~------------------------------

/

/ FRAI JUAN

ZUMARRAGA

ETA

EUSKARA

KOLDO ZUAZO

~ ... Lehen argitaraldia: 1998ko abendua

ea. Editorea: Duraugoko Arte eta /Jiston·a .Museoa

ea. i:.'gilea: Koldo ~uazo

ca.. Diseinua: Beatriz Pi

...._. lnprtmaketa: Gráficas JJurango

ea. Legezko G'ordailua: BJ-2571-98

Testu hau, idazleak, beral

-------------------------------------------------------------------------------------------------

J.U A N RRA G A

E TA

1

6

ATARIKOA

Lcku berezia dauka euskararen historian Juan Zurnarragak idatzitako gutunak. I--Iaslcko, 1537an cgindakoa da, eta urte hori baino khcnagoko euskarazko hitzak cta csaldiak badiren arrcn, Zurnarragaren hauxc da czagutzcn clugun lchcn ii'.kribu luzca. Zortzi urte gcroago, 1545can, argitaratu zen Bcrnard Etxepareren Iinguae Vascomtm Primitíae poesia hburua, euskarazkoctan aurrena. lkrarcn antzinalasuna da, ba, gutun honen aldcrdi csanguratsuctako bat.

Zumarragak, iviexikon zela, Abacliñon bizi zitzaion arrcbari cgin zion gutuna, era pcntsav.ckoa clcncz, curen arteko bat-bateko jarduncan erabili ohi zuten hizkera bera erabiliko zucn gutun honctan ere. Hori dcla-cta, 15. rncnclc amaicran, Zumarragaren haurtzaro eta gaztaro garaian, Durangon egitcn zen euskararen lckuko zuzena da eta, beraz, orduku cuskara czagutzeko laguntasun handia cman dicz:tguke. Eta hauxe da gutunarcn bigarrcn alderdi esanguratsua.

Hego Euskal 1-Icrrian oro har, euskararen egoera ei'. zen lxltcre ona 16. mcndcan era, gainera, gutunak euskaraz idaztea sekula cz da izan ohikoa aldcrdi honctan. Gaztelaniara jo izan da horrelako zereginetan, Pedro lViaclariagak, Zumarragarcn garaikicleak, salatu zuen bezala. Hauxc zioen J'viadariaga arratiarrak 1565ean idatziw.ko Honra de Escriuanos liburuan: 11Yo no puedo clexar de tomar vn poco de coJera con mis Vizcaynos porque no se sirven dclla [euskara] en cartas y negocios; y clan ocasion a muchos de pensar que no se puede cscrcuir hauicndo libros imprcssos en esta lengua" (in Urkixo 1922: 250).

Zumarragarcn gutuna da, hain zuzen, ezagutzen den salbuespen gutxictako ·bat, eta alele horretatik ere badauka berc csangura berezia. Dcna cicla, oso kontuan izan bchar dugu garai hartan gutunak cuskaraz idaztea, edota, Zumarragak egin zuen lcgez, gaztelaniaz idatzitako gutunctan euskarazko pasartcak sartzca, Ci'. zcla nahitaez euskaltzalctasun hutscz egin ohi. Gutunarcn igortzailea eta hartzailea cz i'.en bcstek mezua ulertu ez zezan ere egiten zen hori. Eta, jakina, euskara hezalako hizkuntza txikia babes ei'.in hobca zen horretarako (ikus bcstc adibicle hatzuk in lVfitxclcna 1964: 60 eta Sarasola 1983: 128). Zumarragaren gutunarcn cdukia ikusita, litckccna da bcrak ere euskara helhum horrekin erabili izana.

EUSKARAREN EGOERA 16 17

MENDEETAN

16. mendcan agertu ;.-:en euskara historiaren plazara. Lehenagoko albistc gutxi batzuk badira, baina ez historia bat osatzcko ac_lina. Behin 16. mendcrako, ostera, ugari samarrak dira albistcak, eta Euskal Hcrri osokoak gaincra.

Mcnde horretan guztiz besrebkoa da !par Euskal Herrian izan edo Hego Euskal I-Ierrian izan ikusten clcn cgoera. Europa menclebalcko gaincrako herrick curen hizkuntzenganako zituzten antzcko jarrerak nabari dira cuskararcnganako Tparraldcan. Hegoaldcan, herriz, hotza cta hutsa zcn euskararckiko lotura.

2.1. Hizkuntza nazionalak Europa mendebalean Erdi Aroarcn azkenalclcra egitura rcudala hazterru cta monarkia

sendoak craikiz joan zircn Europan barrena. Bilakaera horrctan nork bcrc herriko berezitasunak harrotu eta goraipatu ohi zitucn: nork berc historia, bere jatorri goitiarra, berc garaipen poliliko-militarrak, bcrc artea.. era. jakina, bcrc hizkuntza cta literatura.

Hizkuntzari dagokionez, artean btinak zucn cr::.dxHeko nagusitasuna gainbchcra etorri, cta herri bakoitza bere hi;.kuntz:J latinarckin bcrdintzen ahalegindu zcn. Garai honctakoak clira hizkuntza nazionalcn apologiak, garai honetakoak hizkunt7.a naziona\ak crakuste alclcra cgindako gramatikak era hiztcgiak, cta garai honctakoak, era hercan, hizkuntza nazionalctan cginc.\ako lchenbiziko literatura \anak. Jlorixe da, azkcn baten, Errenazirnenduaren czaugarrietako bat: herri bakoitzak bere nortasuna bilatzea ct:l hultzarzca. ltalian sortutako kultura bcrri hau Mediterraneoko arc\atzeko herrietan 1.abaldu zen lchencngo, eta Europa osoan zchar gero.

16. mcndean bert~.m hizkuntza nazionalcn aldcko bestc inclar bat agertu zen: Errcforma protestantca. Atlantikoko arcbtzeko hcrrictan senclotu cta !aster hedatu 1.cn hau ere Europan barrena. Erreformaren aldekoek elizkizunetan latina baztcrtu cta herri bakoitzean bertako hizkuntza bultzatu zuten. Trakurgaiak ere hcrri bakoit!.cko hizkunt1.ara itzuli zituztcn. Errcformak ere, [)Craz, muga gogorra czarri zion btinak Europa mcndebalean zucn ekumcnismoari.

2 FI{AI Jl"A:--1

ZUSIARRACA

ETA

Ell.SKAHA

7

8

2.2. Ipar Euskal Herriko egoera1

Aipatu den giro honek lpar Euskal Herrian ere izan zuen eragina. Bacbkigu gramarika eta hiztegi bnak egin zituztela Jacqucs Bela zuberotarrak, Dominiquc Didegarai nafarrak cta Joancs Etxcberri lapurtarrak, nahiz cta hauck denok galcluta clauden. Daina hadira guganaino iritsi direnak: Sylvain [Jouvrcauren gramatika eto hiztegi lana k cta Arnaud Oihenancn gramatika hasikinak.

Euskararcn apología antzekoa daukagu Etxeparercn liburuko hitzaurrean cta azken poema bictan, eta Tparralcle osoan ondu ziren literatura lanak. Zuberoari clagokiuncz, Oihenarten poesia liburua azaltzen da denetan gailen, eta besre berc herritar bat jo zucn Oihenartek maisutzat: Bcrtrand Zalgizc. Galduta daude honen poesiak, baina e1. bcrak batutako errefrauak. Horrcla, ha, Bela eta Zalgize dira ezaguti'.cn clitugun 16. mendeko icla!.lc zuberotarrak, eta Oihenart, Tartas eta Belapcirc, 17. mcndckoak.

Oihenarti bcrari esker dakigu (Oihenart 1967: 38) Etxeparcz gaincra, bcste poeta bi ere izan zircb 16. mendean Nofarroa Behercon: Jean Etxegarai eta Arnau Logras. ]can Etxcgarai honek Arzain gorria izcncko pastorala ere taularatu ei zucn 1565e~m eta, hartara, Zuberoan cz czc, Nararroa Beherean ere bazen teatro mota hau antzina. Hauei guztioi, Bidegarai cta Leii'.arraga gehitu beharko genizkiekc; azken hau sortzcz lapurtarra, baina Nafarroa Beherean hizi izan zena.

