MARÍA PIL<\R GARCÍA NEGRO

benéfica ou perversa, con que intencións progresivas ou asi­milistas... E non se confunda -reiterámolo- verbo do problemaconcreto, cotidiano, empírico, que vivemos: galego si ou non;onde; con quen; para que; na aldea só ou nela, na vila e nacidade; para beber no bar ou para ser atendida-o polo médico;coa viciña ou no Xulgado e na Igrexa... Etcétera. Eis o dilema,eis o problema, non a discusión capciosa de se nos convén ounon ampliar o noso capítallingüístico. Dígase tamén, de paso,cantos postos de traballo, canto aumento salarial ou cantos as­censos profisionais se conseguen grazas á posesión indiscutidado español...

Verbo doutras entidades psíquico-anímicas que se utilizanpara adxectivar o uso do galego (non o do español, por cer­to), do estilo "cordialidade", "amabilidade", "cortesía"... , diremossó, moi amabelmente, iso si, que pertencen a unha outra ordeconceptual. A lingua, simplesmente, úsase ou non se usa. Cal­quera. Pode ser amabelmente ou displicentemente; cortésmenteou airadamente; con simpatía ou con desagrado. Mais esta ca­racterización psicolóxica ou empática non elude nen solucionaa pergunta fundamental: se ela é utilizada ou non, en que oca­sións e con que responsabilidade pública, isto é, con que míni­mo respeito á legalidade vixente e á realidade que xustifica estecuadro legal. Realidade histórica, cultural, social, non caprichoduns voluntaristas galegófilos.

Concluímos, moi á galega, claro está, con dúas perguntas. Aprimeira é a clásica do xénero policial ou detectivesco: cuí pro­dest?; ¿a quen aproveita confusión e deformacións como as quetentamos descreber? A segunda vai dirixida, inevitabelmente, aofuturo: ¿el será posíbel algún día conseguir que o legal sexa leal,isto é, que se igualen os dous membros do dobrete que partillanétimo común, que a lei e os seus executantes sexan, antes demáis, leais co país a que se deben?

30

A HISTORIA E A DIGNIDADE DO GALEGO. DE LINGUA

ENXALZADA A LINGUA MORTIFICADA

Xosé Ramón Freixeiro MatoUniversidade da Coruña

INTRODUCIÓN.· O REINO DA GALIZA EXISTIU

O percurso histórico da lingua galega non se pode disociarda propia historia da comunidade en que se xerou. E como ahistoria da Galiza foi obxecto de ocultamento e manipulaciónchegando mesmo á súa negación como reino políticamente re~levante na Idade Media para desa forma poder construír o mitod~nha Castela xa dominante na altura, tamén o idioma galego seVlU afectado por iso. Aínda que non se puido negar o feito evi­dente de ser a língua das cantigas, porén so a denominación de'?alego-portugués' inténtase diluír a súa longa existencia comohngua da Gallae.cia, anterior á propia aparición de Portugal comonovo remo penmsular, e tamén se costuma presentar como lin­gu~ sempre en situación conflitiva ou subordinada, primeiro aolatm e logo ao castelán, ignorando o feíto de que durante todo operíodo medieval gozou da mesma 'normalidade' que tiveron oresto dos romances e que foi a língua cortesá por excelencia dasCort~s cristiás durante séculos, embora a quixesen facer pasar sópor hngua de escravos. Certo é que, de lingua de vasalos e seño­~es nout:~ra, p~sou a se converter nos últimos séculos en línguaproletana , malS non por iso perdeu a súa dignidade como sím­bolo esencial da identidade galega.

Ben sabemos -e sabiamos- que os reinos medievais nonteñen correspondencia coas nacións actuais e que por tanton~~uela altura non se lles atribuía ás linguas a capacidade sim­boh:=a, de a~ re?re~entaren nin existía o concepto de 'linguaofiClal . Poren, e eVldente que os reinos existían, que tiñan unnome e que nos seus territorios respectivos se falaban unha ouvarias linguas, coincidentes ou non coas que falaban os seusreis respectivos; e tamén resulta evidente que, sen existir esadeclaración de oficialidade para as linguas, as funcións que

31

r -

XOSÉ RAIvlÓN FREIXEIRO MATO

hoxe entendemos como propias dunha lingua oficial -aquelaen que se redixían os documentos de compravenda ou aluguer,as actas de casamento, os oficios, ordenanzas e mandamentosdos concellos, os regulamentos de gremios e confrarías, as actassinodais, as demandas e preitos, ou calquera outro documen­to de carácter privado ou público- se realizaban nunha linguadeterminada e non noutra, e que iso algo quererá dicir. Nomea­damente cando no caso que nos ocupa se pretendeu ocultar apropia existencia do reino da Galiza -e por tanto tamén de reise Cortes galegas- e se tentou presentar a lingua galega comounha lingua sempre envolta en problemas e sen capacidadepara desempeñar funcións socialmente consideradas relevan­tes, como se dunha lingua ex initio eivada se tratase. Face áocultación ou negación da Galiza medieval e da dignidade dasúa lingua, construíuse un ideal castelanista con base precisa­mente, entre outros factores, na apropiación ou usurpación da­quilo que levaba o selo galego (Nogueira 2001).

Mais resulta paradoxal que cando hoxe se pretende restituíra verdade dos feitos históricos e se proclama que o reino me­dieval da Galiza existiu, e mesmo que foi relevante, e que a lin­gua galega foi unha lingua 'normal' durante séculos, deseguidase lanzan acusacións de anacronismos históricos e de visiónsreducionistas e excluíntes, naturalmente propias de nacionalis­tas empeñados en fabricaren unha historia á súa medida. Comose os grandes estados tiveren dereito a moldearen a historia aseu favor, mesmo a falseárena, en canto ás comunidades po­líticas e lingüísticas que os integran lles é negado o dereito aproclamaren a súa existencia e o seu papel na historia. Candose nega a existencia do reino da Galiza en determinada altura,non é para dicir que nese territorio non había unha autoridaderexia. Dise que se trata do reino de Asturias, de León ou deCastela, aínda que para iso haxa que falsificar a documentaciónhistórica; e cando se afirma que o galego perdeu o carácter delingua de cultura xa no século XIII co reinado de Afonso X épara acrecentar que foi a lingua castelá a que se converteu navariante romance de prestixio en territorio galego. A conclusióné clara: se antes non se escribía en romance, pois o latín eraa lingua da escrita no Occidente europeo, e se nese século o

32

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

castelán xa pasa a ser a lingua A da Galiza, entón o galego foisempre unha lingua B, primeiro subordinada ao latín e logo aocastelán. Por tanto, o galego nunca foi unha lingua culta, nin deprestixio, nin tivo funcionalidade social relevante.

Face a esa visión distorsionadora da historia da Galiza e dasúa lingua, vaiamos aos feitos documentados. A Gallaecia foidurante séculos o reino cristián alternativo da Hispania musul­má, así recoñecido polos árabes e polo papado, e con grandepresenza en Europa. A pesar de na historiografía oficial españo­la o reino da Galiza practicamente non existir ou simplementefigurar como subsidiario dos reinos de Asturias, León ou Caste­la, na documentación medieval aparece constantemente citado,outorgándoselle grande relevancia. Reparemos nalgún feito quenos sinala Miguel-Anxo Murado (200S: 57-61): os musulmánsreferíanse á parte cristiá da península invariabelmente como'Djalikiyah' ou 'al-Yalalika', topónimo que "a pesar de ser bas­tante transparente, siempre ha resultado extrañamente difícil detraducir para algunos historiadores", pois por exemplo Moyratana súa Historia general de España convérteo milagreiramente en'Cantabria', Gayangos traduce "ardhu al-Jalalkah" -'a terra dosgalegos'- por 'Galicia y Asturias', e para o historiador do séculoXIX Modesto Lafuente 'Jalikiya' é equivalente a 'Reino de León';todos os documentos árabes falan de Galiza e de galegos en tro­ca do mítico 'reino de Asturias'; inclusive o "famoso don Pelayo"figura na crónica de al-Maqqari como 'galego' e o Cid Campea­dor aparece noutro texto árabe do século XII cualificado como'can galego'; Claudio Sánchez Albornoz, discípulo de MenéndezPidal, ao escribir sobre unha carta en que o Papa se dirixe aAfonso III como "Adefonsus Regi Gallaeciarum", titulou o seutraballo "Sobre una epístola del papa Juan IX a Alfonso III deAsturias"; tamén nos informa Murado de que á altura do séculoX, cando Ordoño II decidiu deslocar para León a capital do seureino, para os contemporáneos esta era simplemente unha cida­de da Galiza, "Civitate vocatur Legionis, in Gallaecia" e que osreis que se asentan nela se empeñan en continuar a se denomi­naren a si propios 'reis da Galiza'; e aínda varios séculas despoisLope de Vega sitúa a acción dunha das súas obras teatrais "enLeón, en un pueblo de Galicia y sus cercanías" (Murado 200S:

33

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

61). Unha causa é recoñecermos, como tamén fai Murado, quena Idade Media non existían as nacións e os estados tal comohoxe os entendemos, e mesmo que nin aquelas Galiza, Asturiasou León eran as mesmas de hoxe, e outra causa moito distinta éfalsearmos a documentación histórica.

