A RELACIÓN ENTRE AUTOESTIMA E DELINCUENCIA: UNHA …psicosociais, como o consumo de dr ogas) que...

A delincuencia xuvenil � un dosproblemas que con maior intensidadeafectan as sociedades actuais. A crecentemagnitude do fen�meno antisocial, as�como a gravidade dos custos persoais esociais asociados a este fen�meno tenestimulado durante d�cadas o intereseda comunidade cient�fica. Numerosostraballos de investigaci�n buscaron osfactores que propician o desenvolve-mento da delincuencia, co fin de crearprogramas educativos, preventivos ourehabilitadores capaces de neutralizalos.

Nos �ltimos tempos pux�ronse enpr�ctica numerosas estratexias destina-das � intervenci�n sobre a delincuencia.A�nda que as aproximaci�ns son diver-sas (v�xase, por exemplo, Garrido, 1993),hoxe existe un acordo considerable naconveniencia de desenvolver habilida-des psicosociais (capacidades de resolu-ci�n de problemas, empat�a, pensamentocr�tico, habilidades de interacci�nsocial...) que se supo�en deficitarias nosdelincuentes. Esta � a formulaci�n sub-xacente, por exemplo, tralo chamadomodelo da Ôcompetencia psicosocialÕ, unmodelo de intervenci�n en delincuencia(e tam�n noutros desaxustes

psicosociais, como o consumo de drogas)que esperta grande interese na pedago-x�a social. A trav�s de estratexias educa-tivas diversas, tr�tase de promove-laaprendizaxe dos recursos persoais, cog-nitivos e psicosociais necesarios para unfuncionamento axustado e saudable.

Dentro dos factores tratados poresta categor�a de programas, a variableautoestima ocupa un lugar paradoxal.Numerosos programas de intervenci�nfan da autoestima un elemento-diana deprimeira orde. Autores como Eynon eSimpson (1965), Spence e Spence (1980),Vicary e Good (1983) ou Davidson(1987), por exemplo, describen estrate-xias de tratamento da delincuencia queincorporan a potenciaci�n da autoestimacomo obxectivo prioritario. As� mesmo, aprevenci�n da delincuencia e o consumode drogas incl�en moi a mi�do compo-�entes de promoci�n da autoestima,dentro desa Ôfilosof�aÕ de promoci�n dacompetencia psicosocial (Barr, 1989;Botvin, 1984; Shaw, 1989).

Sen embargo, os achados emp�ricosdistan moito de apoia-la importancia daautoestima na orixe das conductas delic-tivas. Un conxunto de resultados

107

Revista Galega do Ensino - N�m. 22 - Febreiro 1999

A RELACIÓN ENTRE AUTOESTIMA E DELINCUENCIA: UNHA REVISIÓN DE TEORÍAS E INVESTIGACIÓNS

Estrella Romero Tri�anesUniversidade de Santiago

de Compostela

2 estudios 17/4/01 18:54 Página 107

108 Estrella Romero Triñanes

inconexos, d�biles e contradictorios,semellan configura-la investigaci�nsobre autoestima-delincuencia, de xeitoque hoxe en d�a desco�ecemos ata qu�punto est� fundamentado o lugar centralque ocupa a autoestima nos programasde intervenci�n.

C�mpre, pois, un traballo de revi-si�n e sistematizaci�n que permita orde-na-la investigaci�n existente, intentandodescubrir qu� elementos poden darlugar a estas contradicci�ns e qu� v�as deacci�n deben emprenderse para clarifi-car un tema nada banal na psicopedago-x�a da desviaci�n social. Este �, precisa-mente, o obxectivo deste traballo.Pretendemos achegarnos � estado destacuesti�n efectuando unha revisi�n dosmodelos te�ricos e da evidencia emp�ri-ca hoxe dispo�ible sobre este problema,explorando as s�as caracter�sticas e ten-tando examinarmos c�les poden se-lasfontes de confusi�n. Como froito destarevisi�n presentamos as� mesmo directri-ces para a investigaci�n futura que, �noso entender, poden contribu�r a despe-xa-las inc�gnitas que hoxe caracterizaneste eido de investigaci�n e intervenci�npsicosocial.

FORMULACIÓNS TEÓRICAS

Os principais modelos te�ricosque, dentro das ciencias sociais, conside-raron explicitamente a vinculaci�n entrea autoestima e a conducta desviadaforon o modelo da Ôcontenci�nÕ, as for-mulaci�ns da ÔetiquetaxeÕ e a teor�aÔxeralÕ de Howard B. Kaplan. Os dous

primeiros inscr�bense claramente end�as correntes te�ricas ben asentadasdentro da �rea de co�ecemento da ina-daptaci�n social. O terceiro modelo, senembargo, � un intento de perfeccionarunha nova teor�a explicativa da desvia-ci�n tomando como centro de gravidadeo constructo autoestima. Vexamos c�lesson as propostas deses tres modelos.

A TEORÍA DA ‘CONTENCIÓN’ (RECKLESS, 1961, 1967)

As proposici�ns de Reckless (1961,1967) enm�rcanse no contexto do que, noestudio da desviaci�n social, se co�ececomo Ôteor�as do control socialÕ. Tr�tasedun conxunto de formulaci�ns explicati-vas de car�cter psicosocial (a de Hirschi,1969, � sen d�bida a m�is popular) queenfatizan a noci�n de ÔcontrolÕ para darconta de por qu� uns individuos nondesenvolven conductas antisociais, men-tres que outros si se involucran nesescomportamentos. Dentro destes modeloste�ricos as�mese que existe unha moti-vaci�n natural que impele o suxeito �transgresi�n de normas. S� se durante oproceso de socializaci�n o individuoadquire uns mecanismos de control queo vinculen � sociedade convencionalverase refreada esa tendencia natural �delincuencia.

Reckless (1967), en concreto, f�la-nos de dous tipos de control ou Ôconten-ci�nÕ: un control ou contenci�n ÔexternaÕe un control ou contenci�n ÔinternaÕ. Ocontrol externo v�n dado pola acci�n dosaxentes sociais convencionais; estes, atrav�s de mecanismos como a recompen-sa das conductas socialmente desexablesou o castigo dos comportamentos


antisociais, inducir�n o individuo a res-pecta-las normas. O control interno, senembargo, radica na capacidade do suxei-to para autorregularse, para acomodarse�s normas en virtude da s�a propia moti-vaci�n.

De acordo con Reckless, un procesode socializaci�n satisfactorio propicia atransici�n dun control externo a un auto-control, a unha contenci�n basicamenteinterna. E un elemento fundamental quepropiciar� ese control ser�, precisamen-te, unha autoestima de signo positivo.Unha autoavaliaci�n favorable consid�-rase, ent�n, o producto dunha socializa-ci�n adecuada e un factor de crucial rele-vancia para illa-lo individuo dadelincuencia, para conte-la s�a tendenciainnata � transgresi�n.

A TEORÍA DA ‘ETIQUETAXE’

Se desde a teor�a da contenci�n seentende que un baixo nivel de autoesti-ma deixa o individuo nunha situaci�n devulnerabilidade fronte a delicuencia, ateor�a da etiquetaxe centrarase en c�mo aautoestima se ve afectada polo compor-tamento antisocial (ou, m�is exactamen-te, pola reacci�n dos axentes de controlsocial ante eses comportamentos).