17. mendean litcraturaren hazkundc harrigarria gertatu zen. Batez ere Lapurdiko itsasaklcan naharitu zen gorakada, nonbait ere bertako ekonomiaren sasoi onak eraginda. Sarasolaren arabera (Sarasola 1975: 108), hamasci liburu argitarmu ziren mendc horretan Lapurdin eta Nafarroa lkhercan.

Gaincra, cskuanean clitugun bcste argibiclc batzuk bata bcstcarekin lotuaz, Jparraldeko euskararen itxura on hori sendotu egiten da.

a. Jdazleetako batzuk ikasiak, unibcrt.sitatcan ibiliak zircn: DeJa, Oihenart, Ziburuko Etxcberri cta Axular, csatc batcrako.

b. Egin i'.ituzten lanetJ.ko batzuk ere oso maila hanclikoak dira: T.ci:--:arragaren Tcstamentu Berriaren itzulpcna, Axubrren Gvero cta Oihcnartcn pocsia lana, bcstcak beste. Liburu teknikoak ere baclira: Piarrcs Etxeberrik frantsesetik itzulitako Liburu hau da ixasoco nabigacionecoa (1677) era Mongongo Dessanpk albaitaritzaz cginc.lakoa 0692)

c. Liburu hauctako batzuk bchin haino gehiagotan argitaratu zircn, cta horrek, jakina, irakurle multzo hazi samarra zegoela adierazten du (cta gogoan izan clezagun 16-17. mendeez, analfabctismoa gaurregun aldean

~--~~·~--

1.- A tal bau (2.2) el a burrengoa (2.3) usa/zeku ;\1ilxelena (1900). Samsula (1976) e! a T,7l!a.wm!e (1967) izan ditut lagungani.

oso handia zen garaiez dihardugula). 13crrargitaratu ziren liburuen artean Etxcparerena, Etxebcrrircn Noelac cta Elir;ara erabiltceco liburua, Haranhururen Debocino escuarra, rnirailla e/a oracinoteguia eta Matcrrcrcn Dotrina Christiana aipa daitczke. Axularrcn Gvero bera ere bigarren aldiz argitaratu zen 18. mende hasicran, eta ez da hau cclonork irakur clezakcen liburu arina, samurra eta !aburra. Axularrek berak ere esan zuenez, maila jakin hateko irakurlea zucn gogoan liburua icLu:tcrakoan: ''eztut liburutto haur, lctratu handicn~at eguiten. Eta ez choil, clcus eztaquilcnentr;at ere'~ (Axular 1643: 19).

d. Erbestctik ctorri era cuskara ikasi zuten lagun bi ere czagutzcn ditugu: Pouvrcau cta J\i[atcrre. Euskara gizartc hartan bizi-hizirik zcgoela eta nolabailcko prcstigioa zuela cr:Jkustcn clu horrek. Euskara ikastcko bna crrazte aldcra, hain zuzen, ikasbidc antzcko hat moldatu zuen Voltoirck 1620 inguruan, cta liburuxka hau ere sarri bcrrargitaratu zen ondorengo urteetan. Ezaguna dugu (Lacombc 1931: 365), hestaldc, Nafarroa Bchereko hiru haurri urte oso barcz euskara irakas ziczaicn aukcratu zutcla _loanes Ldzarraga irakasle.

2.3. Hego Euskal Herriko egoera Zerikusi txikia dauka 1-Icgoaldeko cgoerak Tparraldekoarckin. Burgesia

indo.rtsu samarra zcn hemcngoa ere, baina aspaldidanik zuen Gaztclako Koroarekin lotura estua, cta are cstuago egin zcn Gaztelak Ameriketa bereganatu zucnean 0492). Burgcsiarcna ez czc, herritar arrunten lotura ere cstutu egin zcn garai honctan, Gaztelara, edo Gaztclako Koroaren menpeko lurrctara, emigratu ohi zuclako euskaldun askok cta askok. Gaztelania ikastea czinbestckoa zcn bitarlcan, bigarrcn mailako hizkuntza gertatu zcn euskara, gehienbat ctxekoen eta lagunartcko hartu-cmanetan cta ahoz ahoko jarduncan crabili ohi zcna.

Egoera honen ondorioz, cz zen cuskara kultura hizkuntza bilakaraztcko inolako urratsik cgin Hcgoaldean. Ez dago gramalikarik cta, egin zcn hiztegi bakarra, italiar batck jasotakoa da: Nicolao Landuchiorcn Díctionarium Lingttae Cantabricae (1562).

Literatura lanik ere ez clago, Errenazimcndu garaian hain gogoko ziren hiru crrcfrau bilduma izan czik: Garibaik eta Tsastik batutakoak, alele batetik, era Refi-anes y Sentencias 0596) anonimoa, bcstctik.

Errefrau bildumcz gaincra, gaztelaniatik euskaralutako kristau-ikasbidcak clitugu: Tktolatza arabarrarena 0596), Deriain nafarrarena 0626), Kapanaga rnañariarrarcna (1656), Zubia durangarrarena 0691) eta Viva Jesus izenez czagutzcn dcna, beroncn e gil ea cta egin zen urtca ez dakizkigun arrcn, Bizkaikoa dcna. Aipatu dugun Beriain honek bcstc eliza liburu bat argitaratu zucn 1621ean, cla galdutzat jotzen da Santxo Elzok Iruñcan argitaratutako kristau-ikasbidea.

Dcna cicla, oso kontuan izan behar dugu kristau~ikasbiclcak

F I

10

Calahorrako cta Irui1cko apezpikucn aginduak beteaz itzuli ohi zirela. Errcforma protcstantcari aurrc cgitcko, Eliza katolikoak Trcntoko Kontzilioan harlutako erabakia izan zen hori. ltzultz:Jileak, beraz, cz zituztcn cuskaltzalctasunak eta cuskara normalizarLe nahiak horrctaratu.

Hori dela-eta, itzultzaileok erabili ohi zuten hizkera ez cb baten:- jasen eta landua eta, aitzitik, erdarakacla ugari agcri cb curen it7.ulpenetan, gordin-gordinak eta premiarik gabckoak a.sko cta asko. Bcstalclc, nork berc herriko celo cskualdcko hizkeratxoa erabili zuen. Hegoaldean ez da ageri euskaldun guztiek ulertzcko hizkera bat craikitzeko ahaleginik; ez zuten Lcizarragarcn edo Axularren antzeko kezkarik. Euskara cstandarizatzeko .saiorik ere ez da nahari. Bakoitza lxrc bidetik ibili zen, ahal zuen bcz~_da idatziL, bestercn saioak aintzakot:t.at hartu gahe.

lrakurleek ere jarrera hotz samarra izan zutela cmatcn du. Dakigunez behinik behin, kristau-ikasbide hauek Cí'. ;.ircn onclorcngo urtcctan bcrrargitaratu.

Hain ezagunak cliren euskararen apologiak clircla-cta ere, nahiko nukc iiabardura bat celo beste cgin. Argi clago apologia horicn hclburua cz zcla euskara nonnalizatzca et:1 kultura eta harrcman hizkuntza bilakaraztea. Aitzitik, euskalduncn aurka Gaztcla alclcan bit:i-bizi ;,cuelen jarrera xenofoboei :1urrc cgitcko asmoz egin zireb cmatcn clu. Gogora clczagun asko zirela bertara cmigratutako euskalclunak era horictako batl.uek oso lcku esanguratsuak bctctzcn zitlJztela Koroarcn administrazioan cta armadako zcin clizako hicrarkian, cta, jakina, ho.u ez zuten beti oso begi onez ikustcn jatorrit: bcrtakoak zirenek.