Por se a selección de datos que nos trae Miguel-Anxo Mu­rado puider ser cualificada de moi 'nacionalista' pala súa con­dición de galego, confrontémola con outra de procedencia fo­ránea. O hispanista británico Colin Smith (1996) infórmanos deque en 1088 o papa Urbano II se dirixe por escrito a Afonso VI,que pasa por ser rei de León e Castela, como "Regi IldefonsoGallitie"; na Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, re­compilado arredor de 1140, o reino da Galiza inclúe Lamego,Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresións como "Yspaniame Galleciam", "tellurem Yspanicam et Gallecianam", "Hyspaniscilicet et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam",dando a sensación de que, face á parte da península en po­der dos mauros, só existe a Galiza cristiá. Tamén nos lembraSmith que no libro V, Guía de peregrinos, volta a aparecer aexpresión "in Yspania et Gallecia"; que nas chansons de gestefrancesas a Galiza ten máis de cincuenta referencias en trinta ecinco textos, en canto León, como nome de reino ou imperio,case non aparece; que para o cronista inglés Mateo Paris, queescribe a meados do século XIII, á altura de 1184 Fernando II érei da Galiza e non de León; que para os escritores de Al-Anda­lus era normal distinguir só entre 'francos' (cataláns) e 'galegos'(habitantes dos demais reinos cristiáns do norte) etc.

Con esta visión dos feitos históricos coincide a prestixiosaerudita dona Carolina Michaelis de Vasconcelos cando afirma:"Houve urna era en que Gallaecia era nome generico da Hes­panha christa, ao passo que Hispania designava a Mouraria". Eacrecenta que da "fama das terras gallizianas" hai probas "napoesía epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos histo­riadores flamengos, nos cantares de gesta da Fran<;:a, na poesiapopular inglesa, nas obras dos trovadores, nos poetas de Italia,nos auctores árabes" (Michaelis 1904: 791-3).

Póñanse todos os matices que se quixeren á diferenza entrea época medieval e a actual, mais o certo é que a Galiza existiu

34

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

como reino no pasado e felizmente continúa a existir no pre­sente como unha das vellas realidades nacionais europeas.

o GALEGO, LINGUA DOS REIS DA GALIZA, DE PORTUGAL E DE

CASTELA

Durante os séculas VIII e IX, cando a lingua galega se con­forma como romance diferenciado do latín, todos os reis setitularon reis da Gallaecia desde capitais diferentes (Oviedo,Santiago ou León), se ben que moitos deles desde Afonso IIasentaron a súa capital en Santiago ou na parte occidental daGallaecia, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmochegando no occidente até Coimbra. No século XI a emperatrizda dinastía galega dona Sancha divide os territorios entre osseus filIas Afonso VI (León), García (Galiza) e Sancho (Castela).A filIa primoxénita de Afonso VI, dona Urraca, e o seu marido,Raimundo de Borgoña, gobernaron a Galiza desde 1093 e arre­dar de 1096 Afonso VI encárgalle o goberno de Portucale (docondado portucalense) e de Coimbra á outra filIa, dona Teresa,casada con Henrique de Borgoña. O seu filIo Afonso Henri­ques, denominado como 'o pérfido galego" nas crónicas árabes(Murado 2007: 64), tomou en 1139 o título de rei e en 1143recoñécese mediante tratado a independencia do novo Esta­do portugués, confirmada por Roma en 1179. Portugal surxiu,pois, como unha división da Gallaecia, segundo tamén reco­ñece Carolina Michaelis (1904: 779) "Nessa verdadeira Gallizamedieval (quer comprehenda apenas a orla marítima da penín­sula até ao Porto, quer se estenda até ao Vouga, ou mesmo atéCoimbra) entra sempre o núcleo fundamental de Portugal: ocondado portucalense". Portugal nace por tanto no século XIIdentro do reino da Galiza, que tiña como idioma o galego, epor conseguinte este tamén pasa a ser a súa lingua, que só pos­teriormente recibirá a denominación de portugués.

Xa o Padre Feixoo (1984: 92) indicara que o reino da Galizacomprendía na época medieval unha boa parte de Portugal eque o idioma común non se formou "promiscuamente" a untempo nos dous territorios, mais que da Galiza pasou a Portu­gal, e non ao revés, porque durante a unión dos dous reinos nogoberno suevo a Galiza era a nación dominante por teren nela

35

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO ""IATO

o seu asento e Corte aqueles reis. Por iso tamén un dos lingüis­tas de máis prestixio do século XX, o romeno Eugenio Coseriu0989: 800), após afirmar que continúa a ter plena vixencia adenominación de 'galego-portugués' , acrecenta:

Claro que esto no significa que el gallego sea 'portugues:'significa más bien al contrario: es el portugués el que es'gallego' !...J. Se trata, por tanto, del caso, bastante raroen la historia de las lenguas, de una lengua que, precisa­mente en la forma que se difunde y se constituye en len­gua común y gran lengua de cultura, se llama con otronombre: ya no gallego, sino portugués.

o galaico occidental ou galego foi a lingua cortesá do rei­no da Gallaecia por ser no occidente ande estivo o centro doimperio galaico. O historiador Pena Graña considera que conOrdoño I (914-924) "comeza o que será a tónica dominante nahistoria do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei galegoherdar os outros reinos do NW peninsular", feito que segun­do el os historiadores casteláns e leoneses teñen interpretadointencionadamente como unha absorción do reino galego porLeón ou Castela; e acrecenta que a partir dese momento "a lin­gua dos monarcas será o galego. Os infantes serán criados po­los titares das grandes familias galegas e a cultura e diplomáticalevarán selo galego" (Pena Graña 1995: 9-10).

Se a principios do século X o galego é a lingua cortesá em­pregada polos monarcas, dous séculas despois temas un tes­temuño documental que nolo ratifica. Nunha crónica de FreiPrudencia Sandoval, historiador nado en Valladolid a meadosdo século XVI, nárrase que o rei Afonso VI recibiu en Toledo atriste nova da morte do seu único fillo don Sancho, acaecida nabatalla de Uclés arredor de 1109, "yen la lengua que se usabadijo con dolor y lágrimas que quebraba el corazón: «Ay meufillo! ¡Ay meu fillo! ¡Alegría do meu corazón et lume dos meusollas, solaz da miña vellez! ... ,," (Risco 1973: 8). A principios doséculo XII o galego, por tanto, era a lingua que se usaba naCorte de Afonso VI e que usaba o propio rei mesmo nas súasmanifestacións máis íntimas e espontáneas.

36

--SOBRE o RACISMO LINGüíSTICO

Inclusive no século XIII o galego debía ser con seguranza alingua familiar de Fernando III e do seu fillo Afonso X, comodemostra o dominio que este último posuía dela na súa obraescrita persoal. A vinculación de ambos coa Galiza fica clara,pois inclusive dunha das cantigas de Santa María deduce Euge­nio López-Aydillo 0923: 44-46) "que don Fernando se criabatambién en el reino de Galicia, de donde, en el momento a quese refiere la cántiga, lo hizo venir D. Alfonso VIII"; os versosa que se refire son estes: Este menyn en Castela/ con rey DonAlJJonso eral seu avoó, que do reino/ de Caliza o fezera/ uijr, eque o amaua/ a gran marauila fera. Acrecenta o erudito quea estadía de D. Fernando na Galiza durante a súa infancia é undato importante para explicar

la difusión y explendor (sic) que durante su reinado al­canzó la poesía trovadoresca gallego-portuguesa fuera deCalicia y Portugal, y aun acaso también, en la crianzade D. Fernando en el primero de aquellos reinos, está laraíz de la iniciación galiciana de su primogénito D. Al­fonso, gran propulsor de la escuela gallego-portuguesa.D. Fernando, criado en Calicia, repitió, como veremos,el caso con su hijo y éste, como su padre, es indudableque en la propia Calicia aprendió el gallego y sus rimas ycantos característicos, que luego habían de resurgir flori­damente en elprecioso Cancionero Marial (López-Aydillo1923: 46).