A labelling approach � unha co�ecidacorrente te�rica de corte sociol�xico quefoi desenvolvida desde os anos cincuen-ta para dar conta do proceso de desvia-ci�n social (Becker, 1963; Lemert, 1951,1967). No coraz�n desa corrente est� aidea de que � a acci�n do sistema legal(que etiqueta determinados actos comodelictos e determinadas persoas como

delincuentes) a que promove a carreiradelictiva dos individuos.

A teor�a da etiquetaxe asume queos suxeitos delinquen por primeira vezdebido � azar ou a outras raz�ns das queesta perspectiva non se ocupa (cf.Garrido, 1984). A reacci�n oficial xeradapor estas conductas iniciais dar� lugar �interiorizaci�n do papel de delincuente.A estigmatizaci�n e a institucionaliza-ci�n far�n que a autoestima se deterioree que no autoconcepto se incruste a iden-tidade de desviado; finalmente, o indivi-duo, de modo consistente con ese auto-concepto, ser� m�is propenso acontinuar delinquindo (isto � o que seco�ece como Õdesviaci�n secundariaÕ;Lemert, 1951).

En relaci�n co tema que nos ocupa,te�amos presente, pois, que desde a labe-lling approach unha baixa autoestima non� un precedente da conducta antisocial,sen�n un resultado da actuaci�n do sis-tema legal sobre o individuo que delin-que.

HOWARD B. KAPLAN: CARA A UNHA TEORÍA ‘XERAL’ DADESVIACIÓN

Se os dous tipos de formulaci�nsque acabamos de comentar se enmarcandentro de armaz�ns te�ricas moi concre-tas e ben co�ecidas dentro do campo deestudio da inadaptaci�n social (teor�a docontrol social, teor�a da etiquetaxe), aproposta de Kaplan � un intento de ela-borar unha teor�a con entidade propia;unha teor�a que a�nda que en certa medi-da pode resultar pr�xima a diversosmodelos tradicionais da delincuencia,

A relación entre autoestima e delincuencia: unha revisión de teorías e investigacións 109



sup�n un achegamento un tanto suigeneris a este problema. E o seu n�cleoser�, precisamente, a variable autoesti-ma. Dete��monos nas premisas centraisdeste modelo, desenvolvido intensa eextensamente por Kaplan � longo dem�is de vinte anos de investigaci�n(Kaplan, 1972, 1975; Kaplan e Fukurai,1992; Kaplan e Johnson, 1991, entreoutros moitos traballos).

O modelo parte da existencia ent�dolos individuos dun Ômotivo de auto-estimaÕ. � dicir, todos tendemos a emitircomportamentos que nos fagan sentirvaliosos e a evitarmos conductas que nosfagan sentir unha autoestima negativa.

çs veces, a persoa (nomeadamenteo neno ou o adolescente) vive unha his-toria de experiencias negativas dentro dogrupo (ou grupos) de pertenza, que oleva a sufrir sentimentos de autorrexeita-mento. Estas experiencias incl�en unamplo rango de situaci�ns que son toma-das en consideraci�n por outras teor�asda desviaci�n (por exemplo, indiferenciaou rexeitamento parental, fracaso esco-lar...) e que son o resultado de complexasinteracci�ns entre circunstancias decar�cter individual e socioestructural(status socioecon�mico, cambio social,falta de habilidades acad�micas...).Nestas situaci�ns, o suxeito probable-mente se far� consciente da asociaci�nque existe entre o seu autorrexeitamentoe esas experiencias negativas. Cando istoocorre, a persoa s�ntese cada vez menosmotivada por adaptarse �s normas desesgrupos de pertenza que est�n a lesionaralgo substancial como � o propio ÔeuÕ.

Paralelamente, e diante dese males-tar que padece o ÔeuÕ, prod�cese o queKaplan denomina unha Òexacerbaci�ndo motivo de autoestimaÓ: o suxeito sen-tirase propenso a buscar cami�os que llepermitan recupera-lo afecto a si mesmo.Como os espacios convencionais nonparecen facilita-lo labor, a conducta des-viada aparecer� ante o suxeito como a�nica alternativa potencialmente satis-factoria. Deste xeito, aumentar� a proba-bilidade de asociaci�n con grupos des-viados e, en fin, a persoa desenvolver�conductas inadaptadas.

A elecci�n dun ou doutro tipo deacci�ns desviadas depender� de c�mo osuxeito perciba as capacidades restaura-doras de tal ou cal tipo de conducta; edepender�, as� mesmo, de en qu� medi-da os distintos tipos de conducta desvia-da sexan compatibles con papeis que osuxeito ten interiorizados e que nonest�n na base do seu autorrexeitamento(por exemplo, a compatibilidades copapel de masculinidade que quizais apersoa asumira). En anos recentes,Kaplan suxeriu que a manifestaci�n dunou doutro tipo de conducta desviadaestar� influ�da, ademais, polo Ôestilo deafrontamentoÕ (coping style) que caracte-rice o individuo, � dicir, pola clase deestratexias que a persoa desprega candose atopa ante situaci�ns problem�ticas(Kaplan e Peck, 1992). As�, hai persoasnas que predomina un estilo de Ôevita-ci�nÕ (negaci�n, abandono, negativis-mo). Isto favorecer� a aparici�n de con-ductas de consumo de drogas(conductas que facilitan o escape, a reti-rada, a evasi�n). Pola contra, un estilo de



En Rebel without a cause, James Dean interpreta o papel dun mozo que se debate entre a carencia de autoestima doseu pai e a propia postura contra a delincuencia.



ÔataqueÕ (enfrontamento, hostilidadeaberta) levar� a conductas de agresi�n eroubo (conductas que, dalg�n xeito, per-miten acometer contra eses ÔoutrosÕ quedeterioraron o ÔeuÕ).

De acordo con Kaplan, a conductadesviada tender� a eleva-la autoestima:prod�cese as� o que na literatura sobreeste tema se denomina self-enhancement.

A�nda que a probabilidade de queo self-enhancement ocorra � alta, non sem-pre sucede as�. Cando a conducta ina-daptada non satisfaga o desexo deaumenta-la autoestima, o suxeito busca-r� outros tipos de comportamento des-viado. S� regresar� � conducta normati-va cando te�a a posibilidade de vivirexperiencias no mundo convencionalque supo�an unha certa distancia e dis-continuidade coas vivencias previas queo autodesvalorizaron; esta discontinui-dade pode ocorrer, por exemplo, cando oadolescente madura e � capaz de apre-cia-las gratificaci�ns derivables de novospapeis familiares e ocupacionais.

Estas son, en esencia, as ideas queconfiguran a teor�a de Kaplan, unha teo-r�a que foi aplicada polo propio autor �explicaci�n de diferentes modalidadesde conducta desviada (delincuencia,consumo de drogas, embarazos prema-turos) e que, � cabo, sost�n que unhabaixa autoestima favorece o desenvolve-mento de comportamentos desadapta-dos; estes comportamentos facilitar�n,pola s�a vez, o restablecemento da auto-estima deteriorada.