Azkcn baten, lantcgi horictan jardun ahal izateko eskubidea alclarrikatzca zen apologien helburu nagusia cta, horrctarako, cuskara Espainia osoko lchcn hizkuntza eta bakarra zcla esan ohi zcn; cuskalclunen arraza bera bezala, sckula bcstcrckin kutsatu era nahastu gahea. Euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza i;.anik eta cuskaldunak Espainiako jatorrizko jcnclcki, ez zcgocn, nonbait, Espainiako edozein lekutan !

Burlatcen naiz Garibaíez, bai balaber Etcbabez, ceilac mintr:;atu baitire erdaraz Escaldunez. Ecen cirenaz guerostic, Esca!dunac bec biac, Ecaraz bebar cítuzten. eguin bere historiac.

Dena dcla, Hegoalckko euskararen egocra oro har txarra zcn arren, osasun hobeko gune hi bazirda en1:1tcn du: rncnclcbala (Bizkaia eta Deba arroa hartzcn ducna), batetik, cta lruilc ingurua, bcstctik.

Mendebalcko:Jk 7.iren arestian aipatu diren crrcfrau bildumetako bi cta baita kristau-ikasl""Jidcct:Jrik gchicnak ere, cta oso csanguratsua da R:1fael .l'viikoleta bilbotarrak cgin zuen ikasbidea: iVfodo breue de aprender la lengua vizcayna (1653). Dilbon bizi-bizirik zcgoela euskara eta nolabaiteko prcsligioa ere hazuela adieraztcn du ikasbide hau cgin i:;.anak. Bizitasun horren fraga da, era berean, Fermin Basabilbaso izeneko merkatari bilbotar bate k bcste donibanc-lohizundar bati 1683an euskaraz egimbko gutuna (in Trigoien 1962).

Esango nuke, gainera, 16-17. mendcetan rnenclcbalean ikusten den egoera hori aurrclik zetorrcn tradizioaren onclorioa deJa. Eskuartean dauzkagun argibideetan oinarrituta behinik bchin, Ercli Aroko euskarazko literatura mendebalcan zela bestc inon baino oparoagoa esan dezakegu (ikus, adibidez, Mitxclena 1961).

Nafarroan ere -eta, zehatzago, Truñe inguruan- nabari da euskararen nolabaitcko bizitasuna. Aipatu berri den Mitxelenarcn (1964) bilduman badira horren adibide:Jk, besleak beste, 1609an cta 1610can Iruñean antolatu zircn pocsia lchiaketak.

Gipuzkoa cuskalcluna zen, jakina, baina ez cla garai honetan euskararcn aldeko jarrera garbirik nabari. Badakigu (Insausti 1958) 1609an eginclako Batzar Nagusictara euskarazko kristau-ikashiclc bi aurkeztu zircla argitaratu ahal izateko clirulaguntza cskc. Azpcitiko maisua zcn itzulpen bataren egilca, Nfartin Yai'í.ez de Arrieta, eta Azkoitiko apaiz bat bcstcarena, Miguel Tpinza. Ez zen onartu curen eskabidea. Hurrengo urtean atzera berriro cskatu zuen dirulagunva l\Jartin Yañez de Arrictak, eta atzera berriro crnan ziotcn ezetza. Ezin argiago crakusten dutc ezezko biribil hauck Probintzian euskararenganako zcgoen ardura gutxia, nahiz cta Yañcz de Arrictarcn hitzetan 1'no haber en esta provincia cartilla ninguna impresa en la dicha lengua" (in Insausti 1958: 81).

Araba gehiena ere euskalduna zen 16. mendean, baina ez clirudi euskarak bizitasun cta prestigio hanclirik zuenik bertako hiribuman.

i

FI

12

Santoyok (1972) argitaratu clitu mcndc hartan G~Jstcizen izan :t.ircn italiar biren lekukotasunak, cta hauxc ziocn horicl:lko batck, Andrca Navagierok, 1528an: "~parlano in Vittoria Castigliano, ma intcnclcno ancho Bas[c]uenzc, & clcllc villc il piü parla Biscaino"~ (Santoyo 1972: 221).

Argiagoa da Giovanni I1attista Venturinok 1572an idatzi zuena: 1'E Vittoria capo di Alava, vicina ;-, Vipusca et a Biscaglia ( .. .), et si vede che le persone plcbcc in cssa parbno l3iscaino ó Bascongaclo, como di cono, che é difficiliss(im)a lingua d'apprcnclcrc, se bcnc 1i nobili parlano chiaramcnte Castigliano 11 (Santoyo 1972: 230). GJ.7.telania zen, nonbait, J jendc jasoak zcrabilcn hizkuntza jasoa cta cuskara, bcrriz, jcnclc apalak zerabilcn hizkuntza a pala.

Landuchioren hiztegiak ere Gastcizko cuskararcn gainbchcra crakustcn du. Eguncroko jarclunean erabili ohi dircn hilzik arruntcnak crdarakac.\a gorclinak dira; ondorcngo hauek, esatc baterako: apedrear: apedreadu, apretar: apretadu, ardor, calor: ardorea, calorea, bellota: bellotea, bofetada: bofetadea, cuerda: cuerdea, chulo: da!?.ua, c.\cscono~·ido: desconm;:ídua_. dcshazcr: desbazidu, dolor: dolorea, dureza: durezea ..

Ez da, bcr:cr., harrit:t.ckoa, 1682an, Arabako Batzar 1\'agusictara joan ahal izatcko gaztelaniaz nahitaez jakin ·bchar zcla crabaki zenean, Araban barrena inor gutxi asalclatu izana. Aramaioko ordezkaria izan zcn agincluaren aurka cta cuskararcn alele agertu zen bakarra.

Laburbikluz, garai honetantxc kokatu bchar dugu Juan 7.urnarragaren gutuna. Txarra zcn Hego F.uskal Hcrriko cuskararcn cgoera, nahiz eta hobexeagoa izan l3izkai aldcan. Eta, dirudienez, Durango bcra zcn cuskara indartsuen zegoen guneetJ.ko bat. Durangarrak :t.ircn Zumarraga cta Zubia, cta Durango ondokoa Kapanaga. Durangarra zcn, era herean, 167Sean jaio cta 1713an bcstc kristau-ikasbide bat argitaratu zucn lVfartin Arzadun.

•

JUAN ZUMARRAGAREN

EUSKARA 2

Dagocncko MiLxelcna~Tovar-Ottc hirukotcak (1981) eta Tbon Sarasolak (1983) azalclu dituztc Zunurragarcn euskararen czaugarri batzuk, eta cz ditut haick esambkoak atzcra berriro csango. 13atcz ere dialcktologiaren ikuspegitik aztertuko da oraingoan, eta gertakari batzucn kronologiaz ere cgingo clira ohar orokor zcnhait. Hiru multzotan banatu clira aurkcztuko dircn e~:augarriak:

a. Zumarragaren gutuncan dircn eta cgun ere mcndcbalcan -eta mcndebalctik kanpo ere bai inoiz- bizirik cliren ezaugarriak.

b. Zumarragaren gutuncan diren, baina dagocncko mcndebalcan --eta mcndcbalctik kanpo ere bai inoiz- czczagunak diren czaugarriak.

c. Zumarragarcn gutunean ez clircn, baina egun mendcbalean -eta mcndcbaletik kanpo ere bai inoiz- badiren ezaugarriak.

3.1. Zumarragaren gutunean eta egun mendebalean diren ezaugarriak

Gaurrcgun mcnclebakan clircn ezaugarriak Zumarragaren gutunean ere badircla ikusteak ezaugarri horien antzinatasuna salatzcn du. Gogoan iz:1n behar clugu gutuna 1537an cgindakoa den arren, Zumarragak berc haurtzaroan eta gaztaroan ikasitako euskara crabili zuela; 15. mendcaren azkenalckm Durangon egiten zena. Zumarragak bere arrcbari aitortu bezala, ez zuen aspalcli luzean euskaraz jarcluteko aukerarik izan: 01Porque se alegre vtra. md. he escrito en el lenguaje ulvidaclo, no como yo quisiera, como pude'' (Mitxclena~Tovar-Ottc 1981: 8).

