@@@@@)K?

?O2@@@@@@0M? ?I40?'@@@@@6K??O2@@@@@0M ?V'@@@@@@@@6K?

?O2@@@@@0M V'@@@@@@@@@@6K?W2@@@@0M? ?V'@@@XI4@@@@@@6K?W&@@@0M? V4@@)KeI4@@@@@@6K

?W&@@(M? I'@@6XeI4@@@@@@6KW&@@(Y ?V'@@)X?fI4@@@@@6K?

?W&@@(Y? V'@@)XgI4@@@@@@6KW&@@(Y ?V'@@)X?g?I4@@@@@@6K?

?W&@@(Y? V'@@)XheI4@@@@@6K?W&@@(Y ?V'@@)X?heI4@@@@@6K? O2@@@@@@6K

?W&@@(Y? V4@@)Khf?I4@@@@@6K ?@@@@@@@@@@@6K?7@@(Y I'@@6Xhf?I4@@@@@6K J@@@0Me?@@@@@6XJ@@(Y? ?N@@@)X?hf?I4@@@@@6Khf7@(M?O2@@@@@@@@)X?7@(Y @@@@)X I4@@@@6Kh?J@@HW2@@@@@@@@@@@)K

?J@@H? ?I'@@)X? I4@@@@6Kg?7@@W&@@@@0?4@@@@@@@@??7@5 V'@@1? I4@@@@6Kf?@@@@@@?gI'@@@@@L?@@H ?V'@@? I4@@@@6Xe?@@?@@5?g?V4@@@@)X?J@@? V'@? I4@@@)K??@@?@@hf?I'@)X7@@? ?V'? I'@@@6X@@?@@1?hfN@@)X?@@5? ?V4@@@@@@W@@@?hf?3@@1?@@H? ?I4@@@@@Y@@Lhf?V'@@L@@ ?I'@@@?@@)X?hfN@@1@@ ?W2@@@@6X? V4@@@@@@)Xhf?3@@L?@@ ?7@@@@@@1? ?@@@@@@)X?he?N@@1?@@ ?@@?e?@@? ?3@@W@@@1?hf3@@?@@ @@@@6K ?@5?e?@@? ?V'@@>@@@?hfN@@L@@L? @@@@@@6K ?@f?@@? V'@@Y? ?@@13@1? ?I4@@@@@6K ?@)?@K?@@? ?V'@@6X?hf?3@@N@@? I4@@@@6K ?3@@@@@@5? V'@@)Xhf?N@@L??@@L I4@@@@6K @@@@@@ ?V4@@) @@)K?3@1 I4@@@@6X ?7@@@@@@1? 3@@@6X?N@@L? I4@@@)X? ?@@@@@@@@? V4@@@)K?@@1? I'@@)X ?@@@@@@@@? I'@@@6X?3@@L ?V'@@)X? @@ ?V4@@@)KN@@1 V'@@1? @@ ?I'@@@6K?3@@ ?V'@@L @@ V4@@@@6X?N@@L? V'@)X? I4@@@)K?@@1? ?N@@1? @@@@@?gI4@@@6K? ?O2@6X3@@? @@@? @@@@@?hI'@@@6K?heO2@@@@@@@,N@@L 3@@? 3@@@5?h?V4@@@@6K?f?O2@@@@@@@@@0Y?3@)X? N@@? V4@0Y?he?I4@@@@6K?O2@@@@@@0M?V'@1? ?@@? ?I4@@@@@@@@@0MN@@L ?@@L ?W@@@@@@(M?@@)X? ?@@1 ?7@@@@@@Y?f?O)X?3@@1? ?@@5 ?@@@@@@@@@@@@@@@@1?V'@@L ?@@H ?3@@@@@@@@@@@@@@@@N@@)X? ?@@? @@@(Y@@??3@@1? J@@? ?7@@@Y?@@L?V'@@L 7@@? ?@@@@@@@@)K?V'@)X? ?J@@5? ?@@@@@@@@@@@@??N@@)X W&@(Y? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@?3@@1 ?W&@@H ?O2@@@@@@@@@@@@@@(M??I4@@?V'@@L? W&@@5? ?@@6X? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y?V'@1? ?W&@@@ ?N@@)Xhf?O26K?he?O2@@@@@@@@0M?N@@? O&@@@@)K O2@6X?e3@@)K?hO2@@@@@@@@6Ke?O2@@@@@@@@@0M?@@L W2@@@0?'@@@@6K O2@@@@@@@@1?eV'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MJ@@@ ?O&@@(M??V4@@@@@@@@@@@@@6Kf?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@Le?V'@@@@@@@@@@@@@@0MI4@@@@@@@@@@@0M

?W&@@H ?O2@@?g?W2@@@(Yf?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Me?@@)X?eN@@@@@@@O&@@5?f?O2@@@@@@@@@@@@@@LgW&@@@0Y?he?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Mhe?3@@)Xe?@@@@@@@@@@6K?

?O2@@@@@@@@@@(Y?e?O2@@@@@@@@@@@@@@@@1f?O&@@(M? ?V'@@1f?@@@@@@@@@@@@@?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Ye?W2@@@@0M?he@@L??W2@@@@? V'@@eO2@@@?e@@@@@@@@

O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MfO&@@@0M?hf@@1??7@@@@@)K? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?W2@@@@@@@0M O2@@@(M? @@@??@@@@@@@@@@@@@6K @@@@@@@@@@@@@@@@@0M?@? O&@@@@@?e?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y @@5??@@@@@@@@@@@@@@@@?