As� pois, e a modo de recapitula-ci�n, subli�emos que a teor�a da conten-

ci�n indica que os individuos con baixaautoestima ter�n m�is probabilidades dedelinquir c�s suxeitos con alta autoesti-ma. A teor�a da etiquetaxe, pola s�aparte, recalca a influencia negativa que,sobre a autovaloraci�n, exercen as con-ductas antisociais (ou, m�is ben, asactuaci�ns dos sistemas de control for-mal). E, por fin, o ambicioso modelo deHoward B. Kaplan concorda coa teor�ada contenci�n na visi�n do autorrexeita-mento como un factor de risco cara �conducta desviada. As s�as predicci�ns,sen embargo, son contrarias �s da teor�ada etiquetaxe; se desde esta �ltima, aconducta antisocial deteriora a autoesti-ma, para Kaplan a conducta antisocial �un mecanismo compensatorio que eleva-r�a, polo menos en certa medida, a auto-valoraci�n. ÀQue ten que dicir, ante todoisto, a evidencia emp�rica? êmolo ver.

A EVIDENCIA EMPÍRICA

Examinemos primeiramente osachados sobre a correlaci�n existenteentre autoestima e delincuencia.Pasaremos logo a percorre-los principaistraballos que puxeron a proba especifica-mente os supostos de cada unha das tresformulaci�ns te�ricas arriba descritas.

A CORRELACIÓN AUTOESTIMA-DELINCUENCIA

Un bo n�mero de traballos exami-naron a covariaci�n existente no niveltransversal (� dicir, nun momento deter-minado do tempo) entre autoestima econducta desviada (Burdett e Jensen,1983; Friedberg, 1982; Jensen, 1972, 1973;


Leung e Drasgow, 1986; Lochman eLampron, 1986; Lund e Salary, 1980;Manganiello, 1978; Ross, 1992; Singh etal., 1986; Taylor e del Pilar, 1992). Osachados derivados destes estudios ten-den a mostrar que existe unha asociaci�nnegativa (se ben feble) entre �mbalasvariables. � este un resultado que seencontra en traballos que aval�an a con-ducta antisocial a trav�s de autoinfor-mes, como estudios que establecen com-paraci�ns entre non delincuentesprocedentes da poboaci�n xeral e delin-cuentes detectados polo sistema de xus-tiza.

Un dos traballos m�is citados naliteratura sobre este tema � o de Jensen(1972), quen analizou os datos recollidosnunha ampla mostra de estudiantes deEnsino Secundario. A autoestima foi ava-liada a trav�s do acordo ou desacordoante �tems referidos � autovaloraci�nglobal (Òçs veces penso que non vallopara nadaÓ). Como medidas de delin-cuencia, Jensen utilizou tanto datos ofi-ciais como cuestionarios de autodeclara-ci�n. Os seus resultados mostraron queos individuos cun alto grao de conductaantisocial tend�an a obter puntuaci�nsm�is baixas en autoestima ca aquelou-tros con baixa delincuencia.

Nun traballo posterior, Leung eDrasgow (1986) analizaron a relaci�nautoestima-conducta antisocial en ado-lescentes de distintos grupos �tnicos resi-dentes nos Estados Unidos. Os seusachados indican que, se ben en afroame-ricanos e hispanos non existe unha aso-ciaci�n relevante entre ambos construc-tos, si aparece no grupo de brancos unha

covariaci�n negativa e significativa entreautoestima e delincuencia autoinforma-das.

A asociaci�n entre autoestima econducta antisocial atopouse mesmo enmostras de individuos de curta idade.Por exemplo, Burdett e Jensen (1983)examinaron a relaci�n entre autoestima econducta agresiva nun grupo compostopor 116 nenos e 113 nenas con idades queoscilaban entre os 8 e os 12 anos. Como�ndice de autoestima utilizaron aspuntuaci�ns obtidas na Piers-HarrisChildren«s Self-Concept Scale (Piers, 1969).

Como medidas de agresividadeutiliz�ronse tanto autoinformes comoescalas de observaci�n cubertas polosprofesores dos suxeitos. As an�lises decorrelaci�n non revelaron unha asocia-ci�n significativa entre autoestima e con-ducta agresiva. Sen embargo, unha an�-lise de varianza para a comparaci�nentre individuos con alta, media e baixaautoestima si puxeron de manifesto dife-rencias significativas en agresividade: osnenos con baixa autoestima mostrabanm�is conductas agresivas c�s outrosdous grupos de suxeitos.

En definitiva, os estudios que exa-minan a asociaci�n autoestima-delin-cuencia no nivel transversal tenden apo�er de relevo unha relaci�n inversa(a�nda que non moi intensa) entre �mba-las variables. Con todo, este dato non �demasiado esclarecedor. À� unha baixaautoestima un antecedente da implica-ci�n en conductas delictivas, como pro-pugnan Reckless ou Kaplan? À� a reac-ci�n sancionadora dos sistemas de




control social a que deteriora a autoesti-ma do suxeito? ÀIncrementa a delincuen-cia, nalgunha medida, a autoestima doindividuo, tal e como suxire Kaplan? Aconstataci�n dunha mera asociaci�nnegativa entre autoestima e conductadesviada non pode responder a estesinterrogantes e, por conseguinte, nonpermite co�ece-la veracidade das teor�asexpostas. Examinemos qu� nos din osestudios dese�ados para po�er a proba,especificamente, as premisas de cada undeses modelos explicativos. Comecemospola labelling approach.

A INFLUENCIA EXERCIDA SOBRE A AUTOESTIMA POLOSMECANISMOS DE CONTROL OFICIAL

ÀQue efectos exercen os mecanis-mos do sistema legal (institucionaliza-ci�n, etiquetaxe, estigmatizaci�n...) sobrea autoestima?

Xa nos anos setenta, autores comoHepburn (1977) ou Gibbs (1974) trataronde responder a esta cuesti�n. Os seusresultados mostraron que os presupostosda labelling approach tend�an a se verrefutados. As�, Hepburn (1977) observouque a intervenci�n do sistema legal nonti�a impacto ning�n sobre a autoestima

Cárcere. Gravado de Piranesi, século XVIII. Os cárceres semellan non se-lo mellor sistema de intervención sobre adelincuencia.


nin sobre a identidade delictiva do indi-viduo. Gibbs (9174), pola s�a parte, ana-lizando datos lonxitudinais, atopou que,en contra das s�as previsi�ns, a medidaque o contacto do suxeito co sistema dexustiza aumentaba, a s�a autoestima setornaba m�is positiva.

Achados de estudios posterioresson tam�n disonantes coa teor�a da eti-quetaxe. Anson e Eason (1986), porexemplo, compararon as puntuaci�ns enautoestima dunha mostra de adolescen-tes homes que acababan de entrar na pri-si�n coas puntuaci�ns obtidas por esesmesmos suxeitos despois de tres mesesde encarceramento. Os seus resultadosamosan que non existen diferencias sig-nificativas na autoestima dos individuosneses dous momentos de tempo; estasdiferencias non aparecen nin naquelesdelincuentes asignados a instituci�nscaracterizadas por un r�xime estricto (e,xa que logo, sometidos a unha intensaacci�n de control por parte dos axentesoficiais) nin nos individuos que ingresa-ron nunha instituci�n de m�nima seguri-dade.