Hona hemcn ezaugarrion zerrenda:

(1) -a batcz amaitutako hitzei artikulua eranstcrakoan, -a+ a--> -ea claukagu Zumarragaren gutunean: alabea 'alaba', ardztrea 'ardura', ctJTebea 'arreba', e/Tentea 'errcnta', tar;ea 'taza'. Baina, ostcra, alaba(r)en agertzcn da birritan (ez alabea(r)en) cta elexaen ere bada (cz elexeaen). Gaurrcgungo Durangoko euskaran ere bada disimilazio hau, baina 15. mendcan baino urrunago iritsi da bilakacra: -a + a --> -ea > -ia > -ie daukat,:ru orain: alabie, ardurie, arrebie, errentie, tasie.

2.- Lumarmgaren guluneko euskam cJzterlzeko Samsolak (1_9R3) eginda!m trans-kripzioan oínarrilu 1wiz. Lutxi !llberdiren, Lorenzo]aioren etajabier Lauziri/..:rtren bidez lortu ditu/ ge~urregungo lJunmgoko herhetaren argibidea!e. ;Vire esker ona hirurei.

3 l'RAJ _ILIA;\

ZllMAilllACA

FTA

J;LSKAilA

13

14

(2) -a + a --> -ea bilakatu izanaren ondorioz, gaincra, mendebalcko hiztunek ez dituztc bcti 7.uzen bereizten -a ha tez cta -e batez amaitzcn cliren hitzak, cta bcrcz -e duten batzuk -a egitcn dituztc. Horren adibiclc dira gaurrcgun Durangon esa ten dircn beta 'be le', !aba 1lahc\ landara 'landarc', lora '\ore'... Zumarragarcn gutunean ere hadira honen adihidcak: andra 'and(c)rc', oba 'hobc' eta abato 'hobeto1 •

(3) izan-en 3. pertsona singularrean *a + a --> a da emaitza Zumarragarcn gutunean, gaurregun Durangon den berbera: dala 'dcla', dan 'den', dana 'dena'.

( 4) 'Vj + z --> V(j) + x' eta 'Vj + tz --> V(j) + tx' bilakatu da mendcbal gehienean. Gaurregungo Durangoko bcrbctan, csate baterako, aixe 'haizc', goix'goiz', alele batetik, eta atx'haitz\ gatx'gaitz\ bestetik, esaten da. Zumarragaren gutunean elexa ( < cleiza) 'eliza' agcrtzen da.

(5) Soziatiboko morfernak sg. -gaz/pl. -kaz dira Durangon cta menclebal gehienean, eta horiexek c.\ira Zumarragak ere erabili zituenak: Garciaga:z:, ganecoagaz 'gainckoagaz', jaunagaz, naturaleagaz, singularrcan, eta conteacaz 'kontuakaz! (?), gaw;;acaz, guztiocaz, libuntacaz, pluralean.

(6) F.uskal Herri osoan erabiltzen da edozein/edozoirt izenordain zehaztugabea eta, hehinik behin, Gipuzkuako iparraldean ere bada edozer. Ostera, mcndebalean 1edo + izenordain g~_\ldetzailea' egitura bidcz osatutako sai\ osoa dago, Durangoko edonOiú)i, edonogas, edonos, edonun, edonora, edonundik, edosenbat bezalakoak horren lckuko. Ttxura guzticn arabcra, mendebalean egindako berrikunt:t.a da hau, cta Zumarragaren gutunean ere bada tankcra honetakoa dirudien adibicle bat: edolaan, gaurregungo Durangoko bcrbetan 'edosclan'.

(7) Modu adbcrbioei -n erantsi ohi zaie mcndebal' gehienean. Horren lekuko gaurregun Durangon esa ten diren selan ( < zela) 'nola', olan 'honela/horrc\a', akm 'hala' tankerakoak. Zumarragak erabili zituenek ere baclute -n hori: alaan 'hala', edolaan 'edo(no)la'. Aldacra biak azaltzcn c.iira, gaincra, hehin baino gchiagotan.

(8) Mcndcbaleko bcrcizgarria da Nor-Nori-"Nork sailean eutsi erroa

,

eralJiltzca, eta erro horixe dute Zumarragaren adizki dcnek: deusat 'diot', 1 deusteet/deustet 'diet', deusagu 'diogu', deuscuJa 'cligula', deusaz 'dizkio', ~ deztsudaz 'dizkizut'.

(9) Gaurregun mcndebalean ezezaguna da *ezan erroa, eta egin da 1 bcroncn ordezkoa. Horren lckuko, Durangon esaten diren artu'ixu (< a1n1 egizu) 'har czazu', artu deigutz ( < artu c.lagigun) 'har dezagun'. Mendebalcko izkribu zaharretan, dena dcla, *ezan cta egín biak zeudcn lchian. Mikoleta hilhotarrak, csate haterako, garui e.s.8asus 'garbi itzazu', sr~¡¡~¡ essasu 'sufri c:t.a:t.u' erabili zituen 1653ko ikashidean (mendcbalcko argibic.\e gehiago in Lakarra 1986: 657). Zumarragarcn gutunean aclibide bakarra daukagu eta egin erren agcrtzen da bcrtan: acudidu degz~jr,:uela 'akudi(du) dezazucla'.

(10) edun-en ac.lizkietan -o- cta -au-1-eu- erroak erabiltzen c.\ira

t t

mcndcbalean adizkien arabcra (cta mendebalctik kanpo ere bai bigarrcna). Erro horiexck agcrtzcn dira Zumarragarcn gutunean: do!, dogu, doru, al de batetik, eta da u 'el u', dabee ( < daucc) 'clute', hestetik.

(11) Aditz pluralgilc nagusia -z da mendchalcan; Zumarragak crabili zuen herbera: deusaz 'clizkio1 , deusudaz 'dizkizut', daroaez eta daroaer;an 'daramatzatc(n)'. Salbuespcna edun-cn adizkiak izan ohi dira eta dítugula erabili zuen Zumarragak ere.

(12) Aclitz iragankorrcn 3. pcrtsona pluralean -te alclaera nagusitu da Euskal I-krriko crcligunean (cf. dute, diote, zaituzte, dakite). Erdigunc horrctatik kanpo -e dago zabalducn, eta horixc da Zumarragak crabili zucna: [borko mibiokJ mylla bíder gueyago dala dan vaiio esango dabee 'dutc'; ene borondatea da ogueta amar edo berroguey mita mara~jc(¡' errenta davela 'dutcla'; abato lagunetan r;aytuela ['zaituztcla'] .il1unsarasco seme lealoc enr;uten dot; exilie daroaez ['daramatzate'] maestruoc yrureun bana; memOJjan daroaer;an ['daramatzaten'] gaur;ac erosita; ora_yndo abato dagujela 'dagitcb'.

(J 3) Gaztelaniatik mailcgatutako -ado tankcrako partizipioak -adu hilakatu zircn mendebalean (orok. -atu). Horrelakoxeak dira Zumarragak eralJili zituenak: adelantadu 'adelantatu', gujadu 'giatu\ ondraduco 'hondraLuko'. Gaurregun -au da emaitzarik zabalducna; cf. Durangoko adelante-u 'adcbntatu'.

(J 4) Gaztelaniatik mailcgatutako -ido tankerako partizipioak -id u bilakatu ziren mendebalcan (orok. -itu), era horrelakoxca da Zumarragaren acudidu 'akuclitu'.