W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M @@H?heI'@@@@@L7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?4@@0M ?J@@hf?V@@@@@,@@@@@@@0M? ?'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y

?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@0M

?@

@?

@@

?O2@@@@@@@@@@@@@@@6K?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K?

?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6KO2@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@6K?

O2@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@6KO2@@@@0M ?I4@@@@@@@@6K?

W2@@@@0M ?I4@@@@@@@@6K??O&@@@0M ?I4@@@@@@@6K

?W2@@@0M I4@@@@@@@6K?W&@@(M ?I4@@@@@@@6K

?W&@@0Y? ?I4@@@@@@6K?W&@(M? ?@@@@@?@@@@@hf@@@@@?@@@@@?hfI4@@@@@@@6K?

?W&@@H ?@@?@@?@e@Hhf@@@@@?@@@@@? ?I4@@@@@@@6K O2@@@@@6K??7@@5? ?@@?@@@@e@?hf@@?@@?@??@@? I4@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@6XJ@@(Y? ?@@?@@@@e@?hf@@?@@@@??@@? ?I4@@@@@6K ?W&@@@@0Y@@@@@@)K?7@@H ?@@?g@?hf@@g?@@? I4@@@@@6K?he?7@@0Me?@@@@@@@@@6X

?J@@5? ?@@?g@Lhf@@g?@@? I4@@@@@6K?hJ@@?eO2@@@@@@@@@@@)X??7@@H? ?@@@@@@@@@@,hf@@@@@@@@@@@? I4@@@@@@6Xg7@@??@@@@@@@@@@@@@@@1??@@5 ?@@@@@@@@@0Yhf@@@@@@@@@@@? ?I4@@@@)K?f@@@?J@@@@0M??I'@@@@@@LJ@@H ?I4@@@@@6Ke@@@?7@@?gV'@@@@@)X?7@@?hfW2@@@?@@@@@? ?I4@@@@@6X@@@?@@@?g?V'@@V'@)X@@@?hf7@@@@?@@@@@? ?@@@@@?@@@@?g?I4@@@@@@@@?3@@?hV4@?N@@1@@5?hf@@?@@?@??@@? O26X?W&K ?@@@@@?@@@@?h?I4@@@@@@?N@@?hf?3@@L?@@H?hf@@?@@@@??@@? ?@@@@1?7@@@@hf?@@?@@?@e@?he?I'@@@@L?@@Lhf?V'@1?@@ @@?@@@@??@@? ?@@?@@?@e@@hf?@@?@@@@e@?hfV4@@@1?@@1 N@@?@@ @@g?@@? ?@@?@@@@e@@hf?@5?@@@@e@? I'@@W@@@ ?@@L@@ @@g?@@? ?@@?@@@@e@@hf?@h@? ?V'@@Y@@ ?3@1@@ 3@@@@@@@@@5? ?@@?g@@hf?@)Kg@? N@@@@5 ?N@@@@L?hfV4@@@@@@@0Y?h@@@@6K ?@@?g@@hf?@@@@@@@@@@? ?3@@@? @@@@1? @@@@@@@6K?hf?3@@@@@@@@@5 I40?4@@? ?V'@@)K? @@3@@? I4@@@@@6K?he?V4@@@@@@@0Y V4@@@6K?hf@@L?N@@? ?I4@@@@6K? @@@6X?@@@6X? ?@@@@@hf@@)K?@@L ?I4@@@@6X? @@@@1?@@@@)? ?@@@@@hf@@@@6K?@@1 ?I4@@@)K @@?@@?@??@H? I4@@hf?I'@@@6K?3@@ ?I4@@@6X @@?@@@@??@ V4@@@@6X?N@@L? ?I'@@1 @@?@@@@??@ I4@@@)K?@@1? V'@@L? @@g?@ I'@@@6K?3@@L ?N@@1? @@g?@L? ?V4@@@@6X?N@@1 3@@L 3@@@@@@@@@,? ?I4@@@)K?3@@L? N@@1 V+MI4@@@@0Y? ?I'@@@6K?N@@1? ?3@@ ?W2@6XhV4@@@@6K

?@ 3@@L ?N@@L? ?7@@@1he?I'@@@6X?@ N@@1 @@1? ?3@@@5hfV4@@@)K?

?3@@L? 3@@? ?V4@0Y I'@@@6K?O2@@@@@@@@@@@??V'@)X N@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@?V'@)X? ?@@? @@@@@@0MgI4@??N@@)X ?@@? @@@@@@@?3@@)X? ?@@? ?J@@@@@@@@@@@@6KV'@@1? ?@@? ?7@@@@@@@@@@@@@@@6X??V'@@L J@@? ?@@@@0M?@@@@@@@@@@1?N@@1 7@5? @@(Me?I4@@??3@@L? ?J@@H? @@@@@@@@Y??N@@1? ?7@@ @@@@@@@@@6K?3@@? J@@5 ?@@@@@@@@@6XN@@? ?W&@@H O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X?J@@? W&@@5? ?@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@0Me?I4@@@,?7@@? ?W&@@@ O)X?e?3@)X? O2@@@@@@@0M?I40Mh?I40Y?@@@? W&@@@@)K O2@@)Xe?N@@)KhfO2@@@@6Kg?O2@@@@@@@@@0M@@@? ?O&@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@)X?e3@@@@@@@6K?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?@@@? ?W2@@@(MI4@@@@@@@@@@@@@@@6KO@KeO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1?eV'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?