Evans, Weirman e Parker (1984)compararon a diferencia de autoestimade grupos de adolescentes que vivirandiferentes per�odos de institucionaliza-ci�n: individuos que permaneceran insti-tucionalizados menos de tres meses, detres a nove meses, de nove a doce mesese m�is de doce meses. En xeral, os resul-tados indicaron que non exist�an diferen-cias significativas entre as puntuaci�nsdestes distintos grupos de suxeitos;p�xose de manifesto, non obstante, queexist�a, sobre todo na mostra de mulle-

res, unha tendencia a amosar unha auto-estima m�is elevada canto maior fora otempo de encarceramento.

Estes e outros traballos (Fischer eBersani, 1979; Forster, Dinitz e Reckless,1972; OÕConnor, 1970; Power eBeveridge, 1990; Snyder, 1971; Teichman,1971) puxeron de relevo que os efectosda etiquetaxe e a institucionalizaci�n sonmenos simples e mec�nicos do que alabelling approach supuxera (cf. Chassin eStager, 1984; Garrido, 1984). O suxeitonon semella introxectar de forma autom�-tica a ÔetiquetaÕ asignada polos sistemasde control formal, nin a s�a autoestimaqueda deteriorada irremediablementepola acci�n destes sistemas.

Neste sentido, o grupo de traballode Chassin (Chassin e Stager, 1984;Chassin, Presson, Young e Light, 1981)atopou que a ÔetiquetaxeÕ tende a facerdeclina-la autoestima do suxeito s� se sedan certas condici�ns. Primeiro, se oindividuo percibe que o seu papel ouidentidade como delincuente � realmen-te relevante para defini-lo seu ÔeuÕ;segundo, se o individuo � plenamenteconsciente de que a sociedade no seuconxunto sost�n percepci�ns negativascon respecto � s�a desviaci�n; terceiro, seo suxeito valora tam�n de forma negati-va o papel de delincuente; e, finalmente,se o individuo considera importante aopini�n deses ÔoutrosÕ que o etiquetancomo delincuente.

En definitiva, e a�nda que non �este un campo de estudio demasiadoexplorado nin clarificado, os supostos dateor�a da etiquetaxe non se viron apoia-




dos dun modo rotundo na literatura daque hoxe dispomos (v�xase tam�nGarrido, 1984). O procesamento oficialpode non dana-la autovaloraci�n dunxeito tan autom�tico e indeleble comosupuxeron os te�ricos da labelling.

A INFLUENCIA DA AUTOESTIMA SOBRE A DELINCUENCIA

ÀQue ocorre coa teor�a da conten-ci�n? ÀInfl�e a autoestima sobre o desen-volvemento de conductas delictivas?

Un estudio cl�sico neste sentido � oemprendido polo equipo de Reckless eDinitz na d�cada dos cincuenta (Dinitz,Scarpitti e Reckless, 1963; Reckless,Dinitz e Murray, 1957), un traballo quepasou a ser co�ecido na literatura comoo estudio Ômozo bo-mozo maloÕ.

Nunha primeira fase da devanditainvestigaci�n, estes autores selecciona-ron, en �reas de alta delincuencia, dousgrupos de mozos de sexto grao.Ped�ronlles a 30 profesores que elixiranalumnos que, na s�a opini�n, non eraprobable que chegasen a experimentarconflictos co sistema de xustiza. Destessuxeitos nomeados polos profesores, eli-min�ronse aqueles que xa viviran, narealidade, alg�n tipo de problema co sis-tema legal; obt�vose deste modo unhamostra de 125 Ôbos rapacesÕ. Os profeso-res elixiron tam�n un grupo de indivi-duos que, baixo o seu punto de vista, �anvivir contactos cos axentes da orde; destexeito, contouse cunha mostra de 101Ôrapaces malosÕ, dos cales un 23 % xativeran problemas coa lei. îs dous gru-pos de suxeitos administr�ronlles probasreferidas a tendencias delictivas,

relaci�ns familiares e interpersoais eautoconcepto/autoestima. A informa-ci�n proporcionada polos rapaces foivalidada, ademais, cos resultados dunhaentrevista levada a cabo coas nais destessuxeitos.

Os achados desta primeira fase doestudio indicaron que os Ôbos rapacesÕpresentaban unha alta autovaloraci�n eprovi�an de ambientes familiares carac-terizados por relaci�ns afectivas satisfac-torias e por unha estreita supervisi�nparental. Os Ôrapaces malosÕ, sen embar-go, proced�an de contextos familiaresconflictivos e amosaban unha autoesti-ma m�is negativa c�s anteriores.

Catro anos m�is tarde, nunhasegunda etapa do estudio, tratouse decontactar de novo cos suxeitos. Foronlocalizados 103 dos 124 Ôbos rapacesÕ e 70dos 101 Ôrapaces malosÕ. S� un 4 % dossuxeitos localizados pertencentes � pri-meiro grupo mostraran conductas delic-tivas, ben que leves; sen embargo, un38 % dos Ôrapaces malosÕ localizadostiveran frecuentes e serios contactos cosistema de xustiza.

Os autores do traballo conclu�ronque a vivencia de procesos de socializa-ci�n adecuados nos grupos de pertenzaconduce � desenvolvemento dunha forteautoestima; esta, pola s�a vez, illa o indi-viduo da delincuencia. Por contra, unhahistoria de experiencias negativas noscontextos primarios de socializaci�n d�lugar a unha baixa autoestima; o indivi-duo permanece as� sen un apropiadocontrol interno, sen barreira de conten-ci�n contra a delincuencia.


Sen embargo, a interpretaci�n deque unha baixa autoestima antecede odesenvolvemento da delincuencia pro-bablemente non � a �nica que pode deri-var dos datos de Reckless. Debemos teren conta que, xa na primeira fase doestudio, a autoestima � avaliada en gru-pos de suxeitos que son diferentes nosseus niveis de delincuencia (os ÔrapacesmalosÕ ti�an xa unha historia, m�is oumenos longa, de conducta antisocial).Polo tanto, non se pode desbotar quefora precisamente a delincuencia dosÔrapaces malosÕ a que, a trav�s de meca-nismos como o rexeitamento de ÔoutrosÕsignificativos, deteriorara a s�a autova-loraci�n. Se isto � as�, a autoestima ser�am�is ben unha consecuencia ca un pre-cursor da conducta delictiva.

Vexamos a qu� conclusi�ns chega-ron outros estudios que, a diferenciadeste, si intentaron analizar explicita-mente os efectos da autoestima sobre adelincuencia e da deincuencia sobre aautoestima.

AS INFLUENCIAS AUTOESTIMA DELINCUEN-CIA AUTOESTIMA

ÀEn que medida resultan atinadasas formulaci�ns de Kaplan? ÀPromoveunha baixa autoestima o desenvolve-mento de conductas desviadas e elevanlogo estas a autoavaliaci�n? Ou, polacontra, Àinfl�e negativamente sobre aautoestima a comisi�n de actosantisociais?

Diferentes li�as de evidencia apare-cen na literatura. Por unha parte, acopiosa investigaci�n realizada por

Kaplan tende a apoia-lo seu modelo, seben tam�n � certo que os seus resultadosvalidan m�is a primeira parte da s�a teo-r�a (o efecto motivacional da autoestimasobre a delincuencia) c� segunda (o self-enhancement).