Mais como se pode explicar que os príncipes de Castela fo­sen educados na Galiza e en galego sen este ser na altura unhalingua con prestixio político e cultural? Resulta evidente queo galego era aínda no século XIII a lingua das Cortes cristiáspeninsulares e lingua de cultura por excelencia. Non se podeafirmar, pois, que nese século o castelán era xa a lingua ro­mance de prestixio no Occidente peninsular, como hoxe al­guén fai desde os posicionamentos lingüístico-ideolóxicos dadereita máis centralista, cando os propios reis castelás viñan ase educaren na Galiza e en galego e lago usaban esta linguacomo propia nas súas creacións máis persoais. Parece ter razón

37

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

o mesmo estudioso a que nos estamos a referir cando suxireque a "maestría con que el Rey Sabio maneja las formas po­pulares de la poética gallega y la pureza del lenguage y de losritmos musicales que emplea" só se poden explicar desde a súacondición de galegofalante adquirida na propia Galiza, comoacontecera con seu pai Fernando III o Santo (López-Aydillo1923: 60).

No reinado de Sancho IV, fillo e sucesor de Afonso X comorei de Castela no período 1284-1295, un dos seus fieis parti­darios, o abade valisoletano Don Gómez García, rubrica unhacantiga de amigo e outra de amor en galego da súa autoríacomo "abbade de Valadolido" con algunha referencia ao propiorei (López Aydillo 1923: 119). E a un bisneto do Rei Sabio, otamén rei de Castela Alfonso XI 0311-1350), aínda se lle atri­búe unha cantiga de amor en galego e é autor doutra canciónen castelán chea de galeguismos, o que vén a demostrar queben avanzado o século XIV e mesmo durante o XV o galego, apesar da decadencia da escola lírica galego-portuguesa, aíndacontinuaba a ser lingua lírica cortesá e lingua non estraña paraos reis de Castela e para a nobreza peninsular; nesa altura ocastelán só comezaba a despuntar na lírica:

Elprimer testimonio en castellano, aunque indeleblementeimpregnado de galleguismos como toda la lírica del Can­cionero de Baena en esta lengua, lo debemos a Alfonso XI,cuya canción En un tiempo cogí flores podemos datar ha­cia 1330; pero en una fecha tan tardía como 1400-1410aún podemos encontrar a un noble vasco, Pero Vélezde Guevara, de padre guipuzcoano y madre castellana,componiendo una magnifica cantiga de escarnho con unexcelente conocimiento del gallego y de sus convencionesretóricas, genéricas y métricas (Beltran 2005: 334).

González López 0978: 185) sostén que o galego-portuguésfoi a lingua culta do reino de León nos primeiros séculos daReconquista e que puido ter sido a lingua común de todo ooccidente peninsular. Menéndez Pidal 0950: 447), empeñadoen resaltar o papel preponderante de Castela e do seu idioma

38

--SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

seguindo o ideal castelanista que profesaba, fala da loita entreo galego e o castelán pola hexemonía lingüística no reino deLeón, sen poder ocultar totalmente o importante papel que aGaliza tivo, pois segundo el nela adoitaban educarse os prínci­pes. O mesmo Castelao 0961: 51) ten reparado en que o gale­go chegou a ser "língoa lírica e cortesán de Castela".

Debido á relevancia política da Galiza durante un longo pe­ríodo histórico, pódese deducir que o galego non apenas foiunha lingua moi valorada na lírica como tamén gozou de pres­tixio como lingua de comunicación oral por ser a lingua cortesápor excelencia. Paradoxalmente, algúns criticárona e aínda a cri­tican por ser lingua vulgar ou pouco refinada, como afirma quenfoi prestixioso xurista e presidente da Real Academia Galega:

Contemprando á luz dista perspeitiva histórica a esgrevie­za e dinidade de que entón gozaba a lingua galega, jicaun, máis que doido, abraiado de que a isa mesma lin­gua, pervivente ao longo dos séculos, pretenda negársellehoxe, por algúns moito menos outos varóns, o pan e o sal,e poda ser tida por outros como 'pouco jina' (SebastiánRisco 1973: 9).

o CONTfNUUM LINGüíSTICO GALEGO-PORTUGUÉS E A SÚA

PROXECCIÓN PENINSULAR

A división política da Galiza en dous reinos, consolidada ameados do século XII, non rompe a unidade lingüística, con­tinuando a lingua a ser a mesma a ambos os lados do Miño.Ora, a partir da segunda metade do século XII a política portu­guesa deslócase definitivamente cara ao sur, até se estabelecerfinalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugalconvértese así en lingua protexida polos reis e, cada vez máis,irase transformando nun poderoso instrumento cultural e mes­mo político. O modelo lingüístico que se vai ir conformandona Corte lisboeta non será o do norte, mais o do sur, máis in­fluído polas falas mozárabes, e, convertido en lingua oficial doEstado, acabará por se denominar portugués, perdendo o nomede galego, indicador da marca de orixe. Como consecuenciados descubrimentos, en que Portugal participou como grande

39

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

potencia colonizadora, o (galego)portugués vaise estender pordiferentes continentes, até chegar a ser tamén unha das linguasmáis faladas no mundo.

En canto Portugal, "gallego-portugués nas suas origens", "in­tegrado com sangue mozarabico", se vai converter lentamentenunha "nacionalidade nova, como genio seu e missao indivi­dual" (Michaelis 1904: 780), a Galiza constitúe un reino que vaiir ficando sen rei exclusivo e sen unha Corte que potencie oidioma. Cando Compostela alcanza un grande esplendor, du­rante o século XII, a lingua escrita era aínda o latín, e cando noséculo XIII aparece unha brillante literatura en galego, a Galizaxa vai camiño de se someter politicamente ao reino de Castela,aínda que se mantén como reino independente até 1230, can­do comeza a hexemonía de Castela na coroa centro-occidental,conservando "a súa identidade de reino, como nos longos sé­culos da independencia, a pesar de os reis que a dominabanséreno tamén de Castela" (Nogueira 2001: 249). Mais debe ficarclaro que o galego vai entrar en crise após o período medieval,por exemplo, en Pontevedra, mais non en Braga, onde, baixo adenominación de portugués, se continuará a cultivar oralmentee por escrito con total normalidade.

Transcorrido o período do galego medio ou séculos escuros(XVI-XVII!), ao intentar recuperar o uso escrito do noso idiomano século XIX, xa se terá perdido o vínculo coa primitiva lin­gua galega na súa forma escrita, reaparecendo agora un galegoliterario graficamente, e tamén nalgúns aspectos léxicos e mor­folóxicos, inserido no ámbito da cultura española. Este será ogalego moderno, que se caracteriza polo polimorfismo, conse­cuencia directa da carencia dunha entidade encargada de rexerou regular o idioma. Se a cuestión da identidade entre galegoe portugués na actualidade é polémica, a se daren argumentosnunha ou noutra dirección, parece evidente que durante todaa época medieval existe unha clara unidade lingüística galego­portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outrodo Miño, que nunca nos deben impedir falarmos dunha únicacomunidade lingüística. Para Carolina Michaelis 0904: 780-1), aesa esencial "uniformidade da lingua", que ela estende "desdeo extremo da Galliza até o extremo do Algarve", uníase unha

40

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

"grande semelhan<;:a nos modos de viver, sentir, pensar, poetar-uniformidade e semelhan<;:a que fallam eloqüentemente a fa­vor da affinidade primitiva de lusitanos e galla'icos".

Nesa lingua común galega (e portuguesa) cultívase na Ida­de Media con grande brillantismo a poesía lírica; é a épocade esplendor da escola trobadoresca, que dá lugar ás cantigasconservadas desde os inicios do século XIII. Na mesma alturadocuméntanse os primeiros textos en prosa tabeliónica, embo­ra sexan un pouco posteriores aos líricos. Desde a segundametade do século o galego comeza igualmente a ser utilizadona prosa literaria de carácter narrativo. Durante os séculos XIIIe XIV podemos falar dunha prosa común galego-portuguesa,mais desde a batalla de Aljubarrota (385) Portugal vai seguirunha vía de clara afirmación nacional reflectida na prosa, afas­tándose así da prosa galega.

A identidade lingüístico-cultural que reflicten as cantigas tro­badorescas galegas e portuguesas (galego-portuguesas), posta demanifesto polos seus estudiosos, e pola cal non achamos máisdiferenzas entre os textos dun trobador de Lisboa e outro de Com­postela que as derivadas do propio estilo persoal do autor, hai quea pór en estreita relación con esa identidade política 'galega' dosdous reinos, resaltada tamén por Castelao 0961: 346):

Imos supor que houbo dúas Calizas -a que sefoi e a quese quedou, a que se axuntou con Castela e a que enxen­drou a Portugal-; pero é induvidable que ambas as dúastiñan un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xeito to­nal e rítmico, unha mesma língoa, unha mesma arte eunha mesma cultura; en fin, unha mesma alma patria;e, polo tanto, a división de Caliza en dous Condados, quedispois se convertiron en Reinos diferentes, non autorizaa distinguir dúas modalidades creacionistas, según estasse produxesen nunha ou noutra beira do río Miño, pois anación galega chegaba até o Douro, e todo canto se veuchamando 'galaico-portugués' é realmente e unicamente'galego '. Don Dinis de Portugal non era, de certo, un rei deCaliza; pero como trovadorfoi tan galego como seu abó, oRei Sabio de Castela, cando este compuxo as Cántigas.