?J@@5? W&@@@(Y?fI4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Me?I'@@Le?V'@@@@@@@@@@@@0M?gI4@@@@0M?7@(Y?heO2@@@6?26Xg?W&@@@0Yhf?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MheV'@)X?eV'@@@@@@@@@??@@HgO2@@@@@@@@@@@@@1gO&@@(M ?N@@1?e?V4@@@@@@@@@@@6X

W2@@5?e?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@fW2@@@(Y? 3@@?f?I4@@@@@@@@@@1?O&@@(Y??O2@@@@@0Mh?@@@f7@@@0Y V'@@6Kh@@@@@@@5

O2@@@@(Y?W2@@@@0M?he?@@@f@@@?e?O@K ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@0YO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y?O&@@@0M?hf?@@@f3@@@@@@@@@@@@6K? V4@@@@@@@@@@@@0M

O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@X?O2@@@0M? ?@@@fV4@@@@@@@@@@@@@6X??O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?f?V@@@@@(M? ?@@@ ?I'@@@1?

?O2@@@@@@@X? O2@@@@@@0Y ?3@@@6K?gO26KeV@@@@??W2@@@@@@??V@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@5?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y?

?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?4@@@@@@@@0M?@@@@@@@0M

?@

?O2@@@@@@@@@@@@@@@@6K??O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K?

?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K??W&? O2@@@@@@@@@@@0M??@@?f?@@?fI4@@@@@@@@@6K?W&@L O2@@@@@@@0M?g?@@?f?@@?g?I4@@@@@@@@6K?

?W&@@1 O2@@@@(Mhf?@@?f?@@?hfI4@@@@@@6KW&@@@@ ?O2@@@@@@0Y?hf?@@?f?@@? ?I4@@@@@6K

?W&@@@@@ ?W2@@@@@0M ?@@?f?@@? ?I4@@@@@6K?7@@(Y@@L? O&@@@@0M ?@@?f?@@? ?I4@@@@@6XJ@@(Y?@@1? O2@@@@0M ?@@? I'@@@)K?

?W&@(Ye@@@L O2@@@@0M ?@@? ?V4@@@@6X?W&@(Y?e3@@)X? O2@@@@0M ?W-Xf?@@? ?I'@@@)K7@@HfV'@@)X W2@@@@0M ?7@1f?@@? V4@@@@6K

?J@@5?f?V'@@)X? ?O&@@@0M ?@@@f?@@? I'@@@@@?W&@(Y?gV'@@)X ?W2@@@(M ?@@@f?@@? ?V4@@@@?

?W&@(Yh?V'@@)X? W&@@@(Y? ?@@@f?@@? I'@@6XW&@(Y?heV'@@)KO2@6X? ?W&@@@(Y ?@@@f?@@? ?V'@@)X?

?W&@(Yhf?V4@@@@@@@)X W&@@@(Y? ?@@@f?@@L V4@@)XW&@(Y? @@@@@@@)K? ?W&@@@0Y ?@@@f?@@1 I'@)K?

?W&@(Y @@@(?4@@@6X? ?7@@(M ?@@@f?@@@ ?V'@@6X??7@@Y? @@(YeI'@@)X J@@(Y? ?@@@f?@@@ V'@@1?J@@@@@@@6Xhf@@@(Y?e?V'@@)X? ?O&@@H ?@@@f?@@@ ?N@@@L7@@@@@@@@)X?h?J@@(YgV'@@)X @@@@@?hf?W&?26?)X? ?@@@f?@@@ 3@@)X?@@@@@@@@@@)XhW&@(Y?g?V'@@)K? ?J@@@? ?7@@@@@@1? ?@@@ V'@@)X