Nas s�as numerosas publicaci�ns,este autor parte dos datos lonxitudinaisrecollidos a trav�s de autoinformesnunha mostra de 3148 adolescentes esco-larizados. Estes estudiantes (que cursa-ban o s�timo grao durante o primeiroano do estudio) foron entrevistados aprincipios dos setenta en tres ocasi�nssucesivas, separadas por lapsos tempo-rais de doce meses. Kaplan somete osdevanditos datos a m�ltiples an�lisesestructurais, progresivamente m�is sofis-ticados, que o levan a confirma-los seuspresupostos relativos � influencia daautoestima sobre a conducta desviada(Kaplan, Johnson, Bailey, 1988; Kaplan,Robbins, Martin, 1984).

Os resultados destas sucesivas an�-lises indican que unha baixa autoestimaconduce a que o suxeito experimenteunha disposici�n � desviaci�n (unhamotivaci�n por viola-las normas dosgrupos convencionais). Esta tendenciafar� que o suxeito se asocie con amigosdesviados e que, en �ltimo termo, desen-volva conductas antisociais.

No tocante � influencia da conduc-ta antisocial sobre a autoestima, Kaplandese�ou alg�n estudio para probar espe-cificamente se, tal como sup�n o seumodelo, a delincuencia restaura a auto-estima. En concreto, en 1978, este autorcomprobou que os suxeitos que eran ini-




cialmente baixos en autoestima e que seimplicaban logo en conductas inadapta-das, v�an aumentada a s�a autoestima enmaior medida c�s non delincuentes.

Este estudio, sen embargo, � practi-camente unha excepci�n dentro da obrade Kaplan. ç marxe deste traballo,Kaplan afanouse m�is en po�er a probaa influencia autoestima delincuenciaque en constata-los efectos positivos dadelincuencia sobre a autoestima. Defeito, obs�rvase nos seus escritos que oself-enhancement � defendido cada vezcon menor convicci�n � longo dos �lti-mos anos. En diversos traballos publica-dos por este autor a partir de 1986(Kaplan e Fukurai, 1992; Kaplan eJohnson, 1991; Kaplan, Johnson e Bailey,1988) describe incluso a existencia dunhainfluencia negativa da conducta desvia-da sobre a autoestima.

Outros autores tentaron explora-laveracidade da teor�a de Kaplan, conresultados certamente dispares.

Bynner, OÕMalley e Bachman(1981), por exemplo, desenvolven unhaserie de an�lises estructurais a partir dosdatos lonxitudinais recollidos nunhamostra de 1471 adolescentes. Os autoresconcl�en que a autoestima reviste unhaimportancia moi escasa na explicaci�nda conducta antisocial. Sen embargo, sese apoia en certa medida a segunda parteda teor�a de Kaplan, a delincuenciatende a atenua-los sentimentos de auto-rrexeitamento experimentados polosuxeito.

A conclusi�ns algo diferentes che-gan Wells e Rankin (1983), nun dos

traballos m�is co�ecidos e rigorosos den-tro deste campo de estudio. Estes inves-tigadores someteron a diversos Ôpathan�lisesÕ os datos obtidos en tres tomasrealizadas sobre unha mostra de 1799adolescentes homes. A primeira recollidativera lugar cando a idade dos rapaces sesituaba arredor dos quince anos; asegunda toma de datos realiz�rase trasun intervalo de ano e medio; a terceira,un ano despois. A autoestima foi avalia-da a trav�s dunha escala moi similar � deRosenberg (1965); deste modo preten-deuse capta-las actitudes globais dossuxeitos cara a si mesmos. A actividadeantisocial foi medida a trav�s dun cues-tionario integrado por �tems sobre con-ducta disruptiva no contexto escolar,agresi�n interpersoal, roubo e vandalis-mo. Os resultados puxeron de manifestoque exist�a un efecto negativo da autoes-tima sobre a delincuencia (� dicir, amenor autoestima inicial, maior probabi-lidade de delincuencia), a�nda que era unefecto moi feble. A influencia da delin-cuencia sobre a autoestima foi tam�nmoi pouco intensa e, ademais, de signonegativo; m�is que eleva-la autovalora-ci�n, a conducta antisocial parec�a dete-riora-la autoestima dos individuos.

Tam�n foron discordantes cos pos-tulados de Kaplan os resultados obtidospor McCarthy e Hoge (1984) noutro estu-dio cl�sico dentro da �rea. Estes autoresparten dos datos rexistrados nunhamostra de 1658 estudiantes, cos que secontactou en tres ocasi�ns. Como medi-das de autoestima utiliz�ronse a escalade Rosenberg (1965), unha versi�n redu-cida do inventario de Coopersmith


(1967) e un instrumento elaborado polospropios autores, destinado basicamentea avalia-la autoestima sentida nos �mbi-tos convencionais. Para avalia-la conduc-ta antisocial disp�xose dun cuestionarioconfigurado por 31 �tems, cun contidoque fac�a referencia a actividades talescomo roubo, vandalismo, agresi�n ecomportamentos desviados no contornoescolar. Co fin de examina-lo signo emailo alcance das influencias rec�procassupostamente existentes entre autoesti-ma e delincuencia, McCarthy e Hogedesenvolven unha serie de an�lises deecuaci�ns estructurais a trav�s do pro-grama LISREL.

Os resultados vertidos por estasan�lises non constit�en precisamenteunha fonte de evidencia favorable � pro-posta de Kaplan. McCarthy e Hogeencontran, coma Wells e Rankin (1983),que o efecto da autoestima sobre a delin-cuencia � negativo pero moi d�bil. M�isintensos parecen os efectos da delincuen-cia sobre a autoestima. Sen embargo, deacordo tam�n co constatado por Wells eRankin, estes efectos te�en un signonegativo. De novo, o self-enhacementres�stese a aparecer na evidencia emp�ri-ca.

Un �ltimo achado resaltado polosautores McCarthy e Hoge fai referencia�s instrumentos utilizados para avalia-laautoestima. Estes autores observan queas interrelaci�ns autoestima-delincuen-cia cobran maior magnitude cando seutilizan medidas espec�ficas de autoesti-ma ca cando se utilizan medidas decar�cter m�is xen�rico, m�is global. As�,por exemplo, atopan que tanto os efectos

da autoestima sobre a delincuencia comaos da delincuencia sobre a autoestimason m�is intensos cando utilizan un ins-trumento destinado a avaliar autoestimaen contextos convencionais ca cando uti-lizan a Rosenberg Self-Esteem Scale, �ndicepor excelencia de autoestima global.

Na nosa opini�n, McCarthy e Hogeapuntan as� unha cuesti�n substancialpara entende-la situaci�n desta �rea deestudio: a natureza (global fronte a espe-c�fica) das medidas utilizadas para ava-lia-la autoestima. � este un tema no queafonda un traballo m�is recente, particu-larmente interesante e no que conv�ndet�rmonos: � o estudio de Leung e Lau(1989).

Leung e Lau parten da necesidadede considera-la natureza multidimensio-nal da autoestima. Na s�a opini�n, a ten-dencia dos traballos previos a utilizarpredominantemente �ndices xerais deautoestima est� a empobrecer este labor,e contrib�e � aparici�n de descubrimen-tos inconsistentes. En consonancia coasconcepci�ns de autoconcepto/autoesti-ma m�is aceptadas hoxe na literatura(ver, por exemplo, Bracken e Howell,1991; Eccles, Wigfield, Flanagan, et al.,1989; Marsh, 1990, Romero, 1993, 1996;Romero, Otero e Luengo, 1994, 1995),Leung e Lau defenden abertamente aidoneidade de explora-la interacci�nautoestima-delincuencia, tendo en contadiferentes compo�entes da autovalora-ci�n.