(15) Batez ere mcndcbalean erabili ohi dira -gi cluten partizipioak. Horren lckuko, gaurregun Durangon esa ten diren ebaí 'ebaki', embagi 'erabaki', eskei 'escki', jagi 'jaiki', e dota dagoeneko belaunalcli gazteen arrean galduta c\agoen eralgi 'eralki'. Zumarragak ereguj 'eraiki' erabili zucn, gaurregungo durangarren jardunean galduta dagoen hitza ha u ere.

(16) Aditz-izenak osatzeko aukera zabala c\ago mcndebal gehienean, gainerako cuskalkietan -ten/-tzen baizik ez daudcn bitartean. Zumarragaren gutunean honako hauek agertzen dira:

a. -etan, behinik behin partizipioa -tu, -idu zcnean erabili zucna: bidaletan cta bidaletaco 'biclaltzen, bidaltzcko', lagunetan 'bguntzen', alde hatctik, cta acoguetaco 'akogilzcko' (?Y , escribietan 1Cskribitzen', hcstetik.

3.- Milxelena 'f'ovar-Olle (1981) kmean hitzzaila dela hu u esa/en da, etu gazt. as;ogue (> azoka), zein acoger hitzetalik etor dai!ekeela, el a are aloguctaco 'alokatzeko' ere izan dai!ekeelcJ. Sarasolak (1983: JO l) ere aloguetaco izan daitekeelu dio. Jal..?ina, acoguictaco idatzí beharJ...~o zukeen J;wnarmgak zailtasun horiek guztiuk uxatzeko. 1-!on·xe da gutunaf...~ esf...-;atzen duena (ene horondatea da ogucta amar edo bcrrogucy mila mar.1hjdj errenta davcla fraydc bccatarioc acoguctaco) eta, horixe, p,ti/11/W itzuli zuen}uan Ortiz de Vediak ere ulertu zuena: mi voluntad es que tengan treinta o quarcnta mill mrs. ele rrcnta para acoger esos pecadores de fraylles.

Fl

16

b. -iten, partizipio3 -o ct:1 -n zurcn aclitz bmzuekin erabili zuena: emayten 'cmatcn', e1ydayteco (cf. ediro 'aurkitu').

c. -ten, behinik lx·hin partizipioa -(z)i cta -n zuten aditz b~1tzuekin erabili zuena: em;uten, yrabazten.

(17) Menclcbalcan izenarcn eskuinetara e?.arri ohi da bi zenbatzailea eta halaxe egin zuen Zumarragak ere: plater bi; jj-ontal bi.

(18) Gaurregun mcnclebalean clircn aldaera fonetiko batzuk ere agcrtzen el ira gutun honetan: uarriz 'berriz', bere 'ere', ganecoagaz 'gainckoagaz', gentea 'jcndea', guichi 'gutxi', cta baita mendebalctik kanpo ere erabiltzen liiren alcar'elkar', bildur'bcldur'.

(19) Gaurrcgun mendcbalean bizirik dauc!cn berbak ere aurkitzen ditugu gutuncan: gomuta 'oroitzapena', jauxí' 'erori', neba 'andrazkoaren anaia' era eroan aditzaren daroaez, daroaec;an 'cbramatzatc(n)' adizkiak.

3.2. Egun mendebalean galduta dauden ezaugarriak Ez da harritzckoa 15. mcncle arnaierako euskaran zircn ezaugarri

batzuk 20. mende honclarrean zeharo galduta cgotea. Horicn zerrencla cgingo da jarraian.

(1) Gaurregungo cuskaran, eta hatcz ere gazteriaren jarduncan, ez dira bukal bituak ohikoak. Zumarragarcn gutunean, astera, baclira adibideak: alaan, edolaan, mjiocay{j 'mihiok gatik'; baina, diruclicnez, haren hizkcran ere ez ziren zorrotz bereizten bokal bituak eta arrunrak: dabee/dauela, gauc;aadgauy·ac, deusteet/deustet bikoteak, horren lckuko.

(2) Bokalak dcsherclinak direnean ere bici eusten zaie Zumarragaren gutunean: arrebaoc, gollaraoc, olaoc absolutibo pluralean (gaurregun arrebok, kollarok, ólok Durangon), gueyaena, onaena superlatiboaren morfema eranstcrakoan (gaurrcgun géiZena, ónena) cta daroaez, daroaer;an, eztirean (gaurrcgun daroies, daroiesatz, estiesen).

(3) Gaurrcgun ez Jira bcreiztcn txistukari sail biak rncndebalean: /s/ zcin /S/ (ha u da, cta ) /S/ esa ten el ira cta /ts/ zein /L~/ (ha u da, cta ) /ts/ csaten dira. Ostera Zumarragak, iclaztcrakoan behinik be hin, zuzcn bereizi zituen, garai hartako mcndcbaleko lckuko gehienck bczala. 16-17. rncndeetako izkribuctan ingurunc jakin batzuctan baizik ez clira gertatzcn nahastcak: hitz amaicran eta, hatcz ere, hcrskari aurrcan (e f. gaste, gusti tankerakoak). Mikolctaren ikasbidea, Viva ]esus izencko kristau-ikasbiclca, Andramendiko izkribuak cta Fcrmin Basabilbasoren gutuna clira ezagutzen ditudan salbuespcnak; hauetan erabatekoa da nahastca. Badirudi, beraz, behin 17. menderako ez zirela txistukari sail

4.- Hirn birler agertzen da gutunean. /.unwrragak 1 S /.fónema adierazteko erahili zue11 grafema; elexacn, exilie. hoJTen lel.3uko, eta horiek bezalaxe ida!zi zuen . Gaurregun /,~/ ehakilzen da Durangon eta mendebal osoan. hau da, .

biak l)ereizten Bizkaiko hizkera batzuetan -Bilbon, esate baterako-, baina bai bcste bat7.uetan; Durangon bcrtan, esatc baterako.

Zumarragaren gutunean, hain zuzen, ingurune cgokienetan ere ez da nahastcrik ageri: azpian, eztirean, guichizcoa, guztioc, yrabazten ditugu, esa te batcrako, herskari aurrean. Hitz amaicran, grafcmaz icbtzi zucn beti instrumcntabrcn morfema (carriz, onez), soziatiboarcna (jaunagaz, liburuacaz), cta baita aditz pluralgilearena ere (daroaez, deusaz, deusudaz, doaz).

Afrikatuak ere zuzcn bcrcizi zitucn. /tS/ fonema grafcmarcn biclez adicrazi zuen (/S/ frikaria bczala, beraz) cta /ts/ fonema, berriz, (/s/ frikaria bokal aurrean cbgoenean hezala, beraz) eta grafemcn hidez; bigarren hau hitz amaieran. Hona hcrnen aclibicleak: /lS/ fonema islatzen dute asegujn, deunsu, ese, ll4unsarasco hitzek eta Nor-Nori-Nork sailcko deusat, de1tsagu, deusaz, deusudaz adizkick. Ostera, /ts/ fonema islatzen dute bicü;ea, eru;uten, goraynr;iac, urgar;i eta txistukaria hitz amaicran daukan bior;z hitzek.

(4) Gaurregun Euskal Herri osoko eclozein euskalkitan mcnclcbalckoa barnc- bokal artcan hain sarri galtzcn diren /b, el, g/ hersk:tri ahostunak eta /r/ dardarkari bakuna gordc egitcn dira -oro har. bchintzat- Zumarragaren gutunean: VdV daukagu bada, bidaletan eta -adu tankcrako partizipioctan (cf. adelantadu), VgV daukagu asegujn, eguin hitzetan, daga, dogu aclizkictan, soziatiboko -gaz morfcman (cf. jaunaga.z) cta -ago morfema gunbaratzailcan (cf. gueyago), cta VrV daukagu bere cta orayn hitzet~m cta gam, r;ara, clira aclizkietan.

Kontsonante galtze hatzuk hadira, den a de la: bar;aut 'badazagut', voa 'bacina' eta -aren/-aen lehia gcnitiboaren morfeman: alabaren, bildurraren, aldc batctik, cta alabaen, besteaendaco, elexaen, yoen 'inoren', hestetik.