?I4@@)X?f?W&@@HheV4@@@6X? W&@@5? J@@@@@@@@L ?@@@ ?V'@@)X?@@)XfW&@@5?hfI'@@)X 7@@(Y? 7@@@@@@@@1 ?@@@ V'@@1?@@@)X??W&@@(Y?hf?V'@@)X? ?J@@(Y ?J@??@@@@V'@ ?@@@ ?V'@@L?I'@)KO&@@(Y?@@@@@@@@@gV'@@)X W&@@H? ?7@??@@@@?N@ ?@@@ N@@)X?V'@@@@@(Y??@@@@@@@@@g?V4@@)X? ?W&@@5 ?@@??@@@@??@ ?3@@ ?3@@1??V'@@@@Hg@@@?he?I'@)K ?7@@@H ?@@?gJ@ @@f?N@@ ?V'@@L?@@@@?g@@@?hfV'@@6X J@@@5? ?@@?f?O&@ @@g@@L? N@@)X?7@@?h@@@?hf?V'@@)X? ?W&@@(Y? ?3@@@@@@@@@@ @@g@@1? ?3@@1?@@@L V'@@)X ?7@@(Y ?V4@@@@@@@@@ @@g@@@? ?V'@@L3@@)X? ?V'@@)X? J@@@H? @@g@@@??O2@@@ N@@1V'@@)X V'@@)K ?W&@@5 @@g@@@@@@@@@@L? ?3@@L??V'@@)X?hf@@@@@@@@f?V4@@@6X ?7@@@H @@g@@@@@@@@@@1? ?N@@1?V'@@)Xhf@@@@@@@@g?I'@@)X? ?@@@5? @@g@@@@0Me@@@? 3@@L?V'@@)X?hf?@@?heV'@@)K W2@@@@H? @@ @@@? N@@1V4@@)Khf?@@?he?V'@@@6X ?W&@@@@5 @@ @@@? ?3@@L?I'@@6Xhe?@@?hfV4@@@)X? W&@@@@(Y @@hW2@@@@@@@? ?N@@1??V'@@)X? I'@@)X ?W&@@@@@H? @@h7@@@@@@@@? 3@@?V4@@)X ?V'@@)X? W&@@@@@@ @@h@@@@@0M? N@@LI'@)X? V'@@)X ?W&@@(Y@@@ @@h@@(M ?3@1?V'@)X @@@@@@@@f?V4@@)X? W&@@0YJ@@5 @@ ?N@@L?V'@)X?hf@@@@@@@@h@@)X ?O&@(Me7@@H @@1? @@1??V'@)K @@@V4@h@@@)K? ?W2@@(Y?e@@5? @@@? 3@@?V'@@6Xhf3@@?he?I'@@6X? W&@@(Ye?J@@H? @@@? N@@??V'@@)X?heV4@?hfV'@@)X ?W&@@(Y?e?7@@ @6X?g@@@? ?@@LV4@@)X ?V'@@)X? W&@@(Yf?@@5hf?@@@@@@@@@ ?@@@@@@@@?h@@1?g@@@? ?3@1I'@)K? V4@@)K ?W&@@(Y?fJ@@HhfJ@@@@@@@@@L? J@@@@@@@@?h@@@?g3@@? ?N@@L??V'@@6X? I'@@6X W&@@(Yg7@@?hf7@@@@@@@@@1? 7@@@@@@@@@@?g@@@?gN@@L 3@1?V'@@)Xhe?W2@@@@@@@g?V'@@)X? ?W&@@(Y?g@@5?hf@@?@@@@??@@? @??@@@@??@@?g@@@?g?@@1 N@@??V'@@)X?h?*@@@@@@@@hV'@@)X W&@@(Yh@@H?hf@@?@@@@??@@? @L?@@@@??@@?g@@@?g?@@@ ?@@?V'@@)Kh?V4@@@@@@@h?V'@@)X? ?W&@@(Y?h@@ @@?@@@@??@@? @@?@@@@??@@?g@@@?g?3@@ ?@@L?V4@@@6Xhe@@@?hfN@@@)? W&@@0Yhe@@ @@g?@@? @Hg?@@?g@@@?g?N@@ ?@@1?I'@@)X?h3@@?hf?@@@H? ?O&@(Mhe?J@@ @@g?@@? @?g?@@?g@@@?h@@L? ?3@@V'@@)XhV4@?hf?@@@ ?W2@@(Y?he?7@@ @@@@@@@@@@@? @@@@@@@@@@@?g@@@?h@@1? ?N@@?V'@@)X? ?@@@ W&@@(Yhf?@@@ @@@@@@@@@@@? @@@@@@@@@@@?g@@@?h@@@? @@V4@@)K ?@@@ ?W&@@(Y?hf?@@@ @@@?h3@@? @@I'@@6X ?@@@ W&@@(Y ?@@@ @@@?hN@@L @@?V'@@)X?h?@@@@@@@@??@@@ ?W&@@(Y? ?@@5 @@@?h?@@1 @@V'@@)Xh?@@@@@@@@??@@@ W&@@(Y ?@@H ?3@@L?e?O2@6X @@?V'@@)X?he@@f?@@@ ?W&@@(Y? ?@@? ?N@@)K?O2@@@@)X? @@V'@@)Khe@@f?@@@ W&@@(Y ?@@? 3@@@@@@@@@@@)X @@?V4@@@6Xh@@f?@@@ ?W&@@(Y? ?@@? V'@@@@@(?4@@@1 @@?I'@@)X?hf?@@@ W&@@0Y ?@@? ?N@@@@0YeW@@@ @@V'@@)Xhf?@@@ ?O&@(M ?@@? @@0Me?W&@@5 @@?V'@@)K?hO2@@@@ ?W2@@(Y? ?@@? W&@@(Y @@V'@@@6X?fO2@@@@@@L? W&@@(Y ?@@? ?@@? ?W&@@(Y? @@?V'@@@)KO2@@@@@@@@@@)X ?W&@@(Y? ?@@? ?@@? ?7@@(Y @@V'@@@@@@@@@@0M?I'@@)X? W&@@(Y ?@@L ?@@? ?@@@H? @@?V4@@@@@@0M?fV'@@)K ?W&@@(Y? ?@@1 ?@@? ?@@@ @@?I40M?h?V'@@@6X W&@@(Y ?@@@ ?@@? ?@@@ @@