As�, dese�an un estudio no que, porunha parte, se examinan as correlaci�nsque as distintas facetas da autoestima




mante�en coa conducta antisocial e, poroutra, int�ntase comproba-los postula-dos de Kaplan partindo desa visi�n multi-dimensional do autoconcepto/autoesti-ma. Para abordaren o seu cometido, osautores contan cos datos transversaisrecollidos nunha mostra de m�is de 1600adolescentes, de idades comprendidasentre os 11 e os 16 anos. A avaliaci�n dadelincuencia tivo lugar a trav�s duncuestionario no que o suxeito informabada frecuencia de realizaci�n de 15 actosantisociais. Canto � autoestima, utilizou-se tanto un �ndice xeral (a escala deRosenberg, 1965) como �ndices de diver-sos compo�entes espec�ficos da autova-loraci�n: autoestima acad�mica, autoes-tima sentida na familia e no grupo deiguais, autoestima referida � aparencia

f�sica e autoestima referida a habilidadesf�sicas. Os resultados da an�lise de corre-laci�n indicaron que non exist�a unharelaci�n significativa entre delincuenciae autoestima xeral. Sen embargo, si apa-rec�an correlaci�ns significativas condimensi�ns espec�ficas da autoestima.Ademais, estas correlaci�ns eran de sig-nos diferentes. En concreto, a delincuen-cia relacion�base negativamente coaautoestima familiar (-.12) e acad�mica (-.17) pero as s�as relaci�ns eran positivascoa autoestima relativa � grupo de iguais(.15), �s habilidades f�sicas (.20) e � apa-rencia f�sica (.11). Leung e Lau comproba-ron que utilizar �ndices xerais podeenmascara-las relaci�ns que a conductaantisocial mant�n con distintos elementosda autoestima. Os individuos antisociais

Fotograma de West Side Story. A delincuencia relaciónase positivamente coa autoestima relativa ó grupo de iguais.


poden ter unha baixa autoestima endeterminados �mbitos de avaliaci�n(habilidades acad�micas, familia) e, senembargo, sent�rense valiosos noutrosdominios da s�a experiencia (o grupo deamigos).

Posteriormente, estes autores ten-tan conxugar estes achados cos supostosde Kaplan e, a trav�s dun path an�lise,po�en a proba un modelo explicativo darelaci�n entre autoestima e delincuencia.Concretamente, expuxeron que a delin-cuencia se ver�a influ�da polas dimen-si�ns familiar e acad�mica da autoesti-ma. E suxeriron, as� mesmo, que aconducta antisocial influir�a concreta-mente (e de forma positiva) sobre a auto-estima referida a habilidades f�sicas e arelaci�ns co grupo de iguais. O modelofoi apoiado, en esencia, polas an�lisesestat�sticas.

Leung e Lau interpretan os seusresultados � luz das formulaci�ns deKaplan. Unha baixa autoestima vividaen determinados contextos (familiar eacad�mico), en concreto, pode levar Ñenli�a co postulado por KaplanÑ a que oindividuo se sinta motivado por delin-quir para restaura-la s�a autovaloraci�n.Unha vez que o suxeito se implica enactos antisociais, e tal como Kaplan suxi-re, a autoestima pode elevarse. Peroser�an s� certos compo�entes os queexperimentar�an esta elevaci�n. De acor-do cos achados do seu traballo, Leung eLau propo�en que probablemente seincrementar�a o compo�ente social e ocompo�ente relativo a habilidadesf�sicas. A dimensi�n social ver�ase favo-recida debido � aceptaci�n que o mozo

experimenta dentro do grupo de amigosdesviados. E, en canto a habilidadesf�sicas, os autores suxiren que a delin-cuencia implica frecuentemente a postaen pr�ctica de intensas actividadesf�sicas (pelexas, vandalismo...); a realiza-ci�n destas actividades poder�a poten-cia-la autoestima do suxeito en relaci�ncoas s�as destrezas motrices. As� pois, enopini�n de Leung e Lau, o esquema te�-rico de Kaplan poder�a verse apoiado sese tivese en conta o car�cter multidimen-sional da autoestima.

As conclusi�ns destes investigado-res con respecto �s influencias autoesti-ma-delincuencia resultan intuitivamenteaceptables, a�nda que non debemosesquecer que adoecen dunha limitaci�nfundamental, reco�ecida polos propiosautores: a natureza transversal dos datosmanexados. En ausencia de datos lonxi-tudinais, dificilmente se pode establecerc�les son os antecedentes e c�les as con-secuencias, c�les son as causas e c�les osefectos. Os propios Leung e Lau sinalanque non se pode desbotar que unha altaautoestima social e unha alta autoestimaf�sica sexan en realidade precedentes dadelincuencia. Probablemente a implica-ci�n nunha subcultura delincuenterequira ter un certo carisma social e unhacerta vitalidade f�sica. Poder�a ocorrer,daquela, que os suxeitos que pos�en esashabilidades e que, como consecuencia,te�en unha alta autoestima social e f�sica,sexan m�is aceptados por grupos desvia-dos e que, por conseguinte, estean enmaior risco de delinquir. A autoestimasocial e a f�sica poder�an ser, pois, encerta medida, causa e non efecto.




Unha an�lise similar poder�a efec-tuarse, � noso entender, arredor da rela-ci�n entre delincuencia e autoestimafamiliar e escolar. Ben pode ocorrer que aactividade desviada dea lugar a rexeita-mento e sanci�ns nos espacios conven-cionais e que, deste modo, se deteriore aautovaloraci�n na familia e na escola.Unha baixa autoestima nestes contextospoder�a ser as� efecto e non causa dadelincuencia.

En definitiva, baixo o noso puntode vista o modelo concreto de Leung eLau con respecto �s interrelaci�ns entre adelincuencia e os distintos elementos daautoestima s� pode ser consideradacomo unha resposta moi tentativa. Nonobstante, a s�a en�rxica defensa das an�-lises multidimensionais �, cremos, unhaopci�n maximamente acertada, que pro-porciona interesantes insights para com-prende-lo confuso estado deste eido deco�ecemento.

CONCLUSIÓNS. IMPLICACIÓNS PARA A INVESTI-GACIÓN FUTURA

Como levamos visto, foron diver-sas as formulaci�ns te�ricas que intenta-ron dar conta destas relaci�ns, e forontam�n diversos os resultados da realida-de emp�rica.

No que respecta � teor�a da etique-taxe, os achados (escasos) presentanunha certa consistencia. A�nda que send�bida se necesita m�is investigaci�nneste �mbito, t�ndese a cuestiona-la pre-misa de que o procesamento oficial e a

institucionalizaci�n deterioran inexora-blemente a autoestima do delincuente.

M�is confusa se presenta a eviden-cia sobre o modelo da contenci�n (quesost�n a existencia dunha influencianegativa da autoestima sobre a delin-cuencia) e, en especial, a evidencia relati-va � plataforma te�rica de Kaplan(influencia negativa da autoestima sobrea delincuencia; influencia positiva dadelicuencia sobre a autoestima). O traba-llo de Kaplan semella apoia-lo supostode que unha baixa autoestima � un factorde risco para a delincuencia. Sen embar-go, outros estudios mostraron que o efec-to da autoestima sobre a delincuencia �extremadamente feble (neglixible � o cua-lificativo que recorrentemente emerxe naliteratura).