Esanak esan, ezin cliegu aclibicle hauei guztioi balio bcra cman, hizkunv:a guztietan tbgoebko idatzizko i'.ercginet::J.n hitzak "osorik" idaztcko joera.

(5) Motibatiboan -ka(i)ti alclaera erabili zuen: (orco) mjiocayti 'mihiok gatik', díruacati 'diruagatik'. Gaurrc:gun ere bizirik dago aldaera ha u hizkera batzuetan (Bizkaiko sartaldean, Gipuzkoako Goicrrin cta Nafarroako Sahman, esa te baterako), baina ga(i)tik da nagusituz doana, eta hauxc cla Durangon ere gaurrcgun crabilt:t.en dena. Zumarragak ez zucn ablatiborik crabili, eta czin jakin honctan ere -ti (orok. eta gaurregun Durangon -tik) crabiltzcn ote zuen.

(6) 16-17. menclcetako Bizkaiko beste lekuko batzuek legez, Zumarragak ere cz zucn aditz-oina ezczaguna: alegra bidj, aporta bayte, esforr;a bidy, goarda ditean erabili zituen. baina baita acudidu degr~jr;uela_. gujadu bite ere horiekin barera. Beraz, aclit7.-oina erabili egiten zuen arren, ez zituen zorrotz bereiztcn honcn eta partizipioarcn

FRAI J \TAl\

í'UMAI

18

csparruak. Gaurregun, bcrriz, fosil antzcra geratu cien salbuespcnen bat cdo beste izan ezik (or konponl csapidekoa, dcnctan ezagunena), partizipioa da rnenclcbalcko aukcra hakarra.

(7) I'vfendebaleko l6-17. mendectako hcste lckukock bczala, 'partizipioa + -rilt baliatu zucn Zumarragak: jauxiric daga (hiru bider agertzcn da jauxiric hau). Gaurregun, ostera, salbuespen batzuk gorabehera, 'partizipioa + td nagusitu da. Horren lckuko, Durangoko ikusitte dekot 'ikusita daukat', háskaldute etorri gara 'bazkalcluta ctorri gara', aspe1tute nao 'aspertuta nago' tankerakoak.

(8) Salbuespenak salbuespen (cf. Orozkoko emoüen, igoiten, joíten, l.uteíten), galduta clago aditz-izencrako -iten morfema mendebalcan. Beraz, Zumarragak crabili zituen emaiten moclukoak czczagunak clira gaurregun.

(9) lVIcndcbaleko bestc lckuko zaharrek bezab, zerren ageri da Zumarragak erabili zuen kausa perpaus honetan: f:erren 1nylla hider gue.yago dala dan vaiio esango dabeé. Gaurrcgun ze da mendebalcko horren orclezkoa.

(lO) Hego Euskal Herri osoko izkribu zaharrctan ----eta ez hain zaharretan- aukeran ii'.an da 'p:1rtizipioa + ez + laguntzailea' hurrcnkcra. Horixe daukagu Zumarragaren gutuncan ere: yoen a.zpian egongo edo jauxico ez rara díruacatí. Gaurregun, osrcra, 'ez + laguntzailca + partizipioa' da aukera bakarra: ez zara egongo.

(11) Zurnarragak baditu gaurregun mendebalcan galduta dauden aldaerak: e beco 'hemengo', becatari (mcndcbalcan pekatari), eta gaurrcgun mcndebalean erabiltzen den emon alclacrarekin ·batera, dagoeneko erabiltzen cz diren eman, emayten.

Bi;.kaiko sartaldean eta heste lx1zter hizkera batzuctan (Aezkoa eta Erronkari bitartean) bizirik diraucn ese (egungo ortografian ) crabili zuen Zumarragak. Ostera, etxe esatcn da gaurrcgun Durangon, Euskal Herri gehienean bcz~llaxe.

Bi;.kaiko eta Gipuzkoako izkribu zaharrctan lcgcz, bidj 1bedi 1 erabili zuen Zumarragak, baina honck, gaincra, e--> i asirnilatu ohi den bcstc aldaera hatzuk ere erabili zituen: ynhidiac 'enbicliak', marahjdj 'marabccli', Sivilljara 'Sevillara'. Landuchioren hiztcgia da e--> i asirnilazio adibideak dakartzan beste lckukoa: 'alfenique: a!Jlniqued, 'an;ediJ.no: arridianod, 'an;cdianazgo: arf:idianazguoa'' 1CSgremir: ysgrimidzi, 'esgrimidor: ysgrimidored, 'marauedi: marauidia'. Horiekin hatera, baina, asimilaziorik gabeko exilie 'isilik' cta erechían 'iritzian' ere crabili zituen Zumarragak.

(12) Badira Zumarragaren gutuncan gaurregun mendebalean erabiltzen

5.- Snraso!ak dabcc irakurri zuen arren, t.labeen imlntrri zue11 klii.Yelena-Tovur-0/fe hirukoteak.

cz cliren hitzak: deunszl' , edolaan (gaurrcgun edoselan Durangon), ene (mcndebalean ai ene/ edo ene bada/ bczalako csapideetan soil~soilik bizirik dirauena), eregz~j 'eraiki' (Durangon oraintsu arte bizirik izan dcna), eJjdayteco (aurb'ht hitzarcn baliokiclca) eta vrgcu;i 'urgatzi' (lagundu hitz:ucn b:lliokiclca).

Gaurrcgun galduta cbudcn adizki trinkoak ere erabili zitucn Zumarragak: ezagutu aditzaren bac;:aut 'badazagut', ikusi aclitzarcn dacuscula eta egin aditzaren daguijela 'cbgitda' (eJ. onzyndo abato dagujela).

Gaurrcgun menclebalcan edun-en adizkiak laguntzailc bezala (cf. ikusí dot) eta kopulatibo balioarekin (cf. orí lagune dot --> 'hori neurc laguna da') baizik cz dira ia crabiltzcn. Gainerakoetan eduki~rcn adizkiak nagusitu dira (cf. Durangoko erresoie dekosu). Ostera, Zum:1rragarcn gutunean bizirik daudc edun~cn adizkiok: ene borondatea da ogueta amar edo berrogttey mi/a nwra~jdj errenta davela ['dutcla'F.

Bcstaldc, eutsi aditz~1k, Nor~l\ori-Nork saileko laguntzaikak sortzcko erabiltzcaz gaincra, eman acliera ere badu: esquerric asco deustet 'eskerrik asko ematcn c.lict'.

3.3. Zuntarragaren gutunean ez diren mendebaleko ezaugarriak 15. mcndctik huna Durangon -cta mendebalean, oro har- galdu

clircn C/.augarri zenbait erakutsi dira aurreko ata lean. Baina Zumarragarcn gutuna cu gaurrcgun Durangon egiten den berbcta alclcratzen baditugu, lxrrikuntzak ere izan dircla ikusiko dugu. Hona hemen bcrrikuntt.on zcrrcnda:

(1) 11, i hokalcn oncloren a---> e egiten da gaurrcgun Durangon cta ia Bizkai osoan: garí.Ze 'garia', paraixuen 'paradisuan', mi/le 'mila', ixen 'izan', bieldu 'bidali', dogule 'clugub', arríke 'harrika'. Ostcra, Zumarragarcn gutunean ez da asimilazio ·bilakacra honen aztarnarik: dewzczua, garia, aulr¡uíac, gogoanganjac, ynbidiac, erecbian, paradisuan, mylla.. dira, bidaletan, deusagu, deusaz, yf-·ango, libuntacaz, guicbíca, dacuscula, ditugula, dogula clitugu bertan.