41

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

alén Miño se vaian agrandando e, en canto a literatura na linguapropia practicamente desaparece en territorio galego, brilla conforza en Portugal. Tanto nese país como en Castela, unha Galizaisolada, dominada e abandonada á súa sorte será obxecto deburlas e menosprezo, e con ela o seu idioma propio.

A (RE)NEGACI6N DO GALEGO EN PORTUGAL

De lingua cortesá e lingua lírica peninsular, a partir da 'domae castración' da Galiza no reinado dos Reis Católicos -e portanto a partir da súa total submisión a Castela- o galego vai­se ir convertendo progresivamente nunha lingua esquecida oumesmo desprezada polos seus veciños, tanto no reino irmán dePortugal como no invasor castelán. En moitos dos primeiros tra­bailos de natureza lingüística desenvolvidos en Portugal, e pos­teriormente tamén no Brasil, é habitual a referencia á orixe dalingua portuguesa e mesmo de Portugal, mais nin sempre se faialusión ao galego e á Galiza para a explicar. Na realidade, tantonos traballos quiñentistas de Fernao de Oliveira como de Joaode Barros e de Gandavo tratan os binomios latín/portugués eportugués/castelán (Buescu 1984: 128-35), mais ignoran en li­ñas xerais o galego e a Galiza, a que se referirá Duarte Nunesde Leao posteriormente na súa Origem da língoa portuguesa,de 1606, mais de forma pexorativa (Leao 1983: 219-20), provo­cando a contundente réplica de Sarmiento no século XVIII. Oque acontece é que os gramáticos e historiadores portuguesesquiñentistas procuran unha orixe prestixiosa para a lingua doseu país, que queren presentar como a primeira lingua peninsu­lar en competencia co castelán (Buescu 1984: 201-207) enesaaltura tanto a Galiza como o galego, subordinados a Castela eá súa lingua, perderan o prestixio da época medieval e eranmesmo obxecto de burla nos dous reinos peninsulares veciños:"Com mais fon;a, se isto é possível, do que em Castela tambémem Portugal se espalha na literatura e entre o POyO a imagemvil do galego" (Vázquez Corredoira 1998: 88).

Aínda que o galego no século XVIII continuaba sumido neselongo silencio literario que supuxeron os séculos escuros, apa­receron voces importantes que saíron na súa defensa e tentarona súa dignificación como idioma. Nese proceso de reivindica-

44

SOBRE O RACISMO LINGÜÍSTICO

ción da lingua galega inevitabelmente tiña de xurdir o tema doportugués e a súa relación co galego. O Padre Feixoo ocupousedesta cuestión no tomo primeiro do seu Theatro crítico ao tratardo "Paralelo de las Lenguas Castellana y Francesa". Na secciónsexta do discurso XV (reproducido facsimilarmente en Verdel­ho 2000: 773-89) Feixoo afirma que a "Lengua Lusitana, o Ga­llega" é un dialecto da latina e non subdialecto ou corrupciónda castelá; é, por tanto, unha lingua neolatina en igualdade decondicións coas demais. Estabelecido este principio, dedica o

,frade bieito un "Corolario" a tratar das relacións entre galego eportugués, onde comeza por reafirmar "que el Idioma Lusitano,y el Gallego son uno mismo", e logo acrecenta que o reino daGaliza comprendía naqueles tempos "buena porcion de Portu­gal, pues se incluia en ella Ciudad de Braga"; e termina o seucorolario afirmando que ese idioma pasou da Galiza a Portugal

porque durante la union de los dos Reinos en el goviernoSuevo, Galicia era la Nacion dominante, respecto de teneren ella su assiento, y Corte aquellos Reyes. Por lo qual, assilos Escritores Españoles, como los Estrangeros, llaman alos Suevos absolutamente Reyes de Galicia, atribuyendola denominacion ala Corona, por la Provincia dominan­te r. ..J. Siendo, pues, durante aquella union, el Reino deGalícia assiento de la Corona, es claro que no pudo to­mar el Idioma de Portugal, porque nunca la Provinciadominante le toma de la dominada, sino al contrario (enVerdelho 788-9).

Esa referencia de Feixoo, que secundarizaba o portuguéscon ánimo de promocionar o galego, non tardou en provocara correspondente resposta onde se afirma a superioridade doportugués a respecto do castelán e do galego. Ao ano seguinte-en 1727- apareceu publicado en Madrid o Discurso Philologi­ca Critico sobre el Corolario del Discurso XV del Theatro CriticoUniversal... (véxase reprodución facsimilar en Verdelho 2000:791-806), da autoría de Martinho de Mendo~a, que se encontra­ba en Madrid formando parte dunha embaixada real de Portu­gal. No seu discurso unhas veces fala de portugués ou galego e

45

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

outras de portugués e galego, proclama o superior estatuto doportugués a respecto do castelán e termina cunha descualifica­ción contundente do galego; tamén descualifica Feixoo por es­cribir en castelán e centra a súa crítica ao galego por non posuíruso escrito na época e, indirectamente, por carecer de apoiopolítico como lingua oficial, ignorando os condicionamentossociolingüísticos que conduciron a esa situación. O Padre Sar­miento responde de forma indirecta a estes argumentos na súaDemonstración crítico-apologética de 1732, ande rexeita a con­fusión entre lingua falada e lingua literaria e argumenta que unsséculas atrás tampouco había nada escrito en castelán e que enAmérica non se escribía causa ningunha cando a descubrironos europeos, sen que por iso se poida negar a existencia daslinguas. Non hai dúbida, de todas as formas, de que a prácticadesaparición do galego escrito durante os séculas escuros foiun argumento utilizado na súa contra.

Sarmiento, no seu intento por coñecer o galego, comeza aacudir aos estudos e vocabularios de autores portugueses e vaiadquirindo consciencia de que estes descoñecen totalmente ogalego e a Galiza, de modo que os seus comentarios se torrnancada vez máis acedas. A ignorancia do galego por parte doPadre Bluteau irrita Sarmiento, que mesmo chegou a escribir:"Lo que más fuerza me hace es que en los 10 volúmenes del P.Bluteau, no se hallan 6 etimologías que sean pasaderas" (Sar­miento 1998a: 145). Mais a súa animadversión contra Portugalvai ultrapasar o ámbito da razón lingüística nas obras escritasapós a súa viaxe de 1754 á Galiza e nisto debeu ter moita im­portancia o coñecemento da obra de Duarte Nunes de Leao, aodescubrir que este non só ignora o galego, mais que ofende osgalegos coas seguintes palabras da Origem da lingua portugue­sa, de 1606: "Da qual língua galega a portuguesa se avantajoutanto, quanto na cópia como na elegancia dela vemos. O quese causou por em Portugal haver reis e corte que é a oficinaande os vocábulos se forjam e pulem e donde manam paraos outros homens, o que nunca houve em Galiza" (Leao 1983:219-220). Aquí pode estar a orixe da actitude tan dura de Sar­miento a respecto de Portugal, pois non é apenas que Nunesde Leao considere inferior a lingua galega á portuguesa, mais

46

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

tamén nega a existencia mesma do reino da Galiza. Nas obrasde Sarmiento achamos cumpridas mostras da contundencia conque descualificou o autor portugués e por extensión os portu­gueses en xeral. Na carta ao Padre Terreros faille unha críticamesurada:

Así, la lengua portuguesa pura no es otra que la extensiónde la gallega, y que después se cargó de Voces forasteras,moriscas, africanas, orientales, brasileñas, etc., como sepuede ver en Bluteau. Ysi a este origen delpuroportuguéshubiese atendido Duarte Núñez no nos dijera que talesy tales voces eran antiquísimas y peculiares de Portugal.Las voces saudades, magoa y mixiriqueiro, que creo ponepor ejemplo, son latinas y siempre han sido gallegas (Sar­miento 1974: 30).