V'@@@)X? ?W&@@(Y? ?3@@ ?@@? ?3@@L? @@?V4@@@)X W&@@(Y ?N@@ ?@@? ?N@@1? ?J@@?I'@@)X? ?W&@@(Y? @@ ?@@? @@@? ?7@@V'@@)X W&@@0Y @@ ?@@? @@@? ?@@5?V'@@)X? ?O&@(M @@ ?@@? 3@@L ?@@HV'@@)K ?W2@@(Y? @@L? ?@@? N@@1 J@@??V'@@@6X ?7@@(Y @@1? ?@@? ?@@@L? 7@@?V'@@@)X? J@@(Y? 3@@? ?@@? ?3@@1?gO@K? @@5??V'@@@)X ?O&@(Y N@@L ?@@@@@@@@? ?@@? ?V'@@LfO2@@@@ @@H?V4@@@)X? ?W2@@(Y? ?3@1 J@@@@@@@@?hf@@@@@@@@he?@@? N@@)K?O2@@@@@@L? ?J@@I'@@)K W&@@(Y ?N@@ 7@@@@@@@@@@?h?J@@@@@@@@L?h?3@? ?3@@@@@@@@@@@@1? ?7@5?V'@@@6X ?W&@@(Y? @@L? @@@@@@@@@@@?h?7@@@@@@@@1?h?V'? ?V'@@@@@@0M?@@@L J@@HV'@@@)X? W&@@(Y @@1? @@?@@@@??@@?h?@e@@@@V'@? V4@@@0M??J@@@1 7@@??V4@@@)X ?W&@@(Y? 3@@? @5?@@@@??@@?h?@e@@@@?N@? W&@@@5 ?J@@5?

?O2@@@@@@@@@@@@6K?f?I'@@)X? W&@@(Y N@@L @Hg?@@?h?@e@@@@e@? ?O&@@@(Y ?7@@H??O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6KV@@@)X ?W&@@(Y? ?@@1 @?g?@@?h?@h@? @@@@@0Y? ?@@5

O2@@@@@@@@@@@@@0M?eI4@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W&@@(Y ?3@@ @@@6KO@K?@@?h?@h@? @@@(M? J@@H?O2@@@@@@@@0?@M? ?I4@@@@@@@@@@@@@6K ?W&@@(Y? ?N@@L?hf@@@@@@@@@@@?h?@@@@@@@@@@? ?J@@(Y ?W&@5?

?O2@@@@@0M ?I'@@@@@@6K? W&@@(Y @@1? ?@@@@@@@@@@? ?@@@H? ?7@@H?W2@@@@@@0M V4@@@@@@@@@6K? ?O&@@0Y? 3@@L ?@6X ?N@@ J@@5

?O&@@@@0M? I'@@@@@@@@@@@6K? ?W2@@(M? N@@1 ?@@1 @@L? 7@@H?W2@@@@0M? ?V'@@@XI4@@@@@@@6K W&@@(Y ?3@@ ?@@@ @@1? ?J@@5?W&@@@0M? V'@@)Xe?I4@@@@@@6K? ?W&@@(Y? ?N@@L? ?@@@ @@@? ?7@@H?

?W&@@(M? ?V'@@)K?fI4@@@@@6K? W&@@(Y @@1? ?@@5 @@@? J@@5W&@@(Y ?@@@@@@@@? V'@@@@g?I4@@@@@6K ?W&@@(Y? 3@@L ?@@? 3@@L 7@@H

?W&@@(Y? J@@@@@@@@? ?V'@@@h?I4@@@@@@6K? W&@@(Y N@@)X? ?@@@ N@@1 ?J@@5?W&@@(Y 7@@@@@@@@@@? V4@@@6X?g?I4@@@@@@@6K ?W&@@(Y? ?3@@1? ?@@? ?3@@ W&@(Y?

?W&@@(Y? @@@@@@@@@@@? ?@@@)XheI4@@@@@@6K W2@@@@@6K? W&@@(Y ?V'@@L ?@@@ ?V'@@@f?O26X?h7@@HW&@@(Y @@?@@@@??@@? ?@@@@)X?he?I4@@@@@6K ?O&@@@@@@@@6K? ?W&@@(Y? N@@)X? ?@@? N@@@L??O2@@@1?g?J@@5?

?W&@@(Y? @@?@@@@??@@? I'@@)X I4@@@@6K @@@@@@@?@@@@@6K? W&@@(Y ?3@@1? ?@@1 ?3@@)?2@@@@@@LgW&@@H??7@@(Y @@g?@@? ?V'@@)X? I4@@@@@6K?he?J@@(Me@@@@@@@@@6X? ?W&@@(Y? ?V'@@L ?@@@ ?N@@@@@@@0Y@@1f?W&@@5J@@(Y? @@g?@@?h@@@@@@@@@?gV4@@)K ?I4@@@@6K?h?7@(YW2@@@@@@@@@@@)X W&@@(Y V'@)X? ?@@@ @@@@@0M?J@@@L?eW&@@(Y7@(Y @@@@@@@@@@@?g?J@@@@@@@@@LhI'@@6X ?I4@@@@6K?g?@@HW&@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@(Y? ?V'@)X ?@@@ ?I40M??W&@@@,??W&@@(Y?