Dcna dcb, cz clirudi a --> e cgitea oso zah:ura dcnik Durangon. Dehinik hehin, hauxc csan zion Juan Vicente Gallastegik 1970 alclera Pedro Irizarri: ''Durangon nik era bi ikusrcn ditut: Bata Durangoko zaharrcna. Bcstca Durango ta inguruko bascrritarrcna cta Durango bcrtako bcrrogeta amarrctik bchcrakocna (. .. ). Durangolar "pctuak":

ó.- "Hil:releno-Tuvar-Oite (ZY8.l) tanean esa ten den iegez, mendebolem1 berlan ere ez da izan ohikoa dcuntsu a/daera, dontsu bc1izik.

7.~ h'sa!di honelcm. bit/e fmtez, suf~junliho /)(ilioa duen umfna!diko adilz bat agerlzen znigu: davcb ('izan dezate/o'). Tcmkaa berd?oa da gomgo aipatu den orayndo obato dagujc!a ere ('egin dezatela'). Euskul Heni osoko joem izan da hmi, gaurregwz hnin ohikoa ez den orren. Dena de/a, d{ltorrcla bcra, dóicla gurc daben lékurc 'doulo nabí duen lekum' edo, adibide bone/mz hezola, cbukcla berak {Jezclfcd~ou/..? bizi-hizirik da u de Durangon bertan.

FHAI JLIA!\

ZL~·JARHAGA

ETA

EUSKARA

19

20

Aittak eta alabiak entan dahe, esango clabe. Dcsteok: Aítxek eta alabiek eruen dahd' (Trizar 1981-2: 197)8 .

(2) Hiatoctan e+ V--> i eta o+ V--> u egitcn Jira gaurregun Durangon: etxie 'etxea', bier 'behar', al de batetik, eta gogue 'gogoa', goíkue 'goikoa', bestctik. Disimilazio bilakaera hauck ez dira bctctzcn Zumarragarcn gutune~m: alabea, andrea, arrehea, bicif(ea, horondatea, catea, taf(ea, oeac, eseorj 'etxe hori', jCihorean, .Ji-c~vdeon, yr;enean, onean, conteacaz, bear clitugu, alde batetik, eta gogoan, guicbizcoa, joango, bcstetik.

(3) Era bercan, /i_ + V 1 artean [;f,] tankerako hotsa tartekatzen da gaurregungo Durangoko berbctan: garíZe 'garia', garbíZorí 'garbi hori' bezalako aldaerak, horren lekuko. Zumarragaren gutunean, ostera, cz da inolako epentcsirik ageri: garia, aulquíac, gogoangan:Jac, goraynr;íac, ynhidiac, guztíoc, ení01j, garbío1j, biorz, dagujela ditugu bertan.

( 4) joan-cn adizkietan *a + a--> ea(> ia > ie) gertatzcn da gaurregun Bizkaiko ekialdean era Deba arroan: doiela ( < *doa + ala), esa te batcrako, Durangon. Eta, analogiaz, bokal elkarketarik ez dagocn adizkietara ere zabaldu da disimilazioa, Durangon erabiltzcn diren noie 'noa\ doíe 1doa' bezalako aldacrak sortuaz'1• Ostera, Zumarragaren gutuncan ez da horrelakorik: voa 'b

m y !la (baina baita mi/a ere) eta !loba 'iloba'. Gaurrcgungo Durangoko berbctan, astera, inclartsua da asimilazio

bustidura: n --> ii, l --> !!, t --> 1t era d --> dd bustitzcn dira, cta j hokalcrcliarcn ondurcn cz cze i hokalaren ondoren ere gauzatzen da. Hona hcmcn gaurrcgungo adihidc hatzuk: arrai11e 'arraina', agiFie 'hagina'; sai!le 'saila', mutille 'mutila1; nurtbaitt 'nonbait', satittu 'zatitu'; ein ddot 'cgin dut\ indderra 'inclarra'. Emankorra da, gaincra, cta crdaratik hartutako mailcguctan ere gauzatzen da: gásoille ( < gasoila) 'gasolioa', mákiJiie 'makina', erreminttie 'herramienta1 bcz:Jlakoak horren adibide.

(6) Dcstin:Jtiboa osatzeko aukcra bi clitu euskarak: -ent.zat, -entzako (cf. mutilarentzat, mutilarentzako), batetik, eta -endako (cf. mutilarendako), bestetik. Oso berezia da bakoitzak ducn crcmua: Zubcroan cta Nafarroako hizkcra batzuctan crabiltzen da -endako, eta gainerako hcrrialclcctan -entzat, -entzako. B:1ina Dcha arro gehicnean, eta Goierriko zein Durangaklcko hizkera batzuetan ere bada -endako. Horixc da, hain :t.uzcn, Zumarragak erabili zucn bakarra: besteaendaco, ¡;euretaco, orrendaco. Gaurrcgun, ostcra, -entzat da Durangon sarrien erabiltzcn clcna.

(7) Bizkaiko eremu zabalcan -txu da -to atzizki txikigarriarcn aldacra cta horixc azaltzcn da Zumarragaren gutunean: calderetachu bat. Ostera, -txo da gaurregun Durangon crabiltzcn dena: básot.xo bat 'ccblontzitxo bat', umetxo bat .. Jakina, o + V--> u disimilaziua gcrtatzen denez, umet.xue csatcn da, haina ez *umetxu bat.

(8) Zumarragak ditugu adizkian -ít~ pluralgilca erabili :t. u e la csan da, eta era horretako aclizkiJk oraindik ere bizirik daudc mcndebaleko hizkera batzuctan. Ostcra, -z pluralgile analogikoa dutenak nagusitu dira Durangon; cf. dadas/dotas, daus, dogus, dosus.

(9) Zumarragarcn guruncan partizipiua -tu cta -idu zuten aditzck -etan morfema hartzen zuteb aditz-izcncan (cf. lagunetan, escrihietan) eta parti:zipioa -o, -n zuten batzuk -ilen hartzen zutela ere (eL eJyday!eco, emayten) esan da. Ciaurrcgun, ostcra, parlizipioa -tu dutcnck -tzen hartzen dure (cf. laguntzen) eta partizipioa -n, -o dutenek -ten gehienetan (d. emoten, joten, baina jasotzen). Ostera, partizipioa -idu duren aclitzctan eskribitan zein eskrihilzen tankcrakoak crabiltzcn Jira, hiztuncn arabcra.

(lO) Gaurregun crakuslcak cta adbcrbio crakuslcak izen sintagmaren czkcr cta cskuin czartzen dira rnendebalean. Durangon, esatc batcrako, ori etxe suriZori 'etxe zuri hori', an etxe suríZen 'ctxc zuri hartan', onas eskuonas 'es k u honcgaz' tan kcrakoak crabiltzcn clira. Zumarragaren gunmc:m asko Jira cgitura hori erabil zitekeen aukcrak, baina beti ere i:t.cnarcn cskuinctara baizik ez da agcrtzcn erakuslca: gollaraoc; maestruOc; olaoc; ji·ayde becatarioc; !Vlunsarasco seme lea/oc; alaba orrendaco; lepatrapu galantOJf ;viaria Ruizen axoaroJj; 1Vfun¡;[b}arasco eseo17· eta ji·aydeon ostatuOI.f; f.~Ure biOf.'Z garbiotf eta en·ío!j be re ua_y;· ¡;u re bio

4

22

AZKEN

HITZAK

I-Iasieran esan bczala, Zumarragaren gutunak, here lal-)urrcra gorabchcra, Durangoko eta mcndebalcko euskaran izan den bilakaera hobeto ezagutzcn laguntzen cligu. Guztira hogeita hamalau czaugarri ikusi diw, aldaera fonctikoak eta lcxikoa alele batcra utzita. Horietariko asko (hamabost oso-osorik cta bi erdizka) bai Zumarragarcn gutunean cta bai gaurregungo Durangoko euskaran bctctzen dira. Gaurrcgun Durangon ~cta, oro har, mendcbalean- galduta dauden hamar czaugarri ere agertu clira cta ia bcstc horrenbcstckoa izan da Durangoko gaurrcgungo cuskara eta Zumarragarcn gutuna aldcratuaz zcnbatu dircn berrikuntzen kopurua.