Mais en Elementos etimológicos según el método de Euclidesa crítica a Duarte Nunes convértese en despiadada, sen aforrarcualificativos do máis groso calibre: "Pero el portugués DuarteNuñ~z de Leon, en su librejo Origem da Lingua Portuguesa,apuro todos los modos que se podrán soñar de ser ridículofalso, ingrato, impostor, y como hoy diría un portugués, fan~fOrriñeyro". Pregúntase se será críbel que "ese Duarte escribaen el citado librejo, que la lengua portuguesa tiene muy pocode la castellana y nada de la gallega?" E a seguir acrecenta queDuarte Nunes "escribía para brasileños, guineos, mandingos, yn:onicongos, no para los castellanos y gallegos racionales quet1e~en dos dedos defrente" (Samiento 1998a: 144). Admite que,apos as conquistas africanas, os portugueses incorporaron moi­tas .voces exóticas que nunca foron galegas nin portuguesas,mals, a se centrar xa nas etimoloxías, volta a descualificar Nu­nes de Leao por dar por só portuguesas e de orixe descoñecidavoces plenamente galegas e de orixe claramente latina:

y espara reír leer en Duarte, que cuenta 800 voces priva­tivas portuguesas, que no se les sabe su origen. Entre ellaspone mixiriqueyro, magoa y saudade. En esto se palpacuan alcanzado andaba el dicho Duarte Nuñez de la len-

47

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

gua latina, y que como era de Evora, jamás había oído ha­blar a los gallegos las tres voces, que el creyó eran ephe­sias, para hacerlas privativas de Portugal, son purísimasgallegas, y que hoy se hablan en lo más retirado de Gali­cia hacia el norte; y también son de purísima latinidad,de la cual se derivaron al gallego. Y si estuviese despacio,haría ver lo mismo de las más de las 800 voces.Desengáñense los portugueses que mientras no se dedi­quen a saber la lengua gallega pura, ya la vulgar que sehabla, ya la que consta de los escritos antiguos, con másque mediana inteligencia del latín primitivo, y del latín dela Media Edad, en los instrumentos góticos, no darán ja­más palotada en el origen de su lengua; prescindiendo desus voces de conquistas (Sarmiento 1998a: 144-145).

Na realidade, o que exaspera Sarmiento é que os portugue­ses queiran ignorar a Galiza e o galego, ou que reneguen dela:"Los portugueses quieren ser aborígenes y autóctonos, esto es,hijos de la tierra y que nada tienen de otras naciones. Peropara probar esto han llegado al desatino de excluir a los galle­gos. Ni lengua, ni nobleza, ni pobladores, ni conquistadores,nada nada se les comunicó de Galicia. Y para hacer más ridí­culo ~odo c~anto embarran de papel sobre esto, dicen que todoaquello lo tomaron los gallegos de portugal" (Sarmiento 1998b:155-156). Tamén lembra Sarmiento a importancia das familiasnobres galegas na historia de Portugal e reivindica como gale­gas as terras entre o Douro e o Miño: "Las familias del Nobilia­rio del Conde Don Pedro, todas son, o de Galicia, como estáhoy reducida, o de Entre Duero y Miño, que ha sido, es y serásiempre parte de Galicia, sin tocar en la Lusitania, como constade todos los geógrafos antiguos" (Sarmiento 1998b: 181).

A IMPOSICI6N DO CASTELÁN NA GALIZA E O DESPREZO DESTA

ENCASTELAHai uns cantos anos, en plena etapa de efervescencia do

espírito recentralizador do goberno estatal con Aznar comopresidente, desde as máis altas instancias oficiais españolas in­tentouse, con escasa fortuna, asentar a idea de que o castelán

48

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

nunca fora un idioma de imposición, mais de encontro e libreaceptación. Evidentemente, tal fasidade histórica foi de inme­diato posta en relevo desde diferentes instancias periféricas,nomeadamente desde a Galiza, Euscadi e Cataluña, abrigandoaqueles que mm principio adheriran a tal aserto a matizaren,dunha forma ou doutra e non sen indisimulada incomodidadenalgún caso, o seu contido, até, cando menos implicitamente,recoñeceren a existencia dunha evidente imposición lingüísticada, durante séculas, única lingua oficial do Estado, feíto quepara todas aquelas persoas con algún coñecemento da historiaresulta obvio.

O galego viviu un langa período -arredor de setecentosanos- de normalidade lingüística durante a época medieval.Baixo o reinado dos Reis Católicos vaise consumar a imposi­ción definitiva do castelán, sen necesidade de promulgaciónde leis expresas de prohibición do galego. A partir de 1480 osescribáns públicos galegos han de ser examinados polo RealConsejo en Toledo, a mudaren desa forma os seus formulariosgalegos polos casteláns, feito que Ferro Couselo (958) consi­dera determinante para a desaparición do galego da escrita eque tacitamente vén a supor a supresión do carácter 'oficial'-entre aspas- de que até entón na práctica gozaba o galego.Como afirma Francisco Rodríguez 0991: 63) o galego "quedaexcluído da categoría de lingua 'nacional', isto é, de lingua deEstado, precisamente porque este se articula sobre a base dedomínio dunhas oligarquias, con valores culturais específicos,sobre pavos heteroxéneos".

Esta medida vai acompañada doutras moitas de carácter so­ciopolitico, que van contribuír para a imposición do castelánsobre o idioma propio do país. Por exemplo, a nobreza galegamáis poderosa é atraída á Corte ou castigada duramente se senega a abandonar o país; e concédeselles bula papal aos bisposde Ávila, Segovia, Córdoba e León con dereito de visita sobreos mosteiros galegos, moitos dos cales son suprimidos, termi­nando os restantes por pasaren en pouco tempo a depender demosteiros casteláns e mesmo chegando a limitar neles a pre­senza de frades galegos, que van marchar para Castela. Destaforma debilitase, até a definitiva anulación, o poder galegui-

49

XOSÉ RAMÓN FRElXElRO ";IATO

zador da nobreza e da igrexa galegas, substituídas por xentesforáneas que dan as costas á lingua dos seus súbditos. Porén, opobo galego no seu conxunto continuará a desenvolver a súavida en galego nunha situación de monolingüismo case absolu­to até comezos do século XVI, en que a colonización política aque o país estaba sometido por parte de Castela comeza a daros primeiros froitos significativos tamén no que respecta á escri­ta do idioma, terminando así un longo período de normalidadelingüística e iniciándose outro de conflitividade que abre unlento proceso de substitución do galego polo castelán. Conflitolingüístico e diglosia van unidos e ambos poden considerarsexa activados na Galiza no inicio mesmo do século XVI.

Non hai nesta altura unha norma que impoña o castelán ouque prohíba o galego, mais si unha imposición do castelán polavía dos feitos, consecuencia dunha clara vontade de somete­mento político dun territorio con lingua e cultura de seu. A cla­se dominante foránea que se instala na Galiza no reinado dosReis Católicos nin sabe o galego nin ten intención de o apren­der, máis ben todo o contrario: trae consigo unha consigna deimposición do castelán, como corresponde a un proceso de do­minio e colonización política sustentado nunha concepción im­perialista do poder; o afán expansionista de Castela procura aasimilación lingüístico-cultural como fórmula de consolidacióndo seu dominio sobre os territorios peninsulares sometidos aosseus designios. Véxanse só dous testemuños a modo de exem­plo. O primeiro achéganolo Pensado (1982: 86-7):

Casi cerrándose el s. XV el aprovechado y agorero MicerGonzalo de Santa María, que ya olisqueó antes que Ne­brija el contubernio de lengua e imperio, sabía ponerseal día en el prólogo de su obra Las Vidas de los SantosReligiosos (incunable burgalés de entre 1486y 91), comomuestran estas palabras: "E porque el real imperio quehoy tenemos es castellano, e los muy excellentes rey e re­yna nuestros senyores han escogido, como por assiento esilla de todos sus reynos el reyno de Castilla, deliberé deponer la obra presente en lengua castellana, porque lafabla comunmente, mas que todas las otras cosas, sigue

50

---SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

al imperio ... Hay allende esso en la misma Castilla, comoson diversos reinos en uno ayuntados, algunas tan grose­ras y ásperas lenguas como es Galizia, Vizcaya, Asturias eTierra de Campos, que ni aquellas) ni lo muy andaluz eshovido por lenguaje esmerado".No ha pasado mucho tiempo para que se cambie de pers­pectiva en la valoración del gallego, para que se rompael encanto de la ficción de lengua poética y aparezca larealidad de una lengua grosera y áspera. Gonzalo Gar­cía de Santa María lo proclama desde Burgos, corazón deCastilla, y el malagueño Bartolomé Sagrario Malina desdeMondoñedo, y en la propia Galicia.

O segundo testemuño é o xa tantas veces citado de Nebrijano prólogo da súa Gramática de la Lengua Castellana, que en1492 dedica a Isabel a Católica e que comeza así: "Cuando biencomigo pienso, mui esclarecida Reina, i pongo delante los ojosel antigüedad de todas las cosas que para nuestra recordación ememoria quedaron escriptas, una cosa hállo e sáco por conclu­sión mui cierta: que siempre la lengua fue compañera del im­perio; e de tal manera lo siguió, que junta mente comen<;:aron,crecieron e florecieron, e después junta fue la caida de entram­bos" (Nebrija 1980: 97).