?J@@H? @@@@@@@@@@@?g?7@@@@@@@@@1h?V'@@)X? ?I4@@@@6K?f?@@?7@(Mf?I4@@@@@)X W&@@0Y N@@)X? ?@@@ ?/T&@@@(Y?W&@@(Y?7@5 ?@@@@@@@@@@@heV'@@1? ?I4@@@@6K?eJ@@?@@H?g?I'@@@@1 ?O&@@? ?3@@)X ?@@@ ?S@@@@(Ye7@@(Y??@@H ?@@@@@@@@@ ?@@?@@@@@?@@he?V'@@? ?I4@@@@6X?@@@?@@heV+?'@@L?hf?W2@@@@? ?V'@@)X? ?7@@@(Y??J@@(YJ@@? J@@@@@@@@@L? ?@@?3@@@5?@@hfV4@? ?I'@@@)KV@@?@@hf?N@@)Xhf?7@@(M V'@@1? @@@@@@@@@? ?@@@(YeO&@(Y?7@@? 7@@@@@@@@@1? ?@@?V4@0Y?@@ V4@@@@@@@?@@L?hf3@@)X?heJ@@(Y? ?V'@@L ?@@@@@@@@L ?@@@H??@@@(Y@@5? @@@@@@@@@@@? ?@@Lg@@ I4@@@@@?@@1?hfV'@@1?h?O&@(Y V'@)K? 7@@@@@@@@1 ?@@@e?@@(Y?@@H? @@?@@@@@?@@? ?@@)?@K?e@@ I'@@@@@@@Lhf?V'@@Lg?W2@@(Y? ?N@@@6X?hf?J@??@@@@V'@ ?3@@@@@@(Y@@ @@?@@@@@?@@? ?@@@@@@@@@@@ ?V4@@@?@@)X?hfN@@1gW&@@(Y @@@@)Xhf?@@??@@@@?N@ ?N@@@@@(Y?@@ @@g?@@? ?I'@@@@@)Xhf?3@@f?W&@@(Y? ?I'@@)X?hf@??@@@@??@ @@@@(Y@@L? @@g?@@? @@@@@@@@ N@@@@@@1hf?N@@L?eW&@@(Y V'@@)Khe?7@?g?@ ?J@@@(Y?@@1? @@@@@@@@@@@? ?J@@@@@@@@L?hf@@@@@@@@hf?3@@@@@@ @@1??W&@@(Y? ?V4@@@6Xh?@@?g?@ @@ W&@@(Y3@@? @@@@@@@@@@@?he?@@@@@6K ?7@@@@@@@@1?he?J@@@@@@@@L?he?V'@@@X? 3@@?W&@@(Y ?I'@@)X?g?3@@@@@@@@@@ @@ ?O&@@0Y?N@@? ?@@@@@@@6K ?@@@@@@@@@@?he?7@@@@@@@@)XhfV'@@)K N@@W&@@(Y? V@@@)Xg?V4@@@@@@@@@ @@ ?W2@@(M??@@? I4@@@@6X ?@e@@@@e@?he?@@@@@@@@@@1hf?V'@@@@?hf?@@@@@(Y O26K?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? @@ O&@@(Y?@@L I4@@@)K? ?@e3@@@e@?he?@@?@@@@e@@ V4@@@?hf?@@@@@H? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? @@ W2@@@0Y??3@1 I4@@@@6X ?@eV4@@e@?he?@5?3@@@e@@ I4@?hfJ@@@@@ ?O@KO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MhfI'@@@6K? @@ ?O&@@(M??N@@L? I4@@@)X? ?@h@?he?@H?V4@@e@5 ?W&@@@@@@6KO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?V4@@@@@6K @@ ?O2@@@(Y@@1? I4@@)K ?@@6K?f@?he?@L?g@? ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@6K @@ ?O2@@@@0Y?3@@L I'@@@?hf?@@@@@@@@@@?he?@)Kg@, ?@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@6K @@ ?O2@@@@@(MN@@1 ?V'@@L ?@@@@@@@@@0Y ?I'@@@@X I4@@@@@6K? @@ O2@@@@@@@0Y??3@@ V'@)X? V4@@@)K? I4@@@@@6K? @@ ?O2@@@@@@@0M?N@@L? ?N@@1? I'@@@6X? ?I4@@@@@@@@@6Kh@@h?O2@@@@@@@@@@0M?3@1? 3@@L ?W2@@@g?V4@@@)K ?O2@@@ ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MN@@L N@@1 ?7@@@@h?I'@@@6KheO2@@@@@@@@ I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M??3@1 ?3@@ ?3@@@@heV4@@@@@6X?e?O2@@@@@@@@@@@ ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M??N@@L? ?N@@ ?V4@@@hfI4@@@@)K?O2@@@@@@0M?3@1? @@ I4@@@@@@@@@0M?N@@L @@ ?@@@@@@??3@1 @@L? J@@@@@@?f?O26X??N@@L? @@@? 7@@@@@@@@@@@@@@@1?3@)X @@H? 3@@@@@@@@@@@@@@@@?N@@)X? @@ N@@@(Y@@?3@@1? @@ ?@@@Y?@@L??V'@@L ?J@@ ?3@@@@@@)KV'@)X? W&@5 ?V@@@@@@@@@@@@?N@@)X 7@@H O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@3@@1 ?J@@5? O2@@@@@@@@@@@@@@(Me?I4@V'@@L? W&@(Y? ?@@@ O2@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y??V'@)X ?O&@@H ?3@@L? O2@@@@@@0MN@@1 ?W2@@@@? ?V'@)Xhe?O2@@@@6K?gO2@@@@@@@0M??3@@ W&@@@@@@6K O2@@@6X?eV'@)K?fO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?N@@ ?W&@@@0?'@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@1?e?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M??J@@ O&@@(MeV4@@@@@@@@@@@@@6K?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?'@@Lf3@@@@@@@@@@0M?g?I4@@0?@M?W&@5h?O2@@6K?O2@@@@hW2@@@0Y?f?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MfV'@)X?eV'@@@@@@@@