Verbo da influencia da delincuen-cia sobre a autoestima, o self-enhancementque Kaplan sost�n tampouco se viuabondo verificado. Nalg�n dos estudiosdeste autor (Kaplan, 1978) e no estudiode Bynner et al. (1981) parece ratificarse apresencia de certos efectos positivos daconducta antisocial sobre a autoestima.Pola contra, outros traballos amosaninsistentemente que a autoestima se vedanada pola conducta antisocial.

î noso entender, esta disparidadede datos est� determinada, polo menosen gran medida, pola forma en que seconceptuou e utilizou a autoestima nostraballos desta �rea de estudio. O feito deque se tivera en conta unicamente oaspecto m�is global da autoestima resul-ta disonante, sen d�bida, coas recomen-daci�ns suxeridas nos �ltimos anos


polos que se ocuparon de afondar nanatureza conceptual deste constructo(Bracken, 1996; Marsh, 1990; Vallerand,Pelletier e Gagne, 1991).

A visi�n da autoestima como unhavariable simple, Ôdunha pezaÕ, deu pasonos �ltimos anos � visi�n da autovalora-ci�n como unha caracter�stica na que,xunto cun factor xeral tipo ÔSpearmanÕ,coexisten m�ltiples facetas ou dimen-si�ns (familiar, social, acad�mica...).Deste modo, consid�rase que un indivi-duo pode ter unha elevada autoestimanun �mbito determinado (as s�as aptitu-des acad�micas), e, sen embargo, auto-rrexeitarse noutras facetas da s�a expe-riencia (nas s�as habilidades deinteracci�n social). Unha mensaxe fre-cuente entre os investigadores do con-cepto de autoestima � que tales facetasnon deben ser ignoradas � hora de exa-mina-la relaci�n da autoestima conoutras variables; de feito, esta visi�n daautoestima mostrouse xa fruct�fera nou-tros campos de traballo que, como o queagora tratamos, se presentaban inconsis-tentes; � o caso do rendemento acad�mi-co (v�xase Hattie, 1992).

O feito de que nos traballos previosse considere unicamente unha autoesti-ma xeral non fai sen�n oculta-lo tecidode relaci�ns autoestima-conducta antiso-cial, e provoca que estas relaci�ns apare-zan especialmente endebles e inestables.Como se desprende do estudio de Leunge Lau (1989), a asociacion entre �mbolosconstructos pode ser de diferente signoen funci�n das distintas dimensi�ns daautoestima �s que se atenda.

Parece, pois, que a rede derelaci�ns e influencias entre autoestima edelincuencia s� poder� ser esclarecida sese toma en consideraci�n a multidimen-sionalidade que caracteriza a autovalora-ci�n. A realizaci�n de estudios lonxitudi-nais (doutro modo, dificilmente sepoden explora-las din�micas formuladaspolos modelos explicativos) que, ade-mais, incorporen esta perspectiva, con-tribuir� a dilucida-los interrogantes quecaracterizan esta �rea de co�ecemento.Na nosa opini�n, e dada a importanciado tema non s� a nivel te�rico, sen�ntam�n na s�a dimensi�n m�is pr�ctica, oinvestimento en esforzos na s�a clarifica-ci�n est� plenamente xustificada.Probablemente o refinamento dos pro-gramas de intervenci�n, abordando face-tas espec�ficas da autovaloraci�n m�is cadimensi�n globais, axude a perfecciona-las estratexias educativas para delin-cuentes.

REFERENCIAS

Anson, R. H., e C. S. Eason, ÒThe effectsof confinement on delinquent self-imageÓ, Juvenile & Family CourtJournal, 37, 1986, 39-47.

Barr, R., ÒLove, the missing ingredientÓ,en J. Vernon e S. McKillop (eds.),Preventing juvenile crime, Canberra,Autralian Institute of Criminology,1989.

Becker, H. S., Outsiders. Studies in thesociology of deviance, Nova York,Free Press, 1963.




Botvin, G. J., ÒImproving personal com-petence: Toward a comprehensiveapproach to smoking preventionÓ,en P. Lippert, A. L. McAllister e H.Hoffmeister (eds.), Health promotionin youth. Problems and perspectives,Bibring, Dietrtich Deiner, 1984.

Bracken, B. A., Handbook of self-concept:Developmental, social, and clinicalconsiderations, Nova York, Wiley,1996.

Burdett, K., e L. C. Jensen, ÒThe self-con-cept and aggressive behavioramong elementary school childrenfrom two socioeconomic areas andtwo grade levelsÓ, Psychology in theSchools, 20, 1983, 370-375.

Bynner, J. M., P. M. OÓMalley, e J. G.Bachman, ÒSelf-esteem and delin-quency revisitedÓ, Journal of Youthand Adolescence, 10, 1981, 407-441.

Chassin, L., e S. F. Stager, ÒDeterminantsof self-esteem among incarcerateddelinquentsÓ, Social PsychologyQuarterly, 47, 1984, 382-390.

Chassin, L., C. C. Presson, R. D. Young, eR. Light, ÒSelf-concepts of institu-tionalized adolescents: A frame-work for conceptualizing labelingeffectsÓ, Journal of AbnormalPsychology, 20, 1981, 143-151.

Coopersmith, S., The antecedents of self-esteem, San Francisco, Freeman,1967.

Davidson, G. E., ÒTreatment and beha-vior change in juvenile delin-quentsÓ, en E. H. Johnson (ed.),Handbook on crime and delinquencyprevention, Westport, GreenwoodPress, 1987.

Dinitz, S., F. Scarpitti, e W. C. Reckless,ÒDelinquency vulnerability: Across-group and longitudinalanalysisÓ, American SociologicalReview, 27, 1962, 515-517.

Eccles, J. S., A. Wigfield, C. A. Flanagan,C. Miller, D. A. Reuman, e D. Yee,ÒSelf-concepts, domain values, andself-esteem: Relations and changesat early adolescenceÓ, Journal ofPersonality, 57, 1989, 283-310.

Evans, R. C., C. W. Weirman, e J. B.Parker, ÒRelationship of delin-quentsÓ self-concept to sex andlength of institutional confine-mentÓ, Juvenile & Family CourtJournal, 35, 1984, 60-65.

Eynon, T., e J. Simpson, ÒThe boyÕs per-ception of himself in a state trai-ning school for delinquentsÓ, SocialServices Review, 1, 1965, 31-37.

Fischer, B., e C. A. Bersani, ÒSelf-esteemand institutionalized delinquentoffenders: The role of backgroundcharacteristicsÓ, Adolescence, 14,1979, 197-214.

Forster, J., S. Dinitz, e W. C. Reckless,ÒPerception of stigma followingpublic intervention for delinquentbehaviorÓ, Social Problems, 20, 1972,202-211.


Friedberg, R. D., ÒLocus of control andself-concept in a status offenderpopulationÓ, Psychological Reports,50, 1982, 289-290.

Garrido, V., Delincuencia y sociedad,Madrid, Mezquita, 1984.