Os dous testemuños veñen a deixar en evidencia que a im­posición da lingua castelá acompañaba, como máis un medio dedominio dos pobos conquistados, a política imperialista de Cas­tela. E a Galiza non foi nisto unha excepción, máis ben un dosprimeiros campos de experimentación do imperialismo políticoe lingüístico castelán, que practicou aquí unha política asimila­cionista que só douscentos anos despois poderá levar a cabo enCataluña, feito que explica en boa parte as diferenzas actuaisentre galego e catalán canto ao seu status social. Como xa sedixo, non existe unha disposición taxativa que prohíba o usodo galego e impoña o castelán no tránsito da época medieval ámoderna, para alén da obriga de os escribáns se teren de exami­nar en Castela. As leis e decretos na procura da uniformizaciónlingüística vanse promulgar máis tarde, no século XVIII. Oraben, tal dispositivo legal vai ser a consagración oficial dun longo

51

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO ÑIATO

proceso anterior de asimilación e de represión levado a cabodurante os séculas XVI e XVII, partindo do reinado dos Reis Ca­tólicos, cuxa política a respecto da Galiza fica elocuentementedefinida na xa tan citada "doma e castración" a que tamén tenaludido Castelao 0961: 371). Semella evidente que fe itas comoa decapitación ou exilio forzoso da nobreza galega rebelde aopoder castelán, a utilización de recursos económicos do paíscomo despensa estatal, o roubo do voto en Cortes ou a imposi­ción de cargos públicos alleos "configuran un rosário de acciónspolíticas que terán como correlato inevitábel a imposición doespañol, mesmo que esta non apareza escrita en nengun papellegal até moito máis tarde" (Garcia Negro 1991: 208).

Galiza afronta o final da Idade Media e o paso do reinadodos Reis Católicos ao dos Austrias convertida nunha provinciacase tan remota como as ultramarinas, segundo expresión deVázquez Cuesta, e representada perante o poder central palaprovincia de Zamora, unha vez privada do dereito ao voto enCortes, que lago terá de recuperar pagando unha forte cantida­de de diñeiro; economicamente a Galiza vai ser saqueada polofisco, tendo que soster as cada vez maiores necesidades dunhanobreza estabelecida na Corte e duns bispos maioritariamenteforáneos e absentistas. En canto boa parte da nobreza galegaten de loitar ao servizo dos reis de Castela tanto na penínsu­la como fóra dela, a Galiza é gobernada por xente forasteira,senda vítima periódica da fame e das pestes, coa súa popula­ción castigada ademais pala leva de soldados, a emigración eos saqueos dos piratas nas súas costas; durante o reinado dosAustrias a Galiza vai andar ao ritmo que lle marquen intere­ses alleos, encerrada en si mesma e sen poder desenvolver asúa propria personalidade política nin cultural (Vázquez Cuesta1980: 706).

No plano lingüístico vaise identificando o galego cunha ma­neira 'natural' de falar, sen relación ningunha coa cultura, evaise abrindo paso a crenza de que é unha forma corrupta docastelán, chegando a se explicar tal suposta corrupción comose dunha eiva ou tara mental se tratase. E todo isto derivadodunha situación socioeconómica que levaba os nasos paisanosa teren de se deslocar á Corte castelá para realizaren aque-

52

SOBRE O K'\CISMO LINGüíSTICO

les traballos máis desprestixiados, cal habitantes dunha coloniaque van á metrópole para desempeñaren os oficios máis ruíns.De aquí non resulta dificil deducirmos as conseguintes burlas eescarnios xeneralizados contra as persoas galegas, que mesmoacabaron por se reflectir na literatura española dos chamadosséculas de ouro: Lope de Vega, Tirso de Malina, Quevedo, Cal­derón, Góngora etc. A este último corresponden os seguintesversos: Oh) montañas de Galicia,! cuya, por decir verdad,! es­pesura es suciedad,! cuya maleza es malicia,! tal, que ningunocodicia/ besar estrellas pudiendo,! antes os quedais haciendo/desiguales horizontes;! alfin, gallegos y montes,! nadie dirá queos ofendo. A unha composición anónima da mesma época per­tencen estoutros referidos tamén a Galiza: Reino infeliz, paísdesventurado,! de España muladar, rincón del mundo,! entretinieblas siempre sepultado,! áspero, duro clima) templo aira­do,! infeliz, bárbaro trato, signo inmundo.

Pegerto Saavedra 0992: 26), a comentar uns versos deQuiñones de Benavente (No salen tantas flores en diez ma­yos/ como en Galicia mozas y lacayos), explica tal conceptopexorativo do galego "debido principalmente a que os nasospaisanos que habitaban na corte ocupábanse dos traballosmáis viles", e acrecenta: "Os criados galegos son notados deaforradores (camiñan descalzos para non gasta-los zapatos),pouco constantes, borrachos, sucios e interesados; e as cria­das, de ladroas, feas, cos pés disformes, maliciosas e borra­chas". Como se ve, as mulleres galegas non se libraron, decerto, das burlas e do desprezo, como sinala Murado (2008:71-72) con exemplos ben ilustrativos: "La mujeres de Galiciallevan vestidos extravagantes, y son de natural feas y conpoca vergüenza" O, B. Confalonieri, 1594); Ay, gallega, ro­lliza como un nabo,! Entre puerca y mt~jer, que baja al río(Lope de Vega); Bien es que seas gallega/ Como sardina aren­cada .. .I y tienes tan grande gala/ En el mal) que no se iguala/Ninguna en tus malas tretas Oaime Orts, 1594); "No le faltaráuna moza gallega que le quite los zapatos, que aunque tienelas tetas grandes, es ya cerrada de años, y como vuesa mer­ced no cierre la bolsa, no haya miedo que cierre los brazos"(Quijote de Avellaneda); etc.

53

XOSÉ RA.IvIÓN FREIXEIRO MATO

rrollos de éste en su etapa imperialista arrastren a aquélhacia posiciones de imperialismo lingüístico, que lo lle­van necesariamente a una desenfrenada carrera paraalcanzar a otros imperialismos culturales más poderososcon los que necesariamente ha de chocar de una formau otra. La frenética carrera hacia el dominio culturaldel mundo o, al menos, de una parte importante de él,es consustancial a la lógica del imperialismo y conllevauna feroz concurrencia que tiene como marco el mer­cado capitalista de las multinacionales (Moreno Cabrera2008: 171-172).

Como afirma Constenla (2003: 53), os estudos poscoloniaiscircunscríbense a nacións e comunidades non occidentais queno pasado foron vítimas do colonialismo e do imperialismo deOccidente, cuxa agresión supuxo un violento choque cultural"razoabelmente magnificado pala distancia", e costuman deixarfóra outros casos de dominación político-cultural, moitas vecestamén de carácter violento, que se produciron en espazos máispróximos dos estados coloniais ou mesmo dentro deles, embo­ra na súa periferia, enmarcados no que Lafont ten denomina­do 'colonialismo interior' e que Constenla no caso concreto daGaliza e do galego cualifica de 'colonialismo ou imperialismopolítico e lingüístico':

Aplicando esta análise empírica á situación máis próxi­ma e que máis directamente nos afecta, a de Caliza, de­beriamos considerar a situación aínda colonial, do puntode vista político) que sofre o naso país e que, en termosculturais e lingüísticos, produce a situación de subordi­nación e substitución do noso idioma, o galego, por outro-cando menos- externo. Unha situación que, debemosreiterar, ten unha raíz de carácterpolítico, ten como ini­cial unha dominación política, unha imposición políticae, polo tanto, pódese encadrar nun contexto de colonia­lismo ou imperialismo político e lingüístico, baseado noprincipio de asimilación de carácter violento" (Constenla2003: 54-55),

58

---SOBRE o RACISMO LINGüíSTICO

O imperialismo lingüístico español vén actuando na Galizadesde fins do século XV e comezas do XVI, cos resultadosnegativos para o galego que hoxe saltan á vista e que se po­den contrastar no Mapa sociolingüístico de Calicia 2004, ela­borado polo Seminario de Sociolingüística da Real AcademiaGalega. Mais, por veces con diferentes formas e estratexias,continúa a actuar na actualidade con discursos que desde acapital do reino procuran acabar coa diversidade lingüísticae cultural do Estado; un recente "Manifiesto por la lengua co­mún" é unha boa mostra, ben como algunhas outras campa­ñas de medios de comunicación madrileños, dalgunha funda­ción política da dereita máis centralista que pretende asañarseca galego ou inclusive de asociacións galegas encirradas eapoiadas desde Madrid.