?O&@@Hf?O2@@@@@@@@@@@@@@@L?f?O&@@(M? ?I4@@@@@@@@@0M ?N@@)Xe?V4@@@@@@@@@@6K??O2@@@@?e?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@1?e?W2@@@0Y 3@@)K?f@@@@@@@@@@@@

?O2@@@@@@@(MfW&@@@0M?he?@@?eW&@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@5?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y?e?O&@@(M?hf?@@Le7@@@@@6K ?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y

?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Mg?O2@@@(Y ?@@@e@@@@@@@@@@@@6K @@@@0Me?I4@@@0M?W2@@@@@@@@@@@@@0M ?O2@@@@0Y? ?@@He@@@@@@@@@@@@@@@6X?O&@@@@@@ O2@@@@@@@@@@@0M? J@@?hf?@@@@@1?

O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? 7@@?hf?@@@@@5??@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MeI4@0M? 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y??3@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@0M??V+M

BIBLIOGRAFIA1.“Psicoestimulantes: cocaína, anfetaminas y xantinas” Instituto Deustode Drogodependencias. J.J. Meana eta F. Barturen arg. DeustokoUnibertsitatea, 1 9 9 3 Bilbo.

2.D.W. Landry; K. Zhao; G.X.-Q. Yang; M. Glickman; T.M. Georgiadis,Science, 1 9 9 3, 259, 1889-1901.

3.M. Rocío; A. Carrera; J.A. Ashley; L.H. Parsons; P. Wirsching; G.F.Koob; K.D. Janda. Nature, 1 9 9 5, 378, 727-730.

4.S. Borman, C&EN, 1 9 9 5, 6-7.5.G. Yang; J. Chun; H. Arakawa-Uramoto; X. Wang; M.A. Gawinowicz, K.Zhao; D.W. Landry. J.Am.Chem.Soc, 1 9 9 6, 118, 5881-5890.

6.M. Sakurai; P. Wirsching; K.D. Janda. Tetrahedron Letters, 1 9 9 6, 37,5479-5482.

A N D E E T A K O K O K A : K A L T E G A R R I A A L A O N U R A G A R R I A ?

a

b

c

Chacchar egiteko, hostoak

bata bestearen ostean

ahora sartzen dira harik eta

substantzia mineralak

eransten zaizkion bolatxoa

egin arte. Lehen zukua bota

egiten da, hartzaileak urdai-

leko ondoeza duenean izan

ezik, orduan irentsi egiten

baitu. Ezari-ezarian, ahoa-

ren beheko aldean ore trin-

koa eratzen da eta geldiro

mastekatzen da zuku osoa

lortu arte. Ahoaren barneal-

deak sentiberatasuna galdu

egiten du eta mihia “loditu”

egiten da; puztuta balego

bezala sentitzen da,

kokainaren ahalmen

anestesikoagatik. Eragina

bizpahiru orduz luzatzen da

koka-motaren arabera

eta zenbait chacchador-ek

horrekin batera zigarro bel-

tza erretzeko ohitura dute.

Indigenek kokaren bitartez

zorion-egoera edo klimaxa

lortzen dutenean “me armó

la coca” esaten dute.

Trujilloko Unibertsitateko

antropologoen arabera, lan-

darea murtxikatzeko

ekintza giza banakoaren

patuarekin lotura duen erri-

toa da. Horregatik, cha-

ccheo-aren lehenengo hostoa

arretaz ateratzen da, hor-

tzen artean pasatu, nerbia-

zioa kendu eta ahoan zati

mamitsua bakarrik uzteko.

Erdiko nerbioa bakarrik ate-

raz gero, pertsona

horrek “chaccheo ona”

izango du, alegia, bizitzako

zorionaren atarian egongo da

(lana, osasuna, maitasuna …

izango ditu). Baina alboko

nerbioak edo hostoaren zati-

ren bat ateratzen baditu,

zorigaitzaren seinale izango

da.

Chacchador-ek koka behar

denean uzteak duen

garrantzia nabarmentzen

dute, jende guztiak ez baita-

ki chacchar delakoa ongi egi-

ten. Denek ere aldian behin,

mastekatu beharrean, hos-

toei begirunez musu ematea

aholkatzen eta egin ere

egiten dute. Era horretan,

hurrengo batean zukua bizia-

go eta zaporetsuago

ateratzen zaiela diote.

Nekazariek egunean hiru-

-bost chaccheo-aldi egiten

dituzte. Gosari arinaren

ostean, eguna argitzean,

gizona lur-sailera abia-

tzen da kokaren

lehendabiziko hartualdia

prestatuz. Goizeko bedera-

tziak aldera beste

chaccheo-aldi bat hartu eta

suspertu arte atseden har-

tzen du berriro. Eguerdian

bazkaldu eta koka hartzen du

atzera. Arratsalde osoan

jarraitzen du lanean eta

ilunabarrean hirugarren

atsedenaldia egiten du,

laugarren koka-saioa egiten

duen bitartean. Lana kolekti-

boa bada, bosgarren

ERTUKOAKG

994 UZTAILA ABUZTUA

han “urre zuriaz” esaten

zaionaren aurrean.