Zalantz:Jrik gabc, cuskalclunok euskara sarriago erabilrzcko ohitura izan bagenu hobeto ezagutuko genukeen euskararcn iragana eta, era berean, ikertzailcck cta gainerako hiritar euskaldunok eskura dauzkagun lanabcs apurrak sakonago cta arclura handiagoz azrcrtu bagenitu ere hobeto ezagutuko gcnukeen euskara horren bilakaera.

BIBLIOGRAFIA

...._. Axular (1643), G'vero, Uorclclc. Pacsimib: Euskaltzaindia, 13ilbo, 1988.

ta.- Etxcbcrri, ]oancs (1665), !.é'!ir;ara erahiltceco lihurua, Uordelc. fa.. Tnsausti, Scbastián (1958), "El primer catecismo en cuskcra guipuzcoano (?)", H/!F 14: 78-83.

ta.- Irigoien, Alfonso 0962), "Carta en lengua vasca dirigida en 1683 desde Bilbao por Fcrmín ele Uasauiluaso a joanes de Callo a San Juan ele Luz", Euskr!rO 7: 259-269. Bcrrarg. in Sarasola 1983.

~~ Irizar, Pedro (1981), Contribución a la dtalec!ología de la lengua l 1asca (2 liburuki), Donostia, Gipuzkoako Aurrczki Kulxa Probintziala.

?&· Lacombe, Georges 0931), "Du nouveau sur tic;arraguc ct ses collaborateurs", RJEV22: 363-366. Facsimila: I3ilbo, La Gran Enciclopedia Vasca, 1972.

e-a- Lakarra, ]oscba A. (1986), "Blzkaicra zaharra euskalkien artcan", A~'/ U 18-L 163-193 . .,._. Mitxelcna, Koldo (1960), 1/istoria de la Literatura Vasca, Madril, i'vlinot~luro. 2. arg. Donostia, Erein, 198tl.

(1964), 'f'extos arcaicos ruscos, N!adril, Minotauro. Facsimila: Anejos dd Anuario del Seminario de Filología V'étsca ~/ulio de Urqwjo", 11. zb., Donosti:l, Gipuzkoako Foru Aldunclia, 1990.

~a- Mitxelcna, K. & Tovar, A. & Otte, E. (1981), "Nuevo y m{¡s extenso texto arcaico vasco: de una carta del primer obispo de 1\i[exico, Fray Juan de Zum:urJg;l", Euskera 26-l: 5-14 . .,._. Oihcnart, Arnaud (19G7), L'art poéfique bosque. [P. Lafittc, arg.] Edition "Gure Herria". 13errarg. in Eusko Ikaskuntz:l, CuaderJZos de Lengua y Utemtum, 15. zb., 1997, 177-207.

S::mtoyo, Julio-Cesar 0972), Viajeros por /l. lava. Siglos XV a XVIII, Gasteiz, Biblioteca Alavesa "Luis de Ajuria" .

..-..... Sarasol:l, lbon 0975), Euskalliteratura numerotan, Donostia, Kríselu.

- 0976), 1/istoria social de la Literatura Vasca, Maclril, Akal.

- 0983), "Contribución al estudio y edición ele textos antiguos vascOS11 , A?Jll 7: G9-212. Facsimila: Anejos del Anuario del Seminario de Fílología Vasca :'fulio de UrquUo", 11. zb., Donostia, Gipuzkoako Foru Alclundia, 1990 .

.,._. Urkixo, Julio (1922), "Notas de Bibllografía Vasca", NJEV 13: 248-250. Facsimila: Bilbo, La Gran Enciclopedia Vasca, 1969.

?a- Villasantc, Luis (1961), !lfstoria de la Uteratura Vasca, Bilbo, Senclo. 2. arg., zuzendua cta hobctua, Arantzazu-Oñati, Frantziskotarr:olk, 1979.

FRAl JUA='l

ZLIMAI\IL\l~A

EUSKARA

23

;· ;, -"' :~ -~ ~:·

A:¡[> () RRiÍ>Z :K'(:)···· -o

26

FllAT JUAN ZUMAT

JUAN ORTTZ DE VEDTAK EGINDAKO TTZULI'ENA

Agora pues, hermana mía bien abcnturada, así scréys en el parayso, cloncle nos veremos, porque os acordéis ele mí, os cnbío junt:Hnente con Sancho Gan;;ía y que ban en su nombre por memoria, dos pl:ltos y una jarra e una caldereta pequeña e una tao;a con unas cuentas. Tanbién envía para la hija su esposo una cadena ele horo, e cuatro anillos e un joyel, e tres camas buenas. Ese paño labrado galano yo se lo cnbío con los libros, y las sillas, y las camas tanbil'n. Poco a poco hemos de cnbiar de cosas de ad. el axuar ele Ivfaría Ruyz, ele faborescer tenemos, e honrrar esa casa de !\iluncharas, y la de vuestra hija. Tanbién son buenas esJs cucharas. Con todas esas cosas an de abcr plazcr vuestra ánima bien dichosa, si aportaren con bien a esJ casa. Y a vuestro padre: a mi parec,:er mejor es que: se guarde en secreto, por lo que dirán las lengoas ele ay, porque dir{tn que es mill be?.es más ele lo que ello es la enbiclia, luego clidn cosas escusadas. Yo conosco bien la gente: de Durango, que:: la m::is dc:lla es de poco juycio. Por ~1gon ban un par de Clsullas y dos frontalc:s, después hir(tn m::ís. Tanbién tenemos memoria ele las yglesias ele Jy, dándonos c:l Señor bida. Agora pues, henmma mía, bos e yo, hermano e llermana, llCmos menester ~1yucbr a esa posada de: los frayllc:s, y essa casa, de vuestra hija caycb, y llebantar la caycla, esta vuestn hija es el mejor ~imiento ele lb. Tanhien ad nuestro sobrino se a echo honbre de pro, e gana mucho, e yo les dJré ele buena voluntad a lo menos el trigo de renta. Mi voluntad es que tengan treinta o qua renta mili mar:weclís de rrent:1, para acoger esos pecadores de: frayrllc:s. Agora vos misma, hermana, abéys menester tener el cuyc!aclo ele halbr la rrent:J, e yo ele enbi:u, pienso que enbiaremos este: año mill ducados. Tanbién ha algo agora, e por miedo que no lo tomen no ba m:is, e en secreto llcban los maestres cada trezicntos. Yo escribo a Hortuflo :1 Sevilla que, con lo que quedare clellos, después de abcr conprado las cosas que llcban en la memoria, acudan a bos.

Alégrese vuestro cora~;(m linpio. Muger soys, e sola. Dios a ele ser en buc:stro fabor. Esa casa ele Muncb:uas, e tanbién esa tíena, está mejor con el señor soberano, e: con su señora naturaL Tanbién esas hcrrerí:Js se aclere~,;en bien. A lo menos, no vos someteréys a nadie por dineros. Vos misma tcrnéys lo que es menester para bos, e :1un para otros. Esfuén.-'esc vuestro noble cora¡;;ón. Yo hoigo que vos hazcn mejor compañía esos le~lies hijos de 1\Juncharas. Yo les doy muchas gra¡;;ías. Dénselcs mis cncornicnclas, e que :1sy, e aun mejor, lo hagan ele aquí adelante. E que:: todos hemos menester adelantar esa casa.

bi\AI JI_IA,'-J

ZU,\IAI\H,\G,\

ETA

~TSKARA

27

Frui Juan Lumarmgaren sinodum, 1., 4. e! a 5.orrialdeetmz ikus daitd.?e erreproduzituta,

eta Seui!la/...w "Archhv Cenera! de Incitas'' izend.?otik dago atenlta.

Ub!tru-azala Fmi.fuan Zumarragak idatziriko e1tskarazko testuare1z erreprocl!tkzioa da.

"'