O racismo e o imperialismo lingüísticos provocaron histori­camente a morte de moitas linguas e outras moitas están en víasde extinción neste momento pala súa culpa. A grande investi­gadora sobre os dereitos lingüísticos como parte fundamentaldos dereitos humanos, Tove Skutnabb-Kangas, afirma que nonhai nada natural na morte das linguas Uhere is nothing 'natural'in language death), pois ten causas que poden ser identifica­das e analizadas. Segunda ela, o 'lingüicidio' (linguicide) ou'xenocidio lingüístico' (linguistic genocide) practícase por todoo mundo por métodos directos (leis, cárcere, tortura, asasinatosou ameazas) ou indirectos (por vía ideolóxica e medios estru­turais como a educación). Centra o tema nomeadamente noámbito educativo e opina que moitos dos sistemas de educa­ción do mundo cometen un xenocidio lingüístico e cultural aoobstaculizaren o uso da lingua minorizada na actividade diarianas aulas. O proceso de redución da diversidade cultural e lin­güística do mundo revela unha ideoloxía baseada en diversosmitos, un dos cales é que a concesión de dereitos lingüísticose culturais conduce inevitabelmente á desintegración dos esta­dos actuais. O que ela denomina reducionismo monolingüistaconvértese, desta forma, nunha ideoloxía utilizada polos esta­dos-nación para racionalizaren o xenocidio lingüístico, espe­cialmente na educación, prohibindo o exercicio dos dereitoshumanos lingüísticos dunha minoría coa escusa de que primei-

59

XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO

ro reclaman a autodeterminación interna por vía cultural e aautonomía e despois queren a autodeterminación externa e portanto a conversión nun estado independente; non podo deixarde reproducir as palabras textuais da autora:

By denying them linguistic rights and by bringing abouthomogeneization through linguistic and cultural geno­cide in education and elsewhere, states claim that theyare seeking to eliminate the threat of groups that mayeventuaUy demand self-determination. To deny mino­rities those human rights that are most central to theirreproducing themselves as distinctive groups -namely,linguistic and cultural human rights, and especiaUyeducational language rights- while observing (or ap­pearing to observe) several ofthe basic human rightsforaU its citizens, including minorities, is a covert way fora state to make languages disappear at the same timethat it retains its legitimacy in the eyes of(most ofl its ci­tizens and the international community. Covert lingui­cide of this type appears to be extremely effective (Skut­nabb-Kangas 2001: 402).

Por razóns similares ás aquí expostas, a sociedade galega foiobxecto dun xenocidio lingüístico no sentido que He dá a estaexpresión Skutnabb-Kangas, pois a súa lingua foi eliminada eprohibida no sistema educativo durante séculas, de maneiraque até hai aproximadamente tres décadas as crianzas mono­lingües en galego recibían toda a educación en español e eranreprimidas por usaren o galego, e na actualidade, cando se in­tenta restabelecer a presenza desta lingua no sistema educativo,desde aqueles mesmos poderes que antes prohibían o uso dalingua propia denúnciase tal intento como imposición e invó­canse os mesmos dereitos lingüísticos que negaron con ante­rioridade. Eis a perversión dos discursos e a manipulación dosconceptos, de que xa nos advertiu o profesor Moreno Cabrerana súa exemplar obra La dignidad e igualdad de las lenguas.Perante unha situación de desigualdade, para este autor resultaevidente que se deben promover políticas que axuden de for-

60

p

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

ma especial o máis débil e, de se tratar dunha situación de des­equilibrio entre linguas, é abrigada a protección da minoritaria;mais, cando esta se der, de seguro que xurdirá o discurso daimposición e a invocación de dereitos. Estas son as súas pala­bras admonitorias:

Con todo, no hay que ser ingenuos: la ocupación de nue­vos espacios y ámbitos por parte de las lenguas minorita­rias supondrá necesariamente el cese delpredominio de lalengua dominante en esos espacios y los hablantes e insti­tuciones que la promueven harán lo posible para no dejaresa posición predominante: nadie renuncia al dominio debuen grado. En estos casos hablarán de imposición y deviolación de derechos (Moreno Cabrera 2000: 225).

Estas palabras describen perfectamente o que pasou eestá a pasar na Galiza, primeiro cando hai case tres décadasse implantou a materia de lingua galega como obrigatoria noensino primario e secundario, e a partir de 2007 cando o go­berno bipartido entre socialistas e nacionalistas promulgouun decreto que obrigaba a impartir un mínimo do 50% dasmaterias nesta lingua en desenvolvemento do plano xeral denormalización aprobado en 2004 por unanimidade no Parla­mento galego. Neste ano 2009 acaba de gañar as eleccións oPartido Popular após unha campaña en parte baseada nesediscurso de imposición lingüística, que xa levaba algúnsanos en circulación, e na falta de liberdade de elección delingua tanto dos pais e nais como das propias crianzas, a seinventaren así ese partido e algunha das súas asociaciónsafíns un dereito individual inexistente. Os planos dos lingüi­cidas avanzan, pois, segundo as previsións dos sociolingüis­tas, tamén na Galiza. E o galego, noutrora enxalzado comolingua da Corte e hoxe mortificado como lingua das cortes,agarda a súa vez no corredor da morte, a onde o racismo e oimperialismo lingüístico o conduciron, pendente tan só dunindulto que unicamente nesta altura o pobo galego no seuconxunto He pode conceder. Por outros valedores xa nonpaga a pena esperar.

61

XOSÉ R&1\16N FREIXEIRO MATO

CONCLUSIÓNO galego é a lingua natural e propia da Galiza, como mesmo

proclama a legalidade vixente, mais tamén como nos demostraa historia; igualmente, está estendido polo mundo co nome de'portugués', embora moitos falantes non se recoñezan neste. Foilingua normal no seu propio territorio durante setecentos anos eleva os últimos quiñentos loitando por sobrevivir á forte presiónda lingua oficial do Estado, que tamén foi a única oficial na Galizaneste período. Esa oficialidade foille negada ao galego até hai nonmáis de trinta anos. Mais o recoñecemento de lingua oficial queagora se lle deu non é pleno nin igualitario a respecto do español,de modo que a súa é unha cooficialidade subalterna, como bena cualficara o profesor Carvalho Calero, por as persoas galegastermos a obriga constitucional de coñecermos a lingua estatal maisnon a nosa lingua propia. Esta cooficialidade vese agora inclusivemáis rebaixada, ou mellor anulada na práctica, polas primeiras dis­posicións anunciadas polo novo goberno, que mesmo eximen aspersoas aspirantes ao funcionariado de demostraren o dominio dogalego. Que cooficialidade pode ter unha lingua que un servidorpúblico non ten a obriga de coñecer?

Non deben ficar moitas dúbidas a respecto da imposicióndo castelán na Galiza, así como da represión e silenciamentodo galego, que obedece a un proceso duns quiñentos anos deantigüidade. A precocidade con que a súa persecución se ma­nifestou con relación ao catalán, por exemplo, explica tamén asituación actual diferenciada canto a uso e valoración social deambas as linguas. É certo que a conciencia lingüística da Galizaé hoxe menor, mais tal situación non é casual nin responde aunha libre decisión da cidadanía galega; máis ben é consecuen­cia dun longo e traumático proceso histórico de colonizaciónpolítica, económica e cultural que deixou pegadas na mentali­dade individual e colectiva aínda agora difíceis de borrarmos.Certo é igualmente que mudou o marco legal nos últimos tem­pos nunha dirección en principio favorábel para o galego. Noentanto, tamén é ben certo que tal marco é insuficiente e, aléndiso, nin tan sequera se respecta por parte de quen ten a obrigalegal de o facer. Aínda hoxe son evidentes os atrancos para ouso consciente da lingua galega en todas as circunstancias den-

62

SOBRE O RACISMO LINGÜÍSTICO

tro da Galiza e aínda hoxe se están a producir casos de imposi­ción lingüística do español e de represión do galego.

Galego e castelán partillan espazo na Galiza, mais non con­viven harmonicamente, como se nos pretende facer ver. O cas­telán foi usurpando historicamente os usos que posuía o ga­lego. Este hoxe só poderá mellorar a súa presenza social enbase a recuperar usos que aquel lle arrebatara. Mais cando ogalego intenta recobrar usos perdidos, por exemplo en notaríase tribunais de xustiza, automaticamente xorde un problema. NaGaliza existe, por tanto, un conflito lingüístico que permaneceoculto ou latente cando as persoas galegofalantes renuncianao uso da súa lingua en determinados contextos ou cando fandeixación dos seus dereitos lingüísticos, mais que se activa encanto pretenden exercitalos.

En consecuencia, a normalización da lingua galega non éningunha 'anormalidade', ningún capricho nin ningún para­doxo. É pura e simplemente unha necesidade e unha obrigaque ternos con nós mesmos, coa nosa historia, coa nosa digni­dade ecos nosos devanceiros, inclusive con toda a humanida­de, ben como unha condición sine qua non para que a Galizacontinúe a existir como pobo diferenciado e as persoas galegascomo seres máis dignos, libres e prósperos.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Beltran, Vicenc;: (2005): La corte de Babel. Lenguas, poética y po­lítica en la España del siglo XIII (Madrid: Gredos).