Peruko bizi-baldintza txa-

rrak direla medio, gero eta

koka gutxiago landatzen da

etxean bertan sendagai gisa

kontsumitzeko. Koka, behi-

nola herri-produktua izate-

agatik goi-mailako klaseek

gutxietsi zutena, egun

kokaina moduan kontsumi-

tzen da munduan zehar.

Peru eta Bolivia dira koka--

hosto eta kokainaren oina-

rrizko orearen ekoizle

nagusiak. Kartel kolonbia-

rrek horiek prozesatu eta

lortzen den kokaina EEBBe-

tara eta Europara bidaltzen

dute.

Narkotrafikatzaile kolonbia-

rrek astean 80-90 hegalaldi

egiten dituzte Andeetako

oihanetara landare prezia-

tuaren bila. Bertokoei egu-

neko 20-30 dolar ordainduz

(nekazariak aste betean ira-

bazten duen adina), produk-

zio-guneetan lurreratze-

-pista klandestinoak eraiki-

tzen dituzte. Armadak haue-

tariko bat suntsitzen duene-

an, oihaneko beste toki bat

egokitzen dute, amaiezina

dirudien borrokan.

Kartel kolonbiarren eta

mafia peruar batzuen arteko

loturak aspaldi ezagunak

ziren eta 1994an agerian

gelditu ziren, Chávez Peña-

-Herrera narkotrafikatzaile

peruarra atzeman zutenean.

Poliziari egindako deklara-

zioetan droga-trafikoan ari-

tzen zela eta Caliko kartela-

rekin, munduko kokaina-

-trafikoaren % 80 kontro-

latzen duen erakundearekin

alegia, harremanak zituela

baieztatu zuen. Hori ezezik,

Peruko Administrazioko eta

Armadako kargu batzuen

konplizitatea ere aipatu

zuen.

Narkotrafikoaren eta

Amerikako zenbait gobernu-

ren (EEBBak barne) arteko

harremanak beti izan dira

susmagarriak. 1994. urteko

urrian Deustuko Uniber-

tsitatean antolatu ziren

“Droga, Garapena eta

Zuzenbide Estatuari buruzko

Ihardunaldietan” M. Levine-

-k, DEAko agente ohiak,

argi salatu zuen “EEBBetako

goi-funtzionario askok,

jakinaren gainean egonda

iruzur egiten duela argi

dago. Azken hiru hamarka-

detan bere herria eta beste

asko ere konbentzitu dituzte

droga-trafikoa geldiarazte-

ko beharraz eta, aldi bere-

an, ezkutuko politika burutu

dute planetako narkotrafi-

katzaile eta diru-zuritzaile

nagusiak babestu eta lagun-

tzeko.” Levine-ren esane-

tan, Estatu Batuetako ia

banku handi guztiek

Medellingo Kartelaren dirua

zuritu dute, Gobernuak,

emaitzak argitara eman, ezda ahaztu behar InmunoLogicenpresa pribatua dela.Jakina, oraindik prestakun-tzaren lehen fasean daudentxerto batzuei buruz arigara, ez baitakigu benetaneraginkorrak izango direnala ez. Scripps-ekoek pres-tatu dutenak 20 egunekoiraupena du oraingoz arra-toiaren gorputzean. Mugahori gaindituz gero, ez dueraginik, eta noski, txertoaeraginkorra izateko hilabeteedo urteetako iraupena izanbehar du. Horrez gain, bestearazoetako bat zera izandaiteke, dosia handitzea ezote den nahikoa izango txer-toaren eragina deuseztatze-ko. InmunoLogic-eko txerto-ak dosi handiagoak ere onarditzakeela dirudi.Azken urte honetanikertzaile-talde gehiagokekin dio horrelako txertoakprestatzeari haptenoberriak sintetizatuz, baikokaina-molekula lotzeko,baita bere degradazioa kata-lizatzeko ere, baina orain-goz berri gutxi daukagu,saiakera-fasea hasi berribaitute.Arazoa, beraz, guztiz kon-pondu gabe dago oraindik,baina ez dago zalantzarikaurkikuntza honek esperan-tza berriak piztu dituelakokainaren gaitzak jota dau-denen artean.

ERTUKOAKG

994 UZTAILA ABUZTUA

chaccheo-aldia hartzen du

pattar eta

chicha-rekin (arto-

-garagarrarekin) batera.

Hosto lehorrak artilezko

poltsatxo batean eramaten

dituzte; buztina edo masko-

rrak kalabaza batean, eta

handik espatula batez

ateratzen dituzte. Andeetako

bazterretan zabiltzala irri

egitean hortz zuri-zuriak,

ezpain berdeak eta masailan

koka-bolatxoa daraman

gizon-emakumerik ez aurki-

tzea ia ezinezkoa da. Hala

ere, chaccheo-aren ohitura

gizonezkoena izan da batez

ere.

jakitun izanik, ezjakinarena

egiten zuen bitartean.”

ERTUKOAKG

994 UZTAILA ABUZTUA