_____T�cnicas de tratamiento para delin-cuentes, Madrid, Ram�n Areces,1993.

Gibbs, L., ÒThe effects of juvenile legalprocessing on the juvenile offen-derÕs self-attitudesÓ, Journal ofResearch in Crime and Delinquency,11, 1974, 51-55.

Harter, S., ÒThe Perceived CompetenceScale for ChildrenÓ, ChildDevelopment, 53, 1982, 87-97.

Hattie, J., Self-concept, Nova Jersey,Erlbaum, 1992.

Hepburn, J. R., ÒThe impact of policeintervention upon juvenile delin-quentsÓ, Criminology, 15, 1977, 335-262.

Hirschi, T., Causes of delinquency,Berkeley, University of CaliforniaPress, 1969.

Jensen, G. F., ÒDelinquency and adoles-cent self-conceptions: A study ofthe personal relevance of infrac-tionÓ, Social Problems, 20, 1972, 84-103.

_____ÒInner containment and delin-quencyÓ, Criminology, 64, 1973, 464-470.

Kaplan, H. B., ÒToward a general theoryof psychosocial deviance: The caseof aggressive behaviorÓ, SocialScience and Medicine, 6, 1972, 539-617.

_____Self-attitudes and deviant behavior,Pacific Palisades, Goodyear, 1975.

Kaplan, H. B., e Fukurai, ÒNegativesocial sanctions, self-rejection, anddrug useÓ, Youth and Society, 23,1992, 275-298.

Kaplan, H. B., e R. J. Johnson, ÒNegativesocial sanctions and juvenile delin-quency: Effects on labelling in amodel of deviant behaviorÓ, SocialScience Quarterly, 72, 1991, 98-122.

Kaplan, H. B., R. J. Johnson, e C. A.Bailey, ÒSelf-rejection and devian-ce: Refinement and elaboration of alatent structureÓ, Social PsychologyQuarterly, 49, 1986, 110-128.

Kaplan, H. B., R. J. Johnson, e C. A.Bailey, ÒExplaining adolescentdrug use: An elaboration strategyfor structural equations modelingÓ,Psychiatry, 51, 1988, 142-163.

Kaplan, H. B., e B. M. Peck, ÒSelf-rejec-tion, coping style, and mode ofdeviant responseÓ, Social ScienceQuarterly, 73, 1992, 909-919.

Kaplan, H. B., C. Robbins, e S. S. Martin,ÒSubcultural variation in multiva-riate models of self-attitudes anddelinquent behaviorÓ, Research inCommunity and Mental Health, 4,1984, 73-108.




Lemert, E. M., Social pathology, NovaYork, McGraw-Hill, 1951.

_____Human deviance, social problems, andsocial control, Nova Jersey, Prentice-Hall, 1967.

Leung, K., e F. Drasgow, ÒRelation bet-ween self-esteem and delinquentbehavior in three ethnic groupsÓ,Journal of Cross-Cultural Psychology,17, 1986, 151-167.

Leung, K., e S. Lau, ÒEffects of self-con-cept and perceived disapproval ofdelinquent behavior in schoolchil-drenÓ, Journal of Youth andAdolescence, 18, 345-359.

Lochman, J. E., e L. B. Lampron,ÒSituational social problem-solvingskills and self-esteem of aggressiveand nonaggressive boysÓ, Journal ofAbnormal Child Psychology, 14, 1986,605-617.

Lund, N. L., e H. M. Salary, ÒMeasuredself-concept in adjudicated juvenileoffendersÓ, Adolescence, 15, 1980,65-74.

Manganiello, J., ÒOpiate addiction: Astudy of identifying three systema-tically related psychological corre-latesÓ, International Journal of theAddictions, 13, 1978, 839-847.

Marsh, H. W., ÒConfirmatory factoranalysis of multitrait-multimethoddata: The construct validation ofmultidimensional self-concept res-ponsesÓ, Journal of Peronality, 58,1990, 661-692.

McCarthy, J. D., e D. R. Hoge, ÒThe dyna-mics of self-esteem and delin-quencyÓ, American Journal ofSociology, 90, 1984, 396-410.

OÕConnor, G., ÒThe effect of detentionupon male delinquencyÓ, SocialProblems, 18, 1970, 194-197.

Power, K. G., e L. Beveridge, ÒThe effectsof custody in a Scottish detentioncentre on immatesÕself-esteemÓ,International Journal of OffenderTherapy and comparativeCriminology, 34, 1980, 177-186.

Reckless, W. C., ÒA new theory of delin-quency and crimeÓ, FederalProbation, 25, 1961, 52-46.

_____The crime problem, Nova York,Appleton-Century-Crofts, 1967.

Reckless, W. C., S. Dinitz, e E. Murray,ÒThe Ôgood boyÕ in a high delin-quency areaÓ, Journal of CriminalLaw, Criminology, and Police Science,48, 1957,18-25.

Romero, E., Autoestima y conducta antiso-cial, tese de licenciatura,Universidade de Santiago deCompostela, 1993.

_____La predicci�n de la conducta antisocial:Un an�lisis de las variables de persona-lidad, tese de doutoramento,Universidade de Santiago deCompostela, 1996.

Romero, E., M. A. Luengo, e J. M. Otero,ÒLa medici�n de la autoestima:Una revisi�nÓ, Psicologemas, 8,1994, 51-60


Romero, E., J. M. Otero, e M. A. Luengo,ÒLos predictores de la autoestimaen la adolescencia: Un an�lisisemp�ricoÓ, Revista de Psicolog�aSocial Aplicada, 5, 1995, 47-71.

Ross, L. E., Race, self-esteem and delin-quency: Some preliminary findings.Comunicaci�n presentada no 44thAnnual Meeting of the AmericanSociety of Criminology, NovaOrle�ns, novembro 1992.

Shaw, B., ÒEncouraging good citizenshipwithin schoolsÓ, en J. Vernon e S.McKillop (eds.), Preventing juvenilecrime, Canberra, AustralianInstitute of Criminology, 1989.

Singh, O. P., R. Verma, M. Arora, e P.Agrawi, P., ÒSelf-image of institu-tionalized male delinquent adoles-centsÓ, Journal of HumanDevelopment, 22, 1986, 7-13.

Snyder, E., ÒThe impact of the juvenilecourt hearing on the childÓ, Crimeand Delinquency, 17, 1971, 180-182.

Spence, A. J., e S. H. Spence, ÒCognitivechanges associated with socialskills trainingÓ, Behavior ResearchTherapy, 18, 1980, 265-276.

Taylor, D. M., e J. del Pilar, ÒSelf-esteem,anxiety and drug useÓ,Psychological Reports, 71, 1992, 896-898.

Vallerand, R. J., L. G. Pelletier, e F. Gagne,ÒOn the multidimensional versusunidimensional perspectives ofself-esteem: A test using the group-comparison approachÓ, SocialBehavior and Personality, 19, 1991,121-132.

Vicary, J. R., e R. Good, ÒThe effects of aself-esteem counseling group onmale prisonersÕ self-conceptÓ,Journal of Offender Counseling,Services and Rehabilitation, 7, 1983,107-117.



A RELACIÓN ENTRE AUTOESTIMA E DELINCUENCIA: UNHA …psicosociais, como o consumo de dr ogas) que...

Documents

Transcript of A RELACIÓN ENTRE AUTOESTIMA E DELINCUENCIA: UNHA …psicosociais, como o consumo de dr ogas) que...