Buescu, Maria Leonor Carvalhao (984): Historiografia da Lín­gua Portuguesa (Lisboa: Sá da Costa).

Calvet, Louis-]ean (993): Lingüística e colonialismo. Pequenotratado de Glotojaxia (Santiago de Compostela: Laiovento).

Castelao, [Afonso Daniel Rodríguez] (961): Sempre en Galiza(Buenos Aires: Edición "As Burgas").

Constenla Bergueiro, Gonzalo (2003): "A situación do galego:do colonialismo á mundialización". En Bringas, Ana e Belén

63

XOSÉ RAi"lÓN FRElXEIRO MATO

Martín (eds.), Nacionalismo e globalización: lingua, culturae identidade, 53-69 (Vigo: Universidade de Vigo).

Coserio, Eugénio 0989} "El gallego en la historia y en la actua­lidad". En II Congresso Internacional da Língua Galego-Por­tuguesa na Galiza (1987), 793-800 (A Corunha: Associa<;omGalega da Língua).

Edwards, John 0994} Multilingualism (London: Penguin Bo­oks).

Feixoo, Fr. Benito 0984} Obra selecta. Prólogo e selección detextos por E. Blanco-Amor (Santiago de Compostela: Sálvo­rajo

Ferro Couselo, Xesús 0958} "Cómo e por qué os escribanosdeixaron de empregar o galego". En Homaxe a Ramón Ote­ro Pedrayo no LXX aniversario do seu nacemento, 251-253(Vigo: Galaxia).

Freitas Jovino, María Pilar (2008} A represión lingüística en Ga­liza no século XX. Aproximación cualitativa á situación so­ciolingüística de Galiza (Vigo: Xerais).

Garcia Negro, María Pilar (991): O galego e as leis. Aproxima­ción sociolingüística (Vilaboa-Pontevedra: Edicións do Cu­mio).

Garcia Negro, Ma Pilar (2001} "Do racismo ao paternalismo,sen pasaren pala história. Alguns apontamentos sobre a Ga­liza vista por escritores españois". Terra e Tempo 17, 32-34.

González López, Emilio 0978} Grandeza e decadencia do Rei­no de Galicia (Vigo: Galaxia).

Lapa, Manuel Rodrigues 0977} Lit;;oes de Literatura Portuguesa(Coimbra: Coimbra Editora).

Leao, Duarte Nunes de 0983} Ortograjia e Origem da LínguaPortuguesa (Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda).

López-Aydillo, Eugenio 0923} Los cancioneros gallego-portugue­ses comofuentes históricas (con un glosario de voces del gallegoarcaico) (New York, Paris: Extrait de la Revue Hispanique, tomeLVII) (Citado pala ed. facsimilar: Valladolid, Maxtor, 2008).

Mattoso, José 0992} Portugal Medieval (Lisboa: Imprensa Na­cional-Casa da Moeda).

64

SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO

Menéndez Pidal, Ramón 0950} Orígenes del español. EStadolingüístico de la Península Ibérica hasta el siglo Xl. ObrasCompletas. Vol. 8 (Madrid: Espasa-Calpe).

Michaelis de Vasconcelos, Carolina 0904} "A Galliza, centro decultura peninsular de 800 a 1135. Santiago de Compostella,foco ande desabrochou o lyrismo gallego-portugués". EnCancioneiro da Ajuda. Edi<;ao crítica e commentada por...Vol. 2, 769-835 (Halle: Max Niemeyer).

Moreno Cabrera, Juan Carlos (2000} La dignidad e igualdadde las lenguas. Crítica de la discriminación lingüística (Ma­drid: Alianza).

Moreno Cabrera, Juan Carlos (2008} El nacionalismo lingüísti­co. Una ideología destructiva (Barcelona: Península).

Murado, Miguel-Anxo (2008} Otra idea de Galicia (Barcelona:Debate).

Nebrija, Antonio de 0980} Gramática de la Lengua Castella­na. Estudio y edición de Antonio Quilis (Madrid: Editora Na­cional).

Nogueira, Camilo (2001): A memoria da nación. O reino de Ga­llaecia (Vigo: Xerais).

Pena Graña, Andrés 0995} "O reino de Galicia na Idade Me­dia". Terra e Tempo 1, 5-15.

Pensado, José Luis 0982} "La lexicología gallega en el sigloXVIII". En Kremer, Dieter e Ramón Lorenzo (eds.), Tradi­ción, actualidade e futuro do galego. Actas do Coloquio deTréveris, 85-98 (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia).

Phillipson, Robert 0992} Linguistic Imperialism (Oxford:Oxford University Press).

Risco, Sebastián 0973} Presencia da lingua galega (A Coruña:O Castro).

Rodríguez, Francisco (991): Conjlito lingüístico e ideoloxia naGaliza (Santiago de Compostela: Laiovento).

Saavedra, Pegerto 0992} A vida cotiá en Galicia de 1550-1850(Santiago de Compostela: Universidade).

Salvador, Gregario 0987} Lengua española y lenguas de Espa­ña (Barcelona: Ariel).

65

HA'V¡()" FRElXEIRO MATO

Sarmü~nt':), Fray Martín (974): "Carta en respuesta al Rvdmo. P.Esteban de Terreros". En Pensado, José Luis (ed.), Opús­

culos lingüísticos gallegos del siglo XVIII, 19-41 (Vigo: Ga­laxia).

Sarmiento, Fray Martín 0998a): Elementos etimológicos según elmétodo de Euclides. Edición y estudio por ]. 1. Pensado (ACoruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Sarmiento, Fray Martín 0998b): Onomástico etimológico de lalengua gallega. Edición y estudio de]. 1. Pensado. Vol. 2 (ACoruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Skutnabb-Kangas, Tove (2001): "Linguistic human rights in edu­cation for language maintenance". En Maffi, Luisa (ed.), Onbiocultural diversity. Linking language, knowledge and theenvironment, 397-411 (Washington/ London: SmithsonianInstitution Press).

Smith, Colin (996): "Galicia, todo un reino". En Homenaxe áprofesora Pilar Vázquez Cuesta, 735-744 (Santiago de Com­postela: Universidade).

Vázquez Corredoira, Fernando (998): A construr;ao da línguaportuguesa frente ao castelhano. O galego como exemplo acontrario (Santiago de Compostela: Laiovento).

Vázquez Cuesta, Pilar (980): "Literatura gallega". En Díaz Bor­que, José María (coord.), Historia de las literaturas hispáni­cas no castellanas, 621-909 (Madrid: Taurus).

Verdelho, Telmo (2000): "Urna polémica sobre 'la lengua lusi­tana, o gallega', no século XVIII". En Rodríguez, José Luís(org.), Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero. Vol. 2,759-806 (Santiago de Compostela: Parlamento de Galicia &Universidade de Santiago de Compostela).

66

~-

o TERRlTORIO E A CIDADANÍA: PERCORRlDO POLA

ONOMÁSTICA GALEGA*

Manuel FerreiroUniversidade da Coruña

Os galegos e galegas procedemos dunha historia e dunha lin­gua construídas, durante centos de anos, polos nosos antepa­sados. Unha historia distintiva, unha lingua diferente das outraspeninsulares, que modulou de maneira peculiar o latín impostopola colonización romana e que singularizou o noso país tantocomo a súa conformación xeográfica e a súa posición no conti­nente europeo. Somos a nación europea con máis quilómetrosde costa e con máis acusada caracterización de rías e partos na­turais; o país dos mil ríos; a terra das comarcas plenamente di­ferenciadas (chaira, alta montaña, vales e veigas, areais, golfos ecabos, cantís e fumas ...): escasamente tres millóns de cidadánsen 30.000 quilómetros cadrados que albergan unha enorme va­riedade e diversidade. A personalidade infraestrutural está, pois,plenamente á vista e, para ben ou para mal, nela repararon ollose espíritos forasteiros desde a noite dos tempos.

Nomear as persoas e a terra que se habita, os lugares que setripan, é un traballo plenamente humano: o primeiro esforzo,con certeza, de se relacionar socialmente e de "dominar" o me­dio en que se vive, de posuílo a través dun nome. A capacidadenominadora -posuidora- dos nosos antepasados resulta -ollan­do a sincronía actual- extraordinaria: téñase en conta que onomenclátor (oficial) da Galiza supón practicamente a metadedos topónimos do Estado español, sen contar os moitos centosde miles, talvez millóns, de microtopónimos (nomes sigularesde prados e lameiros, leiras e tenzas, regos e fontes, congostras,penedos etc.). Isto significa, de seu, unha profunda e persisten­te humanización da terra, unha íntima simbiose entre paisaxe epoboadores, entre ser humano e hábitat. De aí que falarmos de

* Este contributo é unha refacción do capítulo dedicado á onomástica na GramáticaHistórica Galega. 11. Lexicalaxia (Santiago de Compostela, Laiovento, 2002).

67